FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID UNIVERSITEIT GENT
Academiejaar 2011-2012
SCHENKING VAN VERZEKERING
Masterproef van de opleiding· Master in de Rechten
Ingediend door
Sophie Gobert (00700452)
Promotor: Prof. Dr. Jan Bael Commissaris: Herlinde Baert
I.
Dankwoord
Een masterproef, de bekroning van een vijf jaar durende studie. Het schrijven van deze masterproef zou niet mogelijk geweest zonder de steun en hulp van enkele mensen. In dit dankwoord wens ik dan ook graag mijn dank te betuigen. Als eerste wil ik mijn promotor, promotor Prof. Dr. Jan Bael bedanken voor het aanbieden van dit onderwerp. Zijn gedrevenheid tijdens voorgaande cursussen hadden een belangrijk aandeel in mijn keuze voor het ondernemen van deze reis. Vervolgens, bedank ik mijn commissaris Herlinde Baert voor de hulp bij het realiseren van deze masterproef, voor de vele aanpassingen in de tekst, het steeds beantwoorden van mijn vragen en het geven van suggesties ter verbetering! Ik wens mijn ouders te bedanken voor de vrijheid die zij mij hebben geboden bij de keuze van studierichting, op hen kan ik steeds rekenen. Een speciaal dankwoord gaat uit naar mijn grootvader Jaap Keijmel voor het herlezen van mijn thesis met de grootste zorg, een schoolmeester in hart en nieren. Daarnaast wil ik mijn vriend Dennis Montégnies bedanken voor de niet aflatende steun, geduld, hulp en af en toe een schouder. Bedankt.
I
II. Inhoudsopgave I.
Dankwoord ....................................................................................................................................... I
II.
Inhoudsopgave ................................................................................................................................ II
III.
Inleiding ....................................................................................................................................... 1
IV.
Omkadering ................................................................................................................................. 2
A.
Levensverzekeringen ................................................................................................................... 2 1.
Zuivere levensverzekering ....................................................................................................... 3 a)
Beding ten behoeve van een derde .................................................................................... 3
b)
Beding ten behoeve van zichzelf ......................................................................................... 4
2. B.
De gemengde levensverzekering ............................................................................................ 6 Kwalificatie levensverzekering .................................................................................................... 7
1. C.
Beleggingsverzekering ........................................................................................................... 15 Schenkingen .............................................................................................................................. 19
1.
Begrip en constitutieve bestanddelen .................................................................................. 19
2.
Soorten schenking ................................................................................................................. 23 a)
D.
De onrechtstreekse schenking .......................................................................................... 23
De partijen & hun rechten en plichten...................................................................................... 27 1.
Rechten en plichten van de verzekeraar ............................................................................... 27
2.
Rechten en plichten van de verzekeringsnemer ................................................................... 27 a)
Aanwijzing van de begunstigde (106,107 WLVO).............................................................. 28
b)
Herroepingsrecht (art 112, 113 WLVO) ............................................................................. 31
3.
Rechten en plichten van de begunstigde .............................................................................. 32 a)
Recht op de verzekeringsprestaties (art 121 WLVO) ........................................................ 32
b)
Recht van aanvaarding (art 122 WLVO) ............................................................................ 32
4.
Rechten van de verzekerde ................................................................................................... 33
5.
Rechten van de schuldeisers ................................................................................................. 33
E.
Juridische kwalificatie schenking van (levens)verzekeringen ................................................... 34 1.
Schenking aan meerdere begiftigden.................................................................................... 36
2.
Wat als de begiftigde niet de begunstigde is? ...................................................................... 36 a)
De begunstiging werd aanvaard op datum van de schenking .......................................... 37
b)
De begunstiging werd nog niet aanvaard op de schenking............................................... 37
3.
Schenking met voorbehoud van vruchtgebruik .................................................................... 39
4.
Bedingen van onvervreemdbaarheid en onbeslagbaarheid ................................................. 40 II
5. F.
V.
Verzekeringsgift ..................................................................................................................... 40 Formalisme ................................................................................................................................ 41
1.
Notariële akte ........................................................................................................................ 42
2.
Bijvoegsel bij het levensverzekeringscontract ...................................................................... 43
3.
Toestemming van de echtgenoot.......................................................................................... 43
Fiscaalrechtelijke kijk op verzekeringen ........................................................................................ 44 A.
Algemeen................................................................................................................................... 44
B.
Toepassingsgebied van artikel 124 van de Wet Landverzekeringsovereenkomst .................... 45 1.
Het arrest van het Arbitragehof van 26 mei 1999................................................................. 47 a)
Feiten ................................................................................................................................. 47
b)
Uitspraak + draagwijdte .................................................................................................... 49
c)
Wat zijn de gevolgen van dit arrest? ................................................................................. 54
2.
GWH 26 juni 2008 ................................................................................................................. 56
C.
GWH 16 december 2010 ........................................................................................................... 61
D.
Levensverzekering en Successierechten ................................................................................... 65 1.
Algemene regel...................................................................................................................... 65 a)
Geregistreerde schenking.................................................................................................. 66
b)
Niet geregistreerde schenking........................................................................................... 67
2. E.
Artikel 8 Wetboek Successierechten ..................................................................................... 67 Echtgenoten .............................................................................................................................. 72
1.
Echtgenoten gehuwd onder stelsel van scheiding van goederen ......................................... 73
2.
Echtgenoten gehuwd onder het gemeenschapsstelsel ........................................................ 73 a)
Vooroverlijden van de verzekerde huwelijkspartner ........................................................ 74
b)
Het vooroverlijden van de begunstigde huwelijkspartner ................................................ 75
VI.
Successieplanning...................................................................................................................... 77
VII.
Nieuwe algemene antimisbruikbepaling ................................................................................... 84
VIII.
Besluit ........................................................................................................................................ 89
IX.
Bibliografie.................................................................................................................................... I
A.
Wetgeving..................................................................................................................................... I
B.
Rechtspraak ................................................................................................................................. II
C.
Rechtsleer ................................................................................................................................... IV 1.
Boeken .................................................................................................................................... IV
2.
Tijdschriften ............................................................................................................................. X
III
III. Inleiding Meer dan ooit willen particulieren hun vermogen veilig stellen voor zichzelf maar evenzeer voor hun dierbaren. Vroeger deed men beroep op de eerder klassieke instrumenten van vermogensplanning zoals een testament of een gewone schenking maar nu behoort de levensverzekering daar ook bij. De levensverzekering die van oorsprong een voorzorgsmaatregel was die een relatief klein vermogen omvatte is een heuse transformatie ondergaan. In deze bijdrage wordt dieper ingegaan aan het instrument van de schenking verstrengeld met het instrument van de levensverzekering. Schenkingen zijn in sinds de invoering van de fiscaal interessante tarieven voor de schenking van roerende goederen De schenking van verzekering, komt in se neer op de schenking van levensverzekering. De levensverzekering maakt hét dan weer als nieuw spaarproduct. Schenking van verzekeringen is een instrument dat zowel burgerrechtelijk als fiscaalrechtelijk een interessant mechanisme is. Burgerrechtelijk wordt het gebruikt als instrument van successieplanning, de verzekeringsnemer behoudt een controle over het vermogensaandeel dat hij wil schenken. Men probeert hier dus het beste van twee werelden samen te brengen: het controlebehoud op de schenking, een patrimoniumoverdracht realiseren via de aanduiding van de begunstigde van de verzekerde prestaties en de verminderde eventueel vermijden van successierechten maken de schenking van verzekering tot één van de interessantste instrumenten tot successieplanning.1 Er is echter ook een fiscale keerzijde, een uitkering van een levensverzekering wordt immers belast onder de fictiebepaling van artikel 8 Wetboek Successierechten. In se komt dit neer op schenking van levensverzekeringen. Het onderwerp is niet zomaar eenduidig te begrijpen dit is te verklaren door het kluwen van regelgeving waar men zich in bevindt: het burgerlijk recht (schenking, erfrecht), het fiscaal recht (schenking -en successierechten) en niet te vergeten het verzekeringsrecht. Deze masterproef heeft tot doel om na te gaan of de schenking van verzekeringen überhaupt nog mogelijk is. En daarbij of deze vorm van successieplanning heden nog fiscaal interessant is. Vooreerst staan we stil bij een uitgebreide algemene omkadering van de schenking van verzekeringen. Waarbij elk onderdeel wordt opgesplitst om tot het eindresultaat te komen. In deze omkadering wordt de levensverzekering an sich besproken, de schenking en de partijen en hun rechten. Daarna komen we tot de eigenlijke schenking van verzekeringen en de bijbehorend
1
C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 71.
1
formaliteiten. Het fiscaalrechtelijk luik besteedt bijzondere aandacht aan de uitspraken van het Grondwettelijk hof.
IV. Omkadering A.
Levensverzekeringen
1. De levensverzekering behoort tot de persoonsverzekering waarbij het zich voordoen van het verzekerde voorval alleen afhankelijk is van de menselijke levensduur.2 Deze gaan over tot uitkering van een vast bedrag, de uitbetaling van de uitkering is niet afhankelijk van de omvang van de schade van het voordoend verzekerd voorval.3 2. Overeenkomstig de controlewetgeving moet er onderscheid worden gemaakt tussen de verschillende activiteiten waarop het KB Leven betrekking heeft.4 De levensverzekeringpolissen worden ingedeeld in 2 takken. De eerste vorm van een levensverzekeringsovereenkomst is de tak 21 verzekeringen, deze zijn niet verbonden met een beleggingsfonds, deze wordt uitgedrukt in munteenheden. De tweede soort levensverzekeringen, tak 23 is daarentegen wel verbonden met beleggingsfondsen. 3. Wezenlijk vereiste van een levensverzekering is dat de verzekerde gebeurtenis die aanleiding geeft tot de uitkering van de verzekeringsprestatie, enkel betrekking mag hebben op de menselijke levensduur.5 Hierin vervat ligt het aleatoir karakter van de levensverzekering, zoals elke verzekering moet ook de levensverzekering een kanselement bevatten (kans op winst of verlies). De verzekeraar is tot uitkering verplicht wanneer het risico zich voordoet zijnde bij overlijden van de verzekerde (voor een bepaalde datum of ongeacht de datum) of op bepaalde datum bij leven van de verzekerde.6
2
Artikel 97 van de Wet van 25 juni 1992 op de Landverzekeringsovereenkomst, BS 20 augustus 1992 (Hierna afgekort als Landverzekeringswet). 3 Art 1 KB van 14 november 2003 betreffende levensverzekeringsactiviteit (Hierna afgekort als KB Leven): geeft een gelijkaardige definitie. 4 C. DEVOET, “Indeling van de levensverzekering” in J.-C. ANDRE-DUMONT (eds.), Kluwer’s verzekeringshandboek, Mechelen, Kluwer, 2004, losbl., 59. 5 P. VAN EESBEECK, “Levensverzekering/Algemeen juridisch kader” in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN (eds.), Vermogensplanning: alternatieve vormen. Handboek estate Planning.Boek 7, Gent, Larcier, 2006, 3. 6 J. BINON,” Assurances des Personnes: dispositons communes. Assurance – vie: règles generals et droits du preneur” in M. FONTAINE en J. BINON, La loi du 25 juin 1992 sur le contract d’assurance terrestre, Louvain-laNeuve, Academie/ Bruylant, 1993,245.
2
4. Het is niet ondenkbaar dat in eenzelfde levensverzekering ook twee of meer verzekerden optreden. De verzekerde gebeurtenis kan verschillend zijn; het in leven zijn (op een bepaalde datum), het overlijden van de ene voor de andere verzekerde (eerste overlijden) of het overlijden van beide verzekerden (laatste overlijden).7 5. Het is van belang om het onderscheid tussen de levensverzekering aan te duiden. Een zuivere of klassieke levensverzekering is een overeenkomst waarbij de verzekeringsprestaties worden uitgekeerd bij overlijden van het verzekerd hoofd ongeacht of de polis is aangegaan in eigen voordeel of voor een derde begunstigde. Daar tegenover staat de gemengde levensverzekering waarbij het kapitaal wordt uitbetaald ofwel bij overlijden voor het bereiken van een overeengekomen leeftijd of datum of bij het bereiken van die datum/leeftijd.8 1.
Zuivere levensverzekering a)
Beding ten behoeve van een derde
6. De levensverzekering wordt geacht het schoolvoorbeeld te zijn van een beding ten behoeve van een derde 9 , deze bestaat uit een verzekeringsnemer die een verzekering afsluit met een verzekeraar die zich verbindt om bij het overlijden van de verzekeringsnemer een som uit te keren aan de begunstigde derde partij.10 Deze begunstigde is geen ‘erfgenaam’ en is in beginsel een derde partij bij de verzekeringsovereenkomst, hij moet wel identificeerbaar zijn op het ogenblik dat het beding effect sorteert.11 Niettemin is hij de begunstigde, hij strijkt dus een uitkering kosteloos op zodra de verzekeringsnemer overlijdt. Deze overeenkomst wordt daarom dan ook een beding ten behoeve van een derde genoemd. 12 Essentieel hierbij is dat dit beding accessoir is aan de
7
J. BINON,” Assurances des Personnes: dispositons communes. Assurance – vie: règles generals et droits du preneur” in M. FONTAINE en J. BINON, La loi du 25 juin 1992 sur le contract d’assurance terrestre, Louvain-laNeuve, Academie/ Bruylant, 1993,267. 8 D. PIGNOLET, “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, AFT 2008, 13-14; A. VAN DE WIELE en B. MEESTERS, “De levensverzekering in het notariaat”, Not. Fisc. M. 2008, 250; P. VAN EESBEECK, “Levensverzekering/Algemeen juridisch kader” in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN (eds.), Vermogensplanning: alternatieve vormen.Handboek estate Planning.Boek 7, Gent, Larcier,2006, 3. 9 Artikel 121 Landverzekeringswet. 10 Artikel 22 Landverzekeringswet; I. VERHULST en S. NELIS, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten”, TFR oktober 2006, afl. 307, 696. 11 B. CLAESSENS, en K. VANHALLE, “De relativiteit van de interne gevolgen van de overeenkomst” in J. ROODHOOFT (eds.), Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2009, 231, nr. 1998; R. FELTKAMP, “Beding ten behoeve van een derde” in E. DIRIX en A. VAN OEVELEN (eds.), Bijzondere Overeenkomsten. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2004, 11-12, nr. 10. 12 J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, in W. PINTENS en J. DU MONGH, Patrimonium 2007, Antwerpen, Intersentia, 2007, 344 (Hierna afgekort als volgt J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”).
3
overeenkomst, m.a.w. het beding opzichzelf een recht doet ontstaan in hoofde van een derde en deze derde bepaald of minstens bepaalbaar is.13 7. Schematisch kan dit beding ook voorgesteld worden als een configuratie ‘AAB’ waarbij: A=Verzekeringsnemer A=Verzekerde B=Begunstigde bij overlijden 8. Deze werkwijze biedt ook de mogelijkheid om een vermogensonderdeel van de nalatenschap van de verzekeringsnemer te onttrekken aan de nalatenschap, en ontsnapt dan ook aan de bijbehorende successierechten. Maar de wetgever was hier op voorzien en steekt een stokje voor dit ontsnappingsmechanisme met artikel 8 W. Succ. De fictiebepaling van artikel 8 van het W. Succ. bepaalt dat de begunstigde van de levensverzekering successierechten is verschuldigd op het ogenblik dat de verzekeringsprestatie opeisbaar wordt (bij overlijden van de verzekeringsnemer). De voordelen van de levensverzekeringspolis dienen te worden opgenomen in het actief van de aangifte van de nalatenschap van de verzekeringsnemer. Dit houdt een aangifteverplichting in ten aanzien van de begunstigde zowel voor Belgische als voor buitenlandse polissen. De enige voorwaarde hieraan verbonden is dat de verzekeringsnemer/overledene een Belgische rijksinwoner moet zijn en zijn hoofdverblijfplaats in België moet hebben.14 Desalniettemin is niet vereist dat begunstigde het beding in zijn voordeel heeft aanvaard opdat artikel 8 W. Succ. van toepassing zou zijn.15 b)
Beding ten behoeve van zichzelf
9. De zuivere levensverzekering kan ook een ander scenario hebben dan het voorafgaand besproken, het kan ook gaan om een beding ten behoeve van zichzelf.
16
In een
verzekeringsovereenkomst kan één persoon vaak optreden in verschillende hoedanigheden. Hier hebben we het over de omstandigheid dat de verzekeringsmaatschappij het gevormd kapitaal niet uit keert aan de derde begunstigde maar aan de verzekeringsnemer zelf. Zodra de verzekerde overlijdt wordt het kapitaal uitgekeerd aan de verzekeringsnemer zonder daarbij te worden
13
C. DEVOET, “De levensverzekeringsovereenkomst – Algemene aspecten” in J-C. ANDRE-DUMONT (eds.), Kluwer’s Verzekeringshandboek (II.1.8), Mechelen, Kluwer, 2008, 49-50. 14 J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 335. 15 P. VAN EESBEECK, “Levensverzekering/Algemeen juridisch kader” in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN (eds.), Vermogensplanning: alternatieve vormen.Handboek estate Planning. Boek 7, Gent, Larcier,2006, 8. 16 I. VERHULST en S. NELIS, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten”, TFR oktober 2006, afl. 307, 696.
4
onderworpen aan successierechten.17 Behalve voor echtgenoten die getrouwd zijn onder het stelsel van gemeenschap van goederen, hier zijn successierechten verschuldigd op de helft van de overlijdensuitkering(infra nr. 173).18 Het zij echter opgemerkt dat een configuratie die is opgezet als een onbelastbaar beding ten gunste van zichzelf, bij overlijden van de verzekeringsnemerbegunstigde voor het zich voortdoen van de verzekerde gebeurtenis kan worden geherkwalificeerd worden als beding ten behoeve van een derde.19 Schematisch wordt het beding ten behoeve van zichzelf in het verzekeringsjargon voorgesteld als de ‘ABA’-Formule: A = verzekeringnemer = kleinzoon B = verzekerde = grootvader A = begunstigde bij overlijden = kleinzoon 10. Het is ook mogelijk zoals eerder besproken (supra nr. 26) in het kader van de beleggingsverzekering, dat twee verzekeringsnemers een verzekering afsluiten. Wanneer beide verzekeringsnemers niet getrouwd zijn in gemeenschap van goederen dan liggen de kaarten moeilijker.20 Samengevat kan men stellen dat er geen successierechten betaald moeten worden als vaststaat dat iedere verzekeringsnemer enkel voor zichzelf heeft bedongen, zonder elkaar enig voordeel te gunnen.21 Het is daarbij van belang deze in concreto te beoordelen; wanneer een kleinzoon samen met zijn grootvader optreden als verzekeringsnemers dan is het de facto zo dat de kleinzoon het overlijdenskapitaal eigenlijk heeft gekregen van zijn grootvader, waarop hij dan de bijbehorende successierechten moet betalen.22 De situatie kleurt enigszins anders wanneer twee personen van ongeveer gelijke leeftijd, bedachtzaam te werk gaan en elkaar geen structureel voordeel gunnen. De overlevingskansen van de verzekeringsnemers zijn daarbij ook van cruciaal belang; leeftijd, geslacht en gezondheidstoestand zijn determinerend.23 Mogelijk zijn ook nog andere feitelijke omstandigheden determinerend, zoals de eenzijdige uitstapmogelijkheid voor één
17
I. VERHULST en S. NELIS, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten”, TFR oktober 2006, afl. 307, 699. 18 L. VEREYCKEN, “Beleggingsverzekering: een evenwichtig kanscontract is geen nattevingerwerk”, Life & Benefits 2008, nr.7, 1. 19 P. VAN EESBEECK, “Levensverzekering/ Algemene toepassingsmechanismen inzake successierechten” in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN, Vermogensplanning: alternatieve vormen. Handboek Estate Planning. Boek 7, Brussel, Larcier, 2010, 22. 20 L. VEREYCKEN, “Beleggingsverzekering: een evenwichtig kanscontract is geen nattevingerwerk”, Life & Benefits 2008, nr.7, 1. 21 L. VEREYCKEN, “Beleggingsverzekering: een evenwichtig kanscontract is geen nattevingerwerk”, Life & Benefits 2008, nr.7, 2. 22 L. VEREYCKEN, “Beleggingsverzekering: een evenwichtig kanscontract is geen nattevingerwerk”, Life & Benefits 2008, nr.7, 2. 23 Meer hierover: Sterftetabels KB Leven.
5
van de verzekeringsnemers kan de successierechtenvrijstelling in het gedrang brengen.24 Maar zelfs indien de partijen tot een zo gelijkwaardige kanscontract komen, is de vrijstelling van successierechten geen verworvenheid. De fiscus is niet gewonnen om dit concept veralgemeend toe te passen en zal hij er blijvend op toezien dat er geen sprake is van een verdoken schenking.25 2.
De gemengde levensverzekering
11. Hierboven zagen we al dat een partij kan optreden in meerdere hoedanigheden. De gemengde levensverzekering gaat ook over verschillende combinaties. Er kan een begunstiging bij leven zijn en een begunstiging bij overlijden. De gevolgen zijn dus verschillend naar gelang een van de partijen overlijdt, al dan niet voor een voorgeschreven vervaldatum. 12. Wanneer de verzekerde komt te overlijden, dan is het van zelfsprekend dat de verzekeringsprestatie uitgekeerd wordt aan de verzekeringsnemer, tevens begunstigde. Dit is het scenario die we hier voorafgaand besproken hebben. 13. Indien de verzekeringsnemer echter komt te overlijden, dan is het antwoord minder eenvoudig. De vragen die zich stellen; wat gebeurt er met de rechten van de verzekeringsnemer die hij heeft? Gaan deze over op zijn erfgenamen of een derde begunstigde? Er werd al besproken dat dit persoonlijke rechten zijn, bij overlijden doven deze rechten uit. Het herroepingsrecht van de begunstigde behoort enkel en alleen toe aan de verzekeringsnemer, niet aan de erfgenamen, schuldeisers of echtgenoten. Indien de verzekeringsnemer een derde begunstigde aanduidt, en deze aanvaardt de begunstiging dan is deze aanwijzing van de derde onherroepelijk.26 14. Maar
wat
als
de
verzekeringsnemer
overlijdt
voor
de
vervaldatum
van
de
verzekeringsovereenkomst? Op dat ogenblik is er geen uitkering van de verzekeringsprestatie. Zijn er hier dan überhaupt successierechten op verschuldigd?27 Volgens de fiscus, moet hierop een positief antwoord aangeven worden. In de nalatenschap van de verzekeringsnemer zit er in het actief een schuldvordering die beschouwd moet worden als een legaat op termijn. In deze situatie is de verzekerde successierechten verschuldigd op de afkoopwaarde van de polis. Maar door het overlijden van de verzekerde is dit niet meer mogelijk aangezien het recht op afkoop uitdooft. De zienswijze van de fiscale administratie kan echter maar bijgetreden worden wanneer de polis
24
L. VEREYCKEN, “Beleggingsverzekering: een evenwichtig kanscontract is geen nattevingerwerk”, Life & Benefits 2008, nr.7, 3. 25 L. VEREYCKEN, “Beleggingsverzekering: een evenwichtig kanscontract is geen nattevingerwerk”, Life & Benefits 2008, nr.7, 3. 26 Artikel 121 Landverzekeringswet; J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 337. 27 J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”,337.
6
uitdrukkelijk voorziet dat het afkooprecht van de verzekeringsnemer bij zijn overlijden overgaat naar de verzekerde. Indien dit is bepaald, zullen er successierechten verschuldigd zijn op de actuele afkoopwaarde. Volgens RUYSSEVELDT 28 geeft het overlijden van de verzekeringsnemer geen aanleiding tot het heffen van de successierechten, en zijn deze enkel verschuldigd op het ogenblik dat er nieuwe aangifte van nalatenschap zich voordoet.
Verzekeringsnemer overlijdt voor de vervaldatum:
Wat als: na het overlijden van de verzekeringsnemer nadien ook de verzekerde voor de eindvervaldag van de polis overlijdt? Vooreerst moet de polis onderzocht worden op een aanduiding van een subsidiair begunstigde bij overlijden.29 Indien niets in het contract is bepaald dan moet er acht worden geslaan op artikel 107 Landverzekeringswet die bepaald: “Wanneer bij de verzekering geen begunstigde is aangewezen of wanneer de aanwijzing van de begunstigde geen gevolgen kan hebben of herroepen is, is de verzekeringsprestatie verschuldigd aan de verzekeringnemer of aan zijn nalatenschap”. Daarbij mag artikel 119 Landverzekeringsovereenkomst niet uit het oog worden verloren:” De verzekeringnemer kan de uit de verzekeringsovereenkomst voortvloeiende rechten geheel of ten dele overdragen”. Dit artikel laat toe dat de verzekeringsnemer zijn rechten op de polis na overlijden kan overdragen.
Verzekeringsnemer overlijdt na de vervaldatum
In deze situatie heeft de verzekerde het kapitaal ontvangen. De verzekerde vader is successierechten verschuldigd indien de verzekeringsnemer A binnen de drie jaar overlijdt na einddatum. Indien hij echter na drie jaar na eindvervaldatum overlijdt zijn er geen successierechten verschuldigd.30
B.
Kwalificatie levensverzekering
15. De schenking van de levensverzekering heeft maar zin als deze een patrimoniale waarde heeft. De verzekeringsnemer wenst op het ogenblik dat hij schenkt de reserve van de het contract te
28
J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 337. J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 338. 30 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 338. 29
7
schenken en niet enkel de rechten verbonden aan het vorderingsrecht dat hij bezit op de reserve.31 Bijgevolg kunnen enkel de spaar- en beleggingsverzekering worden geschonken. 16. Laatste jaren is er echter heel wat discussie over de levensverzekering als zgn. ‘spaarcontract’ of ‘beleggingsproduct’.32 Verzekeraars en financiële instellingen opereren vandaag de dag op dezelfde markt waar zij producten aan bieden die gelijkenissen bevatten. De grens tussen deze overeenkomsten geeft aanleiding tot betwistingen over hun kwalificatie.33 De prestatie van de verzekeringsovereenkomst moet afhankelijk zijn van de kans op winst of verlies die voor minstens één partij afhankelijk is van een onzekere gebeurtenis overeenkomstig de artikelen 1104 en 1964 BW.34 Een levensverzekering is er volgens deze stelling enkel indien er gebruik wordt gemaakt van sterftetabellen en er sprake is van een levenselement in de berekening van de premies en prestaties.35 In het bijzonder de levensverzekering die eigenlijk een spaarverrichting is, waar de uitkering van de verzekeraar vaak gelijk is aan de gevormde reserve op de datum van de verzekerde gebeurtenis aangevuld met een financieel rendement.36 In de praktijk gaat het om volgende polissen: klassieke levensverzekeringen van het type die uitgesteld kapitaal met terugbetaling van reserves, de moderne universal-lifepolissen zonder bijkomende overlijdensdekking of belegging verzekeringen (tak 23) ook zonder extra overlijdensdekking.37 Wanneer de rechter echter oordeelt dat het in werkelijkheid gaat om een loutere beleggingsoperatie vervallen vele voordelen die men had onder het regime van de levensverzekering.38 17. De Landverzekeringswet geeft een definitie van wat als verzekeringsovereenkomst moet worden beschouwd: “Een overeenkomst waarbij een partij, de verzekeraar, zich er tegen betaling van een vaste of veranderlijke premie tegenover een ander partij toe verbindt een in de overeenkomst bepaalde prestatie te leveren in geval zich een onzekere gebeurtenis zich voordoet waarbij, naargelang het geval, de verzekerde of de begunstigde belang heeft dat die zich niet voordoet”. In het kader van de levensverzekering is de mogelijke onzekere gebeurtenis het al dan
31
C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 79. 32 J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 325. 33 P. BIELEN, “De identiteitscrisis van de tak 21 – en tak 23 – levensverzekering in de inkomstenbelasting: beleggingscontract of levensverzekering?”, TFR 2007, afl. 325, 587. 34 C. DEVOET, “L’assurance vie est-elle un contract aléatoire?”, De Verz 2002, 558; W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE,” De levensverzekering in het familiaal vermogensrecht”, T.Not. 2006, 634. 35 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 340. 36 P. VAN EESBEECK, “Levensverzekering/Algemeen juridisch kader” in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN (eds.), Vermogensplanning: alternatieve vormen. Handboek estate Planning. Boek 7, Gent, Larcier,2006, 4. 37 L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 1. 38 L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 2.
8
niet overlijden van de verzekerde.39 De prestatie van de voormelde definitie, is dat de verzekeraar een prestatie zal leveren ter gelegenheid van een onzekere gebeurtenis, hij betaalt bij het overlijden van verzekerde, het kapitaal uit. Derhalve is het uitbetalen van de poliswaarde de prestatie die de verzekeraar levert. 18. Een meerderheidsvisie gaat uit van een verzekeringsrechtelijke benadering van de levensverzekering.40 Volgens hen is de stelling te voorbarig, kijkend naar de evolutie van het begrip ’levensverzekering’ en ‘aléa’ van waaruit de interpretatie van het Franse Hof van Cassatie blijkt. In deze benadering wordt er nauw op toegezien dat de door overledene ondergeschreven contract wel degelijk de wezenlijke kenmerken van de verzekeringscontract bevat en niet eerder de kenmerken van een loutere spaarverrichting of beleggingsovereenkomst. 19. Net zoals in ons land woedt er in Frankrijk een discussie over de herkwalificatie van kapitaliserende levensverzekeringen in gewone kapitalisatieproducten. Het keerpunt in Frankrijk was het arrest van het Hof van Cassatie op 23 november 200441. Hier nam het Franse Hof een belangrijke beslissing in vier arresten betreffende erfrechtelijke aangelegenheden waarbij de herkwalificatie van de levensverzekeringen in gewone kapitalisatieproducten werd geweigerd. In twee van de vier arresten draaide verder ook over de vraag of de premiestortingen niet “manifestement exagérées” waren.42 Maar dit bleek niet het geval. Naast de voormelde vragen, ging de discussie essentieel om de notie ‘aléa’ of risico. 43 Dit is het risico waarvoor de verzekeringsnemer een verzekering afsluit en een premie betaalt en de verzekeraar dekking verleent. In casu bestond er in de voorgelegde polissen geen risico in de klassieke betekenis van het
39
Artikel 97 Landverzekeringswet. Kh. Brussel 29 november 2005, T. Verz. 2006, afl. 2, 228, noot C. DE GEYTER; J.M. BINON en B. DUBUISSON, “L’aléa dans les produits d’assurance vie. Le point de vue belge” in B. DUBUISSON en C. JAMAIN, Les nouveaux produits d’assurance vie. Droit civil et droit fiscal, Louvain-la-Neuve, Academie/Bruylant, 2000,21 ; H. COUSY, “Over de kwalificatie van levensverzekeringscontracten en de rol die daarin wordt gespeeld door het begrip kanscontract” in B. TILLEMAN en A. VERBEKE, Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004,103; C. DEVOET, “L’assurance –vie est-elle un contract aléatoire?”, De Verz. 2002, 552; C. DEVOET, Levensverzekering : Technische en juridische aspecten, Mechelen, Kluwer, 2005, 133 ; E. DE WILDE D’ESTMAEL, “La disqualification d’un contract d’assurance en produit d’épargne: conséquences en matière de donation”, Rev. not.b. 2003, 244-246; J-L. FAGNART, “L’assurance-vie épargne déguisée?”, De Verz. 2004,669; J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 340; P. VAN EESBEECK, “Planning via levensverzekeringen” in A. VERBEKE, H. DE RYCKE en P. LALEMAN (eds.), Vermogensplanning: alternatieve vormen. Handboek Estate Planning. Boek 7, Brussel, Larcier, 2006, 4-5; L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 2. 41 Cass. fr., 23 November 2004, RGDA 2005, 110, noot L. MAYAUX, D. 2005, noot B. BEIGNEIR, JCP 2005, I, 111. 42 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 342; Vgl. artikel 124 Landverzekeringswet. 43 Zie artikel 1964 BW. 40
9
woord.44 Immers of de verzekerde al dan niet overlijdt, de som die de verzekeraar diende uit te keren bleef in beide gevallen identiek. Volgens de klassieke leer zou er hier geen sprake zijn van ‘aléa’.45 Het Franse Hof van Cassatie besliste echter anders, en ziet het ‘aléa’ in de zin van artikel 1964 van de Franse code civil, in de duurtijd van het leven van de onderschrijver waarvan de toekenning van het verzekerd kapitaal afhankelijk is.46 Bijgevolg worden de contracten wel degelijk als verzekeringscontracten beschouwd. Het kernpunt in deze problematiek is de impact op de Belgische rechtsorde. In beginsel heeft het Franse Hof van Cassatie niets te maken met België, louter formeel zijn er bijgevolg geen gevolgen. Niettemin is er in België een quasi identieke polemiek.47 Bovendien is de formulering van artikel 1964 van de Franse Code Civil identiek aan de tekst van artikel 1964 van het Belgische BW.48 Ook hier gaan steeds meer stemmen op dat er geen sprake meer moet zijn van een aléa vereiste in de klassieke zin van het woord om een rechtsgeldig levensverzekering te hebben. Het antwoord op de discussie is belangrijk omdat deze een impact heeft op het erfrecht, fiscaal recht, executierecht en huwelijksvermogensrecht. Specifiek aangaande het erfrecht moet men opmerken dat in praktijk de levensverzekering vaak oneigenlijk wordt gebruikt als instrument om de reservataire of de gewone wettelijke erfrechten van bepaalde erfgenamen te omzeilen. Dit gebruik of misbruik is gebaseerd op artikel 124 van de Landverzekeringswet, welke de inbreng of de inkorting ingeval van overlijden van de verzekeringsnemer bespreekt. 49 In de combinatie levensverzekering en erfrecht worden de concepten van inkorting/inbreng ingeruild voor de vraag of een premie al dan niet ‘kennelijk’ buiten verhouding staan tot de vermogenstoestand.50 Tot op heden heeft voornoemde Franse rechtspraak een invloed had op de Belgische problematiek. Voorstanders van een eerder moderne kijk op notie ‘aléa’ voelen zich gesteund. Anderzijds moet in het achterhoofd gehouden worden dat het slechts gaat om een uitspraak van het Franse Hof van Cassatie. Niettemin heeft de Franse denkwijze al snel een impact gevonden in de Belgische rechtspraak, waarbij een men gemengde
44
J. RUYSSELVELDT en A. VAN ZANTBEEK, “Levensverzekeringsrecht. Herkwalificatie van levensverzekeringen”, Life and benefits 2005, nr. 2, 5. 45 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 342. 46 K. SPAGNOLI, “ Levensverzekering of belegging: fiscale en gewone rechtbanken blijven het oneens”, Fisc. Act. 2006, nr. 42, 8. 47 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 342. J. RUYSSELVELDT en A. VAN ZANTBEEK, “Levensverzekeringsrecht. Herkwalificatie van levensverzekeringen”, Life and benefits 2005, nr. 2, 6. 48 J. VANDEN BRANDEN en A. BELLENS, “ Beleggingsovereenkomst of levensverzekering? Einde van de discussie inzicht?”, Fisc. Act. 2006, nr. 29, 3. 49 Artikel 124 Landverzekeringswet:” In geval van overlijden van de verzekeringnemer zijn de premies die hij heeft betaald, niet aan inbreng of inkorting onderworpen, behalve voor zover het betaalde kennelijk buiten verhouding staat tot zijn vermogenstoestand, in welk geval de inbreng of de inkorting het bedrag van de opeisbare prestaties niet mag overschrijden”. 50 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 343.
10
levensverzekeringen niet langer als spaarverrichtingen of beleggingsverzekering, maar als rechtsgeldige en volwaardige levensverzekeringen beschouwt.51 20. Een modernere invulling naar aanleiding van de Franse rechtsspraak van de kwalificatie van het kanscontract is dat het vereiste risico ligt in het zich al dan niet voordoen van de onzekere gebeurtenis dewelke afhankelijk moet zijn van de menselijke levensduur.52 Dit betekent dat het uitkeringstijdstip afhankelijk is van een verzekerd voorval dat verband houdt met leven/overlijden van verzekerde (n). De omstandigheid dat de verzekeringsprestatie gelijk is aan de gekapitaliseerde waarde van de premiestortingen kan als dusdanig niet tot een herkwalificatie leiden.53 Bovendien wordt in artikel 1 Landverzekeringswet met geen woord gerept over notie kanscontract, noch over de vier essentiële elementen54 ervan ze gewaagt zich enkel van een onzekere gebeurtenis in functie van de opeisbaarheid van de prestatie van de verzekeraar55. Er moet alleen gepreciseerd worden dat de prestatie van de verzekeraar afhankelijk is van het voordoen van een onzekere gebeurtenis of wel van oorzaak van de verzekerde prestatie of het tijdstip ervan.56 GLINEUR stelt dat de enige mogelijke verklaring voor de nieuwe levensverzekeringsproducten als werkelijke verzekeringen ligt in de vaststelling dat de wetgever het aleatoir karakter niet meer in de klassieke zin opvat als hét noodzakelijke element van de verzekeringsovereenkomst.57 Herkwalificatie is volgens hen niet de juiste oplossing, ze leggen meer de nadruk op het aleatoir karakter betreffende de binding met de duur van het leven.58 Op fiscaal vlak kan men bovendien zich ernstig de vraag stellen of de wetgever een onderscheid tussen levensverzekering die de aard van beleggingsproducten hebben en andere gewild heeft. Het doel van de wetgever bestaat er immers uit om zoveel mogelijk rechtsonderhorigen aan te zetten tot het sparen voor hun pensioen. 59 We kunnen hierbij
51
Rb. Antwerpen 4 april 2006, De Verz. 2008/1, 73; Rb. Doornik 16 mei 2006, Fisc. Act. 2006, 29/2; J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 344. 52 P. BIELEN, “De identiteitscrisis van de tak 21 – en tak 23 – levensverzekering in de inkomstenbelasting: beleggingscontract of levensverzekering?”, TFR 2007, afl. 325, 594. 53 Rb. Brugge 15 januari 2002, De Verz. 2002, 678, noot, Act. Fisc. 2002, afl. 16, 5, FJF 2003, afl. 1, 63; Rb. Brugge 20 maart 2002, De Verz. 2002, afl.3, 686, noot; P. VAN EESBEECK,”Beleggingsverzekeringen: nieuwe rechtspraak inzake diskwalificatieproblematiek”, Life & Benefits 2007, nr.2, 8. 54 C. DEVOET, “L’assurance vie est-elle un contract aléatoire?”, De Verz. 2002, 567. 55 H. COUSY, ”Over de kwalificatie van levensverzekeringscontracten en de rol die daarin wordt gespeeld door het begrip van kanscontract” in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr.22; W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE,” De levensverzekering in het familiaal vermogensrecht”, T.Not. 2006, 634. 56 C. DEVOET, “L’assurance –vie est-elle un contract aléatoire?”, De Verz. 2002, 552; K. SPAGNOLI, “ Levensverzekering of belegging: fiscale en gewone rechtbanken blijven het oneens”, Fisc. Act. 2006, nr. 42, 8. 57 P. GLINEUR, “Assurances et droit fiscal – Qualification, disqualification et requalification”, De Verz. 2005, Dossier 11, 30. 58 C. DEVOET, “L’assurance vie est-elle un contract aléatoire?”, De Verz 2002, 572. 59 K. SPAGNOLI, “ Levensverzekering of belegging: fiscale en gewone rechtbanken blijven het oneens”, Fisc. Act. 2006, nr. 42, 8.
11
concluderen dat volgens deze strekking een gewaarborgd minimumkapitaal bij overlijden geen noodzakelijke vereiste is om een overeenkomst te kwalificeren als een geldige levensverzekering.60 21. Een minderheid61 in de rechtsleer vindt het echter onvoldoende om van een levensverzekering te kunnen spreken. Zij verwijzen hierbij in de eerste plaats naar artikel 1964 BW: “Een kanscontract is een wederkerige overeenkomst, waarvan de gevolgen, met betrekking tot winst of verlies, hetzij voor alle partijen, hetzij voor een of meer van hen, van een onzekere gebeurtenis afhangen”. In de klassieke invulling vereist een kanscontract een risico in de zin van een kans op winst of verlies bij één of meerdere partijen.62 De klassieke opvatting hecht ook een groot belang aan bestaan van een minimumuitkering bij overlijden van de verzekerde. Zij verkiezen de civielrechtelijke benadering in het bijzonder dat een levensverzekering een kanscontract moet zijn opdat het onder het toepassingsgebied van de Landverzekeringswet zou vallen, aangezien artikel 1964 BW een opsomming geeft van enkele voorbeelden waaronder het verzekeringscontract.63 Hier is geen sprake van wanneer een verzekeraar enkel de poliswaarde van de levensverzekering uitbetaalt, want noch de verzekeringsnemer noch de verzekeraar hebben in dit geval winst of verlies.64 Wat betreft de bedrijfsleiderverzekering is men de mening toe gedaan wanneer het risicofactor ontbreekt er geen sprake is van verzekeringsovereenkomst maar van een belegginsovereenkomst.65 Het hof van Beroep van Gent66 (infra) formuleert het als volgt: “indien een uitkering alleen in functie is van betaalde premies is er dus geen sprake van risico”. Een andere grond waar ze zich op beroepen is het verzekerbare belang 67 van de verzekerde of begunstigde dat de onzekere gebeurtenis zich niet voordoet. Men stelt dat de klant zowel bij leven als bij overlijden het rekeningstegoed ontvangt en er bijgevolg geen financieel belang bij heeft dat de onzekere
60
Antwerpen 3 maart 2009, T. Verz 2009, afl. 2, 162, noot C. DEVOET; P. BIELEN, “De identiteitscrisis van de tak 21 – en tak 23 – levensverzekering in de inkomstenbelasting: beleggingscontract of levensverzekering?”, TFR 2007, afl. 325, 596; J. VANDYCK, “Kwalificatie als levensverzekering: zorgt Antwerpen voor fiscale dooi”, Fiscoloog 2009, nr. 1156, 7. 61 Ook de fiscus volgt deze stelling; Gent 14 september 2004, fisconet; Rb. Brugge 12 maart 2002, AFT 2002, 287-290; B. DUBUISSON, “ Les nouveaux produits d’assurance vie face au droit. La fin des privilèges?”, TBBR 1997, 342; J. BINON en B. DUBUISSON, ”L’aléa dans les produits d’assurance vie. Le point de vue belge” in B. DUBUISSON en C. JAUMAIN, Les nouveaux produits d’assurance vie. Droit civil et droit fiscal, Louvain-LaNeuve, Bruylant – Academie, 2000, 23. 62 P. BIELEN, “De identiteitscrisis van de tak 21 – en tak 23 – levensverzekering in de inkomstenbelasting: beleggingscontract of levensverzekering?”, TFR 2007, afl. 325, 592. 63 J. VANDEN BRANDEN en A. BELLENS, “ Beleggingsovereenkomst of levensverzekering? Einde van de discussie inzicht?”, Fisc. Act. 2006, nr. 29, 2. 64 L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 2. 65 K. SPAGNOLI, “ Levensverzekering of belegging: fiscale en gewone rechtbanken blijven het oneens”, Fisc. Act. 2006, nr. 42, 7. 66 Gent 9 december 2003, FJF 2004, afl. 6, 541, Fisc. Act. 2004, 3/1. 67 Artikel 1 Landverzekeringswet.
12
gebeurtenis zich al dan niet voortdoet.68 Een bijkomend argument dat de fiscus inroept is dat er gelijkenissen zijn met spaarproducten. Te meer omdat de Landverzekeringswet spreekt van een vast bedrag dus geen uitkering in functie van rendement en gespaard bedrag. 69 De meest fundamentele reden om niet tot een levensverzekering te besluiten is wegens het algemene ‘rechtsgevoel’. 70 Via een levensverzekering kon men bepaalde erfgenamen volkomen legaal onterven, en de schuldeiser afweren. Precies wegens de voorrechten van de levensverzekering, wilde men de levensverzekering herkwalificeren. Volgens deze visie zouden dergelijke verzekeringscontracten waarin er geen klassiek element van ‘kans/aléa aanwezig is verzekeringstechnisch niet te worden bestempeld als kanscontract maar als spaarproduct. 22. Als repliek antwoordt de meerderheid hierop dat artikel 1964 BW slechts ondergeschikt is aan de Landverzekeringswet, aangezien de Landverzekeringswet van veel recentere datum is dan het Burgerlijk Wetboek, met andere woorden Lex posteriori derogat lege priori.71 Voorts stelt artikel 2 Landverzekeringswet dat een afwijking op deze wet enkel kan mits een bijzonder wet, het Burgerlijk wet boek is geen bijzondere wet, Lex specialis derogat generalisbus. Aangaande verzekeringscontracten is het Burgerlijk wetboek een algemene wet die alleen maar enkele algemene principes aangeeft.72 Te meer omdat artikel 1964 BW niets toevoegt aan de heldere omschrijving van verzekeringsovereenkomsten in de Landverzekeringswet, en de toenmalige wetgever had ook bij de verwijzing naar verzekeringsovereenkomsten niet de levensverzekering voor ogen.73 De argumentatie van de minderheidsstrekking staat of valt met de premisse dat een levensverzekering een kanscontract in de zin van artikel 1964 BW moet zijn.74 En deze kan ernstig in twijfel worden getrokken Wat betreft het verzekerbaar belang moet er worden gekeken naar artikel 48 Landverzekeringswet dat stelt dat dit belang voldoende is aangetoond als de verzekerde met de levensverzekering heeft ingestemd.75 Volgens VEREYCKEN76 doet men aan ‘overkill’ als men de levensverzekering wil diskwalificeren wegens de zogezegd onterechte rechten. Ingevolge hiervan dient men de voorrechten aan te pakken. COUSY is de mening toegedaan dat de verwijzing 68
L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 3. J. VANDEN BRANDEN en A. BELLENS, “ Beleggingsovereenkomst of levensverzekering? Einde van de discussie inzicht?”, Fisc. Act. 2006, nr. 29, 3. 70 L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 3. 71 L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 2. 72 L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 2. 73 H. COUSY, ”Over de kwalificatie van levensverzekeringscontracten en de rol die daarin wordt gespeeld door het begrip van kanscontract” in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr.24; L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 2. 74 K. SPAGNOLI, “ Levensverzekering of belegging: fiscale en gewone rechtbanken blijven het oneens”, Fisc. Act. 2006, nr. 42, 8. 75 L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 3. 76 L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 3. 69
13
naar artikel 1964 BW misschien niet zo beslissend moet zijn, aangezien deze stammen uit tijd waar de wetgever een uitgesproken wantrouwen op de verzekeringsverrichting had.77 Daarenboven vestigt hij ook de aandacht 1964 BW bedoeld was met het oog op zeetransport.78 Wat betreft de gevolgtrekking van de fiscus is deze niet correct, artikel 1 J Landverzekeringswet bedoelt met het begrip ‘vast bedrag’ de band met omvang schade én niet een vooraf bepaalde bedrag.79 23. De fiscale administratie zag zich genoodzaakt om haar standpunt kenbaar te maken. De Controledienst voor de Verzekeringen (thans CBFA) is ook de meerderheidsmening toegedaan. In zijn mededeling D 198 van 14 mei 2001 bevestigt deze dat een verzekering van het type uitgesteld kapitaal met terugbetaling van reserves of een tak 21 levensverzekering wel degelijk een levensverzekering is.80 Idem voor de tak 23 verzekeringen. Dit standpunt is later bevestigd door de Commissie voor Verzekeringen, in haar advies van 18 februari 2005 betreffende de herkwalificatie van
levensverzekeringsovereenkomsten,
oordeelt
ze
unaniem
dat
deze
verzekeringen
levensverzekeringsovereenkomsten zijn in de zin van artikel 97 Landverzekeringswet omdat het altijd en noodzakelijk om verrichtingen gaat die met de menselijke levensduur zijn verbonden.81 24. De fiscale voordelen van bepaalde types levensverzekering zijn echter minder bedreigd vermits de fiscale wetgever zelf al enkele initiatieven heeft genomen om de materie af te bakenen. De vrijstelling als roerend inkomen op een tak 21 levensverzekering geldt enkel als er een gepaste 130% overlijdensdekking aanwezig is gedurende de eerste acht jaar van de overeenkomst. Idem voor tak 23 levensverzekering.82 De vereiste risicograad van de levensverzekering is in de fiscale wetgeving expliciet opgenomen als voorwaarde om van belastingvoordeel te genieten. In het kader van de tweede pijler pensioenen merken we dat gestorte premies het verzekeringscontract niet langer een aleatoir karakter moeten hebben in de zin van artikel 1964 B.W., maar dat het contract enkel de karakteristieken moet vertonen van een individuele (of collectieve) aanvullende pensioentoezegging.
83
Maar het is niet allemaal rozengeur en maneschijn, voor de
77
H. COUSY, ”Over de kwalificatie van levensverzekeringscontracten en de rol die daarin wordt gespeeld door het begrip van kanscontract” in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr.25. 78 J. VANDYCK, “Kwalificatie als levensverzekering: zorgt Antwerpen voor fiscale dooi”, Fiscoloog 2009, nr. 1156, 7. 79 J. VANDEN BRANDEN en A. BELLENS, “ Beleggingsovereenkomst of levensverzekering? Einde van de discussie inzicht?”, Fisc. Act. 2006, nr. 29, 3; J. VANDYCK, “Kwalificatie als levensverzekering: zorgt Antwerpen voor fiscale dooi”, Fiscoloog 2009, nr. 1156, 7. 80 L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 3. 81 Commissie voor Verzekeringen, Advies inzake de herkwalificatie van levensverzekeringsovereenkomsten – Artikel 124 van de wet van 25 juni 1992, Doc. C/2004/6 van 18 februari 2005. 82 L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 3. 83 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 340; L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 3.
14
bedrijfsleiderverzekeringen lijkt er toch nog wat werk aan de winkel. Het fiscaal wetboek schrijft voor dat het in een dergelijk geval om een levensverzekering moet gaan, wanneer het niet om een ‘zuivere’ levensverzekering gaat, durft de fiscus ook hier weer het diskwalificatiewapen te gebruiken. Het Hof van beroep Gent84 oordeelde hierover dat de door de belastingplichtige afgesloten bedrijfsleiderverzekering, afgesloten voor een beperkte duur tegen betaling van een jaarlijkse premie dient te worden gekwalificeerd als een zuivere geldbelegging en niet als een levensverzekering omdat de verzekeraar zowel bij leven als bij overlijden niets anders moet betalen dan een bedrag dat afhankelijk is van de stortingen die de vennootschap op dat moment heeft verricht. De belastingplichtige ontvangt zowel bij leven als bij overlijden enkel het spaartegoed en de verzekerde en de begunstigde hebben er geen financieel belang bij dat de onzekere gebeurtenis (leven of overlijden) zich al dan niet voordoet. Met andere woorden het afgesloten contract houdt geen enkel risico in voor de verzekeraar en is bijgevolg geen kanscontract.85 Volgens VEREYCKEN is deze uitspraak betwistbaar maar niettemin een belangrijke verwittiging voor al degene die naar het gevoel van de rechter, onterechte fiscale voordelen in de wacht trachten te slepen.86 25. In een aantal gevallen besefte men dat een onjuiste kwalificatie was toegepast, men probeerde daar een mouw aan te passen door beroep te doen op basis van de algemene antimisbruikbepaling van artikel 344, §1 WIB 1997. 87 De antimisbruikbepaling voorziet immers in de niettegenwerpelijkheid van een geldige kwalificatie van een akte aan de fiscus indien de kwalificatie van partijen slechts gesteld is met het oog op belastingen te ontwijken en de kwalificatie derhalve niet aan rechtmatige financiële of economische behoeften beantwoordt. De toepassing van deze bepaling veronderstelt dat kwalificatie juist is en de nieuwe kwalificatie van de akte slechts betekent dat de akte nog op andere manier kan worden geïnterpreteerd.88 Maar het gebruik van artikel 344 WIB om een onjuiste kwalificatie te verhelpen gaat echter te ver, volgens BIELEN is deze hier ter zake niet nuttig en onnodig.89 1.
Beleggingsverzekering
26. Een beleggingsverzekering kan voorkomen onder de vorm van levensverzekeringen tak 21 en 23. De tak 23 polissen zijn levensverzekeringen gekoppeld aan beleggingsfondsen waarbij het
84
Gent 9 december 2003, FJF 2004, afl. 6, 541; Fisc. Act. 2004, 3/1. Vraag nr.1112 PIETERS 8/9/2006, Vr. en Antw. Kamer, 2006-07, nr. 143, 27924,27927. 86 L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 4. 87 Rb. Brugge 12 maart 2002, AFT 2002, afl. 6-7, 287. 88 Parl. St. Kamer 1992-93, nr. 1072/8, p.101. 89 P. BIELEN, “De identiteitscrisis van de tak 21 – en tak 23 – levensverzekering in de inkomstenbelasting: beleggingscontract of levensverzekering?”, TFR 2007, afl. 325, 597. 85
15
rendement van de reserve afhankelijk is van de prestaties van die fondsen.90 In tegenstelling tot de tak 21 polis ontbreekt een waarborg van een gegarandeerd rendement. Het rendement is afhankelijk van de opbrengst van bepaalde beleggingsfonds er is derhalve geen minimumopbrengst zoals we kennen in de tak 21. De levensverzekeringspolissen tak 23 worden gekenmerkt door een flexibele premie, uitkering en einddatum. Dit zorgt ervoor dat velen de tak 23 polissen beschouwen als uitstekende instrumenten voor vermogensplanning op lange termijn, aangezien ze het comfort en de flexibiliteit van spaarrekeningen combineren met potentieel van risicodragende financiële activa. 91 De tak 21 levensverzekering is een polis die in een kapitaalgarantie en een minimumrendement voorziet tegen betaling van termijnpremies of van een eenmalige premie.92 In de praktijk geven de moderne levensverzekeringen aanleiding tot discussie meer bepaald, type uitgesteld kapitaal met terugbetaling van de reserve in geval van overlijden van de verzekerde voor de vervaldatum van de overeenkomst. Met andere woorden er wordt hier niet voorzien in een gewaarborgd minimumkapitaal bij het overlijden van de verzekerde. Deze beleggingsverzekeringen worden in de praktijk onderschreven wegens hun fiscale voordelen, immers sommige levensverzekeringsovereenkomsten zijn onder bepaalde voorwaarden van inkomstenbelastingen vrijgesteld zijn.93 27. In hoeverre kunnen de tak 21 en 23 polissen nog als een klassieke levensverzekering worden beschouwd? 94 Een klassieke levensverzekeringsovereenkomst is ingegeven met als doel een dekking bij leven en met een gegarandeerde opbrengstvoet.95 Bij de tak 21 levensverzekering van het type “ uitgesteld kapitaal met uitbetaling van reserves” en bij de tak 23-levensverzekeringen kan er ook een weliswaar beperkt risico aanwezig zijn zonder dat er echt sprake is van een gegarandeerd minimumkapitaal. 96 In vele gevallen verzekert de verzekeraar de prestatie bij overlijden minstens met de gedane stortingen. Echter wanneer één van de uitgesloten risico’s de oorzaak is van het overlijden of wanneer de levensverzekering wordt afgekocht, dan zullen de verzekeringsprestaties beperkt zijn tot de opgebouwde reserve, ook al is het bedrag van de gedane
90
P. BIELEN, “De identiteitscrisis van de tak 21 – en tak 23 – levensverzekering in de inkomstenbelasting: beleggingscontract of levensverzekering?”, TFR 2007, afl. 325, 588. 91 W. VERMEIR en C. DEJONCKHEERE, “Van ‘Low risk’ tot ‘Growth’: vermogensplanning via tak 23 producten”, Bank en financiewezen 2001, nr. 6, 350. 92 P. BIELEN, “De identiteitscrisis van de tak 21 – en tak 23 – levensverzekering in de inkomstenbelasting: beleggingscontract of levensverzekering?”, TFR 2007, afl. 325, 588. 93 Artikel 21.9° Wetboek inkomstenbelasting; J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 338; 94 P. BIELEN, “De identiteitscrisis van de tak 21 – en tak 23 – levensverzekering in de inkomstenbelasting: beleggingscontract of levensverzekering?”, TFR 2007, afl. 325, 593. 95 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 339. 96 P. BIELEN, “De identiteitscrisis van de tak 21 – en tak 23 – levensverzekering in de inkomstenbelasting: beleggingscontract of levensverzekering?”, TFR 2007, afl. 325, 593.
16
stortingen hoger.97 De takken 21 en 23 laat weinig van deze kenmerken heel, de dekking leven is beperkt en laat bovendien toe dat de volledige opbrengst van de belegde bedragen naar de verzekeringsnemer gaan. 28. Sedert geruime tijd poogt de fiscus evenwel steeds vaker de levensverzekering te herkwalificeren als beleggingsproduct wegens het ontbreken van risico. En, dat zodoende het verzekerd kapitaal belast wordt als onderschatting van het actief tijdens de duur van de overeenkomst (de fiscale voordelen of mogelijke aftrek van premies of belastingvermindering worden geweigerd). 98 De gewone rechtbanken gaan hier echter niet mee akkoord met de herkwalificatie en behouden de kwalificatie als levensverzekering, ze volgen de meerderheidsvisie (supra). De burgerlijke rechtbank van Antwerpen99 nam hier een duidelijke stelling in: de erfgename betwist de kwalificatie als verzekering want verzekering valt niet in de nalatenschap van de overledene, een belegging a fortiori wel. Overeenkomstig de rechtbank is voldaan aan de onzekere gebeurtenis aangezien het tijdstip van overlijden onzeker is en de verzekerde of begunstigde hebben er belang bij dat de onzekere gebeurtenis zich niet voordoet, een ‘emotioneel belang’.100 Ook de burgerlijke kamer van de rechtbank van Doornik101 moest over een gelijkaardig geval oordelen. Het betrof een gemengde levensverzekering type “uitgesteld kapitaal met terugbetaling van reserve in het geval van het overlijden van de verzekerde voor de afloop van het contract”. De rechtbank verwijst in zijn beoordeling uitdrukkelijk naar de rechtspraak van het Franse Hof van Cassatie. Als onzeker element wordt het feit dat de verzekeringsnemer al dan niet overlijdt voor afloop van het contract gezien, deze is bepalend voor wie het geld krijgt.102 29. Een kleine verwijzing naar het arrest van de Rb. Brussel 1 september 2003103 is zinvol. De rechtbank herkwalificeert in de zaak zonder enige verwijzing naar het kanselement. Hier wordt de nadruk gelegd op het contract: m.n. de mogelijkheid tot maandelijkse terugname van ingebrachte bedragen en de mogelijkheid tot het totale spaarbedrag geheel of gedeeltelijk op te vragen.104
97
P. BIELEN, “De identiteitscrisis van de tak 21 – en tak 23 – levensverzekering in de inkomstenbelasting: beleggingscontract of levensverzekering?”, TFR 2007, afl. 325, 593. 98 J. VANDEN BRANDEN en A. BELLENS, “ Beleggingsovereenkomst of levensverzekering? Einde van de discussie inzicht?”, Fisc. Act. 2006, nr. 29, 1. 99 Rb. Antwerpen 4 april 2006, De Verz. 2008/1, 73. 100 J. VANDEN BRANDEN en A. BELLENS, “ Beleggingsovereenkomst of levensverzekering? Einde van de discussie inzicht?”, Fisc. Act. 2006, nr. 29, 2. 101 Rb. Doornik 16 mei 2006, Fisc. Act. 2006, 29/2. 102 J. VANDEN BRANDEN en A. BELLENS, “ Beleggingsovereenkomst of levensverzekering? Einde van de discussie inzicht?”, Fisc. Act. 2006, nr. 29, 2. 103 Rb. Brussel 1 september 2003, De Verz. 2004, afl. 1, 116, noot H. SCHILTZ, De Verz. 2004, afl. 2, 391-392, noot M. MOHR, T. Not. 2004, 670. 104 M. MOHR, “Is een levensverzekering verboden aan een beleggingsfonds een belegging of een verzekering”?, De Verz. 2004, afl.2, nr.347, 392.
17
Hieruit leidde de rechtbank af dat de verzekerde de beschikking over de door hem ingebrachte sommen behield maar evenwel het niet de bedoeling was om kapitaal te laten vertrekken minstens die indruk hier aangaf en aldus kwalificeerde de overeenkomst dan als beleggingsovereenkomst.105 Aan dit arrest dient niet te veel precedentwaarde te worden gegeven, een herkwalificatie van contracten is maar gewenst indien er manifest van de wet en het reglement wordt afgeweken of misbruik gemaakt.106 Met betrekking tot deze zaak hebben waarschijnlijk de formele gronden doorslaggevend geweest om het contract een des te grote rol te laten spelen.107 30. De essentiële vraag of een tak 23 polis al dan niet nog als een levensverzekering mag worden beschouwd?108 Het antwoord op deze vraag is van belang, indien het antwoord positief is dan zijn de bepalingen Landverzekeringswet van toepassing. Uit de voorbereidende werkzaamheden op Landverzekeringswet blijkt dat het uitzonderingsregime voor de levensverzekering ingegeven zijn met oog op preventie, een systeem om iemand levensonderhoud veilig te stellen.109 31. Het voormalige Arbitragehof heeft zich hierin 1999 over gebogen, met al resultaat dat Landverzekeringswet enkel van toepassing is op ‘zuivere’ levensverzekeringen (supra). De prestatie van de verzekeringsovereenkomst moet afhankelijk zijn van de kans op van winst of verlies die voor minstens een partij afhankelijk is van een onzekere gebeurtenis overeenkomstig de artikelen 1104 en 1964 BW.110 32. De mogelijkheid bestaat ook om beleggingsverzekering af te sluiten met twee verzekeringsnemers en twee verzekerden111:
Verzekeringsnemers: A en B
Verzekerden: A en B
Begunstigde bij overlijden van A: B
Begunstigde bij overlijden van B: A
105
H. SCHILTZ, “ Tak 23 – Herkwalificatie: een stap te ver?”, De Verz. 2004, nr. 346, 121. M. MOHR, “Is een levensverzekering verboden aan een beleggingsfonds een belegging of een verzekering”?, De Verz 2004, afl.2, nr.347, 392; H. SCHILTZ, “ Tak 23 – Herkwalificatie: een stap te ver?”, De Verz 2004, nr. 346, 122-123. 107 W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE,” De levensverzekering in het familiaal vermogensrecht”, T.Not. 2006, 636. 108 J., RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 339. 109 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 339 110 W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE,” De levensverzekering in het familiaal vermogensrecht”, T.Not. 2006, 634. 111 L. VEREYCKEN, “Beleggingsverzekering: een evenwichtig kanscontract is geen nattevingerwerk”, Life & Benefits 2008, nr .7, 1. 106
18
33. Kortom, bij het overlijden van de ene verzekeringsnemer – verzekerde komt de volledige uitkering toe aan de overledene. Zo’n type levensverzekering doet denken aan de klassiek tontine, met het verschil dat het hier om een roerend vermogen gaat.112 In dit voorbeeld gaan beide verzekeringnemer A en B akkoord om samen premie te betalen, bijgevolg gaan ze akkoord om het gevormde overlijdenskapitaal aan de langstlevende uit te keren. Onmiddellijk rijst de fundamentele vraag of er bij het overlijden van een verzekeringsnemer/verzekerde successierechten verschuldigd zijn. Antwoord hierop volgt in artikel 8 W. Succ. (infra nr. 153).
C.
Schenkingen 1.
Begrip en constitutieve bestanddelen
34. De definitie van een schenking: iets gratis geven, een derde verrijken terwijl men zichzelf daarmee verarmt.113 Er zijn verschillende redenen waarom een schenking van alle tijden is. De regeling van de schenking dateert al van het Burgerlijk wetboek van 1804. Sindsdien is er op burgerrechtelijk vlak weinig fundamenteels veranderd, dit in tegenstelling tot de fiscale reglementering. 114 Vroeger waren de schenkingsrechten héél hoog, het enige waarover men beroep deed op de schenking was om het bezoek aan de notaris te vermijden. Dit is de oorzaak tot het verrijzen van de handgift en de bankgiften. Intussen zijn de fiscale regels drastisch gewijzigd115 35. Op schenkingen worden de registratierechten steeds geheven bij notariële akte. Dit is het gevolg van artikel 913 BW: “Alle akten houdende schenking onder de levenden worden verleden voor notaris”. En overeenkomstig artikel 19 W. Reg. zijn de notariële akten verplicht registreerbaar.116 Bij de onderhandse documenten die worden opgemaakt tot bewijs of bevestiging van een hand/bankgift is de regeling minder eenduidig. Er worden enkel registratierechten geheven als ze ter registratie worden aangeboden. Wanneer de schenker niet binnen de drie jaar na die schenking (handgift) overlijdt zijn er geen successierechten verschuldigd. Wettelijk bestaat er geen verplichting om de onderhandse documenten aan te bieden ter registratie. Wanneer de schenking van bijvoorbeeld roerende goederen gebeurt voor een Belgische notaris, zijn ofwel 3% schenkingsrechten
verschuldigd
bij
een
schenking
in
rechte
lijn
(en
tussen
112
L. VEREYCKEN, “Beleggingsverzekering: een evenwichtig kanscontract is geen nattevingerwerk”, Life & Benefits 2008, nr.7, 1. 113 E. DE WILDE D’ ESTMAEL, Les donations, in Rép.not., III, VII, Brussel, Larcier, 1995, 51-63; J. SACE, “Les libéralités – Dispositions générales” in Rép. not., III, Successions- Donations et testaments, VI, Brussel, Larcier, 1993, 45 ; N. LABEEUW, “ Schenking versus bankgift” in W. PINTENS en J. DU MONGH, Familiaal vermogensbeheer. Het burgerlijk wetboek na 200 jaar nog actueel, Antwerpen, Intersentia, 2004, 37. 114 H. CASMAN, “Actualia Schenkingen”, NJW 19 oktober 2011, nr.248, 558. 115 De tarieven van de schenkingsrechten behoren tot de bevoegdheid van de Gewesten. 116 H. CASMAN, “Actualia Schenkingen”, NJW 19 oktober 2011, nr.248, 558.
19
echtgenoten/samenwonenden), ofwel 7% bij schenkingen aan derden. 117 Krachtens de fiscale administratie en het Hof van Cassatie118 kan de akte, waarin de begiftigde verklaart dat hij een bedrag als handgift heeft ontvangen, door de administratie worden ingeroepen als bewijs van het bij geschrift vastgesteld feit.
36. De schenkingsrechten variëren naargelang het gaat om roerende dan wel onroerende goederen. Voor schenkingen van onroerende goederen gelden in elk gewest progressieve tarieven met onderscheid naargelang de graad van verwantschap.119 Voor roerende goederen zijn er in elk gewest voorkeurtarieven die vlak zijn ongeacht hun omvang. In Vlaanderen, 3% voor de rechte lijn (echtgenoten, samenwonenden) of 7% voor alle anderen.120121 37. Artikel 894 BW definieert de schenking als:” Een schenking onder de levenden is een akte waarbij de schenker zich dadelijk en onherroepelijk van de geschonken zaak ontdoet ten voordele van de begiftigde die ze aanneemt”. Uit artikel 894 kunnen twee constitutieve bestanddelen van een schenking worden afleid122: - een materieel element: de verarming van de beschikker en correlatief de verrijking van de begiftigde - intentioneel element: animus donandi 38. Het materieel element van een schenking veronderstelt een dadelijke verarming dat betekent dat de schenker een vermogensbestanddeel overdraagt die een zakelijke verarming van de beschikker en een verrijking van de begiftigde tot gevolg heeft.123 De verarming van de beschikker
117
A. VAN ZANTBEEK,”De levensverzekering, het successieplanningsintrument bij uitstek?” in B. TILLEMAN en A. VERBEKE (eds.), Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 168. 118 Cass. 29 juni 1989, AFT 1989, 338, noot B. PEETERS, Arr. Cass. 1988-89, 1305, Not. Fisc. M. 1990, 29, noot A. MICHIELSENS, Pas. 1990, I, 1193, RW 1989-90, 576, Rev. not. b. 1989,599. 119 H. CASMAN, “Actualia Schenkingen”, NJW 19 oktober 2011, nr.248, 558.. 120 Artikel 131 bis, 132 W. Reg. 121 Op te merken valt dat overeenkomstig artikel 1321 W. Reg. in Vlaanderen voor de heffing van registratierechten op schenkingen gelijk met een echtgenoot worden gesteld de wettelijk samenwonende partner en de feitelijk samenwonende partner die op de dag van de schenking ten minste één jaar ononderbroken met de schenker samenwoonde en er een gemeenschappelijke huishouding mee voerde. 122 W. PINTENS, C. DECLERCK en K. VANWINCKELEN, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2012,218. 123 Cass. 3 april 1970, RNB 1970, 606.
20
moet een corresponderende verrijking voor de begiftigde opleveren.124 Tussen beiden moet er een causaal verband zijn, met name een correlatie (de ene de andere moet veroorzaken). Essentieel bij de dadelijke verarming is de animus donandi of het inzicht om te begunstigen.125 Het intentioneel element van de schenking veronderstelt een inzicht om te begiftigen zonder economische tegenprestatie in ruil te verwachten of een eerder geleverde prestatie.126 De intentie om te begunstigen bestaat er in om te stellen dat dit enkel aanwezig is als er ook aan de zijde van de begunstigde een intentie om begiftigd te worden is, animus recipiendi.127 Zoals voorgaand aangegeven de overdracht van de geschonken zaak dient dadelijk te gebeuren. Dit betekent echter niet dat ze meteen moet uitgevoerd worden.128 De vereiste slaat op het feit dat de schenking niet vrijblijvend gebeurt maar een onmiddellijke impact heeft op het vermogen van de schenker en op het vermogen van de begiftigde. 39. Artikel 894 BW bepaalt ook dat de schenker zich onherroepelijk van de geschonken zaak moet ontdoen.129 Verder bepaalt artikel 953 BW dat een schenking onder de levenden niet kan worden herroepen dan wegens niet vervulling van de voorwaarden waaronder zij is gedaan en wegens ondankbaarheid. Het adagium “donner et retiner ne vaut” maakt veel duidelijk: wat eens is gegeven, blijft gegeven. 130 Dit geldt ongeacht de vorm die de schenking aanneemt: de onrechtstreekse schenking, de handgift als de vermomde schenking.131 In zekere zin zijn alle overeenkomsten onherroepelijk.132 Krachtens artikel 1134 BW staat het één van de partijen nooit vrij zich te onttrekken aan de aangegane verbintenis, tenzij in de gevallen waarin de wet of de partijen dat zelf hebben voorzien. Alle overeenkomsten die wettig zijn aangegaan, strekken diegenen die ze hebben aangegaan.133 Een verbintenis is nietig wanneer ze aangegaan is onder een potestatieve voorwaarde die de uitvoering van de overeenkomst afhankelijk maakt van de
124
W. PINTENS, C. DECLERCK en K. VANWINCKELEN, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2012,219; G. DEKNUDT, “Schenkingen” in W. PINTENS, J. DU MONGH, C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 83. 125 H. CASMAN, “Actualia Schenkingen”, NJW 19 oktober 2011, nr.248, 559. 126 Antwerpen 1 februari 2006, RW 2007-08, 1816, noot WERMOES; L. VOET, Artikel 7 W. Succ.: schenking of natuurlijke verbintenis?, Gent, Larcier, 2010,6. 127 H. CASMAN, “Actualia Schenkingen”, NJW 19 oktober 2011, nr.248, 560. 128 De schenking van een schuldvordering die op termijn verschuldigd is mogelijk. 129 S. MOSSELMANS,” Onherroepelijkheid/ Principe” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: Schenking.Handboek estate Planning.Boek 2, Gent, Larcier,2005, 205. 130 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, VIII, I, Les libéralités (Généralités), Les donations, Brussel, Bruylant, 1962, 654-661, nrs. 547-549. 131 J. SACE, “Les libéralités – Dispositions générales” in Rép. not., III, Successions- Donations et testaments, VI, Brussel, Larcier, 1993, 128. 132 H. CASMAN, “Actualia Schenkingen”, NJW 19 oktober 2011, nr.248, 560. 133 Artikel 1134, eerste lid BW.
21
gebeurtenis waarvan de verwezenlijking dan wel de verhindering van de schuldenaar afhangt.134 De schenking is onherroepelijk wegens het argwaan van de wetgever tegenover de schenking: de beschikker bewust maken van het feit dat wat weggeeft, voorgoed gegeven blijft. De wetgever meende dat indien de beschikker die hiervan in kennis is gesteld niet zomaar zou schenken en dat is het doel dat de wetgever beoogde.135 De onherroepelijkheid van de schenking overstijgt immers de regeling van artikel 1134 BW.136 Er wordt m.n. afgeweken van de principiële contractvrijheid van de partijen: de schenker mag in het contract, zelfs met instemming van de begiftigde, geen beding opnemen waardoor het mogelijk zou zijn om (on)rechtstreeks terug te komen op de schenking.137 In die visie is sprake van een ‘ versterkte onherroepelijkheid’.138 40. Het principe van de onherroepelijkheid is niet absoluut139, de schenking is wel herroepbaar wegens het niet vervullen van de voorwaarde en wegens ondankbaarheid140.141 Artikel 955 BW geeft nog verkeerdelijk aan dat de geboorte van het een kind een herroepingsgrond is, deze is echter sinds de Afstammingswet van 1997 afgeschaft. 142 Volgens MOSSELMANS 143 zijn de mogelijkheden tot herroeping geen échte uitzonderingen op de onherroepelijkheid van de schenking aangezien de omstandigheden buiten de wil van de schenker liggen. De gronden opgesomd in artikel 953 BW zijn gelijk met de door de wet erkende gronden van herroeping in de zin van artikel 1143, tweede lid BW, bijgevolg staan ze dan op gelijk voet met de gronden tot ontbinding.144 Het gaat hier over gronden tot ontbinding van de overeenkomst op grond van de
134
Artikel 1170, 1174 BW. H. CASMAN, “Actualia Schenkingen”, NJW 19 oktober 2011, nr.248, 560; R. DEKKERS, Handboek burgerlijk recht, III, Huwelijkstelsels – Erfrecht – Giften, Brussel, Bruylant, 1971, 539; W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VAN WINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers, 2002, 433-434. 136 W. PINTENS, C. DECLERCK en K. VANWINCKELEN, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2012,222. 137 R. DEKKERS, Handboek burgerlijk recht, III, Huwelijkstelsels – Erfrecht – Giften, Brussel, Bruylant, 1971, 539; W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VAN WINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers, 2002, 434. 138 S. MOSSELMANS,” Onherroepelijkheid/ Principe” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: Schenking.Handboek estate Planning.Boek 2, Gent, Larcier,2005, 206. 139 Artikel 974 BW. 140 Artikel 955 BW. 141 A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht, III, De schenkingen en testamenten, Antwerpen, Standaard, 1947,237-248. 142 Gent 8 december 2005, T. Not. 2006, 412. 143 S. MOSSELMANS,” Onherroepelijkheid/ Principe” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: Schenking.Handboek estate Planning.Boek 2, Gent, Larcier,2005, 210. 144 H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, VIII, I, Les libéralités (Géneralités), Les donations, Brussel, Bruylant, 1962, 726-727; J. SACE, “Réflexions sur la révocation des donations” in Liber Amicorum Paul Delnoy, Brussel, De Boeck & Larcier, 2005, 479-480. 135
22
gebrekkige nakoming van de overeenkomst, m.n. het niet vervullen van de voorwaarde, of op grond van de ondankbaarheid145. 41. De regel van de onherroepelijkheid in de schenking wordt echter omgekeerd een wezenskenmerk tussen echtgenoten. Schenking tussen echtgenoten buiten het huwelijkscontract zijn altijd herroepbaar, ad nutum.146 Deze stelregel gaat niet op voor echtgenoten gehuwd onder het wettelijk stelsel.147 2.
Soorten schenking
42. Het burgerlijk wetboek heeft een afdeling ingevoerd betreffende de vorm van de schenking onder de levenden. Artikel 931 BW stelt: “Alle akten houdende schenking onder de levenden worden verleden voor notaris, in de gewone contractvorm; en daarvan wordt, op straffe van nietigheid, een minuut gehouden”. Als gevolg van hiervan formuleert deze de stelregel dat een geldige schenking een notariële schenking vereist. Het artikel 931 beslaat slechts de ‘rechtstreekse’ schenking (= een schenking met een onmiddellijke vermogensverschuiving uit het vermogen van de schenker naar de vermogen van de begiftigde en geen andere vorm mogelijk is voor de verwezenlijking van die eigendomsoverdracht). 148 Desalniettemin bestaan er verschillende uitzonderingen op de stelregel: de handgift, de onrechtstreekse schenking (inclusief de bankgift) en de vermomde schenking. In het kader van deze thesis behandelen we enkel de onrechtstreekse schenking. a)
De onrechtstreekse schenking
43. De onrechtstreekse schenking is de schenking die plaats vindt door een andere rechtshandeling die op zichzelf een ‘neutraal instrument’ is en een abstract karakter heeft (en op zich geen schenking inhoudt) waardoor rechten definitief en onherroepelijk worden overgedragen.149 Ze verschilt van de vermomde schenking aangezien er geen veinzing aanwezig is.150 Er moet geval per geval worden bekeken of het blijkt te gaan om een rechtshandeling onder bezwarende titel,
145
F. DEBUCQUOY, “De gronden tot herroeping van een schenking onder levenden wegens ondankbaarheid”, TBBR 2004, 533. 146 Artikel 1096 BW. 147 Gent 11 oktober 2004, JT 2005, 100. 148 H. CASMAN, “Actualia Schenkingen”, NJW 19 oktober 2011, nr.248, 561. 149 B. WAUTERS, “Onrechtstreekse schenking/Voorwerp/Geld en gedematerialiseerde effecten” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: Schenking.Handboek estate Planning.Boek 2, Gent, Larcier,2005, 173; H. CASMAN, “Actualia Schenkingen”, NJW 19 oktober 2011, nr.248, 563. 150 W. PINTENS, C. DECLERCK en K. VANWINCKELEN, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2012,259.
23
neutraal gestelde of een handeling om niet.151 We spreken van het abstract karakter van de akte, het houdt in dat de oorzaak niet uit de akte zelf af te leiden is. De rechtshandeling moet over een autonoom karakter beschikken, dit wil zeggen dat onder een eigen specifieke reglementering onderworpen is. De onrechtstreekse schenking blijft onderworpen aan de grondvereisten van de schenking, maar de vormvereisten conform artikel 931 e.v. BW zijn niet van toepassing.152 44. In deze hypothese zoals bij schenking door middel van een levensverzekering is het vermogensbestanddeel dat uit het vermogen van de schenker verdwijnt niet hetzelfde als het vermogensbestanddeel dat terechtkomt in het vermogen van de begiftigde.153 Het bewijs van de onrechtstreekse schenking zal vaak uit de rechtshandeling blijken die er drager van is. Krachtens het gemeen recht154 is wel vereist om het bestaan van de akte aan te tonen. Daarnaast moet worden bewezen dat de vermogensverschuiving animus donandi is gebeurd. 45. In de praktijk komt de onrechtstreekse schenking vaak voor door het onderschrijven van een beding ten behoeve van derde155, in het bijzonder de begunstiging via levensverzekering.156 Een levensverzekeringsovereenkomst
aangaan
is
in
se
een
neutrale
rechtshandeling,
de
omstandigheden zullen moeten uitmaken of het gaat om rechtshandeling al dan niet onder bezwarende titel. Een levensverzekering die dekking verleent om een openstaand saldo van lening uit te betalen wanneer de verzekeringsnemer zou overlijden voor de terugbetaling van de schuld, zal geen schenking uitmaken wegens het gebrek aan animus donandi.157 De ontlener heeft geen inzicht om de begiftigde te verrijken, hij heeft enkel voor ogen om de terugbetaling van de schuld zeker te stellen. 158 Wat betreft de levensverzekering afgesloten met erfgenamen van de verzekeringsnemer als derden -begunstigden dan is de mogelijkheid op animus donandi aanwezig. 46. Het vraagstuk van de aanvaarding speelt ten volle bij de onrechtstreekse schenking. Om van een schenking te kunnen spreken is vereist dat de begiftigde de schenking aanvaardt tijdens het
151
e
Bergen (7 k.) 22 november 2005, JLMB 2007, afl. 18, 732, noot J. SACE. C. DE GEYTER, “Levensverzekering – schenkingsrecht – erfrecht”, T.Not. 2006, 595. 153 R. BARBAIX, ”Erfrechtelijke aspecten van de (onrechtstreekse) schenking via levensverzekering. De debatten heropend?” in R. BARBAIX, H. CASMAN, N. GEELHAND, W. PINTENS en F. SWENNEN, Over Erven. Liber amicorum Mieken Puellinckx-Coene, Antwerpen, Kluwer, 2006, 73. 154 Artikel 1341 BW e.v. 155 Bergen 10 januari 1984, Pas. 1984, II, 89. 156 G. DEKNUDT, “Schenkingen” in W. PINTENS, J. DU MONGH, C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 95. 157 Luik 2 juni 2006, RNB 2007, 226. 158 B. WAUTERS, “Onrechtstreekse schenking/Derdenbeding/Levensverzekering” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: Schenking.Handboek estate Planning.Boek 2, Gent, Larcier,2005, 183. 152
24
leven van de schenker159, zolang dit niet gebeurd is kan de beschikker de schenking herroepen.160 Een derdenbeding kan een onrechtstreekse schenking inhouden indien er sprake is van een animus donandi.161 Een essentieel principe van een derdenbeding is dat deze een rechtstreeks en dadelijk een recht doet ontstaan in hoofde van de derde.162 De aanvaarding van het derdenbeding is noodzakelijk om ze onherroepelijk te maken, en wanneer het gaat om een onrechtstreekse schenking is de aanvaarding ook vereist om van een schenking te kunnen spreken. Gelet op het feit dat de aanvaarding door de derde -begiftigde niet nodig is voor het bestaan van het recht op prestatie, wordt ervan uit gegaan dat de onrechtstreekse schenking niet afhangt van de aanvaarding, het recht is rechtstreeks en dadelijk ontstaan, de aanvaarding heeft slecht voor gevolg dat deze bevestigd wordt als onherroepelijk.163 Ingevolge hiervan kan na het overlijden van de beschikker ook de aanvaarding gebeuren en omgekeerd kan de erfgenamen van de derdebegiftigde aanvaarden.164 47. De schenking van een loutere overlijdensverzekering, zorgt ervoor dat de beschikker zich verarmt met de premies en hij schenkt de premies bijgevolg aan de begiftigde, niet het verzekerd bedrag. Een gemengde levensverzekering die de facto een spaarverrichting is, brengt met zich mee dat de beschikker zich verarmt met het opgespaard kapitaal dat niet aan hem maar aan de begunstigde derde wordt uitgekeerd. De Landverzekeringswet bevat bepalingen die van toepassing zijn op schenkingen. In het arrest van 26 juni 2008 heeft het hof geoordeeld over artikel 124 (inbreng en inkorting) Landverzekeringswet (infra nr. 126). Het Hof oordeelt dat er een onderscheid moet gemaakt worden tussen het levensverzekeringspolis die een loutere dekking is van overlijden (tak 21) en de polis dat derhalve een spaarverrichting uitmaakt (een kapitalisatie beoogt , tak 23). Later gaat het Grondwettelijk Hof in over de bepalingen van inbreng. 48. Maar wat precies het voorwerp is van een onrechtstreekse schenking daar is discussie over. Een eerste strekking verdedigd het principe dat het voorwerp van de schenking ook gaat om recht van de begunstigde om van de verzekeraar uitvoering te eisen van diens contractuele verplichtingen, met name de uitkering van het kapitaal.165 Dit betekent dat de verzekeringsnemer volgens deze zienswijze het vorderingsrecht heeft op het wiskundige reserve van het contract met daarop 159
Artikel 894 BW. e Artikel 1121 BW, voor de levensverzekeringen: artikel 121, 2 lid Landverzekeringswet. 161 N. LABEEUW,”Schenking van een levensverzekering – Gevolgen van het arrest van het Grondwettelijk Hof d.d. 26 juni 2008” in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 284. 162 R. DEKKERS, Handboek burgerlijk recht, III, Huwelijkstelsels – Erfrecht – Giften, Brussel, Bruylant, 1971, 80. 163 P. DELNOY,”La qualification de la donation par viremint” (noot onder Bergen 20 november 1979), RCJB 1984, 228. 164 H. CASMAN, “Schenkingen en successierechten”, Not.Fisc.M. 1994, afl. 7,5. 165 Vred. Roeselare 15 januari 2009, T.Not 2011, 7. 160
25
verbonden rechten en plichten.166 Volgens hen had de schenker niet enkel als doel voor ogen om de premies te schenken maar ook het uitgekeerd kapitaal.167 Ingevolge hiervan moet het verzekerd kapitaal in aanmerking worden genomen voor de berekening van de fictieve massa. Het afsluiten van een levensverzekering verleent de verzekeringsnemer het recht op de verzekeringsprestaties en ook het recht om een begunstigde aan te wijzen. Op die manier verleent de verzekeringsnemer de begunstigde een schuldvordering bij het voordoen van het verzekerd feit.168 Bij gevolg komt men tot de conclusie dat het voorwerp van de schenking door middel van een levensverzekering ten voordele van een derde het recht op kapitaal is, en niet de som van de betaalde premies is.169 49. In de tweede benadering is men van oordeel dat het voorwerp van de schenking de som is van de betaalde premies en niet ten belope van het contractueel uit te keren kapitaal.170 Het argument voor deze zienswijze is de verwijzing naar de vroegere problematiek van het voorwerp inzake de koop-schenking, waaruit men besloot het voorwerp slechts datgene kan zijn wat effectief uit het vermogen van de schenker is verdwenen.171 Vanaf de jaren ’90 sloot het Hof van Cassatie172 zich aan bij deze visie, met redenering dat het andermans goed nooit het voorwerp van een schenking kan uitmaken, enkel de som geld kan een schenking uitmaken. De argumenten van de koopschenking past men toe, de begunstigde verkrijgt door het derdenbeding een rechtstreeks recht tegen de verzekering op de uitkering van de verzekeringsprestatie. Dit betekent dat het kapitaal nooit rechtstreeks uit het vermogen van de verzekeringsnemer komt waardoor, ingevolge de bovengenoemde cassatierechtspraak ook nooit het voorwerp van een schenking kan uitmaken.173 Op de tweede strekking is er ook echter kritiek, er wordt teveel belang gehecht aan de theorie van het rechtstreeks recht om hiervan derhalve te kunnen afleiden dat de premies en niet het verzekerd kapitaal het voorwerp van de schenking vormen.
166
C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 72. 167 Cass. fr. 18 juli 2000, Bull. civ. 2000, I, nr. 213. 168 E. DE WILDE D’ESTMAEL, “La disqualification d’un contract d’assurance en un produit d’épargne: conséquences en matière de donation”, Rev. not. b. 2003, 257-259; M. PUELINCKX-COENE, “ Het moeilijke huwelijk tussen erfrecht en levensverzekeringen”, TEP 2005, 324. 169 R. BARBAIX, ”Erfrechtelijke aspecten van de (onrechtstreekse) schenking via levensverzekering. De debatten heropend?” in R. BARBAIX, H. CASMAN, N. GEELHAND, W. PINTENS en F. SWENNEN, Over Erven. Liber amicorum Mieken Puellinckx-Coene, Antwerpen, Kluwer, 2006, 75. 170 e Rb. Brussel (7 K) 10 juni 2008, T.Not. 2008, 618, noot, M. PLANOIL en G. RIPERT, Tome VIII, 432, nr.198. 171 R. PIRSON, “Examen de jurisprudence. Successions et libéralité”, RCJB 1960, 445-450. 172 Cass. 15 november 1990, JT 1991, 518, noot L. VOGEL; Cass. 11 februari 2000, RW 2000-01, 944. 173 R. BARBAIX, ”Erfrechtelijke aspecten van de (onrechtstreekse) schenking via levensverzekering. De debatten heropend?” in R. BARBAIX, H. CASMAN, N. GEELHAND, W. PINTENS en F. SWENNEN, Over Erven. Liber amicorum Mieken Puellinckx-Coene, Antwerpen, Kluwer, 2006, 73.
26
D.
De partijen & hun rechten en plichten
50. Zoals in elke verzekeringsovereenkomst heeft de levensverzekering in de regel ook vier partijen die hierin een rol spelen.174 De verzekeringsnemer is de onderschrijver van de polis en betaalt (meestal) ook de premies. De tweede partij is de verzekerde deze is de persoon op wiens hoofd het zich voordoen van de verzekerde gebeurtenis rust. De laatste partij is de begunstigde deze is de persoon die de verzekeringsuitkering verkrijgt wanneer het verzekerd risico zich voordoet. Maar er dient een onderscheid te worden gemaakt tussen de ‘begunstigde bij leven’ en de ‘begunstigde bij overlijden’.175 En niet te vergeten de verzekeraar. Daarnaast moet ook er ook notie gemaakt worden van het feit dat de hoedanigheden van verzekeringsnemer, verzekerde en begunstigde kunnen verenigd zijn in één enkel persoon, maar het kan evenzeer gaan om verschillende personen. Wanneer de verzekeringsnemer en de verzekerde verschillende personen zijn kan er een probleem voortdoen, in de mate dat wanneer de verzekeringsnemer overlijdt de polis niet openvalt, de rechten uit doven met als gevolg dat de polis geblokkeerd zit. De wetgever was evenwel voorzien op dit probleem door de artikelen 119 en 120 Landverzekeringswet; overdracht van rechten. De overdracht van rechten zorgt ervoor dat de rechten van de verzekeringsnemer na zijn overlijden geheel of gedeeltelijk worden overgedragen aan de perso(o)n(en) die hij daartoe aanwijst.176 Deze overdracht van rechten is een mogelijkheid, uiteraard geen verplichting. 1.
Rechten en plichten van de verzekeraar
51. Voor de verzekeraar brengt de levensverzekeringspolis alleen verplichtingen met zich mee.177 De Landverzekeringswet verklaart immers dat de bepalingen die de verzekeraars in de andere takken bepaalde zaken toelaten niet gelden in het levensverzekeringscontract.178 2.
Rechten en plichten van de verzekeringsnemer179
52. Ingevolge artikel 1 Landverzekeringswet is de verzekeringsnemer diegene die zich verbindt tot de betaling van een vaste of veranderlijke premie in ruil waarvoor hij in een verzekeringscontract bepaalde prestatie geleverd ziet door de verzekeraar ingeval zich een onzekere gebeurtenis 174
J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 327. P. VAN EESBEECK, “Levensverzekering/Algemeen juridisch kader” in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN (eds.), Vermogensplanning: alternatieve vormen. Handboek estate Planning. Boek 7, Gent, Larcier,2006, 6. 176 P. VAN EESBEECK, “Levensverzekering/Algemeen juridisch kader” in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN (eds.), Vermogensplanning: alternatieve vormen. Handboek estate Planning. Boek 7, Gent, Larcier,2006, 6-7. 177 C. DEVOET, “De rechten van partijen” in J.-C. ANDRE-DUMONT (eds.), Kluwer’s verzekeringshandboek, Mechelen, Kluwer, 2004, losbl., 49. 178 Artikel 104, 20, 26, 30 en 31§2 Landverzekeringswet. 179 Terug te vinden in de artikelen 106 tot 120 Landverzekeringswet en de artikelen 13 tot 18 KB Leven. 175
27
voordoet. De verzekeringsnemer geniet tijdens de looptijd van de verzekering van een aantal rechten en dit tot dat de begunstigde zijn aanwijzing aanvaardt.180 Het belangrijkste recht is het recht op aanwijzing/herroeping van één of meerdere begunstigden (art 106 en 112); recht om een voorschot van de verzekeraar te verkrijgen op de verzekerde prestaties (art 116); de uit verzekering voortvloeiende rechten geheel/gedeeltelijk over te dragen (art 119).181 Een algemeen kenmerk van die rechten is dat ze een exclusief karakter hebben. Dit betekent dat derden ze niet kunnen uitoefenen en dat deze rechten niet kunnen worden ‘vererfd’ bij overlijden van de verzekeringsnemer.182 53. Hieronder beperken we ons tot aanwijzing van de begunstigde en herroepingsrecht en het vorderingsrecht 54. De verzekeringsnemer heeft op een bepaald ogenblik de rechten betrekking tot het vorderingsrecht op de wiskundige reserve van het contract en die bestaan uit het recht van afkoop, het recht van reductie, het recht om contract opnieuw in werking te stellen, het recht op voorschot, het recht om de rechten uit het contract in pand te geven en het recht om de rechten geheel of gedeeltelijk over te dragen.183 a)
Aanwijzing van de begunstigde (106,107 WLVO)
55. Er werd reeds vermeld dat de begunstigde diegene is die het recht heeft op een verzekeringsprestaties bij overlijden van het verzekerd hoofd. In kader van de Landverzekeringswet heeft de verzekeringsnemer het recht om één of meerdere begunstigden aan te wijzen.184 Indien er geen begunstigde is aangewezen of deze is herroepen of heeft als gevolg van omstandigheden geen gevolgen dan behoudt de verzekeringsnemer of zijn nalatenschap het recht op de uitkering van de verzekeringsprestatie.185 De aanwijzing van de begunstigde is een persoonlijk, moreel en exclusief
180
Artikel 112, 114 en 119 Landverzekeringswet; N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 88. 181 J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 327. 182 P. VAN EESBEECK, “Levensverzekering/Algemeen juridisch kader” in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN (eds.), Vermogensplanning: alternatieve vormen. Handboek estate Planning. Boek 7, Gent, Larcier,2006, 6. 183 C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 72. 184 C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 72. 185 C. DEVOET, “De rechten van partijen” in J.-C. ANDRE-DUMONT (eds.), Kluwer’s verzekeringshandboek, Mechelen, Kluwer, 2004, losbl., 51.
28
recht, het kan niet door echtgenoten/schuldeisers/wettelijke vertegenwoordigers/ erfgenamen of rechthebbenden worden uitgeoefend.186 56. De aanwijzing van de begunstigde gebeurd door middel van een beding ten behoeve van een derde.187 Artikel 22 van Landverzekeringswet dat van toepassing is op alle verzekering bepaald dat de partijen op elk ogenblik kunnen overeenkomen dat een derde aanspraak kan maken op de begunstiging van de verzekering in de voorwaarden die zij bepalen.188 Het is niet vereist dat de begunstigde bij naam wordt aangewezen of dat hij überhaupt bestaat op het tijdstip van de aanwijzing, het volstaat dat er een bepalingscriterium voorhanden is.189 De derde die begunstigde wordt door een aanwijzing, verkrijgt een eigen recht op de verzekeringsprestatie. Dit recht kan onmiddellijk worden uitgeoefend, met andere woorden erfgenamen van de begunstigde kunnen geen rechten op het verzekeringskapitaal laten gelden.190 57. Het levensverzekeringscontract is wat betreft de aanwijzing van de begunstigde niet onderworpen aan enige vormvereisten wegens het louter bestaan van een consensueel contract. Desalniettemin dient de inhoud en eventuele wijziging wel worden bewezen aan de hand van een geschrift en door middel van artikel 106 Landverzekeringswet.191 58. De aanwijzing van de echtgenoot als begunstigde is mogelijk maar hiervoor moeten aan extra criteria worden voldaan verschillend van het wettelijk erfrecht.192 De echtgenoot behoudt het recht op prestatie wanneer de verzekeringsnemer een nieuw huwelijk aangaat (tenzij er toepassing is van art. 299 BW).193 Indien de echtgenoot niet bij naam is genoemd als begunstigde dan komt het recht op prestatie toe aan de persoon die bij het opeisbaar worden van de prestatie deze hoedanigheid heeft. 59. Ook erfgenamen, kinderen of de nalatenschap kunnen aangewezen worden als begunstigden van de afgesloten verzekering.194 Blijft deze begunstigde gerechtigd op de verzekeringspresaties indien hij de nalatenschap verwerpt? Volgens DEVOET wel, hij stelt dat de begunstigde een wettige
186
Artikel 106, §1, lid 1 Landverzekeringswet; Brussel 5 februari 2001, T. Verz. 2002, afl. 2, 409, noot J.-C. ANDRE-DUMONT. 187 Artikel 10, 106, 112 Landverzekeringswet. 188 Verwijzing naar artikel 1121 BW. 189 Rb. Brugge 23 maart 2004, T. Not. 2004, 689, noot F. BOUCKAERT. 190 Cass. 16 januari 2006, Rec.gén.enr.not. 2007, nr.25777. 191 N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 91. 192 Artikelen 224 en 1419,1422 BW. 193 J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 327. 194 J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 328.
29
erfgenaam iure proprio heeft op de verzekeringsprestatie.195 Maar de vraag speelt of de aanwijzing van de wettelijke erfgenamen een beding ten behoeve van derden vormt?196 Vele auteurs197 zijn de mening toegedaan die ook te vinden is in de memorie van toelichting bij artikel 106 Landverzekeringswet. De wettelijke erfgenamen als zodanig aangewezen genieten van een beding ten behoeve van een derde. Niettemin is niet iedereen van dit standpunt overtuigd, hun oordeel is dat het voordeel aan de erfgenamen toekomt het gevolg is van een beding voor zichzelf.198 Het onderscheid heeft aanzienlijke gevolgen, wanneer de wettelijke erfgenamen ontvangen als begunstigde door een beding ten behoeve van een derde, dan wordt hun deel bepaald door het delen door aantal begunstigden.199 Echter als de wettelijke erfgenamen de prestatie ontvangen in de hoedanigheid van erfgenaam zonder beding ten behoeve van een derde dan is het uitgekeerde kapitaal deel van de nalatenschap. Ook hier hetzelfde als bij de aanwijzing van de echtgenoot, in dien de kinderen niet bij naam worden genoemd als begunstigde dan gaat het recht op prestatie over naar de persoon die deze hoedanigheid heeft bij het opeisbaar worden van de verzekerde prestatie.200 60. Maar wat bij vooroverlijden van de begiftigde in de looptijd van het geschonken levensverzekeringscontract?
201
Indien de schenker in het geschonken contract
zowel
verzekeringsnemer als verzekerde is, zal men na de schenking terechtkomen in situatie waar de verzekeringsnemer (begiftigde) verschillend is van de verzekerde (schenker). Wanneer de nieuwe verzekeringsnemer overlijdt voor de verzekerde valt zijn vorderingsrecht op de reserve en daaraan verbonden rechten en plichten in de nalatenschap. De situatie ligt er enigszins anders voor wanneer er bepaalde of bepaalbare begunstigden zijn aangewezen, hier is het de erfgenamen van de vooroverleden verzekeringsnemer die het contract in de nalatenschap vinden, de welke geen
195
C. DEVOET, L’assurance-vie. Aspects techniques et juridiques, Brussel, Kluwer, 2004, 168. C. DEVOET, “De rechten van partijen” in J.-C. ANDRE-DUMONT (eds.), Kluwer’s verzekeringshandboek, Mechelen, Kluwer, 2004, losbl., 53. 197 K. BERNAUW, ‘Verzekeringen en erfrecht’ in K. VERSTRAETE en G. VERSCHELDEN (e.a), Rechtskroniek voor het notariaat: deel 11, Brugge, Die Keure, 2007, 50; J.-M. BINON,”Assurances des Personnes: dispositons communes: Assurance – vie: règles generals et droits du preneur” in M. FONTAINE en J. BINON, La loi du 25 juin 1992 sur le contract d’assurance terrestre, Louvain-la-Neuve, Academie/ Bruylant, 1993,286; F. BOUCKAERT, ” De Landverzekeringswet in verhouding tot het huwelijksvermogensrecht en erfrecht”, De Verz. 2005, nr. 353, 634. 198 Rb. Mons 10 oktober 2005, Rev.not.b. 2006, 350, noot F. BOUCKAERT; Luik 27 april 1994, De Verz. 1994, 571, noot J.-C. ANDRE-DUMONT. 199 C. DEVOET, “De rechten van partijen” in J.-C. ANDRE-DUMONT (eds.), Kluwer’s verzekeringshandboek, Mechelen, Kluwer, 2004, losbl., 54. 200 J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 328. 201 C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 79. 196
30
afbreuk mag doen aan de wil van de verzekeringsnemer.202 De oplossing van dit probleem ligt simpel genoeg bij de aanstelling van een verzekeringsnemer ten subsidiaire titel. Bij vooroverlijden van de verzekeringsnemer voor het opeisbaar worden van de verzekeringsprestatie dan zal deze uitgekeerd worden aan de verzekeringsnemer ten subsidiaire titel of zijn nalatenschap tenzij hij een andere begunstigde subsidiair heeft aangewezen. Nominatieve vs Generieke aanwijzing van de begunstigde 61. De aanduiding van de begunstigde kan nominatief of generiek gebeuren. Dit onderscheid is van onnoemelijk belang indien men weet dat de begunstigde in se moet kunnen worden geïdentificeerd op het ogenblik dat de polis werd gesloten.203 De nominatieve aanduiding of aanduiding bij naam heeft tot gevolgd dat de bij naam genoemde begunstigde rechthebbende zal zijn ongeacht de verhouding tussen verzekeringsnemer en begunstigde. Bij de generieke aanwijzing, die verband houdt met de hoedanigheid of verwantschap van de begunstigde heeft tot gevolg dat slechts diegene die op het ogenblik van opeisbaar worden over de vereiste hoedanigheid beschikt, aanspraak kan maken op de verzekeringsprestaties. b)
Herroepingsrecht (art 112, 113 WLVO)
62. De verzekeringsnemer beschikt over het recht tot herroeping van de aangewezen begunstigde uiterlijk tot het tijdstip waar deze nog niet heeft aanvaard en tot het opeisbaar worden van de verzekeringsprestatie. 204 De aanvaarding maakt de toewijzing dus onherroepbaar. 205 Het herroepingsrecht heeft als gevolg het recht op de verzekeringsprestatie te doen vervallen. Wat betreft de vorm wordt er geen bijzondere vorm geëist opdat de herroeping van een toewijzing van begunstiging tegenstelbaar zou zijn aan de verzekeraar.206 63. Er dient acht te worden geslagen op de bedingen om niet ten behoeve van derden, in beginsel is de toewijzing hier ook onherroepbaar. Toch bestaan er enkele uitzonderingen: niet uitvoering
202
C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 80. 203 N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 93. 204 Artikel 112, 1 lid Landverzekeringswet; J. RUYSSEVELDT, “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 330. 205 e Artikel 121, 2 lid Landverzekeringswet. 206 C. DEVOET, “De rechten van partijen” in J.-C. ANDRE-DUMONT (eds.), Kluwer’s verzekeringshandboek, Mechelen, Kluwer, 2004, losbl., 66.
31
van de taken of voorwaarden 207 , ondankbaarheid van de begunstigde 208 , toewijzing tussen echtgenoten tijdens het huwelijk209, herroeping wegens echtscheiding/scheiding tafel en bed210.211 64. De herroeping heeft als gevolg dat het eigen recht van de begunstigde van de toewijzing krachtens het mechanisme van het beding ten behoeve van derden wordt vernietigd. Wanneer er geen nieuwe toewijzing of bij gebrek aan begunstigde waarvan de begunstiging niet werd herroepen, dan keert de begunstiging terug naar de verzekeringsnemer.212 3.
Rechten en plichten van de begunstigde a)
Recht op de verzekeringsprestaties (art 121 WLVO)
65. Uit hoofde van het beding ten behoeve van een derde verkrijgt de derde begunstigde de begunstiging van de verzekeringspolis. 213 Hij kan hierdoor rechtstreeks optreden tegen de verzekeraar.214 De essentiële kenmerken van dit recht zijn: het gaat om een eigen, voorwaardelijk, onzeker vermogensrecht onderschikt aan de beslissing van de verzekeringsnemer.215 Verder stelt artikel 121 dat het feit van de onherroepelijkheid van de aanduiding van de begunstigde niets af doet aan de principiële herroepelijkheid van de schenking tussen echtgenoten.216 b)
Recht van aanvaarding (art 122 WLVO)
66. Overeenkomstig artikel 122, 2e lid Landverzekeringswet gaat het om een persoonlijk recht van de begunstigde dat noch door echtgenoot noch zijn schuldeisers kan worden uitgeoefend. Het moment van aanvaarding kan gebeuren op elk ogenblik zelf nadat de prestaties opeisbaar zijn
207
Artikel 954 BW. Artikel 955 BW. 209 Artikel 1096 BW. 210 Artikel 299 BW. 211 D. SCHUERMANS, “ Art. 121-123 Wet Landverzekeringsovereenkomst” in H. COUSY, L. SCHUERMANS, K. BERNAUW en C. VAN SCHOUBROECK (eds.), Verzekeringen. Artikelgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 48. 212 C. DEVOET, “De rechten van partijen” in J.-C. ANDRE-DUMONT (eds.), Kluwer’s verzekeringshandboek, Mechelen, Kluwer, 2004, losbl., 69. 213 D. SCHUERMANS, “ Art. 121-123 Wet Landverzekeringsovereenkomst” in H. COUSY, L. SCHUERMANS, K. BERNAUW en C. VAN SCHOUBROECK (eds.), Verzekeringen. Artikelgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2003, 39. 214 e Artikel 22, 1 lid Landverzekeringswet. 215 C. DEVOET, “De rechten van partijen” in J.-C. ANDRE-DUMONT (eds.), Kluwer’s verzekeringshandboek, Mechelen, Kluwer, 2004, losbl., 79-80. 216 K. VANBEYLEN en G. DEBOODT,”Behoren gemengde levensverzekeringen tot het eigen of gemeenschappelijk vermogen na het arrest van het Arbitragehof van 26 mei 1999” in F. BOUCKAERT, Facetten van het ondernemingsrecht: liber Amicorum, Leuven, Universitaire Pers, 2000, 480. 208
32
geworden, zolang echter de begunsting niet werd herroepen. 217 De bekwaamheid van de begunstigde speelt een verschillende rol of de toewijzing al dan niet onder bezwarende titel werd gedaan.218 Wanneer deze om niet gebeurd, dan spelen de bepalingen van de aanvaarding van de schenking. In het geval de toewijzing onder bezwarende titel werd gedaan, hangt de bekwaamheid van af van de welke die nodig is voor de akte waar de toewijzing de facto is verricht.219 Zoals voorgaand vermeldt, zorgt de aanvaarding van de toewijzing ervoor dat de begunstiging onherroepbaar wordt met als uitzondering de herroeping van de schenkingen in geval van toewijzing om niet.220 67. Wanneer de verzekeringsnemer in leven is, kan de aanvaarding slechts geschieden via een bijvoegsel bij de polis ondertekend door de verzekeringsnemer, de begunstigde en de verzekeraar.221 Deze bepaling is ingegeven vanuit de wil van de wetgever om te vermijden dat de begunstigde het voordeel ondoordacht zou aanvaarden.222 4.
Rechten van de verzekerde
68. De verzekerde kan in zijn hoedanigheid geen enkel recht laten gelden op de levensverzekering. Noch voor als bij het voortdoen van het verzekerd voorval. 5.
Rechten van de schuldeisers
69. Onder de hypothese dat de schuldenaar zijn vermogen ten dele heeft ondergebracht in een levensverzekeringscontract, beschikt de schuldeiser over geen enkel recht op de prestaties die aan de begunstigden verschuldigd zijn.223 Zoals voorgaand vermeldt gaat het om exclusieve rechten van de verzekeringsnemer, de schuldeiser kan geen hier geen recht op uitoefenen, tenzij de polis in pand wordt gegeven of de rechten worden overgedragen. In beginsel kan op een
217
C. DEVOET, “De rechten van partijen” in J.-C. ANDRE-DUMONT (eds.), Kluwer’s verzekeringshandboek, Mechelen, Kluwer, 2004, losbl., 80; N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 94. 218 H. CASMAN, “Enkele suggesties voor het opstellen van huwelijkscontracten met keuze voor een gemeenschapsstelsel” in KFBN, De evolutie in huwelijkscontracten, Brussel, Bruylant, 1995, 41. 219 C. DEVOET, “De rechten van partijen” in J.-C. ANDRE-DUMONT (eds.), Kluwer’s verzekeringshandboek, Mechelen, Kluwer, 2004, losbl., 54. 220 e Artikel 121, 2 lid Landverzekeringswet; D. SCHUERMANS, “ Art. 121-123 Wet Landverzekeringsovereenkomst” in H. COUSY, L. SCHUERMANS, K. BERNAUW en C. VAN SCHOUBROECK (eds.), Verzekeringen. Artikelgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2003, 47. 221 Artikel 123 Landverzekeringswet. 222 C. DEVOET, “De rechten van partijen” in J.-C. ANDRE-DUMONT (eds.), Kluwer’s verzekeringshandboek, Mechelen, Kluwer, 2004, losbl., 82. 223 Artikel 125 Landverzekeringswet.
33
levensverzekeringspolis geen uitvoerend beslag worden gelegd evenmin een zijdelings vordering ex 1166 BW.224 70. In het geval de schuldenaar tegelijk verzekeringsnemer als verzekerde is en hij gaat een ‘levenslange’ verzekering aan waarbij hij een persoon die zich buiten de nalatenschap bevindt als derde begunstigde aanwijst.225 In dit scenario zal de schuldeiser nog moeilijk aan zijn geld geraken. Hij moet het bewijs leveren dat begunstigde ten kosteloze titel werd aangeduid én dat de betaalde premies kennelijk buiten verhouding zijn tot de vermogenstoestand van de schuldenaar. En alsof dat nog niet volstaat, moet hij het bewijs leveren dat de premies betaald werden met bedrieglijke benadeling van de rechten van de schuldeiser.226 Indien de schuldeiser het bewijs levert, zal hij hooguit de premies en niet het overlijdenskapitaal kunnen vorderen van de begunstigde.227 71. De schuldeiser kan zijn kans wagen om naar de rechter te stappen en bepleiten dat het niet gaat om een levensverzekering, zodat dat bevoorrechte statuut geen toepassing vindt. De herkwalificatie is echter niet meer zo verdedigbaar (infra nr. 107). Het Grondwettelijk Hof heeft de artikelen 127, 128 en 124 Landverzekeringswet ongrondwettelijk verklaard, over de artikelen 125 en 126 heeft ze nog niet bepaald. De artikelen blijven dus van kracht, het Hof mag evenmin een uitspraak doen naar analogie. Het is dus wachten tot Hof over deze artikelen een oordeel velt.
E.
Juridische kwalificatie schenking van (levens)verzekeringen
72. De schenking onder de levenden komt de facto neer op een overdracht om niet van deze rechten die de verzekeringsnemer kan laten gelden tegen de levensverzekeraar op grond van de levenverzekeringspolis. Deze rechten hebben het karakter van roerend vorderingsrecht. 73. Wat betreft de overdracht dient een onderscheid te worden gemaakt tussen het geheel van de rechten over te dragen of gedeeltelijk en tussen een overdracht in volle eigendom dan wel ten belope van de verschuldigde bedragen en de overdracht van alle rechten uit de overeenkomst.228 Dit laatste onderscheid staat niet in de Landverzekeringswet, ze is daarentegen wel ter sprake 224
P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Beleggingsverzekering: instrument voor vermogensoverdracht en successieplanning” in Life & Benefits, Mechelen, Kluwer, 2009, 13. 225 Artikel 126 Landverzekeringswet. 226 Artikel 1167 BW; C. DEVOET, “De rechten van partijen” in J.-C. ANDRE-DUMONT (eds.), Kluwer’s verzekeringshandboek, Mechelen, Kluwer, 2004, losbl., 232; N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 90. 227 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Beleggingsverzekering: instrument voor vermogensoverdracht en successieplanning” in Life & Benefits, Mechelen, Kluwer, 2009, 14. 228 C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 73.
34
gekomen bij de totstandkoming van de wet. De handeling van overdracht in volle eigendom komt neer op dat de overnemer in de plaats treedt van de verzekeringsnemer en aldus al zijn rechten overneemt. In tegenstelling tot wat in de Memorie van toelichting beschreven staat, moet deze handeling als een overdracht van een vorderingsrecht worden beschouwd en niet als een schuldvernieuwing. 229 Een overdracht van rechten houdt slechts in dat de rechten worden overgedragen niet de verplichtingen.230 Terzake komt een schenking onder de levenden van een levensverzekering overeen met een overdracht ten kosteloze titel van de volle eigendom van het contract.231 De partijen van een overdracht in volle eigendom hebben niet de wil om de schuld te vernieuwen, ze wil de bestaande verbintenis slechts overdragen.232 74. De rechten van de verzekeringsnemer kunnen ten kosteloze titel onder de levenden worden overgedragen, hierover bestaat geen twijfel. Dit wordt bevestigd zowel in het gemeen recht als in de Landverzekeringswet233. 75. De notariële akte van de schenking zal duidelijkheidshalve de vermelding bevatten dat de schenker aan de begiftigde al zijn rechten overdraagt die hij als verzekeringsnemer kan laten gelden.234 76. De meeste problemen kunnen echter vermeden wanneer de notaris en de verzekeraar volledige informatie hebben over zowel aard en kenmerken van de geschonken goederen. Geschonken verzekeringen maken in vele gevallen deel uit van een portefeuille van roerende waarden die de schenker in zijn geheel wenst te schenken. De notaris moet derhalve vaak contact nemen met de financiële instellingen of tussenpersonen om de waarde van de geschonken goederen te kennen, op dat ogenblik kan hij ook uitleg vragen over de geschonken producten.
229
Memorie van toelichting, blz. 99-100. G. DEKNUDT,”De schenking van (alle) rechten van een levensverzekeringscontract: opgelet met aansprakelijkheid ingevolge chronologie!”, Nieuwsbrief Notariaat oktober 2009, nr. 16, 5. 231 C. DE GEYTER raadt aan om toekomstige interpretatieproblemen te vermijden door middel van een bijvoegsel aan het levensverzekeringscontract aan te brengen dat stelt dat “de verzekeringsnemer, bij wijze van schenking, het vorderingsrecht dat hij bezit op het levenverzekeringscontract met al de daarop gebonden verplichtingen en rechten in volle eigendom overdraagt, met in begrip van lle strikt persoonsgebonden rechten”. 232 C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 75. 233 Artikel 119 Landverzekeringswet. 234 C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 173. 230
35
1.
Schenking aan meerdere begiftigden
77. De schenking van de levensverzekeringspolis aan meerdere begiftigden is juridisch mogelijk, hierdoor heb je meerdere verzekeringsnemers. De uitoefening van de rechten door meerdere verzekeringsnemers is maar mogelijk in gezamenlijk akkoord of gezamenlijke uitoefening.235 Ze kunnen ook de uitoefening afstaan aan één van hen. Bij het vooroverlijden van een verzekeringsnemer voor de verzekerde en het contract blijft verder lopen moet er ook rekening worden gehouden met de rechten van de overleden verzekeringsnemer. Wanneer in het contract hieromtrent niets is voorzien, dan vallen de rechten van de overledene in de nalatenschap en dan loopt men het gevaar dat de uitoefening van de rechten en het beheer van het contract volledig geblokkeerd raakt.236 Men mag de praktische kant van deze onderneming niet het uit oog verliezen, zo moet de briefwisseling gericht worden aan alle medeverzekeringsnemers. In de praktijk moet echter vastgesteld worden dat er weinig aandacht gaat naar schenking aan meerdere begiftigden met als gevolg dat hier geen duidelijke bepalingen in het contract worden ingevoegd.237 Hierdoor loopt men gevaar, want de verzekeraar kan maar uitvoeren mits uitdrukkelijk akkoord van alle betrokkenen. De moeilijkheden van een schenking aan meerdere begiftigden kunnen vermeden worden door de schenker zijn polis af te kopen en de afkoopwaarde ervan te verdelen onder de personen die hij wenst te begiftigen. 2.
Wat als de begiftigde niet de begunstigde is?
78. Deze situatie lijkt eerder bevreemdend, maar het komt in de praktijk af en toe voor dat de begiftigde van de geschonken verzekeringsovereenkomst niet de persoon is die in het contact als begunstigde van de verzekeringsprestaties is aangewezen.238 Een overdracht van de rechten uit een levensverzekering betekent immers niet noodzakelijk dat de begunstiging die aan een derde werd toegekend herroepen is. De juridische gevolgen zijn echter niet te voorzien, de begiftigde wordt de nieuwe titularis van de rechten met betrekking tot de schuldvordering van de verzekeringsnemer maar heeft géén recht op de verzekeringsprestaties. Met andere woorden zolang de begunstiging
235
C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 80. 236 Ibid., 81. 237 Ibid., 80. 238 Ibid., 81; C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 169.
36
niet wordt herroepen maakt de begiftigde geen aanspraak op de uitkering maar wel de aangewezen begunstigde.239 79. In een overdracht om niet heeft de verzekeringsnemer echter als doel om zowel de reserve van de polis als het recht op de verzekeringsprestaties te schenken. Dit kan leiden tot volgende twee situaties. a)
De begunstiging werd aanvaard op datum van de schenking
80. De aanvaarding van de begunstigde brengt met zich mee dat het recht op de verzekeringsprestaties geconsolideerd wordt en derhalve het recht op verzekeringsprestaties onherroepelijk wordt. 240 Zolang de begunstigde begunstiging niet heeft aanvaard kan de verzekeringsnemer nog altijd herroepen.241 81. De verzekeringsnemer blijft eigenaar van de rechten maar hij is niet langer vrij in de uitoefening. Hij kan geen verrichtingen doen die afbreuk doen aan het definitief geworden recht van de begunstigde. Hier moet onderzocht worden in welke mate de schenking door de verzekeringsnemer nog zin heeft.242 De verzekeringsnemer kan de begunstigde enkel herroepen op grond van de artikelen 953 tot 958 en 1096 BW.243 b)
De begunstiging werd nog niet aanvaard op de schenking
82. Zoals hierboven reeds gesteld, zolang de begunstigde niet heeft aanvaard heeft de verzekeringsnemer het recht de begunstiging te herroepen totdat de verzekerde prestaties opeisbaar worden.244 In deze situatie zal men bij wege van bijvoegsel aan deze begunstiging herroepen en de begiftigde of de verzekeringsnemer als nieuwe begunstigde aanwijzen.245 Deze situatie roept wel enkele vragen op. Zo kan men zich afvragen of de overdracht van het verzekeringscontract kan beschouwd worden als een stilzwijgende herroeping van de in het
239
C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 81. 240 Artikel 121 Landverzekeringswet. 241 Artikel 112 Landverzekeringwet. 242 C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 170. 243 e Artikel 121, 2 lid Landverzekeringswet. 244 e Artikel 112, 1 lid Landverzekeringswet. 245 C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 169-170.
37
contract aangeduide begunstigde ten voordele van de begiftigde van de schenking.246 Op deze vraag zal men geen absoluut antwoord kunnen geven, omdat deze onderworpen is aan de beoordelingsvrijheid van de rechter. Op het vlak van levensverzekering zijn er immers geen bijzondere vereisten opdat de herroeping van de begunstiging tegenstelbaar zou zijn aan de verzekeraar, enige voorwaarde is dat deze zeker en niet willekeurig is en de verzekeraar daarvan op de hoogte wordt gesteld vooraleer hij uitkeert. 83. Maar de kernvraag bij deze situatie is het feit of de begiftigde bij de overdracht in volle eigendom van het verzekeringscontract ook het recht verkrijgt om de oorspronkelijke begunstigde te herroepen. Gelet op het feit dat de rechten met betrekking tot de aanstelling en herroeping van de begunstigde strikt persoonlijk zijn, kunnen ze uitsluitend door de verzekeringsnemer worden uitgeoefend. Dit recht houdt zowel de keuze van begunstigde als de het bedrag van begunstigingstoekenning in. Men kan zich dan ook luidop afvragen of deze strikt persoonsgebonden rechten überhaupt wel mogen overgedragen worden. Naar de mening van DE GEYTER247 moet deze vraag positief beantwoord worden wegens de plaats die de artikelen in verband met overdracht van rechten in Landverzekeringswet innemen, juist achter de andere rechten van de verzekeringsnemer. De overdracht in volle eigendom zorgt er met andere woorden voor dat alle rechten inclusief de persoonsgebonden rechten overgedragen worden van de oude verzekeringsnemer naar de nieuwe. Desalniettemin is het aangeraden om bepaalde formaliteiten te vervullen om enige verdeeldheid te vermijden.248 In de notariële akte van de schenking wordt eerst de herroeping van de bestaande begunstigde en de aanstelling van de begiftigde geacteerd als nieuwe begunstigde, pas daarna de overdracht in volle eigendom. De herroeping van de begunstigde en de aanstelling van de begiftigde als nieuwe begunstigde moet ook in een bijvoegsel van het levensverzekeringscontract worden opgenomen en ondertekend worden door de schenker en de verzekeraar. 249 Overeenkomstig artikel 120 moeten de schenker, de begiftigde en de verzekeraar het bijvoegsel tot overdracht ondertekenen.
246
C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 83. 247 C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 83. 248 Ibid., 84. 249 e e Artikel 106, 1 lid en 112, 2 lid Landverzekeringswet.
38
3. 84. Regelmatig
Schenking met voorbehoud van vruchtgebruik worden
verzekeraars
geconfronteerd
levensverzekeringscontract met voorbehoud van vruchtgebruik.
met 250
een
schenking
van
De schenker schenkt hier slechts
de blote eigendom en behoudt het vruchtgebruik van zijn levensverzekering.251 Men zal hier naast de clausule van voorbehoud van vruchtgebruik een bijvoeglijk beding van aanwas of terugval in de akte opnemen zodat het vruchtgebruik voor de geheelheid overgaat naar de langstlevende van de schenkers.252 Dit heeft echter enkele gevolgen op de rechten, deze worden namelijk gesplitst onder de blote eigenaar en de vruchtgebruiker. Hier komt men terecht in een situatie met meerdere verzekeringsnemers maar dan met het kenmerk dat hun rechten niet van dezelfde aard zijn. De uitoefening van deze rechten zal zeer delicaat zijn. Gezien de rechten van de blote eigenaar en die van de vruchtgebruiker van verschillende aard zijn, zal de uitoefening door de verzekeringsnemer verschillend zijn naargelang ze door de blote eigenaar dan wel door de vruchtgebruiker zullen uitgeoefend worden. 253 Aangezien een schenking van een levensverzekering op zich al een complexe onderneming is en daarbij toegevoegd een voorhoud van vruchtgebruik is het aangewezen om de wil van de partijen duidelijk in de bijzondere voorwaarden te laten uitkomen en waarbij duidelijk de rechten en plichten van iedere partij wordt beschreven en dit in een bijvoegsel van het contract. Zo dient er bijzondere aandacht geschonken worden aan de inrichting van de rechten die aan de vruchtgebruiker toegestaan worden dat deze niet ingaan tegen de onherroepelijkheid van de schenkingen.254 Bij gebrek aan een duidelijke omschrijving door de schenker en de begiftigde over de omvang van hun rechten dan zal de verzekeraar het contract niet verder beheren. Hij kan het contract slecht nog uitvoeren mits uitdrukkelijk akkoord van alle betrokkenen. Beschrijving van de vruchten van de levensverzekering, staat echter niet in de wet
250
C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 174. 251 C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 85-86. 252 C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 174. 253 C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 86; C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 175. 254 C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 87.
39
vermeldt, deze moet uitdrukkelijk worden opgenomen in het contract.255 De vruchten Tak 21 en 23 producten zijn wel minder gemakkelijk te omschrijven, aangezien de waarde van de reserve van het contract volledig afhangt van de evolutie van de waarde van de eenheden. Een voorbehoud van vruchtgebruik kan wel zin hebben in de veronderstelling dat het verzekeringscontract ten gunste van de verzekeringsnemer periodieke uitkeringen voorziet die als vruchten worden gekenmerkt.256 85. Het is aan te bevelen volgende raad mee te geven: schenker moet de polis afkopen en de afkoopwaarde verdelen onder verschillende personen die hij wenst te begiftigen. 86. De schenking met voorbehoud van vruchtgebruik wordt niet aangeraden, de schenking is op zich een complexe constructie in combinatie met een voorbehoud van vruchtgebruik kan deze helemaal in elkaar vallen. Er is het gebrek aan wettelijke definitie van de vruchten en de afbakening van de vruchten van de vruchtgebruiker. De schenker zou beter zijn polis afkopen en de afkoopwaarde verdelen onder de personen die hij wenst te begiftigen. 4.
Bedingen van onvervreemdbaarheid en onbeslagbaarheid
87. Een clausule van onvreemdbaarheid of onbeslagbaarheid heeft voor de schenking van de rechten slechts een beperkte draagwijdte. Zij verhindert dat de begiftigde de hem geschonken rechten of een deel ervan zou overdragen aan een derde.257 Doch verhinderen niet de begiftigde de geschonken als dusdanig zelf zou uitoefenen zoals door afkoop van de verzekering, herroeping van de begunstigde. 88. Deze bedingen moet aan twee geldigheidscriteria voldoen, namelijk ten eerste een tijdelijk karakter, en ten tweede de onvervreemdbaarheid een rechtmatig belang dat bescherming verdient beoogt.258 5.
Verzekeringsgift
89. De verzekeringsgift is de schenking van een lopende beleggingsverzekering via de overdracht van alle rechten van de verzekeringsnemer op grond van 119 en 120 Landverzekeringswet.259 Deze
255
Ibid., 87. C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 175. 257 C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 177. 258 C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 176. 256
40
gift is bijzonder interessant wegens het vermijden van de premietaks van 1,1%. De fiscale administratie stelt dat de schenking het voorwerp moet zijn van een notariële akte om aan de premietaks te ontsnappen.260 Over de formele vereisten van deze specifieke schenking is geen eensgezindheid. De meerderheid261 van de rechtsleer vereist een notariële schenking samen met bijvoegsel uit artikel 120 Landverzekeringswet, een minderheid 262 vindt dat een onderhands polisbijvoegsel volstaat. Een ander heikel punt is de toepassing van artikel 8 W. Succ., door de overgang verkrijgen we een beding ten behoeve van zichzelf en wordt de toepassing van artikel 8 uitgesloten. Edoch zijn er successierechten verschuldigd wanneer de belastingadministratie stelt dat uitkering aan B aanvankelijk voor A bedongen was. De vrijwillige aanbieding ter registratie kan een oplossing bieden. De verzekeringsgift staat nog niet 100% op punt, voorzichtigheid blijft dus de boodschap.
F.
Formalisme
90. De schenking van een levensverzekeringscontract is een complexe verrichting, het is dan ook niet meer dan normaal dat deze onderworpen is aan een aantal vormvereisten. Als schenking onder de levenden moet ze voldoen aan de formele vereisten opgelegd door het burgerlijk wetboek263 enerzijds en anderzijds is er het vormvoorschrift van artikel 120 Landverzekeringswet.264 91. In verband met de overdracht van het vorderingsrecht met daaraan verbonden rechten en plichten, is er geen toestemming van de gecedeerde schuldenaar (verzekeraar) vereist, desalniettemin moet ze wel op de hoogte worden gebracht.265 92. Hieronder worden twee formaliteiten beschreven; de notariële akte en een bijvoegsel aan het contract. In beginsel is er geen volgorde tussen deze twee. Doch idealiter wordt het aanhangsel van de overdracht onmiddellijk na het verlijden van de notariële schenkingsakte bij de notaris ondertekend. Deze situatie kan slechts worden bereikt als de schenker voorafgaand op de hoogte is gesteld over de modaliteiten die een schenking van een levensverzekering omringen en zowel de 259
P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN,”Beleggingsverzekering: instrument voor vermogensoverdracht en successieplanning”, Life & Benefits Cahier, Mechelen, Kluwer, 2009, 78-80. 260 Assurinfo 29 mei 2008, nr. 18, 10. 261 A. MAYEUR,”Problématique du droit de succession et du droit de donation sur les assurances-vie”, Nieuwsbrief Droits de succession 2007, nr. 4-5, 16; C. DE GEYTER,”Giften met betrekking tot de levensverzekeringen op verzekeringsrechtelijk vlak”, De Verz. 2008, nr. 14, 71. 262 C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst, De Verz. 2008, nr. 14, 171-173. 263 Artikelen 931 t.e.m. 952 BW. 264 C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 171. 265 C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 76.
41
notaris én de verzekeraar ingeschakeld werden voor het vervullen van de formaliteiten. De notaris en de verzekeraar dienen de schenker in te lichten over de modaliteiten van zulke schenking en de mogelijke gevolgen bij het niet vervullen van de formaliteiten.266 93. Indien de twee vormvereisten niet op dezelfde tijdstip vervuld worden dan dienen ze wel snel op elkaar te volgen. De notaris en de verzekeraar doen er ook goed aan een toelichtingsclause in te lassen in de documenten die ze opmaken. 1.
Notariële akte
94. De noodzaak van een notariële akte voor een schenking van een levensverzekering overeenkomstig aan artikel 931 BW is betwist. Het antwoord hierop berust op de vraag of de overdracht als onrechtstreekse schenking gezien wordt.267 Wanneer men uitgaat dat de overdracht ten kosteloze titel moet worden beschouwd als rechtstreekse schenking dan moeten de vereisten van artikelen 120 Landverzekeringswet en 931 BW worden nageleefd. Is men er echter van overtuigd dat het gaat om een onrechtstreekse schenking, dan kan deze rechtsgeldig zijn zonder enige notariële akte, aan de formaliteiten van artikel 120 moeten weliswaar worden aan voldaan.268 Derhalve is veiligheidshalve een notariële akte aan te raden om rechtsonzekerheid te vermijden.269 95. Bovendien kan men zich ook afvragen welke al dan niet voorrang heeft: de notariële akte of het onderhands bijvoegsel? Dit is allerminst duidelijk. DEKNUDT is voorstander van de overdracht te realiseren via een bijvoegsel bij het verzekeringscontract en nadien desgevallend de overdracht van de rechten bij de notariële akte ter bevestigen.270 Maar niet iedereen volgt deze zienswijze.271 RUYSSEVELDT stelt het volgde voor, het onderhands bijvoegsel toevoegen aan de notariële akte.272
266
Ibid., 78. Ibid., 77; J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 486. 268 C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 172. 269 C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 171. 270 G. DEKNUDT,”De schenking van (alle) rechten van een levensverzekeringscontract: opgelet met aansprakelijkheid ingevolge chronologie!”, Nieuwsbrief Notariaat oktober 2009, nr. 16, 5-6. 271 C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 77-78; C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 171-172. 272 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 486. 267
42
2.
Bijvoegsel bij het levensverzekeringscontract
96. Het is een basisprincipe van het verzekeringsrecht dat een levensverzekeringscontract op naam staat van de verzekeringsnemer, en aldus niet aan order of toonder kan zijn.273 Uit dit beginsel van dwingend recht kan men stellen dat het absoluut niet mogelijk is dat de verzekeringsnemer de rechten die hem toebehoren op grond van het contract schenkt door de originele polis over te dragen aan de begiftigde.274 97. Met betrekking tot de vormvoorschriften van overdracht van rechten dient er nauw gekeken worden naar de Landverzekeringswet, dat onder meer artikel 1690 BW uit sluit en een specifieke regeling invoert. Artikel 120 Landverzekeringswet stelt dat de overdracht van de uit overeenkomst voortvloeiende rechten (of een gedeelte ervan) slechts kan door middel van een onderhands bijvoegsel hetwelk door elk van de betrokken partijen en de verzekeringsmaatschappij ondertekend moet worden.275 Deze vereiste beïnvloedt zowel de rechtsgeldigheid als de tegenstelbaarheid van de overdracht. Het is dan ook van wezenlijk belang dat aan deze vereist wordt voldaan, zo niet blijft de verrichting zonder enige waarde en dient de verzekeraar er dan ook geen rekening mee te houden.276 98. DEWULF277 raadt nog aan om in het bijvoegsel van de polis melding te maken van de overdracht (zonder te vermelden dat het gaat om een schenking omwille van het neutrale karakter van de schenking). Aansluitend bij de ondertekening van het bijvoegsel bij de polis zullen de partijen een afzonderlijk document ondertekenen waarin ze erkennen dat het gaat om een overdracht ten kosteloze titel van de uit verzekeringsovereenkomst voortvloeiende rechten. 3.
Toestemming van de echtgenoot
99. Dit onderdeel behoort niet tot de formaliteiten, niettemin behandelen we ze hier want de rechtsgeldigheid
van
de
schenking
is
ook
hiervan
afhankelijk.
Artikel
119,
1e
lid
Landverzekeringswet stelt immers dat de rechten die uit een verzekeringscontract voorvloeien
273
Artikel 94 Landverzekeringswet. C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 76. 275 Deze bepaling is van dwingend recht; J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 486. 276 C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 77. 277 C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 173. 274
43
slechts geheel of gedeeltelijk kunnen worden overgedragen door de verzekeringsnemer.278 Verder bevestigt deze dat dit recht niet door zijn echtgenoot kan worden uitgeoefend. De Landverzekeringswet houdt immers geen rekening met artikel 224 van het BW dat de principiële vrijheid van een gehuwde verzekeringsnemer beperkt om een schenking te doen aan derden, anders dan zijn echtgenoot.279 Wanneer de verzekeringsnemer gehuwd is onder een stelsel met gemeenschap van goederen en de levensverzekering de facto een spaarverrichting uitmaakt waarvan de premies werden betaald met gemeenschapsgelden is artikel 1419, 1 e lid BW van toepassing en wordt bijgevolg op straffe van nietigheid de toestemming van de mede-echtgenoot vereist voor elke overdracht ten kosteloze titel.280 Zodoende doet de notaris/verzekeraar/raadsman van de verzekeringsnemer er goed aan om bij een schenking van een levensverzekering aan een andere persoon dan zijn echtgenoot of familielid om deze zo goed mogelijk te informeren over de gevaren en gevolgen van de toepassing van artikel 224, 1419 en 1422 BW op de schenking.281 Desgevallend is het aan te raden om de toestemming van de echtgenoot te verkrijgen.
V. Fiscaalrechtelijke kijk op verzekeringen A.
Algemeen
100. Het afsluiten van een levensverzekering gebeurt vaak ook wegens fiscale redenen. Men kan in de derde pijler enkel een levensverzekeringen sluiten als men de klassieke belastingvermindering (dit tussen de 30 en 40% op de premies tot maximaal €1800) wil genieten.282 In het kader van pensioensparen mogen verzekeraars enkel levensverzekering aanbieden. Niet te vergeten zijn ook de vrijstellingsmogelijkheden inzake de roerende voorheffing bij de zogeheten niet-fiscale levensverzekering.283 Andere motieven zijn vaak te vinden in het bijzondere juridische statuut die de levensverzekering heeft. We denken hierbij aan de mogelijkheid om vrij een begunstigde aan te 278
C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 170. 279 F. BUYSSENS en Y-H. LELEU,”De levensverzekering tussen echtgenoten” in W. PINTENS en F. BUYSSENS, Vereffening – verderling van het huwelijksvermogen, Antwerpen, Maklu, 1993, 57; C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 78. 280 C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 170. 281 C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 79. 282 L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 1. 283 L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 1.
44
wijzen bij leven en overlijden, het gebruiken om zich te beschermen tegen opdringerige schuldeisers, om de aanvaardende begunstigde het contract te laten blokkeren.284 101. We stellen vast dat de levensverzekering vaak wordt genoemd in kader van fiscale fraude, de Europese Spaarrichtlijn285, de repressieve witwaswetgeving en de wetgeving op de eenmalige bevrijdende aangifte286. Het instrument levensverzekering wordt vaak manifest misbruikt, m.n. het verkopen van de levensverzekering zelfs als zijnde manier om zwarte gelden wit te wassen en de fiscus te slim af te zijn.287
B.
Toepassingsgebied
van
artikel
124
van
de
Wet
Landverzekeringsovereenkomst 102. Een kort overzicht wat het wettelijk erfrecht betreft. Overeenkomstig artikel 843 BW is het zo dat wanneer de erflater een gift doet aan latere erfgenamen deze gehouden zijn het ontvangen voordeel na het overlijden in te brengen bij de verdeling van de nalatenschap, tenzij de gift bij vooruitmaking en buiten erfdeel of met vrijstelling van inbreng is gedaan.288 De erflater kan slechts over een bepaald gedeelte van zijn nalatenschap op ontastbaar wijze beschikken. De reserve wordt ab intestato en en in natura vererfd, wat er voor zorgt dat de beschermde erfgerechtigden de kans krijgen om de erfgoederen aan de decujus aan te bieden via het mechanisme van de verdeling.289 Indien uit de aanrekening blijkt dat aan de inbreng onderworpen giften het beschikbaar deel niet overschrijden kunnen de reservataire erfgenamen zich hier tegen verzetten door middel van een vordering tot inkorting.290 103. De wetgever schrijft met het artikel 124 Landverzekeringswet een gunstig regime voor de levensverzekering voor, met oog op het voorzorgsregime: “In geval van overlijden van de verzekeringnemer, zijn de premies die hij heeft betaald, niet aan inbreng of inkorting onderworpen, behalve voor zover het betaalde kennelijk buiten verhouding staat tot zijn vermogenstoestand, in
284
L. VEREYCKEN, “Levensverzekering. Risico is géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 1-2. Richtlijn 2003/48 EG van de Raad van 3 juni 2003 betreffende belastingsheffing op inkomsten uit spaargelden in de vorm van rentebetaling, Publicatieblad L 157 van 26 juni 2003, 0038-0048. 286 Wet van 31 december 2003 houdende invoering van eenmalige bevrijdende aangifte, BS 6 januari 2004. 287 A. VAN ZANTBEEK, “De levensverzekering, hét succesieplanningsinstrument bij uitstek?” in B. TILLEMAN en A. VERBKE, Knelpunten in kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 142. 288 J. DU MONGH, “Levensverzekering en erfrecht na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008”, RW 2008-09, nr. 30, 1244. 289 R. DILLEMANS, De erfrechtelijke reserve, Leuven, Universitaire Boekhandel Uystsrpuyst, 1960, 159. 290 M. PUELINCKX – COENE, J. VERSTRAETE, N. GEELHAND en I VERHAERT,”Overzicht van rechtspraak erfenissen (1996-2004)”, TPR 2005, 459. 285
45
elk geval de inbreng of de inkorting het bedrag van de opeisbare prestaties niet mag overschrijden”.291 104. Dit betekent dat de derde begunstigde een kapitaalvoordeel verkrijgt in de optiek van de levensverzekeringspolis die door een erflater is afgesloten en die doorgaans als een onrechtstreekse schenking moet worden kwalificeert en niet in rekening moet worden gebracht bij de verdeling of samenstelling van de fictieve massa van de verzekeringsnemer/erflater, en daarom niet geviseerd kan worden door vorderingen tot inbreng of inkorting.292 105. Ingevolge artikel 124 Landverzekeringswet, de levensverzekeringspolis steeds meer een middel is geworden om de reserve (het voorbehouden erfdeel) van de reservataire erfgenamen aan te tasten en dit ten voordeel van derden begunstigden.293 Enige voorwaarde in artikel 124 is dat de betaalde premies niet kennelijk buiten verhouding tot de vermogenstoestand van de verzekeringsnemer mogen staan.
294
Zoja dan dient het deel van de premies dat de
vermogenstoestand overtrof worden toegevoegd aan de fictieve massa met als maximum het uitgekeerde kapitaal.295 Diengaande kan er worden besloten dat slechts het overdreven gedeelte van de premiebetaling openstaat tot erfrechtelijke schenking. Het vorderingsrecht van de erfgenamen is dus dermate beperkt.296 106. De overdracht ten kosteloze titel van de levensverzekeringspolis heeft tot gevolg dat niet kan genoten worden van de voordelen van artikel 124 Landverzekeringswet. De inbreng en inkorting zijn hier immers niet beperkt tot de premies die kennelijk buiten verhouding staan tot de vermogenstoestand van de verzekeringsnemer, maar slaan op de gehele waarde van de
291
Artikel 124 Landverzekeringswet. J. BAEL, “Erfenissen, schenkingen en testamenten” in G. VERSCHELDEN, Rechtskroniek van het notariaat. Deel 5. Familierecht., Brugge, Die Keure, 2004, 119; J. DU MONGH, “Levensverzekering en erfrecht na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008”, RW 2008-09, nr. 30, 1245. 293 J. BAEL, “Erfenissen, schenkingen en testamenten” in G. VERSCHELDEN, Rechtskroniek van het notariaat. Deel 5. Familierecht., Brugge, Die Keure, 2004, 119. 294 Luik 3 februari 2003, De Verz. 2003, 580, noot DEVOET, JT 2003, 386, noot Y-H. LELEU, Bull. Ass. 2003, nr. 344, 580. 295 J. BAEL, “Artikel 124 van de Wet Landverzekeringsovereenkomst in het licht van de recente rechtspraak”, T.Not. 2004, 662; E. DE WILDE D’ESTMAEL, “Arrêt de la Cour Constitutionelle du 26 juin 2008: l’article 124 du Code des assurances malmené”, Act. dr. Fam. 2008, afl. 8, 162-164; W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VAN WINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers, 2002, 761. 296 J. DU MONGH, “Levensverzekering en erfrecht na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008”, RW 2008-09, nr. 30, 1245. 292
46
geschonken goederen, m.a.w. de waarde van de reserve van het levensverzekeringscontract op datum van de schenking.297 1.
Het arrest van het Arbitragehof van 26 mei 1999298
107. In de rechtsleer kwam er geruime tijd al scherpe kritiek op de artikelen 127 en 128 Landverzekeringswet. 299 Het uitgangspunt in deze artikelen is dat het met de wil van de echtgenoten overeenstemt dat het kapitaal als eigen goed aan de begunstigde wordt uitgekeerd, maar dit is in strijd met de basisregel van het gemeenschapsstelsel.300301 Verdere kritiek bestond in de beperkte verantwoording van de wetgever (een einde wenst te stellen aan de onzekerheid van het oude recht).302 Maar bovenal werd er kritiek, o.a. door DUBUISSON, geuit op de ongeoorloofde discriminatie tussen echtgenoten gehuwd met gemeenschap van goederen naargelang ze hun spaarverrichtingen realiseren onder de vorm van levensverzekering of andere spaarvormen verrichten.303 Het is deze discriminatievraag die voorgelegd werd aan het Arbitragehof. 108. Het Arbitragehof heeft zich op 26 mei 1999 gebogen over de artikelen 127 en 128 Landverzekeringswet doch deze heeft ook weerslag op de toepassing van artikel 124 van diezelfde wet. Het arrest werd gewezen op een prejudiciële vraag en heeft in beginsel een relatief gezag van gewijsde.304 a)
Feiten
109. In casu305 ging het om een onder gemeenschap stelsel gehuwd echtpaar die samen een landbouwbedrijf uitbaten. Zij hadden hiervoor verschillende leningen afgesloten met het oog op 297
C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 85. 298 Arbitragehof nr. 54/99, 26 mei 1999, BS 18 augustus 1999, RW 1999-2000, nr. 9, p.295, De Verz. 1999, 475, noot Y-H. LELEU en D. SCHUERMANS, EJ 2000, 22, noot F. BUYSSENS, TBH 1999, 849, noot K. TERMOTE, T.Not. 2000, 257, noot N. TORFS, JLMB 1999, 1456, Rev.not.b 1999, 710, Rev trim.dr. fam. 1999, 691. 299 K. VANBEYLEN en G. DEBOODT, ”Behoren gemengde levensverzekeringen tot het eigen of gemeenschappelijk vermogen na het arrest van het Arbitragehof van 26 mei 1999” in F. BOUCKAERT, Facetten van het ondernemingsrecht: liber Amicorum, Leuven, Universitaire Pers, 2000, 483. 300 Alle inkomsten en eventuele voortvloeiende besparingen tijdens het huwelijk worden als gemeenschappelijk beschouwd. 301 H. CASMAN, “Enkele suggesties voor het opstellen van huwelijkscontracten met keuze voor een gemeenschapstelsel” in KFBN, De evolutie in huwelijkscontracten, Brussel, Bruylant, 1995, 44-45. 302 Memorie van toelichting. Parl. St. Kamer 1990-91, nr. 1586/1. p.104. 303 B. DUBUISSON, “Les nouveaux produits d’assurance-vie face au droit. La fin des privileges?”, TBBR 1997, 346-347. 304 F. BUYSSENS, “De comeback van het huwelijksvermogensrecht in de wereld van de persoonsverzekering” (noot onder Arbitragehof 26 mei 1999), EJ 2000,28. 305 K. TERMOTE, “Discriminatie bij levensverzekering tussen echtgenoten”, TBH 1999, 852; J. BAEL, “Artikel 124 van de Wet Landverzekeringsovereenkomst in het licht van de recente rechtspraak”, T.Not. 2004, 666; W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE,” De levensverzekering in het familiaal vermogensrecht”, T.Not. 2006,
47
het landbouwbedrijf gemeenschappelijk te verwerven. Daarbij had de man een gemengde levensverzekering afgesloten die als waarborg diende voor aan het bedrijf toegestane kredieten. De premies voor de levensverzekering werden betaald met gemeenschapsgeld. Op het ogenblik dat de man de pensioengerechtigde leeftijd bereikte (bovendien tijdens de werking van het huwelijksvermogensrecht) werden de verzekeringsprestaties aan hem uitgekeerd. Krachtens artikel 127 Landverzekeringswet zijn de uitgekeerde verzekeringsprestaties eigen goed. Enige tijd later ontstonden er echtelijke problemen, waarbij de vrouw het niet eens was met deze kwalificatie. Ze stapte naar de vrederechter van Namen om te eisen dat de kwalificatie van het uitgekeerde verzekeringskapitaal gemeenschappelijk zou worden verklaard.306 De vrederechter van Namen op 30 april 1998 stelde daarop drie prejudiciële vragen aan het Arbitragehof.307 110. De drie prejudiciële vragen die de Vrederechten van Namen voorlegde aan het Arbitragehof waren de volgende: 1. ”Veroorzaken de artikelen 127, 128 en 148 §3 van de wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst ten aanzien van echtgenoten met gemeenschap van goederen die samen een landbouwbedrijf hebben beheerd, een discriminatie tussen echtgenoten
doordat
die
bepalingen
geen
onderscheid
maken
tussen
een
levensverzekering aangegaan wegens overlijden, dat aldus leidt tot ontbinding van de gemeenschap, enerzijds, en anderzijds, een ‘gemengde’ levensverzekering die kapitaal kan opbrengen ten voordele van één echtgenoot steeds in gemeenschap van goederen?”
2. ”Veroorzaken de artikelen 127, 128, en 148 §3 van de wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst een discriminatie tussen echtgenoten doordat zij ertoe leiden aan één van die echtgenoten het voordeel van gemeenschappelijk spaargeld toe te kennen, wanneer de betaalde premies de mogelijkheden niet te boven gaan?” 3. ”Schenden de artikelen 127, 128, en 148 §3 van de wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst de artikelen 10 en 11 van de Grondwet doordat zij, zonder toelaatbare verantwoording, een verschil in behandeling invoeren tussen twee vergelijkbare categorieën van personen, naargelang zij onder de gelding van de vroegere verzekeringswet de leeftijd van 65 jaar hebben bereikt voor vergoeding verschuldigd aan de
619; K. VANBEYLEN en G. DEBOODT,”Behoren gemengde levensverzekeringen tot het eigen of gemeenschappelijk vermogen na het arrest van het Arbitragehof van 26 mei 1999” in F. BOUCKAERT, Facetten van het ondernemingsrecht: liber Amicorum, Leuven, Universitaire Pers, 2000, 484. 306 K. TERMOTE, “Discriminatie bij levensverzekering tussen echtgenoten”, TBH 1999, 852. 307 Vred. Namen 30 april 1998, Div.Act. 1998, 108.
48
gemeenschap overeenstemmend met de inbreng van de betaalde premies, ten opzichte van wat er gebeurt ten aanzien van dezelfde gemeenschap, met soortgelijke premies, na de inwerkingtreding van de dwingende bepalingen van de nieuwe verzekeringswet?”
b)
Uitspraak + draagwijdte
111. Het achterliggende idee was dat er onderscheid diende te worden gemaakt tussen de klassieke zuivere levensverzekering die een kapitaal toekent bij overlijden en de gemengde levensverzekering die gemeenschappelijke leningen waarborgt en kapitaal versterkt bij bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd.308 112. Artikel 127 Landverzekeringswet bepaalt of het uitgekeerde kapitaal op grond van een levensverzekeringsovereenkomst al dan niet eigen of gemeenschappelijk is.309 In het geval dat een getrouwde echtgenoot met een gemeenschap van goederen voor een derde begunstigde of zichzelf heeft bedongen dan zijn de aanspraken ontleend aan een levensverzekering eigen goed van de begunstigde echtgenoot.310 Hiermee worden de aanspraken bedoeld die op de vervaldag opeisbaar zijn op dat ogenblik is de wettelijke regeling van toepassing. Dit is hetzij de datum waarop de verzekerde overlijdt hetzij een overeengekomen einddatum bij leven. 311 Dit betekent dat de rechten ontleend aan de levensverzekeringsovereenkomst voor de begunstigde echtgenoot eigen zijn niettegenstaande dat de premies gedragen werden door het gemeenschappelijk vermogen.312 Artikel 128 Landverzekeringswet behandelt de vraag of er aan het gemeenschappelijk vermogen een vergoeding is verschuldigd ten belope van de met gemeenschapsgeld betaalde premies.313 Ze stelt dat er geen vergoeding verschuldigd is behoudens voor zover premies kennelijk de
308
W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE,” De levensverzekering in het familiaal vermogensrecht”, T.Not. 2006, 620. 309 Artikel 127 Landverzekeringswet: ”De aanspraken, ontleend aan de verzekering die een in gemeenschap van goederen getrouwde echtgenoot ten behoeve van de andere of van zichzelf heeft bedongen, is een eigen goed van de begunstigde echtgenoot”. 310 J. BAEL, “Artikel 124 van de Wet Landverzekeringsovereenkomst in het licht van de recente rechtspraak”, T.Not. 2004, 663; W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE,” De levensverzekering in het familiaal vermogensrecht”, T.Not. 2006, 617. 311 K. TERMOTE, “Discriminatie bij levensverzekering tussen echtgenoten”, TBH 1999, 852. 312 Door in artikel 127 Landverzekeringswet te bepalen dat de prestaties uit een levensverzekering eigen zijn heeft de wetgever impliciet artikel 1400,7° BW opgeheven. Met als gevolg dat het tijdstip van uitkering voortaan geen belang meer heeft; Alle levensverzekeringspremies blijken betaald te zijn uit de opbrengst van de landbouwexploitatie. 313 Uit de tekst van artikel 128 Landverzekeringswet blijkt duidelijk dat met ‘aanspraken’ niet alleen het recht om de uitkering op de eisen valt, maar ook de uitkering zelf (N. TORFS, “ De levensverzekering en het huwelijksvermogensrecht. Het gelijkheidsbeginsel geschonden”, T.Not. 2000, 233).
49
mogelijkheden van dat vermogen te boven gaan.314 Opgepast want de artikelen 127 en 128 hebben uitsluitend betrekking op de gevolgen voor echtparen gehuwd onder het stelsel van gemeenschap van goederen.315 113. Het voormalige Arbitragehof volgt de redenering van eiseres en oordeelde dat dat de artikelen 127 en 128 Landverzekeringswet strijdig waren met artikel 10 en 11 van de Grondwet316 doordat zij tot gevolg hebben dat, “wanneer twee echtgenoten gemeenschap van goederen hebben, één van beiden een levensverzekering heeft aangegaan om de goede afloop van de terugbetaling van gemeenschappelijke leningen te waarborgen en, nadat die terugbetaling is gedaan om een kapitaal op te leveren indien de verzekeringsnemer een overeengekomen leeftijd zou bereiken, dat kapitaal eigen zou zijn en slechts aanleiding geeft tot een vergoeding wanneer de premiebetalingen kennelijk de mogelijkheden van dat vermogen te boven gaan”.317 Het argument van de rechtszekerheid kon alles behalve overtuigen aangezien de wetgever in artikel 128 Landverzekeringswet opnieuw een uiterst vaag begrip invoert, m.n.” het kennelijk te boven gaan van de mogelijkheden van het gemeenschappelijk vermogen”. De regering wierp ook het argument op van de economische bestemming (= het voorzien in het levensonderhoud) deze werd ook verworpen door het Hof omdat het voorzien in levensonderhoud van de overlevende echtgenoot immers niet ter zake doet.318 Het Hof stelde vast dat wanneer de inspanningen van voorzorg tot uiting was gekomen door de aankoop van effecten of andere spaartegoeden dat deze gemeenschappelijk waren.319 Het onderscheid tussen de echtgenoten naargelang de wijze waarop zij hun spaarverrichtingen tot stand brengen is, bij gebrek aan een redelijk verantwoording, discriminerend en strijdig met artikelen 10 en 11 GW.
314
Artikel 128 Landverzekeringswet: “Aan het gemeenschappelijk vermogen is geen vergoeding verschuldigd behalve voor zover de premiebetalingen die ten laste van dat vermogen zijn gedaan, kennelijk de mogelijkheden ervan te boven gaan”. 315 Koppels met een ander huwelijksvermogenstelsel daar wordt de levensverzekering behandelt volgens de regels eigen aan dat specifiek stelsel; W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE,” De levensverzekering in het familiaal vermogensrecht”, T.Not. 2006, 617. 316 Art 10 GW:”Er is in de staat geen onderscheid van standen. De Belgen zijn gelijk voor de wet; zij alleen zijn tot de burgerlijke en militaire bediening benoembaar, behoudens de uitzonderingen die voor bijzondere gevallen door een wet kunnen worden gesteld. De gelijkheid van mannen en vrouwen is gewaarborgd”; Art 11 GW: “Het genot van de rechten en vrijheden aan de Belgen toegekend moet zonder discriminatie verzekerd worden. Te dien einde waarborgen de wet en het decreet inzonderheid de rechten en vrijheden van de ideologische en filosofische minderheden”. 317 Arbitragehof nr. 54/99, 26 mei 1999, BS 18 augustus 1999; RW 1999-2000, nr. 9, p.295, De Verz. 1999, 475, noot Y-H. LELEU en D. SCHUERMANS, EJ 2000, 22, noot F. BUYSSENS, TBH 1999, 849, noot K. TERMOTE, T.Not. 2000, 257, noot N. TORFS, JLMB 1999, 1456, Rev.not.b 1999, 710, Rev trim.dr. fam. 1999, 691. 318 W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE,” De levensverzekering in het familiaal vermogensrecht”, T.Not. 2006, 621. 319 J. BAEL, “De vereffening – verdeling na echtscheiding. Enkele capita selecta” in CBR Jaarboek. 2002–2003, Antwerpen, Maklu, 2003, 187-188.
50
114. Zodoende dat heden het statuut van het uitgekeerd kapitaal bepaald dient te worden aan de hand van het eigen of gemeenschappelijk karakter van de premies.320 115. De grenzen van dit arrest moeten duidelijk afgebakend worden. Het arrest velde een uitspraak over het statuut van het kapitaal bij leven en tijdens de huwgemeenschap die ingevolge een gemengde levensverzekering door één van de echtgenoten was aangegaan ten gunste van zichzelf en waarvan de premies betaald werden door gemeenschapsgeld. Het hof oordeelt immers niet dat de artikelen 127 en 128 Landverzekeringswet in alle gevallen ongrondwettelijk zijn.321 Steunend op de bewoordingen van het Hof oordeelt de meerderheid322 van de rechtsleer dat er een onderscheid moet gemaakt worden tussen de klassieke ‘echte’ levensverzekering (waarop de bepaling van Landverzekeringswet van toepassing blijven en dus ook artikelen 127 en 128)323 en anderzijds de levensverzekering die eerder een spaarverrichting inhouden.324 116. Hier wordt door verschillende rechtsleer verder gegaan op de vraag wanneer we met een klassieke ‘echte’ levensverzekering te maken hebben. Bij een klassieke zuivere levensverzekering wordt enkel een kapitaal uitgekeerd op ogenblik van overlijden van het verzekerd hoofd. 325 Dergelijke verzekering beaamt de essentie van een levensverzekering, met name een dekking van het risico tot overlijden en de bescherming van de langstlevende echtgenoot. Deze verzekering valt buiten de draagwijdte van het arrest.326
320
F. BOUCKAERT, “De landverzekeringswet in verhouding tot het huwelijksvermogensrecht en erfrecht”, De Verz. 2005, 639. 321 K. TERMOTE, “Discriminatie bij levensverzekering tussen echtgenoten”, TBH 1999, 854; J. BAEL, “Erfenissen, schenkingen en testamenten” in G. VERSCHELDEN, Rechtskroniek van het notariaat. Deel 5. Familierecht., Brugge, Die Keure, 2004,122. 322 J. BAEL, “De vereffening – verdeling na echtscheiding. Enkele capita selecta” in CBR Jaarboek. 2002–2003, Antwerpen, Maklu, 2003, 189; F. BUYSSENS, “De comeback van het huwelijksvermogensrecht in de wereld van de persoonsverzekering” (noot onder Arbitragehof 26 mei 1999), EJ 2000,28; B. DUBUISSON, “Les nouveaux produits d’assurance-vie face au droit. La fin des privileges?”, TBBR 1997, 359; Y-H. LELEU, “Une nouvelle qualification pour certaines prestations d’assurance vie entre époux communs en biens” (noot onder Arbitragehof 26 mei 1999), De Verz. 1999, 487; Y-H LELEU, “La mise en oeuvre par le notaire et le judge du nouveau statut de certaines prestations d’assurance vie entre époux communs en biens” in J. LEDOUX en D. STERCKX (eds.), Mélanges offerts à Roland de Valkeneer, Brussel, Bruylant, 2000, 350; W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VAN WINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers, 2002, 139; N. TORFS, “De individuele levensverzekering en de groepsverzekering: nieuwe economische situatie, nieuwe juridische aanpak?” in KFBN, Echtscheiding door onderlinge toestemming, Brugge, Die Keure, 2002, 57. 323 N. TORFS, “ De levensverzekering en het huwelijksvermogensrecht. Het gelijkheidsbeginsel geschonden”, T.Not. 2000, 241. 324 Het arrest heeft betrekking op een gemengde levensverzekering aangegaan door één van de echtgenoten in eigen voordeel en als waarborg dienend voor de terugbetaling van een gemeenschappelijke lening. Edoch uit de motivering van het Arbitragehof blijkt dat het arrest een breder toepassingsgebied heeft. 325 W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE,” De levensverzekering in het familiaal vermogensrecht”, T.Not. 2006, 623.6 326 Gent 4 maart 2004, NJW 2004, 847, noot G. VERSCHELDEN.
51
117. Maar er is ook nog de gemengde levensverzekering die de facto een spaarverrichting is. Waarbij een kapitaal uitgekeerd wordt bij het bereiken of een bepaalde datum/leeftijd ofwel bij overlijden voor die bepaalde datum. Hier kiest de rechtsleer terecht voor een ruime interpretatie want de verzekeringsovereenkomsten verwoorden veelal werkelijke spaarinstrumenten en niet het louter dekken van risico’s. Er zijn verschillende elementen waarbij men een levensverzekering kan ontmaskeren als een spaarverrichting: 1° beperking van het risico op financieel verlies, 2° de mate van vrijheid die verzekeringsnemer heeft bij het begroten en betalen van de premies, 3° mogelijkheid tot afkoop, 4°mogelijke band met terugbetaling van een gemeenschappelijke lening. 118. LELEU bepaalt naast voormelde objectieve criteria om het onderscheid te maken tussen de types levensverzekering ook naar de bedoeling van de echtgenoten bij de onderschrijving van het verzekeringscontract. 327 Dit is echter geen algemeen aanvaard kenmerk. Volgens BAEL en BUYSSENS is dit eerder een vreemd criterium, de wil van de echtgenoten bij de kwalificatie van een goed als eigen of gemeenschappelijk heeft principieel geen invloed en dit subjectief element komt niet aan de orde.328 Verder haalt andere rechtsleer nog volgende criteria om te besluiten tot een spaar of beleggingsverrichting: 1° De premies worden betaald uit het gemeenschappelijk vermogen, 2° De verzekering is gekoppeld aan de verkrijging van een gemeenschappelijk goed, 3° Het stelsel bestaat nog op het ogenblik van de opeisbaarheid en 4° het risico voor de onderschrijver is beperkt.329 119. Zodoende dient er hier een gevolg trekking in gemaakt te worden, de artikelen 127 en 128 voortaan niet langer toepasselijk blijven op de gemengde levensverzekering waarbij een kapitaal uitgekeerd wordt bij het overlijden voor het bereiken van een bepaalde leeftijd of bij het bereiken van die bepaalde leeftijd. Conclusie volgens de meerderheid van de rechtsleer is dat het kapitaal uitgekeerd aan een echtgenoot-verzekeringsnemer van een gemengde levensverzekering strekkende tot waarborg van een kredietverlening afgesloten door beide echtgenoten om een onroerend goed te verwerven, gemeenschappelijk dient te worden aanzien. De wet kan evenmin toepassing vinden bij een gemengde levensverzekering gericht op de reconstructie van het kapitaal van een lening en de schuldsaldoverzekering330, en de Tak 21 en 23 producten. Idem voor de
327
Y-H. LELEU,” La mise en oeuvre par le notaire et je jugde du nouveaux statut des certaines prestations d’assurance vie entre les époux communs et biens” in J.LEDOUX en D.STERCKX (eds.), Mélanges offertes à Roland De Valkeneer, Brussel, Bruylant, 2000,351-354. 328 J. BAEL, “Erfenissen, schenkingen en testamenten” in G. VERSCHELDEN, Rechtskroniek van het notariaat. Deel 5. Familierecht, Brugge, Die Keure, 2004,123-124. 329 F. BUYSSENS, “De comeback van het huwelijksvermogensrecht in de wereld van de persoonsverzekering” (noot onder Arbitragehof 26 mei 1999), EJ 2000,28. 330 J. BAEL, “De vereffening – verdeling na echtscheiding. Enkele capita selecta” in CBR Jaarboek. 2002–2003, Antwerpen, Maklu, 2003, 192-194.
52
groepsverzekeringen331 die door werkgever wordt gefinancierd maar tevens wordt opgebouwd met premies die op het loon worden ingehouden, zodat er een aanvullend inkomen is en derhalve een spaarverrichting voorligt. Deze vallen des te meer onder het toepassingsgebied van het arrest. Van eensgezindheid over de verschillende criteria is er dan ook geen sprake. Het ware duidelijker en beter voor de rechtszekerheid geweest moest iedereen gelijklopende criteria hanteren. 120. Er is echter ook een minderheidsvisie332 die een andere stelling pretendeert, een nog ruimere interpretatie. Zij interpreteren het arrest van het Arbitragehof op die manier dat de artikelen 127 en 128 Landverzekeringswet in alle gevallen als discriminerend moeten worden beschouwd. De redenering hier achter is dat enkel de kwalificatie als gemeenschappelijk de logica van het gemeenschappelijk stelsel respecteert dat zo elke benadeling
van stiefkinderen kan worden
uitgesloten en er zo een eenvormigheid kan ontstaan tussen het burgerlijk en fiscaal recht. 121. Los van de meerderheid – en minderheidsstrekking staat de visie van Prof. CASMAN333. Zij beschouwt
de
kwalificatie
huwelijksvermogensrechtelijk
van
het
probleem
voordeel in
van
een
tegenstelling
levensverzekering tot
voorafgaand
als
een
besproken
verzekeringsrechtelijk oogpunt. Het loutere huwelijksvermogensrechtelijke probleem moet via het huwelijksvermogensrecht worden oplost en dus dient geen gebruik te worden gemaakt van de artikelen 127 en 128 Landverzekeringswet. De Landverzekeringswet werd bijgevolg op zijn geheel uitgeschakeld bij de kwalificatie van het statuut van het kapitaal. Ingevolge hiervan meent ze dat het zoeken naar kenmerken van een spaarverrichting in functie van de kwalificatie van een levensverzekering irrelevant is. Het gemeenschapstelsel is ingegeven om te bijdragen in de lasten van het huwelijk en dient bij te dragen van een opbouw van een vermogen, er wordt hier gesproken van een bijzonder bestemmingsvermogen. Artikel 1432 BW bepaalt dat er een vergoeding aan de gemeenschap is verschuldigd indien het eigen vermogen zich heeft verrijkt met gemeenschapsgeld. Aldus rijst de vraag in hoeverre deze principes van het gemeenschapstelsel verenigbaar zijn met dat er gelden uit de gemeenschap worden geput en die per se terugkeren.
331
Rb. Luik 16 februari 2004, JLMB 2006, 1158, noot S. LOUIS; W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VAN WINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers, 2002, 139; Y-H LELEU, “La mise en oeuvre par le notaire et le judge du nouveau statut de certaines prestations d’assurance vie entre époux communs en biens” in J. LEDOUX en D. STERCKX (eds.), Mélanges offerts à Roland de Valkeneer, Brussel, Bruylant, 2000, 353. Contra: K. TERMOTE, “Discriminatie bij levensverzekering tussen echtgenoten”, TBH 1999, 854. 332 K. VANBEYLEN en G. DEBOODT, “Behoren gemengde levensverzekeringen tot het eigen of gemeenschappelijk vermogen na het arrest van het Arbitragehof van 26 mei 1999”, in F. BOUCKAERT, Aspecten van het ondernemingsrecht. Liber Amicorum Frans Bouckaert, Leuven, 2000, 477. 333 H. CASMAN, “Levensverzekering en huwelijk” in H. CASMAN, CH. ENGELS en A. HEYVAERT, Notariële actualiteit.12. Familiaal vermogensrecht, Brugge, Die Keure, 2000, 22-24; H. CASMAN, “Levensverzekering en huwelijk”, De Verz. 2001, 239.
53
CASMAN ziet hiervoor één determinerend element, het doel dat dat de verzekeringsnemer nastreeft binnen de perken van zulk gemeenschapstelsel te verwezenlijken valt. Ze komt tot de conclusie dat het kapitaal dat tijdens het huwelijk zal worden uitgekeerd een gemeenschappelijk goed is, tenzij het met eigen gelden is opgebouwd (1400,5° BW) of voortkwam uit een schenking (1399 BW). De stelling van CASMAN is erg aanlokkelijk door haar eenvoud, maar toch lijkt haar opvatting een bijzonder ruime interpretatie van het arrest van het Arbitragehof. c)
Wat zijn de gevolgen van dit arrest?
122. Het arrest van het Arbitragehof kwam er naar aanleiding van een prejudiciële vraag. In beginsel heeft deze een relatief gezag van gewijsde. Rechtscolleges die uitspraak vellen in een andere zaak met een gelijkaardige problematiek dienen geen vraag te stellen wel wanneer zij een ander oordeel willen uitspreken. 123. Het uitgekeerd kapitaal van de gemengde levensverzekeringen waar geen toepassing is van de artikelen 127 en 128 Landverzekeringswet, zijn deze uitgekeerde goederen eigen of gemeenschappelijk?334 Een terugkeer naar de bepalingen voor de Landverzekeringswet is niet mogelijk, daar artikel 1400,7° impliciet werd afgeschaft door de Landverzekeringswet. Het kapitaal is eigen ofwel is het gemeenschappelijk en indien het een eigen goed betreft dient er een vergoeding te worden verleend aan het gemeenschappelijk vermogen. Het Hof sprak zich echter niet verder uit over deze vraag, maar het men gaat er van uit dat het uitgekeerde kapitaal gemeenschappelijk is. Het antwoord op deze vraag is te vinden in het gemeen huwelijksvermogensrecht.
335
Wanneer het kapitaal werd uitgekeerd op grond van een
levensverzekeringspolis met een spaarfinaliteit vóór de ontbinding van de gemeenschap en waarvan
de
premies
met
gemeenschapsgeld
werden
gefinancierd
dan
zijn
deze
gemeenschappelijk.336 Indien de prestaties voortvloeiend uit een verzekeringscontract tijdens het huwelijk waarbij de premies door eigen vermogen zijn betaald zijn deze eigen. Omtrent de voorhuwelijkse levensverzekering waarvan de premies echter tijdens het huwelijk zijn betaald met gemeenschapsgeld is er echter discussie. Meerderheid337 van de auteurs verdedigen de stelling dat 334
W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE,” De levensverzekering in het familiaal vermogensrecht”, T.Not. 2006, 625. 335 J. BAEL, “De vereffening – verdeling na echtscheiding. Enkele capita selecta” in CBR Jaarboek. 2002–2003, Antwerpen, Maklu, 2003, 195; Y-H LELEU, “La mise en oeuvre par le notaire et le judge du nouveau statut de certaines prestations d’assurance vie entre époux communs en biens” in J. LEDOUX en D. STERCKX (eds.), Mélanges offerts à Roland de Valkeneer, Brussel, Bruylant, 2000, 347; N. TORFS, “ De levensverzekering en het huwelijksvermogensrecht. Het gelijkheidsbeginsel geschonden”, T.Not. 2000, 241. 336 Y.H LELEU, “Examen de jurisprudence (1982-1996). Régimes matrimoniaux”, RCJB 1998, 117; W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE,” De levensverzekering in het familiaal vermogensrecht”, T.Not. 2006, 625. 337 W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE, “De levensverzekering in het familiaal vermogensrecht”, T.Not. 2006, 626.
54
het kapitaal eigen is, op voorwaarde dat het gemeenschappelijk vermogen voor de tijdens het huwelijk betaalde premies wordt vergoed. LELEU verdedigt het onderscheid dat moet gemaakt worden tussen het ’eigen’ kapitaal samengesteld voor het huwelijk en het gemeenschappelijk kapitaal dat vergaard is tijdens het huwelijk.338 124. De ontbinding339 van de gemeenschap tijdens de looptijd van het levensverzekeringscontract brengt de problematiek van de afkoop met zich mee. Er moet een onderscheid gemaakt worden tussen het afkooprecht340 en de afkoopwaarde. De Landverzekeringswet stipuleert duidelijk dat het afkooprecht eigen is. De afkoopwaarde wordt daarentegen als gemeenschappelijk beschouwd, dit is een vermogenswaarde die een vordering vormt dat deel uitmaakt van het actief van de ontbonden gemeenschap.341 De levensverzekering blijft eigendom van de verzekeringsnemer342 en ingevolge daarvan is hij de afkoopwaarde verschuldigd aan de ontbonden huwgemeenschap. 125. Een grote uitzondering op voorgaande is wanneer een levensverzekering wordt gekwalificeerd als een onrechtstreekse schenking. Dit is het geval wanneer de levensverzekeringspolis werd aangegaan in het voordeel van de andere echtgenoot, dan kan met kapitaal toch uitzonderlijk als eigen beschouwen (zonder vergoedingsverplichting ten opzichte van het gemeenschappelijk vermogen) indien de begiftigingsmotieven aan de oorsprong van de levensverzekering liggen. 343 Alhoewel de premies met gemeenschapsgeld zijn betaald doet dit niets af aan het eigen karakter voor zover beide echtgenoten hebben toegestemd met de schenking overeenkomstig artikel 1419 BW.344 Het herkwalificeringsscenario van de levensverzekering als schenking wordt vaak afgedaan op grond van de hulpverplichting tussen echtgenoten of het aanzien als een uitvoering van een natuurlijke verbintenis.345346 Wanneer de begunstiging kadert in een hulpverplichting moet geval tot geval bekeken worden.
338
Y-H LELEU, “La mise en oeuvre par le notaire et le judge du nouveau statut de certaines prestations d’assurance vie entre époux communs en biens” in J. LEDOUX en D. STERCKX (eds.), Mélanges offerts à Roland de Valkeneer, Brussel, Bruylant, 2000, 348. 339 Echtscheiding of scheiding van tafel en bed. 340 Artikel 114 Landverzekeringswet. 341 Brussel 12 september 2000, JT 2000, 807 en Rec.gen.enr.not.2001, 206, noot L. ROUSSEAU. 342 W. PINTENS, B. VAN DER MEERSCH en K. VAN WINCKELEN, Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers, 2002, 236-237. 343 Verzekering animo donandi. 344 H. CASMAN, “Levensverzekering en huwelijk” in H. CASMAN, CH. ENGELS en A. HEYVAERT, Notariële actualiteit.12. Familiaal vermogensrecht, Brugge, Die Keure, 2000, 24. 345 J. BAEL, “De vereffening – verdeling na echtscheiding. Enkele capita selecta” in CBR Jaarboek. 2002–2003, Antwerpen, Maklu, 2003, 202-204; M. PUELINKCX – COENE, “Het moeilijke huwelijk tussen erfrecht en levensverzekering”, TEP 2005, 295. 346 Artikelen 229 en 1096 BW.
55
2.
GWH 26 juni 2008347
126. In afwijking van de gemeenrechtelijke regels inzake inbreng en inkorting bepaalt artikel 124 Landverzekeringswet348: “Ingeval van overlijden van de verzekeringsnemer, zijn de premies die hij heeft betaald, niet aan inbreng of inkorting onderworpen, behalve voor zover het betaalde kennelijk buiten verhouding staat tot zijn vermogenstoestand, in welk geval de inbreng of inkorting het bedrag van de opeisbare premies niet mag overschrijden.” 127. Het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008 was het gevolg van een evolutie in de financiële wereld. De levensverzekeringsproducten waren immers geëvolueerd, men sprak zelfs over beleggingsverzekeringen. Dit is in se contradictio in terminis, bij een verzekering verzekert men zich tegen de ongunstige gevolgen van het zich realiseren van een risico, bij een belegging spaart men.349 128. Het Grondwettelijk Hof bepaalt in zijn arrest dat: “Artikel 124 van de Landverzekeringswet schendt de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, in zoverre het ertoe leidt dat, in geval van een spaarverrichting door de erflater in de vorm van een gemengde levensverzekering, de reserve niet kan worden aangevoerd ten aanzien van het kapitaal”.350 Dit arrest was een antwoord op een prejudiciële vraag, in beginsel is er een beperkt gezag van gewijsde. Zo geldt ze enkel tussen de betrokken partijen maar het spreekt voor zich dat dit arrest een belangrijk precedent is.351 129. Kinderen onterven is in principe niet mogelijk, ze zijn immers reservataire erfgenamen. Het stuk reserve hangt af van het aantal kinderen. 352 De reserve wordt berekend op wat de nalatenschap zou zijn geweest. Dit betekent dat ook rekening gehouden moet worden met alle schenking tijdens het leven.353
347
GwH 26 juni 2008, BS 3 september 2008, 46.098, T.Not. 2008, afl. 12, 584, noot C. SCHOCKAERT; RW 200809, afl. 30, 1255, Act. dr.fam. 2008, 153, noot E. DE WILDE D’ESTMAEL, JT 2008, 601, noot Y.H LELEU en J. RECHON, RGAR 2008, nr. 14450, noot P. MOREAU, Rec. génr.not. 2008, 312, noot G. RASSON, Rev.trim.dr.fam 2008, 1065, TBH 2008, 757, noot K. TERMOTE. 348 G. DEKNUDT en S. SEYNS, “De begunstiging onder kosteloze titel via levensverzekering: het GWH spreekt zich opnieuw uit over artikel 124 Landverzekeringswet”, Nieuwsbrief notariaat maart 2011, nr.4-5, 5. 349 N. TORFS, “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, RGDC 2011, 214. 350 GwH 26 juni 2008, nr. 96/2008, T.Not. 2008, afl. 12, 584, noot C. SCHOCKAERT, RW 2008-09, afl. 30, 1255. 351 J. ADRIAENS, “Successieplanning: Grondwettelijk Hof stript verzekeringskleedjes”, Fisc.Act 2008, nr. 26, 47. 352 Artikel 913 BW. 353 Artikel 843 BW.
56
130. Een populaire techniek om de reservataire erfgenaam te benadelen en (eventueel kinderen te kunnen onterven), is gebruik te maken van een gemengde levensverzekering.354 Het gaat hier doorgaans om de spaarverzekering (tak 21) of een verzekeringsfonds (tak 23), meestal wordt de spaar – beleggingsformule juridisch in een verzekeringskleedje gegoten.355 In hoeverre dit nog gaat om de levensverzekering in de enge zin van het woord, is nog maar zeer de vraag. Met als gevolg dat hierover een grote discussie woedt in de rechtspraak en rechtsleer (supra nr. 126). Ook de discussie over de vereiste “alea” kwam ook hier weer boven drijven.356 De techniek van het onterven was een onverantwoorde toepassing van de tekst van artikel 124 Landverzekeringswet.357 De wetgever schrijft met artikel 124 Landverzekeringswet de erfrechtelijke principes van inbreng en inkorting opzij.358 Enige voorwaarde is dat de premies niet kennelijk buiten verhouding staan tot de vermogenstoestand van de verzekeringsnemer. Omdat premies meestal wel in verhouding tot de vermogenstoestand van de verzekeringsnemer staan, is de kans op inbreng of inkorting klein.359 Indien de levensverzekering gekwalificeerd werd als een (onrechtstreekse) schenking op voorschot dan is er bijgevolg geen inbreng verschuldigd, wordt ze gekwalificeerd als een (onrechtstreekse) schenking buiten deel dan ontsnapt ze aan de inkorting. Via een tak 21 en 23 kon u krachtens dit artikel een kind voor een stuk onterven, mits niet te ver te gaan 131. De verantwoording van de wetgever voor dit gunstig schenkingsrechtelijk verrekeningsregime moet gevonden worden in de principiële finaliteit die klassieke levensverzekeringsovereenkomst kenmerkt, met name het voorzorgskenmerk.
360
Maar met de opkomst van nieuwe
verzekeringsproducten werd onvoldoende rekening gehouden, deze streefden niet zo zeer het voorzorgskenmerk na maar beoogden des te meer een middel te zijn om het vermogen van de verzekeringsnemer te kapitaliseren.361
354
C. SCHOCKAERT, “Artikel 124 van de wet op Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T.Not. 2008, afl. 12, 608. 355 J. ADRIAENS, ”Successieplanning: Grondwettelijk Hof stript verzekeringskleedjes”, Fisc.Act 2008, nr. 26, 5. 356 Supra nr. 15 357 Artikel 124 Landverzekeringswet: “In geval van overlijden van de verzekeringnemer zijn de premies die hij heeft betaald, niet aan inbreng of inkorting onderworpen, behalve voor zover het betaalde kennelijk buiten verhouding staat tot zijn vermogenstoestand, in welk geval de inbreng of de inkorting het bedrag van de opeisbare prestaties niet mag overschrijden”. 358 G. DEKNUDT, “Artikel 124 Landverzekeringswet strijdig bevonden met artikel 10 en 11 Grondwet”, Nieuwsbrief Notariaat oktober 2008, nr. 14, 1. 359 W. PINTENS en P. VAN DEN ABEELE,” De levensverzekering in het familiaal vermogensrecht”, T.Not. 2006, 633. 360 De wetgever zag de klassieke levensverzekeringsovereenkomst als stimulerend mechanisme om te verhelpen aan mogelijke financiële problemen op de oude dag. 361 G. DEKNUDT, ”Artikel 124 Landverzekeringswet strijdig bevonden met artikelen 10 en 11 Grondwet”, Nieuwsbrief Notariaat oktober 2008, afl. 14, 1; C. SCHOCKAERT, “Artikel 124 van de wet op Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T.Not. 2008, afl. 12, 609.
57
132. In casu ging het om een erfeniskwestie waar het Hof van Beroep in Gent zich over boog, waar een tak 23 (KBC Life Invest Plan) gebruikt werd als techniek om een kind te onterven. Een moeder had een gemengde levensverzekering afgesloten waarbij 2 van haar 3 kinderen als begunstigden werden aangeduid. Het 3e kind werd de facto onterfd en vocht de uitkering van het kapitaal aan de begunstigden aan. 362 Artikel 124 Landverzekeringswet heeft tot gevolg dat ingeval een spaarverrichting door erflater in de vorm van de gemengde levensverzekering de regels van de reserve niet spelen ook wanneer de levensverzekering eerder een anders geformuleerde spaarvorm is. Indien de spaarverrichting van de erflater tot uiting kwam in de aankoop van een gewone spaarvorm, de reserve wel kan ingeroepen worden met als gevolg wel een vordering tot inkorting mogelijk is.363 Het hof stelde daarom een prejudiciële vraag aan het Grondwettelijk Hof of artikel 124 Landverzekeringswet de artikel 10 en 11 Grondwet schendt. De vraag was immers heel algemeen gesteld, zodat ze betrekking had op tak 21 en tak 23.364 133. Het Grondwettelijk Hof heeft in zijn arrest van 26 juni 2008 bevestigend geantwoord op de prejudiciële vraag. Het hof bewandelde in zijn arrest de weg van de verzorgingsgedachte, daarbij werd gekeken naar de ratio van artikel 124 Landverzekeringswet, deze breidde echter de regeling uit tot alle begunstigden zonder onderscheid.365 Er bestaat geen verantwoording om reservataire erfgenamen, begunstigden van een levensverzekering, anders te behandelen, wat de inbreng of inkorting betreft dan reservataire erfgenamen, begunstigden van een gewone spaarverrichting.366 Met andere woorden ook bij een vermomd spaarproduct moeten de regels van de reserve en inkorting spelen.367 In de hypothese dat de begunstigde iure proprio tot de uitkering komt, blijft artikel 124 Landverzekeringswet volgens het Grondwettelijk Hof slechts verantwoord indien en in de mate dat de levensverzekering een “normale daad van voorzorg of een uitvoering van een natuurlijke verbintenis” is en voor zover de verarming van het vermogen van de erflater beperkt
362
C. SCHOCKAERT, “Artikel 124 van de wet op Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T.Not. 2008, afl. 12, 596. 363 J. ADRIAENS, “Successieplanning: Grondwettelijk Hof stript verzekeringskleedjes”, Fisc.Act 2008, nr. 26, 5. 364 J. DU MONGH, “Levensverzekering en erfrecht na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008”, RW 2008-09, nr. 30, 1250. 365 N. TORFS, “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, RGDC 2011, 215. 366 GwH 26 juni 2008, nr. 96/2008, RW 2008-09, afl. 30, 1255. 367 J. ADRIAENS, “Successieplanning: Grondwettelijk Hof stript verzekeringskleedjes”, Fisc.Act 2008, nr. 26, 6; E. DE WILDE D’ESTMAEL, “Arrêt de la Cour Constitutionelle du 26 juin 2008: l’article 124 du Code des assurances malmené”, Act. dr. Fam. 2008, afl. 8, 167; N. LABEEUW,”Schenking van een levensverzekering – Gevolgen van het arrest van het Grondwettelijk Hof d.d. 26 juni 2008” in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 288-289.
58
is.368 De vraag is dan ook wat moet verstaan worden onder “normale daad van voorzorg” of “uitvoering van een natuurlijk verbintenis”. Dit zal men in geval per geval moeten bekijken. Het hof maakt ook een einde aan de noodzaak tot herkwalificatie over te gaan, een spaarverrichting in de vorm van een gemengde levensverzekering kan niet meer onder de toepassing van artikel 124 Landverzekeringswet vallen wegens haar ongrondwettelijkheid in die omstandigheid.369 134. Vooraleer het Grondwettelijk Hof een arrest velde, voelde de rechtspraak en rechtsleer al aan dat de onverkorte toepassing van artikel 124 Landverzekeringswet niet kon, in het licht van arrest van 1999370(supra nr. 107), ging men dan ook op zoek naar oplossingen om de uitwerking van het artikel te verhinderen indien nodig.371 Het arrest van 1999 bracht slechts een oplossing wanneer de begunstigde gehouden is tot inbreng. De burgerlijke Rechtbank van Mechelen werd hiermee geconfronteerd op 6 februari 2008.372 Zij diende te oordelen op de vraag met betrekking tot de inbrengverplichting van het toegekende voordeel bij een gemengde levensverzekering in de nalatenschap van de verzekeringsnemer/erflater. Het Hof oordeelt dat de som die de negentigjarige vader aan één van zijn zonen uitkeerde ingevolge een levensverzekering moest geherkwalificeerd worden als een verdoken schenking.373 Deze schenking moest worden ingebracht in de nalatenschap van de erflater ten belope van het uitgekeerde kapitaal.374 Ook de Brusselse Rechtbank heeft op 10 juni 2008 een poging gedaan om artikel 124 Landverzekeringswet te verzachten.375 Hier stond de vraag naar de noodzaak van inkorting in het voordeel toegekend aan de begunstigde wegens de uitwerking van het gemengde levensverzekeringscontract centraal.376 De rechtbank van eerste aanleg besloot in haar vonnis dat de verzekering van een gewaarborgde rentevoet het risico op financieel verlies quasi onbestaande was. Het essentiële kanselement opdat er sprake zou zijn van een verzekering was onvoldoende aanwezig wegens de hoge éénmalige 368
N. LABEEUW,”Schenking van een levensverzekering – Gevolgen van het arrest van het Grondwettelijk Hof d.d. 26 juni 2008” in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 288. 369 C. SCHOCKAERT, “Artikel 124 van de wet op Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T.Not. 2008, afl. 12, 608; K. TERMOTE, “Het Grondwettelijk Hof hekelt levensverzekering als middel voor onterven”, Balans 2008, afl. 590, 5. 370 R. BARBAIX, ”Erfrechtelijke aspecten van de schenking via een begunstiging in een levensverzekering” in M. PUELINCKX – COENE, Over Erven. Liber Amicorum, Antwerpen, Kluwer, 2006, 53. 371 J. BAEL, “Artikel 124 van de Wet Landverzekeringsovereenkomst in het licht van de recente rechtspraak”, T.Not. 2004, 677; E. DE WILDE D’ESTMAEL, “Arrêt de la Cour Constitutionelle du 26 juin 2008: l’article 124 du Code des assurances malmené”, Act. dr. Fam. 2008, afl. 8, 165; C. SCHOCKAERT, “Artikel 124 van de wet op Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T.Not. 2008, afl. 12, 596 372 e Rb. Mechelen (4 k.), 6 februari 2008, T.Not.2008, afl. 12, 613. 373 e Rb. Mechelen (4 k.), 6 februari 2008, T.Not.2008, afl. 12, 613. 374 Artikel 843 BW; C. SCHOCKAERT, “Artikel 124 van de wet op Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T.Not. 2008, afl. 12, 598. 375 e Rb. Brussel (7 k.) 10 juni 2008, T.Not. 2008, afl. 12, 618, noot. 376 C. SCHOCKAERT, “Artikel 124 van de wet op Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T.Not. 2008, afl. 12, 599.
59
premie en de hoge leeftijd van de verzekeringsnemer. 377 De rechtbank oordeelde dat de levensverzekering diende te worden geherkwalificeerd als een spaarverrichting waarop artikel 124 Landverzekeringswet niet van toepassing is. Het bedrag van de premie diende aan de inkortingregels van het gemeen recht te worden onderworpen.378 135. Na deze vonnissen van de lagere rechtbanken volgt logischerwijze het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 mei 1999( surpa nr. 107). Men dient nog op te merken aangezien het toenmalige Arbitragehof artikelen 127 en 128 ongrondwettelijk heeft bevonden, kan zoals professor BAEL terecht aangehaald: is het niet onmogelijk is dat het Hof op eenzelfde manier zal oordelen met betrekking tot artikel 124 Landverzekeringswet. 136. Met
dit
arrest
worden
voornamelijk
de
financiële
producten
in
een
louter
verzekeringskleedjes getroffen, de zuivere overlijdensdekkingen worden niet getroffen. Niettemin is er een grijze zone ontstaan: spaarverzekeringen en verzekeringsfondsen waaraan toch een belangrijk stuk overlijdensdekking hangt.379 137. Artikel 124 Landverzekeringswet is niet in alle gevallen ongrondwettelijk. Het artikel krijgt uitwerking wanneer een klassieke levensverzekeringspolis die geen spaar of beleggingsverrichting inhoudt waarbij de derde begunstigde het kapitaal verkrijgt op voorwaarde dat de premies door de verzekeringsnemer betaald werden evenredig waren aan diens vermogenstoestand.380 Het hof heeft zich jammer genoeg beperkt tot een uitspraak over het erfrechtelijke inkortingmechanisme en geeft geen antwoord op het principe van de inbreng.381 Mijn inziens is de beste oplossing dat de notaris het toepassen van het principe van inbreng, in plaats van de inkorting ten aanzien van het ingekorte kapitaal.382
377
C. SCHOCKAERT, “Artikel 124 van de wet op Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T.Not. 2008, afl. 12, 600. 378 e Rb. Brussel (7 k.) 10 juni 2008, T.Not. 2008, afl. 12, 618, noot. 379 J. ADRIAENS, “Successieplanning: Grondwettelijk Hof stript verzekeringskleedjes”, Fisc.Act. 2008, nr. 26, 6. 380 G. DEKNUDT, ”Artikel 124 Landverzekeringswet strijdig bevonden met artikelen 10 en 11 Grondwet”, Nieuwsbrief Notariaat oktober 2008, afl. 14, 5; C. SCHOCKAERT, “Artikel 124 van de wet op Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T.Not. 2008, afl. 12, 610; G. RASSON, “ Inconstitutionnalité de l’art. 124 de la loi du 25 juin 1992 sur le contrat d’ assurance terrestre”, Rec.gén.enr.not. 2008, afl. 8, 319. 381 E. DE WILDE D’ESTMAEL, “Arrêt de la Cour constititutionnelle du 26 juin 2008: l’article 124 du Code des Assurances malmené”, Act.dr.Fam. 2008, afl. 8, 168. 382 C. SCHOCKAERT, “Artikel 124 van de wet op Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T.Not. 2008, afl. 12, 612.
60
C.
GWH 16 december 2010383
138. Het Grondwettelijk Hof diende zich in dit arrest te buigen over het probleem van de inkorting, daar de problematiek van de inbreng van de gift behandeld is in het arrest van 26 juni 2008. Het probleem van de inbreng was niet aan de orde in het arrest van 26 juni 2008, derhalve heeft het Hof hieromtrent geen uitspraak kunnen doen. De meerderheid in de rechtsleer was van oordeel dat de redenering van het Grondwettelijk Hof diende te worden doorgetrokken in geval van inbreng.384 Daarentegen was niet iedereen van die mening overtuigd, zij vonden het gevaarlijk om impliciet uit het arrest af te leiden dat Hof zich op dezelfde manier zou uitgesproken hebben over de vraag naar eventuele verplichting tot inbreng.385 139. Als aanvulling op het eerder gewezen arrest, heeft het Grondwettelijk Hof op 16 december een arrest gewezen nadat een prejudiciële vraag werd gesteld door de rechtbank van eerste aanleg te Luik: “Schendt artikel 124 van de wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst de artikelen 10 en 11 van de Grondwet doordat die bepaling ertoe leidt dat, in geval van een spaarverrichting door de erflater in de vorm van een gemengde levensverzekering, de inbreng niet kan worden aangevoerd, ook wanneer het levensverzekeringscontract een technisch anders geformuleerde spaarvorm is, indien de spaarinspanning van de erflater tot uiting was gekomen door de aankoop van effecten of andere spaartegoeden, de inbreng zou kunnen worden aangevoerd, en met andere woorden wel een vordering tot inbreng zou kunnen worden ingesteld?” 140. De feiten die aan de prejudiciële vraag ten grondslag liggen waren: het ging over een erflaatster die een levensverzekering had afgesloten genaamd ‘Free Invest Plan’. Waarbij het contract voorzag dat haar dochter als begunstigde werd aangesteld bij overlijden en bij leven de begunstiging voor de erflaatster zelf was. De notaris was van oordeel dat in het kader van zijn vereffening verdeling het uitgekeerde verzekeringskapitaal van de dochter moest worden ingebracht in de nalatenschap van haar moeder. Maar de dochter betwistte dit, volgens haar kwamen de verzekerde prestaties haar niet toe via de nalatenschap maar op grond van een recht dat zij rechtstreeks had ten aanzien van de verzekeraar, bijgevolg diende zij niet tot inbreng over te gaan. Bij haar overlijden stelt echtgenoot van de erflaatster dat de levensverzekeringspolis een
383
GWH 16 december 2010, nr. 147/2010, BS 14 februari 2011, 11217. E. DE WILDE D’ESTMAEL, “La disqualification d’un contract assurance en un produit d’épargne: conséquence en matière de donation”, Rev.not.b. 2003,238; N. LABEEUW, “Arrest Grondwettelijk Hof 26 juni 2008 – Wat valt er nog onder het toepassingsgebied van artikel 124 Wet Landverzekeringsovereenkomst?”, Nieuwsbrief Successierechten 2009, nr. 2-3, 5; Y.-H. LELEU en J.-L. RENCHON,”Assurances vie et réserve héréditaire: égalité et solidarité?” (noot onder GWH 26 juni 2008), JT 2008, 597-601. 385 C. SCHILDERMANS, “Het arrest van het Grondwettelijk van 26 juni 2008 en artikel 124 WLVO: duidelijk en toch niet duidelijk!”, De Verz. 2009, nr. 367, 125. 384
61
spaarverrichting was, die derhalve een onrechtstreekse schenking in het voordeel van de dochter in hield. De dochter diende naar zijn mening het verzekeringskapitaal in te brengen in de nalatenschap, opdat hij het vruchtgebruik kan laten gelden.386 141. Bij arrest van 16 december 2010 beantwoorde het Hof de prejudiciële vraag als volgt: “Artikel 124 van de wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst schendt de artikelen 10 en 11 niet, in zoverre die bepaling ertoe leidt dat, in geval van een spaarverrichting door de erflater in de vorm van een gemengde levensverzekering, de inbreng niet kan worden aangevoerd ten aanzien van het kapitaal”. 142. De problematiek in dit arrest betreft of een begunstiging onder kosteloze titel via een levensverzekering een schenking op voorschot, dan wel een schenking buiten deel betreft.387 In beginsel gebeurt de aanduiding als begunstigde van een levensverzekering met vrijstelling van inbreng.388 143. Voor het arrest van 16 december 2010 was er al enige discussie gaande over de vrijstelling van inbreng die door artikel 124 Landverzekeringswet wordt verleend. Bepaalde auteurs verdedigen de stelling dat de vrijstelling van inbreng (behoudens in geval van buitensporige premiebetalingen) louter steunt op de vermoede wil van de overledene om een begunstiging bij vooruitmaking en buiten deel te realiseren maar zonder afbreuk te doen aan de mogelijkheid voor de verzekeringsnemer om te bedingen dat de begunstiging slechts een voorschot op erfenis betreft.389 De Landverzekeringswet heeft bepalingen van dwingend recht maar deze hebben betrekking op de relatie tussen de verzekeraars en hun klanten en treffen weliswaar niet de bepalingen die invloed hebben op de verhouding tussen het cliënteel onderling.390 Het dwingend karakter is ingegeven vanuit de overtuiging van consumentenbescherming deze is niet vereist in de verhouding tussen de cliënt en zijn familieleden, die vrij het statuut van de vermogenswaarde van de
386
G. DEKNUDT en S. SEYNS, “De begunstiging onder kosteloze titel via levensverzekering: het GWH spreekt zich opnieuw uit over artikel 124 Landverzekeringswet”, Nieuwsbrief notariaat maart 2011, nr.4-5, 6.; N. TORFS, “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, RGDC 2011, 217. 387 G. DEKNUDT en S. SEYNS, “De begunstiging onder kosteloze titel via levensverzekering: het GWH spreekt zich opnieuw uit over artikel 124 Landverzekeringswet”, Nieuwsbrief notariaat maart 2011, nr.4-5, 6. 388 H. CASMAN, “L’assurance vie au regard du droit des donations et du droit successoral” in B. DUBUISSON en P. JADOUL (eds.), L’assurance-vie et les pensions complémentaires, Brussel, Bruylant, 2006, 77. 389 H. CASMAN, “L’assurance vie et le droit civil des successions” in J.-C. ANDRE- DUMONT, H. CASMAN, A. CULOT, P. DE PAGE, I. DE STEFANI, P. GLINEUR en A.-C. LUSSIE, L’assurance vie: outil de planification patrimoniale, Limal, Anthemis, 2010, 156. 390 N. TORFS, “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, RGDC 2011, 217.
62
verzekeringsaanspraken of andere vermogenaspecten bepalen.391 De inbreng behelst uitsluitend private belangen die bijgevolg niet van dwingend recht zijn. Tevens werd ook verwezen naar het arrest van het Hof van Cassatie van 16 mei 2002 met betrekking tot de toepassing van artikel 918 BW.392 De regel uit het erfrecht dat vrijstelling van inbreng niet wordt vermoed geldt niet met betrekking
tot
een
rechtstreekse
schenking
via
een
begunstigingsclausule
in
een
beleggingsverzekering.393 Omdat de erflater steeds zelf kan beslissen of de inbreng al dan niet verschuldigd is (te weten door ofwel de vrijstelling van inbreng te verplichten daar waar de verplichting tot van inbreng wordt vermoed) zou van een ongrondwettigheid van artikel 124 Landverzekeringswet voor wat inbreng betreft, geen sprake kunnen zijn.394 144. Het Grondwettelijk Hof concludeert in zijn arrest dan ook:” De inbreng – in tegenstelling tot de reserve die alleen in de bij de wet bepaalde gevallen kan uitgesloten worden door de reservataire erfgenamen en die voor de erflater niet beschikbaar is – kan gewoon worden uitgesloten door de eenvoudige wil van de schenker. Geen element maakt het mogelijk in dat opzicht te verantwoorden, dat de in het geding zijnde verzekeringsovereenkomsten anders worden behandeld dan andere akten om niet. Het voorwerp van de vermoedens is weliswaar verschillend in geval van de schenkingen en legaten bedoeld in het Burgerlijk Wetboek (de verplichting tot inbreng wordt (niet) vermoed) en in dat van de verzekeringen bedoeld in de in het geding zijnde bepaling (de vrijstelling van inbreng wordt vermoed); toch heeft de erflater in beide gevallen de mogelijkheid om zijn wil te laten primeren, zodat het verschil in behandeling niet als onverantwoord kan worden beschouwd.”395 145. Het Hof lijkt dan ook aan te nemen dat een begunstiging onder kosteloze titel via een levensverzekering in beginsel vermoed wordt een beschikking buiten erfdeel te treffen. Bijgevolg moet de begunstiging worden aangerekend op het beschikbaar deel. In het scenario dat verzekeringsnemer in voordeel van zijn kinderen bedingt, en hij wenst de gelijkheid behouden dan zal
hij
derhalve
ondubbelzinnig
moeten
bedingen
dat
begunstiging
van
het
391
H. CASMAN, “Enkele suggesties voor het opstellen van huwelijkscontracten met keuze voor gemeenschapsstelstel” in KFBN, De evolutie in huwlijkscontracten, Brussel, Bruylant, 1995, 46; R. DEKKERS, Handboek burgerlijk recht, IV,Antwerpen, Intersentia , 2010, 460; Y.-H. LELEU en J.-L. RENCHON,”Assurances vie et réserve héréditaire: égalité et solidarité?” (noot onder GWH 26 juni 2008), JT 2008, voetnoot 22; 392 Cass. 16 mei 2002, T. Not. 2003, 115, Rev.not.b. 2003, 323, noot E. DE WILDE D’ ESTMAEL. 393 W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 1095. 394 H. CASMAN, “Actualia Schenkingen”, NJW 19 oktober 2011, nr.248, 562; G. DEKNUDT en S. SEYNS, “De begunstiging onder kosteloze titel via levensverzekering: het GWH spreekt zich opnieuw uit over artikel 124 Landverzekeringswet”, Nieuwsbrief notariaat maart 2011, nr.4-5, 7. 395 Overweging B.6.5; Wetsvoorstel ingediend door W. BEKE, S. BETHUNE en R. TORFS, Wetsvoorstel tot aanvulling van artikel 124 van de wet van 25 juni 1992 op de Landverzekeringsovereenkomst betreffende de inkorting van het kapitaal van een levensverzekering in geval van erfopvolging, Parl. St. 2010-11, 5-528/1.
63
levensverzekeringscontract een beschikking op voorschot op erfdeel vormt, die derhalve in de massa dient te worden ingebracht.396 146. Het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008 is van oordeel dat de uitgekeerde kapitaal het voorwerp moet uitmaken van inkorting.397 De vraag blijft echter bestaan wat het voorwerp is van de inbreng van begunstiging die animus donandi uit levensverzekering voortvloeien. Er kan dan ook worden besloten voor wat betreft de inbreng (althans ingeval een levensverzekering die de facto een spaarverrichting uitmaakt én – ingevolge het arrest van 16 december – uitdrukkelijk werd gestipuleerd dat de begunstiging op voorschot gebeurde), het voorwerp dient te bestaan uit het kapitaal en niet te worden beperkt tot de premies. Wanneer vaststaat dat dit de intentie is van de erflater dat deze plaatsvindt, en wat eventueel de datum is van deze onrechtstreekse
schenking
die gebeurd is via de
begunstiging van een
beleggingsverzekering.398 De verzekeringsnemer heeft ingevolge de aanduiding van de begunstigde een bestemming willen geven aan de tegenprestatie te leveren aan de verzekeraars in ruil voor het betalen van de premies. Gelet op voorgaande, zijn het niet de premies die worden geschonken maar de ‘bénéfice’ van de verzekering. 399 Het is ook deze die uit vermogen van de verzekeringsnemer ontsnapt. Het voorwerp van de schenking en ook het belang moeten worden opgenomen voor het berekenen van de fictieve massa, deze is de verzekeringsprestaties waartoe het ‘product’ aanleiding geeft op het ogenblik van overlijden van de verzekeringsnemer.400 De betaling van de premies gebeurt ook niet animus donandi. Het is de prijs die de verzekeringsnemer moet betalen. Het betalen van de premies speelt een rol in de verhouding verzekeraar en verzekeringsnemer. Maar het situeert zich niet in de relatie verzekeringsnemer (schenker) en de begunstigde (begiftigde).401 147. De datum van de schenking is van belang gelet op het feit dat slechts de oudste schenkingen worden aangerekend op het beschikbaar deel ingeval van overschrijding. Er zijn verschillende data
396
G. DEKNUDT en S. SEYNS, “De begunstiging onder kosteloze titel via levensverzekering: het GWH spreekt zich opnieuw uit over artikel 124 Landverzekeringswet”, Nieuwsbrief notariaat maart 2011, nr.4-5, 8. 397 I. VERHULST, “Kan een erfgenaam de Landverzekeringswet naast zich neerleggen en zich beroepen op het Burgerlijk Wetboek om rechten te verkrijgen?” (noot onder GwH 26 juni 2008), TFR 2009, 45. 398 G. DEKNUDT en S. SEYNS, “De begunstiging onder kosteloze titel via levensverzekering: het GWH spreekt zich opnieuw uit over artikel 124 Landverzekeringswet”, Nieuwsbrief notariaat maart 2011, nr.4-5, 9; N. TORFS, “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, RGDC 2011, 218. 399 H. CASMAN, “L’assurance vie au regard du droit des donations et du droit successoral” in B. DUBUISSON en P. JADOUL (eds.), L’assurance-vie et les pensions complémentaires, Brussel, Bruylant, 2006, 87. 400 H. CASMAN, “L’assurance vie au regard du droit des donations et du droit successoral” in B. DUBUISSON en P. JADOUL (eds.), L’assurance-vie et les pensions complémentaires, Brussel, Bruylant, 2006, 91. 401 N. TORFS, “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, RGDC 2011, 219.
64
mogelijk: (1) De dag van de ondertekening van het contract, (2) de dag waarop de begunstigde wordt aangeduid, (3) de dag waarop de begunstigde aanvaardt, (4) de dag (en) van betaling van premie.402 De schenking waarvan hier sprake is een onrechtstreekse schenking, deze moet voldoen aan de algemene geldigheidsvereisten inzake schenkingen. Essentieel is dat de schenking maar tot stand komt waneer het aanbod van de schenker wordt aanvaard door de begiftigde. Bij gevolg kunnen de eerste twee datums niet meedoen, de datum waarop de begunstigde aanvaardt kan wel worden weerhouden. Vaak zal er geen aanvaarding zijn van de begunstiging tijdens het leven van de verzekeringsnemer. Wanneer dit het geval is dan wordt aangenomen dat de aanduiding van de begunstigde definitief wordt bij het overlijden van de verzekeringsnemer, vanaf dat ogenblik kan hij de begunstiging niet meer herroepen. Wat betreft de dag van de betaling van de premies, zal deze niet meetellen wegens het ontbrekend voorwerp.403 148. Ingevolge hiervan besluit het hof, dat in de mate niets bedongen werd betreffende werkelijke aard van de begunstiging onder kosteloze titel via levensverzekering, wordt de schenking geacht gerealiseerd te zijn buiten erfdeel wat de inbreng. In de gevallen de levensverzekeringspolis in feite gekwalificeerd wordt als beleggingsverzekering, het volledige kapitaal aangerekend wordt op het beschikbaar deel.404 Bijgevolg kan als voorwerp worden beschouwd; het verzekeringsvoordeel.405
D.
Levensverzekering en Successierechten 1.
Algemene regel
149. Een essentieel beginsel van de Belgische successierechten is dat deze enkel opeisbaar zijn ten aanzien van overdrachten die plaatsgrijpen bij overlijden, hier doelt men op overdrachten van goederen waarbij de rechtstitel van de overdracht in de erfenis zelf bevindt en waarvoor de hoedanigheid van erfgenaam, legataris of begiftigde vereist is.406 De artikelen 3 tot 14 van het wetboek maken hier een uitzondering op. Overdrachten ter gelegenheid van overlijden, zijn verschillend van overdrachten bij overlijden, bij de eerste bevindt de rechtstitel van overdracht zich buiten de nalatenschap van de overledene en waarvoor de hoedanigheid van erfgenaam, legataris, 402
E. DE WILDE D’ESTMAEL, “Arrêt de la Cour constititutionnelle du 26 juin 2008: l’article 124 du Code des Assurances malmené”, Act.dr.Fam. 2008, afl. 8, 168. 403 N. TORFS, “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, RGDC 2011, 219. 404 G. DEKNUDT en S. SEYNS, “De begunstiging onder kosteloze titel via levensverzekering: het GWH spreekt zich opnieuw uit over artikel 124 Landverzekeringswet”, Nieuwsbrief notariaat maart 2011, nr.4-5, 10; G. JOCQUE, “Verzekeringsrecht: kroniek 2009-2011. Rechtspraaksoverzicht Grondwettelijk Hof en Hof van Cassatie (juli 2009 – juni 2011)”, NJW 21 september 2011, nr. 246, 484. 405 N. TORFS, “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, RGDC 2011, 219. 406 I. VERHULST, S. NELIS, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten”, TFR oktober 2006, afl. 307, 699.
65
begiftigde alsdusdanig niet vereist is.407 Wanneer men deze stelling doortrekt heeft dit als gevolg dat alle uitkeringen uit levensverzekeringen vrijwel steeds successievrij toekomen aan de begunstigde (n) omdat deze uitkeringen rechtstreeks verkrijgt van de verzekeraar en niet ten gevolge van de nalatenschap.408 Dit was echter buiten de fiscale wetgever gerekend die met artikel 8 W. Succ een ficitieartikel invoerde op grond waarvan derdenbedingen, zoals uitkeringen uit levensverzekeringen, in principe aan het successierecht worden onderworpen, althans voor zover de begunstigde deze uitkering animus donandi verkrijgt.409 Dit probleem werd eenvoudig verholpen door het vermoeden van kosteloze verkrijging in te voeren in artikel 8 W. Succ. Bijgevolg is aan de belastingplichtige om aan te tonen dat de aanduiding als begunstigde onder bezwarende titel is gebeurd. 150. Betreffende de schenking van een levensverzekering, zal na de overdracht de destijds aangeduide begunstigde ook de hoedanigheid van de verzekeringsnemer verkrijgen en belanden we in ‘ABA’- configuratie.410 Het beding ten behoeve van zichzelf hervormt zich tot een beding ten behoeve van zichzelf. Maar zelfs bedingen ten behoeve van zichzelf zijn niet altijd vrij van successierechten.411 151. De heffing inzake successierechten op uitkeringen uit levensverzekeringen kan vermeden worden door het ‘aanvaard beding’ te onderwerpen aan het registratierecht op schenkingen. a)
Geregistreerde schenking
152. De schenking wordt voor een Belgische notaris verleden of de onderhandse overdracht van de verzekeringsrechten via het bijvoegsel geregistreerd. Op die manier heb je de geregistreerde aanvaarding van het voordeel van het beding ten behoeve van een derde, met betaling van het schenkingsrecht.412 De met schenkingsrecht belast beding ten behoeve een derde is niet langer vatbaar voor de successierechten, artikel 8 blijft hier buiten schot. Vermits de begunstigde de 407
J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten 2010-2011, Mechelen, Kluwer,2010, 39; N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 101; A. VAN ZANTBEEK, “De levensverzekering, hét successieplanninginstrument bij uitstek?” in B. TILLEMAN en A. VERBEKE, Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 150. 408 I. VERHULST, S. NELIS, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten”, TFR oktober 2006, afl. 307, 699; N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 102. 409 N. LABEEUW,”Schenking van een levensverzekering – Gevolgen van het arrest van het Grondwettelijk Hof d.d. 26 juni 2008” in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 292. 410 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 486. 411 N. LABEEUW,”Schenking van een levensverzekering – Gevolgen van het arrest van het Grondwettelijk Hof d.d. 26 juni 2008” in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 292. 412 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 486.
66
plaats in neemt van de verzekeringsnemer, is het overlijden van het verzekerd hoofd geen opschortende voorwaarde edoch een opschortende termijn.413 De vraag is maar of dit volstaat om de toepassing van artikel 8 W. Succ. volledig uit te sluiten door de betaling van een schenkingsrecht over de huidige afkoopwaarde.414 Om de toepassing van artikel 8 W. Succ. volledig uitsluiten moet het gehele voordeel van het beding ten behoeve van een derde onderworpen worden aan het schenkingsrecht. Het schenkingsrecht moet overeenkomstig artikel 133 W. Reg. ingevorderd worden over de verkoopwaarde van de geschonken goederen.415 De verkoopwaarde bedraagt hier de huidige afkoopwaarde van de verzekeringspolis. De kosteloze overdracht slaat op het volledige voordeel van het verzekeringscontract in de mate dat de premies betaald werden door de verzekeringsnemer. b)
Niet geregistreerde schenking
153. Op de niet geregistreerde schenking is geen schenkingsrecht verschuldigd. Wat betreft het progressief successierecht zal er hoogst waarschijnlijk evenmin een heffing zijn indien het verzekerd hoofd meer dan drie jaar na datum van de overdracht in leven blijft.416 Dit is echter niet 100% zeker, de premies werden namelijk destijds bij de ondertekening door de initiële verzekeringsnemer betaald zodat een heffing van successierechten mogelijk blijft. De door de verzekeringsnemer betaalde premies zijn evenwel onderworpen aan de toepassing van artikel 8 W. Succ. 2.
Artikel 8 Wetboek Successierechten417
154. Uitkeringen van een levensverzekering zullen meestal onderworpen zijn aan het successierecht en dit op grond van artikel 8 W. Succ. Dit artikel stelt dat bedingen ten behoeve van derde in welomschreven geval fictief worden gelijksteld met een legaat.418 Er wordt gesproken van een beding ten behoeve van een derde wanneer een overeenkomst van de andere bedingt dat deze laatste iets zal geven of doen in voordeel van een derde, vreemd aan de overeenkomst en die er niet in vertegenwoordigd is.419
413
N. LABEEUW,”Schenking van een levensverzekering – Gevolgen van het arrest van het Grondwettelijk Hof d.d. 26 juni 2008” in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 293. 414 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 487. 415 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 487. 416 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 487. 417 Gewijzigd bij artikel 195 Programmawet 1989 en artikel 214 Wet 22 december 1989 en artikel 1 KB nr 12 18 april 1967. 418 A. VAN ZANTBEEK, “De levensverzekering, hét succesieplanningsinstrument bij uitstek?” in B. TILLEMAN en A. VERBEKE, Knelpunten in kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 152. 419 J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten 2010-2011, Mechelen, Kluwer,2010, 154.
67
155. Kenmerkend aan de traditionele levensverzekeringspolis is dat de derde begunstigde geen contractspartij is, hij ontvangt bij gevolg om niet een uitkering op het ogenblik dat de betrokken verzekeringsnemer komt te overlijden. De verzekeringsovereenkomst is tijdens het leven gesloten niettemin moet er in hoofde van de derde begunstigde successierechten worden betaald bij overlijden van de verzekeringsnemer.420 Krachtens artikel 8 W. Succ. wordt de derde begunstigde fictief beschouwd als legataris (beding ten behoeve van een derde). Dit wil men vermijden door middel van een degelijke successieplanning. Onderscheiden moet worden als we te maken hebben met een beding ten behoeve van zichzelf, in dit scenario zijn er geen successierechten verschuldigd.421 Niet te vergeten is artikel 8 W. Succ., vierde lid dat voorziet in specifieke heffing voor echtgenoten die gehuwd zijn onder het gemeenschapstelsel.422 In dit geval is zelfs een beding ten behoeve van zichzelf ten belope van de helft in beginsel aan successierechten onderworpen. Evenwel kan deze heffing vermeden worden indien de echtgenoot – begunstigde aantoont dat de premiebetaling gefinancierd werd met eigen gelden.423 156. Het past in dit kader na te gaan wat de draagwijdte van artikel 8 W. Succ. omvat. Bij de beoordeling van de toepassingsvoorwaarden mogen een aantal algemene rechtsbeginselen niet uit het oog worden verloren. Artikel 8 W. Succ. voorziet een uitzondering op de niet belastbaarheid en moet zodoende strikt geïnterpreteerd worden.424 Artikel 8, vierde lid Wetboek der successierechten stelt: “ de sommen die aan de langstlevende toevallen ingevolge een levensverzekering worden geacht als legaat door de langstlevende te zijn verkregen, tot beloop van hun volledige bedrag, zo de sommen werden verkregen als tegenwaarde voor eigen goederen van de overledene, en enkel tot beloop van de helft in al de andere gevallen”. Maar de toepassing van artikel 8 Wb. Succ. is aan een aantal voorwaarden onderworpen die cumulatief moeten vervuld worden. Deze voorwaarden zijn425: 157. 1° Het moet gaan om sommen, renten of waarden; 158. 2° die door een bepaalde of een bepaalbare derde kosteloos worden verkregen;
420
J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 350 S. HUBRECHT,”Overdracht van alle rechten om niet en artikel 8 W. Succ.”, Nieuwsbrief Successierechten 2009, nr. 2-3, 7. 422 N. LABEEUW,”Schenking van een levensverzekering – Gevolgen van het arrest van het Grondwettelijk Hof d.d. 26 juni 2008” in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 292. 423 Antwerpen 27 februari 2007, Réc.génr.enr.not 2008, 60. 424 A. VAN ZANTBEEK, “De levensverzekering, hét succesieplanningsinstrument bij uitstek?” in B. TILLEMAN en A. VERBKE, Knelpunten in kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 156. 425 e Artikel 8, 5 lid Wb. Succ. 421
68
3°
ingevolge een beding ten behoeve van een derde, behoudens in het geval voorzien in 4e lid van artikel 8 met betrekking tot de levensverzekering of de vestiging van een rente, afgesloten in zijn eigen voordeel door de echtgenoot van de overledene, waarmee deze gehuwd is onder stelsel van gemeenschap van goederen;
4°
het beding moet opeisbaar zijn, naargelang het geval bij overlijden van erflater, op een later tijdstip of binnen de drie jaar die het overlijden van de erflater voorafgaan;
5°
de begunstigde van het beding moet de erflater overleefd hebben;
6°
het beding mag niet vallen onder de uitzonderingsbepaling bedoeld in artikel 8 laatste lid.
159. Wanneer deze voorwaarden tegelijk vervuld zijn dan wordt deze gelijkgesteld met een legataris en bijgevolg wordt het successierecht geheven op de sommen, renten en waarden die hij verkrijgt of verkregen heeft.426 Dit heeft enkel op fiscaal vlak gevolgen, het burgerrechtelijk luik blijft zonder gevolgen. 160. De eerste voorwaarde stelt dat het artikel 8 slechts betrekking heeft op bedingen ten behoeve van een derde met als voorwerp sommen, renten of waarden.427 Derhalve zullen verbintenissen om iets te doen of indien deze slaat op de eigendom van goederen van anderen dan sommen, renten of waarden kan bijgevolg geen toepassing maken van artikel 8.428 Hierbij moet evenwel worden vastgesteld dat voormelde begrippen geen wettelijke definitie hebben, dit laat marge voor discussie en onzekerheid. 161. De tweede vereiste kan opgesplitst worden in 2 ondercriteria, het moet met name gaan over een bepaalde of bepaalbare derde en het voordeel moet kosteloos zijn. Allereerst moet het gaan om een bepaald of bepaalbare derde, deze voorwaarde vloeit voort uit de algemene notie van het beding ten behoeve van een derde.429 Artikel 8 W. Succ. voorziet op voorgaande principe twee uitzonderingen, waar artikel 8 desalniettemin toepassing vindt430: −
Wanneer het beding bestaat in een levensverzekering gemaakt aan order of aan toonder. Dit is voor Belgische verzekeringen impliciet niet meer van toepassing ingevolge artikel 94
426
J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten 2010-2011, Mechelen, Kluwer,2010, 162. J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten 2010-2011, Mechelen, Kluwer,2010, 163. 428 A. VAN ZANTBEEK, “De levensverzekering, hét succesieplanningsinstrument bij uitstek?” in B. TILLEMAN en A. VERBKE, Knelpunten in kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 157. 429 A. VAN ZANTBEEK, “De levensverzekering, hét succesieplanningsinstrument bij uitstek?” in B. TILLEMAN en A. VERBKE, Knelpunten in kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 157. 430 J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten 2010-2011, Mechelen, Kluwer,2010, 163-164. 427
69
Landverzekeringswet. Heden zijn afgesloten verzekeringsovereenkomsten steeds op naam. Deze uitzondering heeft dus geen verder bestaansreden. −
Wanneer het beding ten behoeve van een derde uitgaat van een onder regime van gemeenschap gehuwde persoon die in zijn eigen voordeel heeft gecontracteerd op het hoofd van zijn mede – echtgenoot.
162. Artikel 8 W. Succ. bepaalt de belangrijke stelregel dat het voordeel door de begunstigde van een beding ten behoeve van een derde kosteloos moet zijn. De kosteloosheid wordt door artikel 8, 5e lid zelf vermoed, het tegenbewijs leveren is evenwel toegelaten.431 Vaak is dit tegenbewijs een feitenkwestie.432 Artikel 8, vierde lid bepaalt dat de vereist van kosteloosheid niet wordt gesteld in verband met de sommen, renten of waarden die een echtgenoot gehuwd onder een stelsel van gemeenschap heeft ontvangen ingevolge een levensverzekering. Deze redenering mag evenwel niet
doorgetrokken
worden 433
gemeenschapsstelsel.
naar
echtgenoten
die
niet
gehuwd
zijn
onder
een
Wat betreft het vermoeden van kosteloosheid, deze valt weg ingeval de
begunstigde van de levensverzekering, de premies zelf betaald heeft zonder verhaal tegen de bedinger.434 163. Opdat artikel 8 W. Succ. van toepassing kan zijn moet het voordeel voortvloeien uit een beding dat kan worden gekwalificeerd als een beding ten behoeve van een derde.435 In de materie van de levensverzekering stelt deze voorwaarde weinig voor, aangezien de levensverzekering hét voorbeeld is van een beding ten behoeve van een derde. Maar het gaat hier niet zomaar om een levensverzekering, het gaat hier om kosteloze overdracht van alle rechten van een verzekeringspolis. Vermits de begiftigde op basis van het bijvoegsel alle rechten kreeg overgedragen, daarbij ook het recht om een begunstigde aan te duiden, wordt de uitkering niet meer verkregen op grond van een beding ten behoeve van een derde maar dat de begiftigde de uitkering heeft voorzien ten behoeve van zichzelf. 436 Op die manier valt de schenking van verzekeringen buiten de toepassing van artikel 8 W. Succ. De begiftigde was immers bij machte om
431
Artikel 8, vijfde lid W. Succ. Rb. Kortijk 17 juni 1996, T. Not. 1997, 100; Antwerpen 27 februari 2007, Rec. Genr. Not 2008, nr25.886. 433 A. VAN ZANTBEEK, “De levensverzekering, hét succesieplanningsinstrument bij uitstek?” in B. TILLEMAN en A. VERBKE, Knelpunten in kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 160. 434 Vb: levensverzekeringspolis afgesloten door ouder in het voordeel van kind, na periode wordt de ouder onvermogend en betaald het kind zelf de premies verder tot bij overlijden van ouder. Het voordeel is dat men hier slechts gedeeltelijk kan worden belast. 435 A. VAN ZANTBEEK, “De levensverzekering, hét succesieplanningsinstrument bij uitstek?” in B. TILLEMAN en A. VERBKE, Knelpunten in kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 161. 436 G. DEKNUDT,”De schenking van (alle) rechten van een levensverzekeringscontract: opgelet met aansprakelijkheid ingevolge chronologie!”, Nieuwsbrief Notariaat oktober 2009, nr. 16, 6. 432
70
de begunstiging te wijzigen en heeft er voor geopteerd de begunstiging voor zichzelf te voorzien.437 Het feit dat de uitkering initieel voorzien werd bedongen door de schenker doet daar niets aan af. Wanneer de begiftigde van de rechten niet zichzelf aanduidt als begunstigde maar kosteloos ten behoeve van een derde bedingt, dan speelt artikel 8 W. Succ. opnieuw in de verhouding begiftigdederde. 164. De
vierde
voorwaarde
schrijft
voor
dat
de
prestatie
verbonden
aan
een
levensverzekeringscontract opeisbaar kan worden op datum van overlijden van de erflater, ervoor of erna.438 Er moet een onderscheid gemaakt worden naargelang het beding uitgaat van een andere persoon dan de overledene of het beding uitgaat van de overledene zelf. Gaat het beding uit van een andere persoon dan de overledene dan is de prestatie opeisbaar bij het overlijden van de erflater.439 Indien het beding uitgaat van de erflater, dan artikel 8 toepasselijk zijn indien de sommen, renten of waarden betaalbaar zijn bij het overlijden; betaalbaar zijn op een tijdstip dat valt na het overlijden of indien ze verkregen werden binnen de drie jaren die het overlijden voorafgaan.440 165. De begunstigde moet de erflater/bedinger overleven. Met andere woorden het recht gaat in beginsel terug naar de verzekeringsnemer (of erfgenamen) en niet naar de erfgenamen van de begunstigde.441 166. Artikel
8
W.
Succ.
voorziet
in
een
viertal
gevallen
waar
ondanks
dat
de
toepassingsvoorwaarden vervuld zijn het artikel niet van toepassing is. 442 Het eerste geval: sommen, renten of waarden verkregen ingevolge een beding ten behoeve van een derde dat aan het Belgisch schenkingsrecht werd onderworpen. Om uit te maken of het beding al of niet aan het schenkingsrecht werd onderworpen moet men zich plaatsen op het ogenblik van overlijden. Tweede geval: renten en kapitalen gevestigd tot uitvoering van een wettelijke verplichting en derde geval: Groepsverzekering- bindend regelement van een voorzorgsfonds. 167. Schenkingen met een conventioneel beding van terugkeer, meer bepaald levensverzekeringen afgesloten in voordeel van de schenker om, in geval van vooroverlijden van de begiftigde, de 437
G. DEKNUDT,”De schenking van (alle) rechten van een levensverzekeringscontract: opgelet met aansprakelijkheid ingevolge chronologie!”, Nieuwsbrief Notariaat oktober 2009, nr. 16, 6. 438 J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten 2010-2011, Mechelen, Kluwer,2010, 170. 439 A. VAN ZANTBEEK, “De levensverzekering, hét succesieplanningsinstrument bij uitstek?” in B. TILLEMAN en A. VERBKE, Knelpunten in kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 162. 440 J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten 2010-2011, Mechelen, Kluwer,2010, 170. 441 A. VAN ZANTBEEK, “De levensverzekering, hét succesieplanningsinstrument bij uitstek?” in B. TILLEMAN en A. VERBKE, Knelpunten in kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 164. 442 J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten 2010-2011, Mechelen, Kluwer,2010, 196.
71
conventioneel terugkeer van het geschonken kapitaal te waarborgen kunnen ook als bedingen ten behoeve van een derde worden beschouwd.443 Het gaat hier om het geval waarin een persoon in eerste fase een som geld schenkt. De schenkingsovereenkomst voorziet overeenkomstig in een conventioneel recht van terugkeer. De begiftigde onderschrijft in tweede fase, op zijn hoofd, in voordeel van de schenker de levensverzekeringspolis om de eventuele uitvoering van het conventioneel recht van terugkeer te verzekeren. De Administratie vereist dat volgende vereisten aanwezig zijn opdat ze als beding ten behoeve van derde onder bezwarende titel beschouwd: 1)
De schenking;
2)
De datum van de schenking;
3)
De clausule van conventionele terugkeer;
4)
De afwezigheid van verzaking door de schenker aan de clausule van conventionele
terugkeer en aan alle of een deel van de gevolgen ervan; 5)
De uitdrukkelijke vermelding in het levensverzekeringscontract dat het contract werd
afgesloten als gevolg van de schenking bedoeld onder 1) met als doel de betaling van de sommen te dekken die aan de schenker zouden verschuldigd zijn bij het vooroverlijden van de begiftigde in uitvoering van realisatie van de clausule van conventionele terugkeer bedoeld onder 3).
168. Van zodra het bewijs van één enkel element niet is geleverd dan zal artikel 8 onherroepelijk worden toepast bij het overlijden van de begiftigde.
E.
Echtgenoten
169. Echtgenoten gehuwd onder het gemeenschap van goederen genieten van een burgerrechtelijk geprivilegieerd regime, maar ook in het wetboek voor successierechten is er een specifieke regeling voorzien.444 Deze echtgenoten onder het gemeenschappelijk stelsel die een levensverzekering onderschrijven, zullen de premies in de regel betalen met gelden uit het gemeenschappelijk vermogen. Als gevolg daarvan zal bij het overlijden van een van de echtgenoten, enkel op de helft van het uitgekeerde bedrag successierechten moeten worden betaald.445 170. Gedurende een periode is er discussie geweest over de betaalde premies van de echtgenoten in het gemeenschappelijk stelsel.446 Aanleiding tot de discussie zijn de bewoordingen van artikel
443
J. DECUYPER en J. RUYSSEVELDT, Successierechten 2010-2011, Mechelen, Kluwer,2010, 169. I. VERHULST en S. NELIS, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten”, TFR 2006, 695. 445 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 341. 446 H. CASMAN, “Levensverzekering van en voor gehuwden” in M. STORME, Gezin en recht in postmoderne samenleving in Postuniversitaire cyclus Willy Delva 1993/1994, Gent, Mys & Breesch, 1994, 437; Y-H. LELEU 444
72
127 Landverzekeringswet: ”De aanspraken ontleend aan de verzekering die een in gemeenschap van goederen getrouwde echtgenoot ten behoeve van de andere of van zichzelf heeft bedongen is een eigen goed van de begunstigde echtgenoot. Het Grondwettelijk Hof (infra) heeft een einde gemaakt aan deze discussie, artikel 127 en 128 werden ongrondwettelijk bevonden. 447 De bepalingen van de Wet Landverzekeringsovereenkomst zijn slechts van toepassing op zuivere levensverzekeringen, die louter de beveiliging van de langstlevende echtgenoot viseert. De gemengde levensverzekering die de facto eerder een spaarverrichting zijn vallen buiten de toepassing van de Landverzekeringswet. In dat geval komt de uitkering niet aan de begunstigde echtgenoot toe maar aan de huwgemeenschap.448 171. In principe kunnen er enkel successierechten worden geheven op nalatenschap van een Belgische rijksinwoner. Wat betreft echtgenoten kan men de samenstelling van de nalatenschap pas kennen als het vermogen overeenkomstig de bepalingen van het huwelijksvermogensrecht is verdeeld.449 Ten gevolge hiervan is het noodzakelijk te onderzoeken, onder welk stelsel een erflater valt. 1.
Echtgenoten gehuwd onder stelsel van scheiding van goederen
172. Voor deze echtgenoten gelden de algemene bepalingen van artikel 8 W.Succ. De voordelen die een echtgenoot verkrijgt krachtens een beding gemaakt in zijn voordeel in een contract gesloten door de overledene of derde, worden geacht als legaat te zijn verkregen voor de volledigheid, niet voor de helft zoals hieronder. 450 Logischerwijze zijn deze aanspraken niet anders dan eigen goederen van de begungstigde.451 2.
Echtgenoten gehuwd onder het gemeenschapsstelsel
173. Het is van belang te weten of aanspraken op de premies van een levensverzekering die een echtgenoot een behoeve van een derde/zichzelf sluit betaald met gemeenschapsgeld, al dan niet eigen goed zijn.452 Het vermoeden dat de premies met gemeenschapgelden werden betaald, kan
en D. SCHUERMANS,”Une nouvelle qualification pour certaines prestations d’assurance vie entre époux communs en bien”, De Verz. 1999, nr. 328, 483-484. 447 Y-H. LELEU en D. SCHUERMANS,”Une nouvelle qualification pour certaines prestations d’assurance vie entre époux communs en bien”, De Verz. 1999, nr. 328, 484. 448 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 341. 449 I. VERHULST, S. NELIS, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten”, TFR oktober 2006, afl. 307, 697. 450 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 344. 451 I. VERHULST, S. NELIS, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten”, TFR oktober 2006, afl. 307, 698. 452 I. VERHULST, S. NELIS, “Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten”, TFR oktober 2006, afl. 307, 697.
73
evenwel weerlegd worden. Er zullen geen successierechten verschuldigd zijn wanneer de begunstigde echtgenoot erin slaagt te bewijzen dat de premies met eigen gelden werden betaald. Bewijst de belastingsadministratie daarentegen de aanwending van eigen goederen van de andere echtgenoot ter betaling van de premies dan is de uitkering integraal onderhevig aan successierechten.453 Er dient een onderscheid te worden gemaakt tussen de klassieke werkelijke levensverzekering en de levensverzekering die in feite een spaaroperatie is.454 a)
Vooroverlijden van de verzekerde huwelijkspartner
174. Artikel 8, lid 4 W.Succ. in het bijzonder een specifieke regeling ingevoerd omtrent echtgenoten gehuwd onder het gemeenschappelijk stelsel. Om dit artikel beter te kunnen duiden, maken we twee verschillende hypothesen telkens veronderstelt dat één van beiden echtgenoten gehuwd onder wettelijk stelsel een levensverzekeringspolis afsluit. 175. Eerste hypothese: levensverzekering afgesloten door één van de echtgenoten op zijn eigen hoofd en bedongen in het voordeel van de andere echtgenoot. De zogenaamde ‘AAB’ configuratie.
455
In deze omstandigheid wordt het levensverzekeringcontract gesloten door echtgenoot (A) met de verzekeraar waarbij zijn echtgenote (B) het kapitaal krijgt uitbetaald bij zijn overlijden.456 Wanneer de verbindende echtgenoot de premies met eigen geld betaald heeft dan zal bij het overlijden van de echtgenoot – verzekeringsnemer, het volledige bedrag onderworpen worden aan successierechten. Indien de premies echter met het gemeenschapsgeld van de echtgenoten is betaald, dan is uitgekeerde bedrag slechts voor de helft van het bedrag onderworpen aan het successierecht.457 176. Tweede veronderstelling die men hier kan maken: levensverzekeringscontract afgesloten door één van de echtgenoten bedongen in zijn eigen voordeel op het hoofd van zijn huwelijkspartner. 458 Hier gaat het om een ‘ABA -configuratie’. In deze hypothese gaat het om een beding ten behoeve van zichzelf. De levensverzekeringspolis wordt onderschreven door de echtgenoot (A) met de verzekeraar, en waarbij deze laatste zich verbindt, bij het overlijden van zijn echtgenoot (B) een
453
A. VAN ZANTBEEK, “De levensverzekering, hét successieplanningsinstrument bij uitstek?” in B. TILLEMAN en A. VERBEKE, Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 157-159. 454 Circ. nr. 16/2006, 31 juli 2006, T.Not. 2006, 491. 455 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, ”Ruling over levensverzekering op naam overlevende echtgenoot”, Fiscoloog 2010, nr. 1197, 8. 456 J. RUYSSEVELDT, “Impact van ‘beleggingsverzekeringen’ bij echtgenoten gehuwd onder een gemeeschappelijk stelsel”, Successierechten 2006, afl. 9, 5. 457 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 345. 458 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 345.
74
som uit te keren aan de echtgenoot/verzekeringsnemer (A).459 Indien de verzekeringsnemer de premies betaald heeft met eigen gelden, dan zal er geen successierechten verschuldigd zijn. Zijn de premies echter met gemeenschapsgeld betaald dan zal logischerwijze de helft van het uitgekeerde bedrag aan het successierecht onderworpen zijn. b)
Het vooroverlijden van de begunstigde huwelijkspartner
177. In de situatie voor 31 juli 2006, wanneer de begunstigde echtgenoot vooroverlijdt en er heeft zich geen uitkering voor gedaan dan zijn er overeenkomstig artikel 111 Landverzekeringswet460 geen successierechten verschuldigd zijn.461 Het kapitaal wordt immers beschouwd als eigen goed van de verzekeringsnemer , ook wanneer de premies met gemeenschapsgeld zijn bekostigd.462 178. Met de Circulaire van 31 juli 2006 bracht de fiscus verandering in haar visie.463 Het maakt een onderscheid tussen zuivere en gemengde levensverzekering, gelijkaardig aan de visie van het Grondwettelijk Hof.464 Het onderscheid tussen de zuivere en gemengde levensverzekering hebben we eerder al besproken (supra nr. 6). De circulaire verwijst naar de recente evolutie in de Belgische rechtspraak, waarbij men een onderscheid maakt tussen de begrippen gewaarborgde prestatie (het kapitaal dat op het einde van het contract of bij het vervullen van de voorwaarde wordt uitgekeerd) en de vermogenswaarde (de afkoopwaarde, opgebouwd door de gestorte premies tijdens de duur van het contract). 465 De vermogenswaarde van de gemengde levensverzekering moet als gemeenschappelijk goed worden beschouwd indien de gestorte premies door de beide echtgenoten werden gedragen. Dit in tegenstelling tot artikel 127 Landverzekeringswet, die het omgekeerde stelde. Daarnaast is er ook de rechtspraak dat de gemengde levensverzekering herkwalificeert tot spaarverrichting of beleggingsovereenkomst met als gevolg dat de bepalingen overeenkomstig de Landverzekeringswet niet van toepassing zijn.466
459
J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 345. Artikel 111 Landverzekeringswet:” Vooroverlijden van de aangewezen begunstigde: Indien de begunstigde overlijdt voor het opeisbaar worden van de verzekeringsprestatie en zelfs indien de begunstigde had aanvaard komt het recht op prestatie aan de verzekeringnemer of aan zijn nalatenschap toe, tenzij hij subsidiair een andere begunstigde heeft aangewezen”. 461 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 345. 462 Brussel 12 september 2000, JT 2000, 807 en Rec.gen.enr.not. 2001, 206, noot L. ROUSSEAU; Gent 4 maart 2004, NJW 2004, 847, noot G. VERSCHELDEN. 463 Circulaire nr. 16/2006 van 31 juli 2006, fisconet. 464 L. VAN BELLEGHEM, Praktische belastingservice bank – verzekeringen – accoutancy,Sint- Niklaas, 2012, 567; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Wat met de levensverzekeringen bij gemeenschap van goederen?”, Fiscoloog augustus 2006, nr. 1037, 5-6; 465 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 346. 466 Rb. Brugge 15 januari 2002, De Verz. 2002, 678, noot, Act. Fisc. 2002, afl. 16, 5, FJF 2003, afl. 1, 63; Gent 9 december 2003, FJF 2004, afl. 6, 541. 460
75
179. De circulaire beschrijft het standpunt van de administratie heel ruim en ze doet dit aan de hand van mogelijke hypotheses te behandelen.467 Ons gaat vooral de ‘AAB –hypothese’ aan dat een man (A) een zuivere levensverzekeringspolis onderschrijft waarbij hij zijn echtgenote (B) bij zijn overlijden tot begunstigde aanduidt.468 Bij het overlijden van de verzekeringsnemer verkrijgt de langstlevende echtgenoot de verzekeringsprestaties. Maar wat als zijn echtgenote (B) vooroverlijdt? Volgens de fiscus zijn er dan geen fiscale gevolgen, daarbij handhaaft ze haar visie van 25 februari 2003: het kapitaal is een eigen goed van de verzekeringsnemer.469 180. Wat als de man in onze vorige hypothese een gemengde levensverzekeringpolis kiest. Hier bevindt men zich in een ‘AAAB’ situatie.470 De man (A) is zowel verzekeringsnemer, verzekerde en begunstigde bij leven en zijn echtgenote (B) is begunstigde bij overlijden. Wat als de begunstigde echtgenote (B) vooroverlijdt? Indien de echtgenote/begunstigde (B) overlijdt meer dan 3 jaar na de 65ste leeftijd van haar man (A) dan zijn er geen successierechten verschuldigd.471 Dit is te wijten aan de uitbetaling van de gemengde levensverzekering ook bij leven kan, de uitbetaling van de gemende levensverzekering heeft op dat ogenblik meer dan 3 jaar voor haar overlijden plaatsgevonden. Wanneer de begunstigde (B) overlijdt binnen de periode van 3 jaar nadat haar man (A) de leeftijd van 65 jaar bereikt speelt het wettelijk vermoeden van dat het uitbetaalde kapitaal nog in de ontbonden huwgemeenschap zit krachtens artikel 108 W.Succ.472 Deze stipuleert een vermoeden dat de uitgekeerde prestaties op dat ogenblik nog in de ontbonden huwgemeenschap bevinden. 473 Naast de bovenvermelde situaties, is er nog een mogelijke hypothese denkbaar, de echtgenote/begunstigde (B) overlijdt wanneer haar echtgenoot (A) nog geen 65jaar geworden is. Op dat moment is er nog geen uitbetaling geweest van verzekeringsprestaties. Volgens de rechtsleer en rechtspraak behoort de afkoopwaarde van het nog niet uitbetaalde kapitaal tot de gemeenschap zodat ze aan artikel 1 W. Succ. Onderhevig is mits het kaptiaal opgebouwd werd met gemeenschapsgeld.474
467
P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN,”Ruling over levensverzekering op naam overlevende echtgenoot”, Fiscoloog 2010, nr. 1197, 8 468 J. RUYSSEVELDT, “Impact van ‘beleggingsverzekeringen’ bij echtgenoten gehuwd onder een gemeeschappelijk stelsel”, Successierechten 2006, afl. 9, 5. 469 Besl. 25 februari 2003, nr. E.E./96.993 470 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN,”Ruling over levensverzekering op naam overlevende echtgenoot”, Fiscoloog 2010, nr. 1197, 9. 471 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 347. 472 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 347. 473 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 348. 474 P. VAN EESBEECK en L. VERECYKEN, “Wat met de levensverzekeringen bij gemeenschap van goederen?”, Fiscoloog augustus 2006, nr. 1037, 5; P. VAN EESBEECK, “Ook successierechten op polis overlevende echtgenoot bij gemeenschap van goederen”, Life & Benefits 2007, nr. 1, 1; A. MAYEUR, “Problématique du droit de succession et du droit de donation sur les assurances-vie”, Nieuwsbrief Droits de Succession 18 april
76
181. De circulaire van 31 juli 2006 is ingegeven met als doel het standpunt de fiscale administratie te verduidelijken met betrekking tot het heffen van successierechten
op levensverzekering
afgesloten door echtgenoten gehuwd onder stelsel van gemeenschap van goederen. Maar na deze circulaire blijven we desalniettemin met de nodige vragen zitten. Wat indien een zuivere levensverzekering onder de vorm van tak 23 door de ene echtgenoot gehuwd onder het wettelijk stelsel worden afgesloten op zijn eigen hoofd met als begunstigde zijn kinderen?475 Ingeval de andere huwelijkspartner komt te overlijden is er geen uitkering van de verzekerde prestaties omdat er hier in dit geval enkel een verzekering is voor het leven, met als gevolg dat er logischerwijze geen successierechten verschuldigd zijn. Maar in licht van de circulaire denkt de fiscus hier waarschijnlijk verschillend over. 476 Wat als een van de echtgenote een levensverzekering tak 23 in AAB configuratie onderschrijft?477 Zal bij het vooroverlijden van de begunstigde de afkoopwaarde al dan niet belast worden? Krachtens de fiscus wel. Volgens van RUYSSEVELDT niet.478 182. Toch is er ook kritiek op de circulaire want wat zal de fiscale administratie nu doen met de recente rechtspraak? Zal het Hof van Cassatie de visie het Franse Hof van Cassatie volgen? Zo ja, dan zullen de gemengde levensverzekeringsovereenkomsten vallen onder de toepassing van de Landverzekeringswet vallen en derhalve gezuiverd worden.479 Op dat ogenblik heeft dit ook fiscale implicaties bij het voortijdig van de begunstigde echtgenoot, de afkoopwaarde in het eigen vermogen van de verzekeringsnemer terechtkomen.480
VI. Successieplanning 183. De schenking is hét middel bij uitstek om aan successieplanning te doen.481 Maar we mogen niet vergeten dat de schenking niet het enige instrument is waarop men beroep kan doen om succesvol successie te plannen zoals daar zijn: beding van aanwas, huwelijkscontract, testament.482 De troef van een schenking is dat de impact al ressorteert bij leven, terwijl de vorig opgesomde mediums pas effect hebben bij het overlijden van de betrokkene. Het verschil tussen de 2007, 16; C. DEVOET, “Assurance-vie et prédécès du conjoint-la circulaire n° 16/2006 du 31 juillet 2006: confondate et anachronique?”, Act.Fisc. 2006, 1-6. 475 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 348. 476 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 348. 477 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN,”Ruling over levensverzekering op naam overlevende echtgenoot”, Fiscoloog 2010, nr. 1197, 10. 478 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 348. 479 P. BIELEN, “Tak 23 levensverzekering: geen minimum bij overlijden vereist”, Fiscoloog 2006, afl. 1009, 1-2; H. STULEMEYER, “Levensverzekering: onzekerheid over genieter volstaat”, Fiscoloog 2006, afl. 1040, 7-9. 480 A. VANDEWIELE en B. MEESTERS, “De levensverzekering in het notariaat”, Not.Fisc.M. 2008, 265. 481 N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 103. 482 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 349.
77
schenkingsrechten en de successierechten is immers bijzonder groot: in rechte lijn en tussen echtgenoten of wettelijke samenwoners kan een schenking een besparing op leveren in het Vlaams Gewest van 24% op het overgedragen vermogen.483 De schenker wenst echter vaak nog enige controle op zijn overgedragen goederen.484 De vraag welke controlemechanismen men hanteert is afhankelijk van verschillende factoren (aard van de goederen, gebruiksvriendelijkheid, familiale situatie, kosten, …).
485
Onder controlemechanisme vallen: trust, burgerlijke maatschap,
vruchtgebruik, private stichting,… Vaak wordt er gekozen (in het bijzonder door de meer vermogende particulieren) voor een levensverzekeringspolis.486 De reden is niet ver te zoeken, de fiscale voordelen van de levensverzekering lenen zich tot de meest interessante keuze voor de schenker.487 Denken we aan de sterke bescherming tegen schuldeisers, de ‘eigen’ rechten van de begunstigde echtgenoot, flexibele aanduiding en wijziging van de begunstigde, een verminderde uitwerking van de erfrechtelijke bescherming van de afstammelingen.488 184. Een successieplanning gaat vaak uit van drie doelstellingen; a) besparing van successierechten b) behoud levensstandaard via een inkomen (rente) c) behoud van controle.489 We zullen aan de hand van een veel voorkomend voorbeeld de successieplanning nader toelichten. Voorbeeld490 Moeder Lien wil een deel van haar vermogen overdragen aan haar zoon Dries. Ze wenst het rendement van de verzekeringspolis tijdens haar leven voor zich te houden. Aldus is haar wens om de nog te schenken gelden in een levensverzekeringpolis te plaatsen. Ze heeft echter nog enkele vereisten: zo wil ze de controle behouden over haar geschonken goederen en bij vooroverlijden de gelden zien terugkeren. De vraag is echter of aan deze wensen kan worden voldaan via een schenking van een verzekering? Immers gegeven blijft gegeven. Er bestaan echter achterpoortjes om aan deze basisregel te ontwijken. Zo kan zoon Dries ingeschreven worden in de polis als verzekerd hoofd en moeder Lien als begunstigde. Van op het ogenblik dat Dries de polis aanvaardt, kan hij niet langer overgaan tot de afkoop van de polis (hoedanigheid van verzekeringsnemer). Op die wijze behoudt de moeder de controle over de destijds geschonken goederen. Bij vooroverlijden van zoon Dries keren de geschonken goederen terug naar de moeder. Zij verkrijgt de geschonken goederen niet via de nalatenschap van haar zoon maar rechtstreeks via de verzekeraar. Bij overlijden van de 483
N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 86. 484 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 349. 485 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 349. 486 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 349. 487 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN,”Beleggingsverzekering: instument voor vermogensoverdracht en successieplanning”, Life & Benefits Cahier, Mechelen, Kluwer, 2009, 68. 488 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 349. 489 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 487. 490 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 488.
78
moeder Lien heeft er geen uitkering plaats zodat de zoon als verzekeringsnemer terug al zijn rechten kan opnemen. Hierop zijn geen successierechten verschuldigd.
185. De eerste doelstelling van elke successieplanning bestaat erin besparing van successierechten. Hier gebeurt dit aan de hand van een schenking. Een levensverzekeringspolis als vermogensoverdracht brengt weinig of geen fiscale zoden aan de dijk.491 Een schenking is essentieel als vermogensoverdracht. De betrokken partijen hebben de keuze tussen de geregistreerde schenking of een niet geregistreerde. 492 Bij een geregistreerde schenking zullen de betaalde schenkingsrechten geen successierechten met zich meebrengen. Een niet geregistreerde schenking wordt niet met schenkingsrecht belast. Maar hier dien men aandacht te hebben dat er mogelijks successierechten verschuldigd zijn als de schenker binnen de drie jaar na datum zou overlijden. 186. In een eerste fase is er een vermogensoverdracht via schenking onder bepaalde voorwaarden en lasten nodig.493 In de volgende fase wordt een levensverzekering ondertekend. Hier kunnen volgende lasten, modaliteiten en voorwaarden worden opgenomen in de notariële akte of het onderhands bewijsdocument (pace adjoint) (zonder dat deze opsomming beperkend is):494 1. het beding van conventionele terugkeer; 2. de last tot ondertekening van een levensverzekering; 3. de last tot betaling van een bepaalde rente en; 4. de herroeping van de schenking wegens het niet nakomen van bepaalde lasten. 1. Het beding van conventionele terugkeer 187. Ingevolgde de schenking verwerft de begiftigde een volwaardig eigendomsrecht. Dit betekent dat het de begiftigde volledig 495
vervreemden, herbeleggen,…).
vrij staat over de geschonken goederen te beschikken (te Hiervoor hoeft hij geen toestemming van de schenker. Voor de
schenker is dit nadelig, hij wil weliswaar de begiftigde bevoordelen maar bij vooroverlijden wenst hij het zijn geschonken kapitaal terug in eigen handen te verkrijgen.496 Om hier een mouw aan te passen is het gewenst de techniek van de conventionele terugkeer toe te passen en op te nemen in de schenkingsakte497 of het onderhands bewijsdocument.498 Op de terugkeer van het geschonken
491
J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 489. J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 489. 493 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 351. 494 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 489. 495 N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 104. 496 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 351. 497 Artikel 951 BW. 492
79
goed naar de het vermogen van de schenker zijn namelijk geen successierechten verschuldigd gelet op het ontbindend karakter ervan.499 De wens van de schenker zal duidelijk moeten worden gestipuleerd in de aanhangsels aan het levensverzekeringscontract.500 De situatie kan weliswaar nog complexer worden. Wanneer de schenker van het levensverzekeringscontract schenkt waarin hij zelf optreedt als verzekerde, dan komt men terecht in een contract waar de verzekeringsnemer en de verzekerde niet dezelfde persoon zijn. 501 Indien de begiftigde overlijdt voor de verzekeringsnemer (de schenker) dan vallen de rechten van de begiftigde in se in de nalatenschap. Hier past men vervolgens het beding van conventionele terugkeer op toe opdat de rechten terugkeren naar de schenker. Het beding van terugkeer kan weliswaar enkel ten gunste van de schenker worden gedaan niet voor een derde of erfgenaam van de schenker.502 2. De last tot ondertekening van de levensverzekering 188. Om de schenker meer zekerheid te bieden bij een latere mogelijke terugkeer van de geschonken goederen kan geopteerd worden om in de schenkingsakte een last op te nemen.503 Deze last zou er dan in bestaan de begiftigde te verplichten een levensverzekeringspolis te onderschrijven. 504 De mogelijkheid tot inbouwen van lasten in hoofde van de begiftigde is mogelijk.505 De last tot het onderbrengen van het geld in een levensverzekering in hoofde van de begiftigde is een verbintenis om iets te doen en ondermijnt de schenking niet.506 Wel moet er over gewaakt worden dat de last in algemene termen wordt opgesteld, zoniet kan het dat de begiftigde verzekeringsnemer zijn hele overlijdenskapitaal moet toevertrouwen aan de begunstigde schenker.507 LABEEUW en VERDICKT staan eerder afzijdig tegenover het opnemen van deze last in
498
J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 490; P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN, “Beleggingsverzekering: instrument voor vermogensoverdracht en successieplanning”, Life & Benefits Cahier, Mechelen, Kluwer, 2009, 63-66. 499 C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een levensverzekeringsovereenkomst”, De Verz. 2008, nr. 14, 178-179; N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 104. 500 J. RUYSSEVELDT en A. VAN ZANTBEEK,”Schenkingen met een conventionele terugkeer en controle via levensverzekeringen”, De Verz. 2005, nr. 15, 43. 501 C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 85. 502 C. DE GEYTER, “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 85. 503 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 490. 504 Artikel 953 en 954 BW. 505 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 351. 506 J. VIANE, P. MAGHERMAN, G. VAN EMELEN, T. WEYTS, De levensverzekering als vermogensstructuur, Roeselare, Roelarta Books, 2007, 57. 507 C. DE WULF,”De overdracht om niet van de rechten voortvloeiend uit een levensverzekeringsovereenkomst”, De Verz. 2008, nr. 14, 176.
80
de schenkingsakte of in de pace adjoint zelf omwille van de mogelijke inbreuk op de onherroepelijkheid van de schenking508.509 Maar toch rijzen over de last nog vragen, doet de last geen inbreuk aan het adagium “donner et retenir ne vaut”?510 Volgens VAN RUYSSEVELDT doet de bijzondere last geen afbreuk aan het adagium.511 Maar de clausule mag niet de indruk geven dat de facto de schenker de heerschappij heeft over de polis.512 De levensverzekering is met andere woorden een controlemiddel voor de schenker, dit vertaalt zich vooral in de rechten die men op de polis kan uitoefenen.513 De rechten waarop de begunstigde van levensverzekering kan beroep overeenkomstig de Landverzekeringswet zijn exclusief, bij zijn overlijden doven voormelde rechten uit. Zo gaat het in zijn werk, de begiftigde zal de verkregen gelden integraal plaatsen in een levensverzekeringpolis, met zichzelf als verzekerd hoofd en met de schenker als begunstigde. Door de aanvaarding van de begunstigde (=schenker) ontstaat er controle. De begiftigde kan zijn rechten niet langer alleen uitoefenen, een akkoord van de begunstigde (in casu de schenker) is steeds nodig.514 Dankzij het hulpmiddel van de levensverzekering slaagt de schenker er in om een toezicht te houden op de destijds geschonken goederen. Er dient wel rekening te houden met de niet geregistreerde schenkingen waarvan de schenker binnen de drie jaar overlijdt: deze met het successierecht belast.515 Gevolg van dergelijke verplichting is om de som van de levensverzekering in de polis op te nemen, bij leven leidt dit tot een relatieve onbeschikbaarheid van de som.516 Bovendien mag dergelijk beding enkel tijdelijk zijn en moet ingegeven zijn door een ernstig en rechtmatig belang in hoofde van de schenker.517 De beoordeling hiervan wordt overgelaten aan de soevereine apprecatiebevoegheid van de feitenrechter. 518 Wanneer deze besluit dat deze verplichting ongeoorloofd zou zijn wordt overgegaan tot de nietigheid van die last en niet van de gehele schenking. Tenzij de volledige schenking gestoeld was op het sluiten van deze last.519
508
Artikel 894 en 946 BW. N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 107. 510 Artikel 894 BW. 511 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 352. 512 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 491. 513 Artikel 114, 116, 117, 119 Landverzekeringswet: recht polis af te kopen, recht voorschotten van de polis op te nemen, het recht om polis in pand te geven, recht om polis over te dragen. 514 J. RUYSSEVELDT, ”Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten”, 352. 515 Artikel 7 W. Succ. 516 P. VAN EESBEECK,”Planning via levensverzekeringen” in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN, Handboek Estate Planning. Boek 7. Vermogensplanning: alternatieve vormen, Gent, Larcier, 2010, 35. 517 A. MEYUS en S. WILKENS,”De gemodaliseerde hand- en bankgift – een instrument voor estate planning, AFT 2001, 175. 518 P. VAN EESBEECK en L. VEREYCKEN,”Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not.Fisc.M. 2009, 93. 519 W. PINTENS, S. MOSSELMANS en C. DECLERCK, Praktijkboek Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 258; Antwerpen 3 oktober 2007, NJW 2008, 259. 509
81
3. De last tot betaling van een bepaalde rente 189. De schenker beschikt ook over de mogelijkheid om in dezelfde schenkingsoperatie in hoofde van de begiftigde een last tot betaling van een periodieke levenslange lijfrente opleggen.520 De rente zal bestaan in een bepaald percentage van de geschonken som of een forfaitair bedrag. Op die manier kan de schenker in zijn levensstandaard voorzien. 4. Herroeping van de schenking indien de begiftigde de opgelegde lasten niet nakomt 190. Om enige discussie en problemen te vermijden is het aangeraden om in de notariële akte of het onderhands bewijsdocument te bepalen dat de schenker de schenking kan laten herroepen indien de begiftigde één van de hierboven opgenomen lasten niet naleeft.521 191. In een tweede fase vindt de ondertekening van de levensverzekeringpolis plaats (door de begiftigde) en de ondertekening van het bijvoegsel “Aanvaarding van begunstiging” door de verzekeringsmaatschappij en schenker en begiftigde.
522
Door de ondertekening van de
levensverzekering plaatst de begiftigde de verkregen gelden integraal in de levensverzekeringspolis. Op die manier verkrijg je de ‘AAB’ configuratie; verzekeringingsnemer (begiftigde) en verzekerd hoofd (begiftigde) A en begunstigde bij overlijden B. De loutere ondertekening van de polis volstaat echter niet, het bijvoegsel “Aanvaarding van begunstiging” en moet evenzeer worden ondertekend. De volgende fase in de successieplanning is dat één van de betrokken partijen vroeg of laat zal overlijden. Hier bespreken we kort de twee hypothesen: -De begunstigde overlijdtBij overlijden van de begunstigde zal de verzekeringsnemer (begiftigde) zijn polisrechten terug verkrijgen en aldus vrij kunnen uitoefenen.523 De rechten keren met andere woorden terug, hier op zijn dan ook geen successierechten verschuldigd. Maar men zal wel rekening moeten houden met niet geregistreerde schenkingen waarvan de schenker binnen de drie jaar overlijdt; deze worden wel met het successierecht belast.524 -het verzekerd hoofd overlijdt
520
J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 490. J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 491. 522 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 492. 523 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 492. 524 Artikel 7 Wetboek Successierechten. 521
82
Deze situatie is verschillend van de vorige, hier wordt het kapitaal aan de begunstigde uitgekeerd. Technisch bekeken is dit een toepassing van een beding ten behoeve van een derde en moet krachtens artikel 8 W. Succ. successierechten successierechten op worden geheven. Enige voorwaarde hierbij is dat het kapitaal ten kosteloze titel moet worden ontvangen.525 In casu is er hier geen sprake van, het enige doel van de betrokken partijen bestaat erin is dat de geschonken gelden terugkeren naar de oorspronkelijke eigenaar (schenker).526 Het is van belang dat in de polis duidelijk gestipuleerd wordt dat de uitkering van de gelden niet meer is dan een contractuele uitvoering. Logisch gevolg hiervan is dat de uitkering dan ook ten bezwarende titel is en hierop geen successierechten verschuldigd zijn wegens de niet-toepasselijkheid van artikel 8 W. Succ.527 Ook
de
Fiscale
administratie
volgt
deze
stelling.
528
Successieplanning
met
een
levensverzekeringspolis als controlemiddel blijft fragiel, complex en vereist enige precisie. 192. De combinatie met de maatschap is een niet te vergeten mogelijkheid bij een schenking van een levensverzekering. De controle over de levensverzekering kan namelijk via de rechtsfiguur van de burgerlijke maatschap worden geactiveerd.529 De maatschap zal de polis ondertekenen als begunstigde bij overlijden met de langstlevende ouder als verzekerd hoofd. Je verkrijgt hier een beding ten behoeve van zichzelf of de ABA configuratie. Ook moet nog nagegaan worden of je een geregistreerde schenking hebt en of de criteria van artikel 7 wetboek Successierechten al dan niet vervuld zijn. Deze verrichting levert de initiële schenker niet alleen een verbeterd toezicht op maar hij kan zelf autonoom het verzekerd kapitaal selecteren en wijzigen.530 De vraag blijft echter kan een maatschap een levensverzekeringscontract onderschrijven? De maatschap beschikt immers niet over een rechtspersoonlijkheid en bestaat uit een bijzondere onverdeeldheid. Maar nergens in het Belgisch verzekeringsrecht is er een verbod ingegeven, en dus geldt de regel wat niet verboden is toegelaten. De zaakvoerder oefent de rechten van de maatschap ten volle uit. Op die wijze behoudt de schenker nu zaakvoerder van de maatschap een actieve controle over de door hem geschonken goederen. 193. Een andere mogelijkheid bestaat erin de schenking van de levensverzekering door middel van vrijwillige aanbieding ter registratie.531 Deze stuit echter op het fictielegaat in artikel 4, 3° W. Succ.
525
e
Artikel 8, 1 lid W. Succ. Het gaat hier om een wettelijk vermoeden. J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 492. 527 N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 105. 528 Besl. 22 februari 2007, E.E/101/887, Rep. RJ nr S8/30-01. 529 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 493. 530 J. RUYSSEVELDT, Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 494. 531 N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 107. 526
83
Indien je uitgaat van de ‘AAB’ configuratie waar de begiftigde optreedt als begunstigde en de schenker als verzekerde en verzekeringsnemer. Bij het overlijden van schenker wordt er kapitaal uitgekeerd aan de begiftigde. De begunstigde verkrijgt dus enkele iets ingevolge het eerder overlijden van de schenker.532 Door de registratie van een dergelijke levensverzekering wordt artikel 4, lid 3 W. Succ tot uitvoering gebracht. Er is echter discussie over het begrip voorwaarde als een toekomstige, onzekere gebeurtenis. Het overlijden van een persoon is nu eenmaal géén onzekere gebeurtenis, en derhalve geen voorwaarde maar een termijn. Volgens VERDICKT en LABEEUW is een vrijwillige aanbieding ter registratie van een levensverzekering niet mogelijk.533
VII. Nieuwe algemene antimisbruikbepaling 194. Eind mei en begin juni was er heel wat te doen over de nieuwe antimisbruikbepaling, er was zelfs even wat paniek. Niet alleen stond het op de voorpagina van alle gespecialiseerde juridische kranten, maar zelfs nationale kranten en tv berichtten over het ‘nieuwe wapen’ van de fiscus voor fraudebestrijding. Die zou volgens sommigen van successieplanning een misdrijf maken. Professor fiscaal recht Axel Haelterman en vicepremier Van Quickenborne weerlegden die geruchten, en benadrukten dat gewone successieplanning ook vanaf 1 juni nog zal kunnen. Hoe dan ook zijn complexiteit en onzekerheid zijn vandaag troef. Het belang van een duurzaam financieel-fiscaal plan, uitgewerkt door specialisten, was dan ook nooit groter dan vandaag. 195. In het verleden speelde artikel 344 WIB geen al te grote rol in de successieplanning. Artikel 344 WIB werd namelijk toegepast op rechtshandelingen in de economische sfeer, niet in de privésfeer.534 Hier bracht de programmawet van 29 maart 2012535 en de bijhorende circulaire536 een grote verandering in. De nieuwe antimisbruikbepaling geldt wel op verrichtingen in de privésfeer.537 De circulaire nr. 11 van 20 november 1996 waarin de Administratie destijds verkondigde dat de oude algemene antimisbruikbepaling op het gebied van registratie- en successierechten niet van toepassing was op handelingen gesteld in het kader van het beheer van het privévermogen werd derhalve opgeheven. Voor de schenkingsrechten blijft artikel 106, lid 2 W. Succ. in de afdeling
532
N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 107. 533 N. LABEEUW en B. VERDICKT, “Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 108.c 534 L. DE BROE, “Artikel 344, §1: van waterpistooltje tot bazooka?”, Fisc. Act. Februari 2012, nr. 5, 3; JVD, “Algemene antimisbruikbepaling: niet bij duidelijke wettekst”, Fiscoloog 9 mei 2012, nr. 1295, 8. 535 Programmawet 29 maart 2012, BS 6 april 2012. 536 Circ. nr. 3/2012 van 4 mei 2012. 537 Parl. St. Kamer 2011-12, nr. 2081/1, 113.
84
“bewijsmiddelen van gemeen recht” behouden, volgens dat lid is paragraaf 2 artikel 18 van het W. Reg. van toepassing.538 De nieuwe tekst van artikel 18, §2 van het W. Reg. luidt voortaan als volgt: "§ 2. Aan de administratie kan niet worden tegengeworpen, de rechtshandeling noch het geheel van rechtshandelingen dat een zelfde verrichting tot stand brengt, wanneer de administratie door vermoedens of door andere in artikel 185 vermelde bewijsmiddelen aan de hand van objectieve omstandigheden aantoont dat er sprake is van fiscaal misbruik. Er is sprake van fiscaal misbruik wanneer de belastingplichtige middels de door hem gestelde rechtshandeling of het geheel van rechtshandelingen één van de volgende verrichtingen tot stand brengt: 1 ° een verrichting waarbij hij zichzelf in strijd met de doelstellingen van een bepaling van dit Wetboek of de ter uitvoering daarvan genomen besluiten buiten het toepassingsgebied van die bepaling plaatst; of 2 ° een verrichting waarbij aanspraak wordt gemaakt op een belastingvoordeel voorzien door een bepaling van dit Wetboek of de ter uitvoering daarvan genomen besluiten en de toekenning van dit voordeel in strijd zou zijn met de doelstellingen van die bepaling en die in wezen het verkrijgen van dit voordeel tot doel heeft. Het komt aan de belastingschuldige toe te bewijzen dat de keuze voor zijn rechtshandeling of het geheel van rechtshandelingen door andere motieven verantwoord is dan het ontwijken van registratierechten. Indien de belastingschuldige het tegenbewijs niet levert, dan wordt de verrichting aan een belastingheffing overeenkomstig het doel van de wet onderworpen alsof het misbruik niet heeft plaatsgevonden.". 196. Problematisch is de bevoegdheid, het gaat hier zake om een verstrenging/uitbreiding van de fictiebepaling en deze behoort tot de bevoegdheid van de gewesten. Artikel 168 van de programmawet kent een bevoegdheidsoverschrijding en is daarom vernietigbaar.539 197. Op het gebied van de registratie- en successierechten is de nieuwe algemene antimisbruikbepaling van toepassing ten aanzien van rechthandelingen of het geheel van rechtshandelingen die eenzelfde verrichting tot stand brengt, die zijn gesteld vanaf 1 juni 2012.540 Handelingen gesteld voor 1 juni blijven buiten schot. 198. Van misbruik is er onder de nieuwe bepaling slechts sprake als het doel en strekking van de betrokken wetsbepaling gefrustreerd wordt.541 De fiscus moet geen rekening meer houden met de
538
N. GEELHAND, “Antimisbruikbepaling in successierechten in strijd met de wet?”, Fisc. Act. 2 mei 2012, nr. 17, 1. 539 L. DE BROE,”Nieuw artikel 344, §1is willicht ongrondwettelijk”, Fisc. Act. Februari 2012, 4; N. GEELHAND, “Antimisbruikbepaling in successierechten in strijd met de wet?”, Fisc. Act. 2 mei 2012, nr. 17, 3. 540 B.2 Circ. Nr.3/2012 van 4 mei 2012. 541 JVD, “Algemene antimisbruikbepaling: niet bij duidelijke wettekst”, Fiscoloog 9 mei 2012, nr. 1295, 6.
85
rechtshandeling(en) die fiscaal misbruik uitmaken. De circulaire bespreekt de strijdigheid hier verder: “De strijdigheid met de doelstellingen van de fiscale wetgeving moet ook begrepen worden in het licht van het begrip "volstrekt kunstmatige constructie". Er is sprake van een "volstrekt kunstmatige constructie" wanneer de verrichting niét de economische doelstellingen onderliggend aan de fiscale wetgeving nastreeft of geen verband houdt met de economische werkelijkheid, of niet aan commerciële of financiële marktvoorwaarden plaatsvindt Een kunstmatige constructie is bijgevolg bedoeld om een belastingvoordeel te verkrijgen of de verschuldigde belasting te ontwijken. Dit "subjectieve element" moet echter niét door de administratie worden vastgesteld teneinde het bestaan van een fiscaal misbruik te bewijzen. Op dat vlak volgt de voorgestelde tekst dezelfde logica als die van het oude artikel 344, § 1, WIB 92”. 199. Het wordt bijgevolg maar een probleem als de belastingplichtige kiest voor dat ene laag belaste regime in omstandigheden waarin een normaal mens dat niet zou doen. 200. Wat betreft de interpretatie van de bepaling bepaalt de circulaire dat er geen ruimte is voor de toepassing van de nieuwe algemene misbruikbepaling wanneer de betreffende fiscale wetgeving ‘duidelijk’ is en dus niet geïnterpreteerd mag worden.542 Daarbij lijken de overwegingen in de circulaire ook aan te sluiten bij de opvatting dat er geen sprake kan zijn van misbruik wanneer men gebruikt maakt van een fiscaal voordeel dat de wet heeft voorzien.543 Het kan ook zijn dat de wetgever via een bepaalde wetsbepaling uitdrukkelijk een fiscaal voordeel beoogt, het kan dan ook niet zo zijn dat men hier te maken zou hebben met fiscaal misbruik.544 201. Als de administratie het bewijs levert van misbruik komt aan de belastingplichtige toe het tegenbewijs te leveren dat de keuze voor zijn rechtshandelingen of het geheel van rechtshandelingen door andere motieven verantwoord in het kader van het ontwijken van registratie- en successierechten.545 Het blijft dus zoals onder de vroegere bepalingen de fiscus draagt de bewijslast van het bestaan van de intentie van belastingontwijking in hoofde van de belastingplichtige.546 Het tegenbewijs van dat feit rust bij de belastingplichtige. Het spel van bewijs en tegenbewijs komt bijgevolg neer op het weerleggen van een vermoedelijk fiscaal motief en zorgt voor een grote rechtsonzekerheid. 547 Volgens de circulaire viseert de nieuwe algemene antimisbruikbepaling de drie volgende toestanden548: 1.“de rechtshandelingen waarbij de belastingplichtige naar een zuiver fiscaal voordeel streeft”; 542
e
C.1.2.2., 11 lid Circ. Nr.3/2012 van 4 mei 2012. JVD, “Algemene antimisbruikbepaling: niet bij duidelijke wettekst”, Fiscoloog 9 mei 2012, nr. 1295, 7. 544 L. DE BROE,”Nieuw artikel 344, §1is willicht ongrondwettelijk”, Fisc. Act. Februari 2012, 6-7. 545 e C.1.2.3., 3 lid lid Circ. Nr.3/2012 van 4 mei 2012: minstens één ernstig niet-fiscaal motief. 546 L. DE BROE, “Artikel 344, §1: van waterpistooltje tot bazooka?”, Fisc. Act. Februari 2012, nr. 5, 2. 547 L. DE BROE,”Nieuw artikel 344, §1is willicht ongrondwettelijk”, Fisc. Act. Februari 2012, 7. 548 e C.1.2.3., 6 lid Circ. Nr.3/2012 van 4 mei 2012. 543
86
2.“de rechtshandelingen waarbij de niet-fiscale motieven in niets specifiek zijn voor de betrokken verrichting, maar integendeel zo algemeen zijn dat ze noodzakelijkerwijs aanwezig zijn bij elke verrichting van hetzelfde type”; en 3. “de rechtshandelingen waarbij de niet-fiscale motieven weliswaar specifiek zijn voor de betrokken verrichting, maar een dermate beperkt belang hebben dat een redelijk persoon die verrichting niet zou realiseren omwille van die niet-fiscale motieven: in dat geval kan de administratie ervan uitgaan dat de ingeroepen niet-fiscale motieven, niét het werkelijke motief voor de verrichting is”. 202. De nieuwe algemene antimisbruikbepaling wordt pas toegepast als de gewone interpretatiemethode, de technische bepalingen van het wetboek en de anti-ontwijkingsbepaling en de simulatieleer geen hulp bieden.549 203. Artikel 344 WIB is onderdeel van de bewijsmiddelen waarover de Administratie beschikt. Technisch gezien kan men deze niet overtreden. Derhalve kan men slechts gebruik maken van de gewone driejarige aanslagtermijn en niet de aanvullende fraudetermijn van vier jaar.550 De nieuwe antimisbruikbepaling wordt voorgesteld als een bijzondere bewijsfaciliteit ten voordele van de Administratie.551 Maar artikel 18 W. Reg. maakt deel uit van hoofdstuk II over de indeling van de rechten en heffingsregels en dus helemaal niet bij de bewijsmiddelen. Inhoudelijk heeft de nieuwe bepaling onmiskenbaar het gevolg dat de rechtshandelingen die vroeger onbelast waren, thans belast worden.552 Dit betekent in het successierecht dat het ontwijken van andere fictiebepalingen en specifieke antimisbruikbepalingen voortaan in beginsel belastbaar zal zijn en dat die bepalingen naar analogie moeten worden toegepast tenzij men het bewijs kan leveren van een niet fiscaal motief, het gaat hier ter zake dan ook om een verstrenging van de fictiebepalingen. GEELHAND spreekt in dit kader dan ook van een ‘super fictief legaat’.553 Een andere aanwijzing dat het hier niet gaat om een bewijsmiddel dat GEELHAND aankaart is, het standpunt van de Administratie betreffende de werking in de tijd van nieuwe wettelijke vermoedens.554 In principe sorteren bewijsmiddelen die door de registratierechten ter beschikking staan, een onmiddellijk effect. Maar nieuwe vermoedens die door een wet ten bate van de schatkist worden ingevoerd, deze kunnen 549
JVD, “Algemene antimisbruikbepaling: niet bij duidelijke wettekst”, Fiscoloog 9 mei 2012, nr. 1295, 7. JVD, “Algemene antimisbruikbepaling: niet bij duidelijke wettekst”, Fiscoloog 9 mei 2012, nr. 1295, 8. 551 N. GEELHAND, “Antimisbruikbepaling in successierechten in strijd met de wet?”, Fisc. Act. 2 mei 2012, nr. 17, 2. 552 N. GEELHAND, “Antimisbruikbepaling in successierechten in strijd met de wet?”, Fisc. Act. 2 mei 2012, nr. 17, 2. 553 N. GEELHAND, “Antimisbruikbepaling in successierechten in strijd met de wet?”, Fisc. Act. 2 mei 2012, nr. 17, 2-3. 554 N. GEELHAND, “Antimisbruikbepaling in successierechten in strijd met de wet?”, Fisc. Act. 2 mei 2012, nr. 17, 3. 550
87
niet worden ingeroepen voor de nieuwe wet voldongen feiten. Impliciet geeft de wetgever hier toe dat het derhalve gaat om een nieuwe grond van opeisbaarheid gaat. 204. Wanneer de fiscus er in slaagt om het tegenbewijs van belastingontwijking te leveren kan hij de verrichting herkwalificeren.555 Of zoals artikel 167 en 168 programmawet het formuleren: “Indien de belastingschuldige het tegenbewijs niet levert, dan wordt de verrichting aan een belastingheffing overeenkomstig het doel van de wet onderworpen alsof het misbruik niet heeft plaatsgevonden.". 205. Deze omschrijving is echter bijzonder vaag en algemeen. De circulaire bespreekt deze bepaling meer uitgebreid. Zo moet de administratie die de fiscale toestand van de belastingplichtige herziet deze in overeenstemming brengen met het doel en de strekking van de wetsbepaling die de belastingplichtige door zijn vormgeving heeft omzeild. De circulaire heeft nog enkele belangrijke opmerkingen: “- De administratie moet niets in de plaats van de niet-tegenstelbare rechtshandeling (en) stellen om op die handeling (en) belastingen te kunnen heffen - Wanneer een rechtshandeling door de administratie niet tegenstelbaar wordt verklaard, geldt dat ten aanzien van hetzij de beide partijen bij de overeenkomst, hetzij één enkele partij. Dit moet voor elk geval afzonderlijk worden bekeken - De juridische gevolgen voor de partijen die deelnemen aan de verrichting worden niét gewijzigd zodat eventuele ontstane verplichtingen of rechten behouden blijven. Op die manier zijn de gevolgen van de toepassing van de nieuwe anti-misbruikbepaling die zich eventueel over meerdere jaren spreiden, beperkt tot de fiscale gevolgen”. 206. Wat betreft onze verrichting (schenking van verzekeringen) is het nog maar de vraag wat hier nog van overblijft na deze maatregel van regering DI RUPO I. Successieplanning is immers bijna altijd fiscaal geïnspireerd. De Tijd en L’Echo schreven in dit kader dat zelfs eenvoudige handgiften van ouders aan hun kinderen waarop geen schenkingsrechten worden betaald, vanaf 1 juni door de fiscus als een fiscaal misdrijf kunnen worden beschouwd. In het ene geval zou een handgift dus nog kunnen en in het andere geval niet. Maar professor fiscaal recht Axel Haelterman en vicepremier Van Quickenborne weerleggen dit en benadrukken dat gewone successieplanning ook vanaf 1 juni nog zal kunnen. "Inzake schenkingen en successierechten is de inhoud, en ook het doel, van de bestaande regeling duidelijk: wie schenkt met schenkingsrechten, en ook wie schenkt met handgift of voor een buitenlands notaris, betaalt geen successierechten meer op hetgeen geschonken werd". "Wel worden een aantal meer gekunstelde technieken zoals bijvoorbeeld de sterfhuisconstructie en het duo-legaat wellicht aanvechtbaar." Bij gebrek aan rechtspraak en duidelijke standpunten van de fiscus blijft het dan ook nog onduidelijk of onze verrichting onder fiscaal misbruik wordt 555
L. DE BROE,”Nieuw artikel 344, §1is willicht ongrondwettelijk”, Fisc. Act. Februari 2012, 8.
88
verstaan. We hebben er dan ook het raden naar hoe de controleurs de nieuwe bepaling zullen toepassen. Recent is er dan ook een nieuwe omzendbrief556 verschenen, die verdere commentaar verschaft bij de eerste met als hoofddoel de rechtsonzekerheid op te lossen. Hierin vermeldt de administratie voorbeelden wat sowieso geen fiscaal misbruik is en wat wel onder de bepaling zal vallen. Onze constructie wordt hiet niet genoemd, maar de opsomming is dan ook geenzins limitatief. Mijn inziens zal het niet zo’n vaart lopen, de fiscus moet harde bewijzen op tafel leggen om een fiscaal misbruik te bewijzen. In onze verrichting is dan ook de gouden raad, om een nietfiscaal motief in te geven als reden voor de schenking van verzekeringen. De rechtsspraak zal ons hier een beter licht op moeten werpen. Dit wordt ongetwijfeld vervolgd.
VIII.
Besluit
207. Recent is de aandacht voor deze constructie toegenomen zowel van vermogende als van minder vermogende particulieren en dit als ‘appeltje voor de dorst’. De combinatie van een levensverzekeringspolis als handig spaar- of beleggingsinstrument verbonden met de fiscaal interessante schenking (met eventuele enkele lasten) zorgt voor meer dan één beweegreden om voor deze verrichting te kiezen. Desalniettemin is de schenking van verzekeringen, in het bijzonder een levensverzekering, een complexe juridische operatie, te meer omdat er rekening moet gehouden met zowel het verzekeringsrecht, burgerlijk recht als het schenkingsrecht. 208. Aangezien het al een moeilijke onderneming op zich, moeten complexe constructies vermeden worden, zoals, schenken aan meerdere begiftigden, een voorbehoud van vruchtgebruik, het opleggen van lasten. De voorkeur moet gegeven worden aan een eenvoudige schenkingsakte waarin alle rechten en plichten in volle eigendom volledig overgaan aan één begiftigde. 209. De kernvraag van deze masterproef is de vraag: is een schenking van verzekering nog mogelijk? Zoja, in hoeverre? Op deze vraag kan geen duidelijk antwoord gegeven worden en dat is 100% te wijten aan de wetgever en zijn verschillende wetgevingen die – om het zacht uit te drukken – moeilijk met mekaar te verzoenen zijn. Vooreerst zijn er de traditionele problemen met betrekking tot de vormvereisten, om op veilig te spelen wordt met aandrang een notariële akte aanbevolen. Daarnaast het probleem van de fiscale fictiebepaling van artikel 8 W. Succ. kan men slechts vermijden door er voor te zorgen dat er geen sprake is van een beding ten behoeve van een derde, maar dat gaat om een beding ten behoeve van zichzelf. Alsof dat nog niet volstaat voor de particulier komt daar nu het recent het probleem van de nieuwe algemene antimisbruikbepaling bij kijken. De schenking van verzekering is ingegeven om successierechten te ontwijken, op die manier 556
Circulaire nr. 8/2012 dd. 19.07.2012.
89
voldoet ze aan de criteria van artikel 344, 1§ WIB tot herkwalificatie. Is dit een gekunstelde constructie? Misschien, het is zeer zeker een verrichting door specialisten opgesteld. Maar of ze een fiscaal misbruik uitmaakt is nog zeer de vraag. Het is dus afwachten op de toepassing door de rechtsspraak. Het laatste is hierover nog niet gezegd. 210. Indien men als particulier de kans waagt om een schenking van verzekering af te sluiten dan moet deze natuurlijk het gevaar waard zijn. De vraag is echter of ze nog fiscaal interessant is. Zo moet men uit de buurt blijven van artikel 8 W. Succ. Dit kan enkel wanneer men erin slaagt de configuratie zo op te stellen dat er een beding ten behoeve van zichzelf is. Indien men hier in slaagt dan zijn er eventueel schenkingsrechten/registratierechten verschuldigd. Vandaag gelden er in de drie gewesten verlaagde schenkingsrechten (3% of 7%). De schenker kan ook gebruik maken van een handgift en daardoor legaal uit de buurt blijven van de registratierechten. Enkel bij een notariële schenking zijn registratierechten verschuldigd maar via deze weg is uiteraard juridische rechtszekerheid verzekerd. Natuurlijk mag men hier niet de driejarenregel vergeten. Bij opstellen van nalatenschap rekent men ook de schenkingen erbij drie jaar voor het overlijden, tenzij er al registratierechten werden betaald dan worden deze niet meegerekend. Dit is dus gevaar van een handgift, het is dan ook speculeren op de goede afloop van de driejaars termijn na een belastingvrije schenking. Maar wanneer alles volgens plan verloopt, kan men met registratierechten van 3% of 7% de hoge successierechten vermijden. 211. Het blijft dan ook dé vraag of deze constructie door vermogenplanners nog zal worden opgesteld door de vele hindernissen die deze verrichting tegenwoordig moet nemen.
90
IX. Bibliografie A.
Wetgeving
Richtlijn 2002/83/EG van het Europees Parlement en de Raad van 5 november 2002 betreffende levensverzekering, Pb. L. 19 december 2002, afl. 345, 1-51. Richtlijn 2003/48 EG van de Raad van 3 juni 2003 betreffende belastingsheffing op inkomsten uit spaargelden in de vorm van rentebetaling, Pb.L.26 juni 2003, afl. 157. Wetboek Inkomstenbelasting 1992, BS 30 juli 1992. Wet van 25 juni 1992 op de landverzekeringsovereenkomst, BS 20 augustus 1992. Wet van 9 juli 1975 betreffende de controle der verzekeringsondernemingen, BS 29 juli 1975. Wet van 31 december 2003 houdende invoering van eenmalige bevrijdende aangifte, BS 6 januari 2004. KB van 14 november 2003 betreffende de levensverzekeringsactiviteit, BS 14 november 2003. KB van 22 februari 1991 houdende algemeen reglement betreffende de controle op de verzekeringsondernemingen, BS 11 april 1991. Federale overheidsdienst Financiën, circ. nr. 16/2006, 31 juli 2006, T.Not. 2006, 491. Memorie van toelichting. Parl. St. Kamer 1990-91, nr. 1586/1. p.104. Vraag nr.1112 PIETERS 8/9/2006, Vr. en Antw. Kamer, 2006-07, nr. 143, 27924,27927. Commissie
voor
Verzekeringen,
Advies
inzake
de
herkwalificatie
van
levensverzekeringsovereenkomsten – Artikel 124 van de wet van 25 juni 1992, Doc. C/2004/6 van 18 februari 2005. Parl. St. Kamer 1992-93, nr. 1072/8, p.101. Wetsvoorstel ingediend door W. BEKE, S. BETHUNE en R. TORFS, Wetsvoorstel tot aanvulling van artikel 124 van de wet van 25 juni 1992 op de Landverzekeringsovereenkomst betreffende de inkorting van het kapitaal van een levensverzekering in geval van erfopvolging, Parl. St. 2010-11, 5528/1.
B.
Rechtspraak
Arbitragehof nr. 54/99, 26 mei 1999, BS 18 augustus 1999, RW 1999-2000, nr. 9, p.295, De Verz. 1999, 475, noot Y-H. LELEU en D. SCHUERMANS, EJ 2000, 22, noot F. BUYSSENS, TBH 1999, 849, noot K. TERMOTE, T.Not. 2000, 257, noot N. TORFS, JLMB 1999, 1456, Rev.not.b 1999, 710 en Rev trim.dr. fam. 1999, 691. GwH 26 juni 2008, BS 3 september 2008, 46.098, T.Not. 2008, afl. 12, 584, noot C. SCHOCKAERT, RW 2008-09, afl. 30, 1255, Act. dr.fam. 2008, 153, noot E. DE WILDE D’ESTMAEL, JT 2008, 601, noot Y.H LELEU en J. RECHON, RGAR 2008, nr. 14450, noot P. MOREAU, Rec. génr.not. 2008, 312, noot G. RASSON, Rev.trim.dr.fam 2008, 1065 en TBH 2008, 757, noot K. TERMOTE. GwH 16 december 2010, nr. 147/2010, BS 14 februari 2011, 11217. Cass. 19 januari 1968, Pas. 1968, I, 640. Cass. 3 april 1970, RNB 1970, 606. Cass. 23 juni 1977, JT 1978, 83. Cass. 29 juni 1989, AFT 1989, 338, noot B. PEETERS, Arr. Cass. 1988-89, 1305, Not. Fisc. M. 1990, 29, noot A. MICHIELSENS, Pas. 1990, I, 1193, RW 1989-90, 576, Rev. not.b. 1989,599. Cass. 16 november 1989, Ann. dr.Liège 1990, 334, noot P. DELNOY, Arr. Cass. 1989-90, 371, Pas. 1990, I, 331, RCJB 1993, 73, noot S. NUDELHOLE, RW 1989-90, 1259; TBBR 1990, 294, noot L. RAUCENT. Cass. 21 januari 2000, Arr. Cass. 2000, 168, Bull. 2000, 165, Not.Fisc.M. 2000, 190, noot P. DELNOY, Rev.not.b. 2000, 336, noot D. STERCKX, RW 2000-01, 1016, noot J . NEUTS. Cass. 16 mei 2002, T. Not. 2003, 115, Rev.not.b. 2003, 323, noot E. DE WILDE D’ ESTMAEL. Cass. 16 januari 2006, Rec.gén.enr.not. 2007, nr.25777. Cass. 12 december 2008, Act.dr.fam. 2009, 149, noot S. NUDELHOLE, JT 2010, 335, RW 2008-09, 1690, noot R. BARBAIX, TBBR 2009, 236, noot M.A. MASSCHELEIN. Cass. fr. 18 juli 2000, Bull. civ. 2000, I, nr. 213.
II
Cass. fr. 23 november 2004, RGDA 2005, 110, noot L. MAYAUX, D. 2005, noot B. BEIGNEIR, JCP 2005, I, 111. Antwerpen 1 februari 2006, RW 2007-08, 1816, noot WERMOES. Antwerpen 27 februari 2007, Rec. genr. Not 2007., nr25.886. Antwerpen 3 oktober 2007, NJW 2008, 259. Antwerpen 3 maart 2009, T. Verz. 2009, afl. 2, 162, noot C. DEVOET. Bergen (7e k.) 22 november 2005, JLMB 2007, afl. 18, 732, noot J. SACE. Brussel 12 september 2000, JT 2000, 807-808 en Rec.gen.enr.not. 2001, 206, noot L. ROUSSEAU. Brussel 5 februari 2001, T. Verz. 2002, afl. 2, 409- 413, noot J.-C. ANDRE-DUMONT. Brussel 19 december 2001, RW 2002-03, 547, noot. Brussel 13 oktober 2009, T. Not. 2010, 93-99. Gent 8 oktober 1999, RGAR 2001, 13388 en AJT 1999-2000, 889. Gent 9 december 2003, FJF 2004, afl. 6, 541. Gent 4 maart 2004, NJW 2004, 847, noot G. VERSCHELDEN. Gent 14 september 2004, fisconet. Gent 11 oktober 2004, JT 2005, 100. Gent 8 december 2005, T. Not. 2006, 412. Luik 27 april 1994, De Verz. 1994, 571, noot J.-C. ANDRE-DUMONT. Luik 3 februari 2003, De Verz. 2003, 580, noot C. DEVOET, JT 2003, 386, noot Y-H. LELEU, Bull. Ass. 2003, nr. 344, 580. Luik 19 mei 2004, JLMB 2004, 1197. Luik 2 juni 2006, RNB 2007, 226. Kh. Brussel 29 november 2005, T. Verz. 2006, afl. 2, 228-231, noot C. DE GEYTER. III
Rb. Antwerpen 4 april 2006, De Verz. 2008/1, 73. Rb. Brugge 15 januari 2002, De Verz. 2002, 678, noot, Act. Fisc. 2002, afl. 16, 5, FJF 2003, afl. 1, 63. Rb. Brugge 12 maart 2002, AFT 2002, 287-290. Rb. Brugge 20 maart 2002, De Verz. 2002, afl.3, 686-696, noot. Rb. Brugge 23 maart 2004, T. Not. 2004, 689, noot F. BOUCKAERT. Rb. Brussel 9 april 2001, JLMB 2001, 1358, noot J. SACE Rb. Brussel 1 september 2003, De Verz. 2004, afl. 1, 116, noot H. SCHILTZ, De Verz. 2004, afl. 2, 391392, noot M. MOHR, T. Not. 2004, 670-674. Rb. Brussel (7e k.) 10 juni 2008, T.Not. 2008, afl. 12, 618, noot. Rb. Doornik 16 mei 2006, Fisc. Act. 2006, 29/2, De Verz. 2008, nr. 362, 73-75. Rb. Luik 16 februari 2004, JLMB 2006, 1158, noot LOUIS, S. Rb. Luik 22 maart 2010, BS 19 mei 2010. Rb. Kortijk 17 juni 1996, T. Not. 1997, 100. Rb. Mechelen (4e k.), 6 februari 2008, T.Not.2008, afl. 12, 613. Rb. Mechelen 12 januari 2011, NJW 9 februari 2011, afl. 236, 107-110. Rb. Mons 10 oktober 2005, Rev.not.b. 2006, 350, noot F. BOUCKAERT Vred. Namen 30 april 1998, Div.Act. 1998, 108. Vred. Roeselare 15 januari 2009, T.Not 2011, 7-8.
C.
Rechtsleer 1.
Boeken
BINON, J.M.,” Assurances des Personnes: dispositons communes. Assurance – vie: règles generals et droits du preneur” in M. FONTAINE en J. BINON, La loi du 25 juin 1992 sur le contract d’assurance terrestre, Louvain-la-Neuve, Academie/ Bruylant, 1993, 245-293. IV
BINON, J.M., en DUBUISSON, B., “L’aléa dans les produits d’assurance vie. Le point de vue belge” in B. DUBUISSON en C. JAMAIN, Les nouveaux produits d’assurance vie. Droit civil et droit fiscal, Louvain-la-Neuve, Academie/Bruylant, 2000, 21-61. BAEL, J., “De vereffening – verdeling na echtscheiding. Enkele capita selecta” in CBR Jaarboek. 2002– 2003, Antwerpen, Maklu, 2003, 538 p. BAEL, J., “ Erfenissen, schenkingen en testamenten” in G. VERSCHELDEN, Rechtskroniek van het notariaat. Deel 5. Familierecht, Brugge, die Keure, 2004, 119-129. BARBAIX, R., ”Erfrechtelijke aspecten van de (onrechtstreekse) schenking via levensverzekering. De debatten heropend?” in R. BARBAIX, H. CASMAN, N. GEELHAND, W. PINTENS en F. SWENNEN, Over Erven. Liber amicorum Mieken Puellinckx-Coene, Antwerpen, Kluwer, 2006, 55-81. BARBAIX, R., Het contractuele statuut van de schenking, Antwerpen, Intersentia, 2008, 1130 p. BERNAUW, K., “Verzekeringen en erfrecht” in K. VERSTRAETE, G. VERSCHELDEN (e.a), Rechtskroniek voor het notariaat: deel 11, Brugge, Die Keure, 2007, 33-71. BUYSSENS, F. en LELEU, Y-H.”De levensverzekering tussen echtgenoten” in W. PINTENS en F. BUYSSENS, Vereffening – verderling van het huwelijksvermogen, Antwerpen, Maklu, 1993, 55-90. CASMAN, H.,“Levensverzekering van en voor gehuwden” in M. STORME, Gezin en recht in postmoderne samenleving in Postuniversitaire cyclus Willy Delva 1993/1994, Gent, Mys & Breesch, 1994, 427-445. CASMAN, H., “Enkele suggesties voor het opstellen van huwelijkscontracten met keuze voor een gemeenschapstelsel” in KFBN, De evolutie in huwelijkscontracten, Brussel, Bruylant, 1995, z.p. CASMAN, H., “Levensverzekering en huwelijk” in H. CASMAN, CH. ENGELS en A. HEYVAERT, Notariële actualiteit.12. Familiaal vermogensrecht, Brugge, Die Keure, 2000, 11-31. CASMAN, H., “L’assurance vie au regard du droit des donations et du droit successoral” in B. DUBUISSON en P. JADOUL (eds.), L’assurance-vie et les pensions complémentaires, Brussel, Bruylant, 2006, z.p. CASMAN, H., “L’assurance vie et le droit civil des successions” in J.-C. ANDRE- DUMONT, H. CASMAN, A. CULOT, P. DE PAGE, I. DE STEFANI, P. GLINEUR en A.-C. LUSSIE, L’assurance vie: outil de planification patrimoniale, Limal, Anthemis, 2010, 135-162. V
CLAESSENS, B. en VANHALLE, K., “De relativiteit van de interne gevolgen van de overeenkomst” in J. ROODHOOFT (eds.), Bestendig Handboek Verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, 2009, losbl. COUSY, H., “Over de kwalificatie van levensverzekeringscontracten en de rol die daarin wordt gespeeld door het begrip kanscontract” in B. TILLEMAN en A. VERBEKE, Knelpunten Kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 1-103. DELAHAYE, T. en CASTELEIN, C., Het voorlopig bewind, Gent, Larcier, 2007, 255 p. DE GEYTER, C., “Giften met betrekking tot de levensverzekering op verzekeringsrechtelijk vlak” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 71-89. DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civil belge, VIII, I, Les libéralités (Géneralités), Les donations, Brussel, Bruylant, 1962, 654-661. DE WILDE D’ ESTMAEL, E., Les donations, in Rép.not., III, VII, Brussel, Larcier, 1995, 271 p. DE WULF, C., Het opstellen van notariële akten. Boek I, Mechelen, Kluwer, 2002-2006, z.p. DE
WULF,
C.,
”De
overdracht
om
niet
van
de
rechten
voortvloeiend
uit
een
verzekeringsovereenkomst” in K. BERNAUW, C. DE GEYTER, C. DE WULF, C. DEVOET, S. VAN CAENEGHEM, Levensverzekering en giften, Mechelen, 2008, 169-189. DECUYPER, J. en RUYSSEVELDT, J., Successierechten 2010-2011, Mechelen, Kluwer,2010, 1963 p. DEKNUDT, G., “Schenkingen” in W. PINTENS, J. DU MONGH, C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 83-100. DEKKERS, R., Handboek burgerlijk recht, III, Huwelijkstelsels – Erfrecht – Giften, Brussel, Bruylant, 1971, 892p. DEVOET, C., “De levensverzekeringsovereenkomst – Algemene aspecten” in J-C. ANDRE-DUMONT (eds.), Kluwer’s Verzekeringshandboek (II.1.8), Mechelen, Kluwer, 2008, 49-50. DEVOET,
C.,
“De
rechten
van
partijen”
in
J.-C.
ANDRE-DUMONT
(eds.),
Kluwer’s
verzekeringshandboek (II.1.11), Mechelen, Kluwer, 2004, losbl., 49-89. DEVOET, C., “Indeling van de levensverzekering” in J.-C. ANDRE-DUMONT (eds.), Kluwer’s verzekeringshandboek (II.1.4.), Mechelen, Kluwer, 2004, losbl., 59-66. VI
DEVOET, C., L’assurance-vie. Aspects techniques et juridiques, Brussel, Kluwer, 2004, 302 p. DEVOET, C., Levensverzekering: Technische en juridische aspecten, Mechelen, Kluwer, 2005, 285 p. DILLEMANS, R., De erfrechtelijke reserve, Leuven, Universitaire Boekhandel Uystsrpuyst, 1960, 323 p. KLUYSKENS, A., Beginselen van burgerlijk recht, III, De schenkingen en testamenten, Antwerpen, Standaard, 1947,479p. LABEEUW, N., “ Schenking versus bankgift” in W. PINTENS en J. DU MONGH, Familiaal vermogensbeheer. Het burgerlijk wetboek na 200 jaar nog actueel, Antwerpen, Intersentia, 2004, 3786. LABEEUW, N., “Schenking van een levensverzekering – Gevolgen van het arrest van het Grondwettelijk Hof 26 juni 2008” in W. PINTENS, J. DU MONGH en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2009, Antwerpen, Intersentia, 2009, 281-296. LELEU, Y-H., ”La mise en oeuvre par le notaire et je jugde du nouveaux statut des certaines prestations d’assurance vie entre les époux communs et biens” in J.LEDOUX en D.STERCKX (eds.), Mélanges offertes à Roland De Valkeneer, Brussel, Bruylant, 2000, 341-365. LEROY, D. en VERDICKT, B., ”Actuele ontwikkelingen in het erfrecht” in W. PINTENS en J. DU MONGH (eds.), Familiaal huwelijksvermogensrecht – Themis, Brugge, die Keure, 2009, 71-105. MOSSELMANS, S.,” Onherroepelijkheid/ Principe” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: Schenking. Handboek estate Planning. Boek 2, Gent, Larcier, 2005, 205-211. PINTENS, W., VAN DER MEERSCH, B. en VAN WINCKELEN, K., Inleiding tot het familiaal vermogensrecht, Leuven, Universitaire Pers, 2002, 997 p. PINTENS, W., “De hervorming van het voorlopig bewind over de goederen van de meerderjarige door de wet van 3 mei 2003” in S. MAERTENS en G. BENOIT (eds.), Actualia ouderlijk gezag, voogdij en voorlopig bewind, Brugge, Die Keure, 2004, 1-45. PINTENS, W., MOSSELMANS, S. en DECLERCK, C., Praktijkboek Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2009, 559 p.
VII
PINTENS, W., DECLERCK, C., DU MONGH, J. en VANWINCKELEN, K., Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 1345 p. PINTENS, W., DECLERCK, C. en VANWINCKELEN, K., Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2012, 439 p. RUYSSEVELDT, J., “Actuele ontwikkelingen inzake levensverzekeringsovereenkomsten” in W. PINTENS en J.DU MONGH, Patrimonium 2007, Antwerpen, Intersentia, 2007, 325-355. RUYSSEVELDT, J., Sterven en erven, Roeselare, Roelarta Books, 2009, 255-264. RUYSSEVELDT, J., Praktijkgids successieplanning, Knokke-Heist, X, 2011, 928 p. SACE, J., “Les libéralités – Dispositions générales” in Rép. not., III,
Successions- Donations et
testaments, VI, Brussel, Larcier, 1993, 321 p. SACE, J., “Réflexions sur la révocation des donations” in Liber Amicorum Paul Delnoy, Brussel, De Boeck & Larcier, 2005, 477-485. SCHUERMANS, D., “Art. 121-123 Wet Landverzekeringsovereenkomst” in H. COUSY, L. SCHUERMANS, K. BERNAUW en C. VAN SCHOUBROECK (eds.), Verzekeringen. Artikelgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 2003, 39-63. SEYNS, S., VERDICKT, B., “Wetsvoorstellen” in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2010, Antwerpen, Intersentia, 2010, 131-132. SWENNEN, F., Geestesgestoorden in het burgerlijk recht, Antwerpen, Intersentia, 2000, 879 p. SWENNEN, F., “Grondvereisten/Toestemming/Schenker” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: Schenking. Handboek estate Planning. Boek 2, Gent, Larcier,2005, 3-9. TORFS, N., “De individuele levensverzekering en de groepsverzekering: nieuwe economische situatie, nieuwe juridische aanpak?” in KFBN, Echtscheiding door onderlinge toestemming, Brugge, Die Keure, 2002, 53-65. VANBEYLEN, K. en DEBOODT, G., ”Behoren gemengde levensverzekeringen tot het eigen of gemeenschappelijk vermogen na het arrest van het Arbitragehof van 26 mei 1999” in F. BOUCKAERT, Facetten van het ondernemingsrecht: liber Amicorum, Leuven, Universitaire Pers, 2000, 477-495.
VIII
VIANE, J., MAGHERMAN, P., VAN EMELEN, G. en WEYTS, T., De levensverzekering als vermogensstructuur, Roeselare, Roelarta Books, 2007, 133 p. VERVOORT, I. en ABIUSO, R., “Oorzaak/Verval/Voorwaarde” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: Schenking. Handboek estate Planning. Boek 2, Gent, Larcier,2005, 33-36. VOET, L., Artikel 7 W. Succ.: schenking of natuurlijke verbintenis?, Gent, Larcier, 2010,69p. VAN BELLEGHEM, L., Praktische belastingservice bank – verzekeringen – accoutancy, Sint- Niklaas, 2012, 584 p. VAN EESBEECK, P., “Levensverzekering/Algemeen juridisch kader” in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN (eds.), Vermogensplanning: alternatieve vormen. Handboek estate Planning. Boek 7, Gent, Larcier,2006, 3-13. VAN EESBEECK, P. en VEREYCKEN, L., “Beleggingsverzekering: instrument voor vermogensoverdracht en successieplanning”, Life & Benefits Cahier, Mechelen, Kluwer, 2009, 63-66. VAN EESBEECK, P., ”Planning via levensverzekeringen” in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN, Vermogensplanning: alternatieve vormen. Handboek Estate Planning. Boek 7, Gent, Larcier, 2010, 239 p. VAN EESBEECK, P.,“Levensverzekering/ Algemene toepassingsmechanismen inzake successierechten” in A. VERBEKE, H. DERYCKE en P. LALEMAN (eds), Vermogensplanning: alternatieve vormen. Handboek Estate Planning. Boek 7, Brussel, Larcier, 2010, 21-28. VAN ZANTBEEK, A., “De levensverzekering, hét succesieplanningsinstrument bij uitstek?” in B. TILLEMAN en A. VERBKE, Knelpunten in kanscontracten, Antwerpen, Intersentia, 2004, 141-172. WAUTERS, B., “Onrechtstreekse schenking/Voorwerp/Geld en gedematerialiseerde effecten” in A. VERBEKE, F. BUYSSENS en H. DERYCKE (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: Schenking. Handboek estate Planning. Boek 2, Gent, Larcier,2005, 173-176. WAUTERS, B., “Onrechtstreekse schenking/Derdenbeding/Levensverzekering” in A. Verbeke, F. Buyssens en H. Derycke (eds.), Vermogensplanning met effect bij leven: Schenking. Handboek estate Planning. Boek 2, Gent, Larcier, 2005, 183-184.
IX
WYLLEMAN, A. en BOONE, K., “De voor notariaat relevante wijzigingen aan het voorlopig bewind” in KFBN, Voorlopig bewind, Brussel, Bruylant, 2004, 177-185. 2.
Tijdschriften
ADRIAENS, J., ”Successieplanning: Grondwettelijk Hof stript verzekeringskleedjes”, Fisc.Act 2008, nr. 26, 4-7. BAEL, J., “Artikel 124 van de Wet Landverzekeringsovereenkomst in het licht van de recente rechtspraak”, T.Not. 2004, 662-680. BIELEN, P., “Tak 23 levensverzekering: geen minimum bij overlijden vereist”, Fiscoloog 2006, afl. 1009, 1-2 BIELEN, P., “ De identiteitscrisis van de tak 21 - en tak 23 – levensverzekering in de inkomstenbelastingen: beleggingscontract of levensverzekering?”, TFR 2007, afl. 325, 587-598. BOUCKAERT, F., ” De Landverzekeringswet in verhouding tot het huwelijksvermogensrecht en erfrecht”, De Verz. 2005, nr. 353, 627-644. BUYSSENS, F., “De comeback van het huwelijksvermogensrecht in de wereld van de persoonsverzekering (noot onder Arbitragehof 26 mei 1999), EJ 2000, 25-29. CASMAN, H., “Schenkingen en successierechten”, Not.Fisc.M. 1994, afl. 7,1-16. CASMAN, H., “Levensverzekering en huwelijk”, De Verz. 2001, 239-246. CASMAN, H., “Actualia Schenkingen”, NJW 19 oktober 2011, nr.248, 558-567. DE BROE, L., “Artikel 344, §1: van waterpistooltje tot bazooka?”, Fisc. Act. Februari 2012, nr. 5, 1-3. DE BROE, L., ”Nieuw artikel 344, §1 is willicht ongrondwettelijk”, Fisc. Act. Februari 2012, 4-8. DE GEYTER, C., ”Levensverzekeringen – schenkingsrechten – erfrecht”, T.Not. 2006, 588-614. DE GEYTER, C.,”Giften met betrekking tot de levensverzekeringen op verzekeringsrechtelijk vlak”, De Verz. 2008, nr. 14, 68-89. DE WILDE D’ESTMAEL, E., “La disqualification d’un contract d’assurance en produit d’épargne: conséquences en matière de donation”, Rev.not.b. 2003, 238-261.
X
DE WILDE D’ESTMAEL, E., “Arrêt de la Cour constititutionnelle du 26 juin 2008: l’article 124 du Code des Assurances malmené”, Act.dr.Fam. 2008, afl. 8, 156-169. DE WULF, C., ”Levensverzekering en giften – Twee verschillende rechtsfiguren op elkaar af te stemmen”, T. Not. 2006, 562-566. DE
WULF,
C.,
”De
overdracht
om
niet
van
de
rechten
voortvloeiend
uit
een
levensverzekeringsovereenkomst”, De Verz. 2008, nr. 14, 167-186. DU MONGH, J., ”Levensverzekering en erfrecht na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008”, RW 2008-09, 1242-1254. DECKERS, C., DE HERDT, J. en GEELHAND, N., ”Successieplanning in extremis in Vlaanderen”, TEP 2008, 7-60. DEBUCQUOY, F., “De gronden tot herroeping van een schenking onder levenden wegens ondankbaarheid”, TBBR 2004, 531-549. DEKNUDT, G., ”Artikel 124 Landverzekeringswet strijdig bevonden met artikelen 10 en 11 Grondwet”, Nieuwsbrief Notariaat oktober 2008, afl. 14, 1-5. DEKNUDT, G., ”De schenking van (alle) rechten van een levensverzekeringscontract: opgelet met aansprakelijkheid ingevolge chronologie!”, Nieuwsbrief Notariaat oktober 2009, nr. 16, 4-7. DEKNUDT, G. en SEYNS, S., “De begunstiging onder kosteloze titel via levensverzekeing: het GWH spreekt zich opnieuw uit over artikel 124 Landverzekeringswet”, Nieuwsbrief Notariaat maart 2011, nr. 4-5, 5-10. DEVOET, C., “L’assurance –vie est-elle un contract aléatoire?”, De Verz. 2002, 552-589. DEVOET, C., “Assurance-vie et prédécès du conjoint-la circulaire n° 16/2006 du 31 juillet 2006: confondate et anachronique?”, Act.Fisc. 2006, 1-6. DELNOY, P., ”La qualification de la donation par viremint” (noot onder Bergen 20 november 1979), RCJB 1984, 196-235. DELNOY, P., “Schenkingen vervallen wegens verdwijnen van oorzaak”, T.Not. 2011, afl. 9, 485-491. DUBUISSON, B., “Les nouveaux produits d’assurance-vie face au droit. La fin des privileges?”, TBBR 1997, 342-373. XI
FAGNART, J-L., “L’assurance-vie épargne déguisée?”, De Verz. 2004,669-686. GEELHAND, N., “Antimisbruikbepaling in successierechten in strijd met de wet?”, Fisc. Act. 2 mei 2012, nr. 17, 1-3. GLINEUR, P., “Assurances et droit fiscal – Qualification, disqualification et requalification”, Dossier 11, De Verz. 2005, 30. HENDRICKX,
C.,
”Herkwalificatie
van
groeps-en
bedrijfsleidersverzekeringen
als
beleggingsovereenkomt: discussie lijkt beslecht” (noot onder Rb. Leuven 9 oktober 2009), RAGBN 2010, nr. 9, 559-564. HUBRECHT, S.,”Overdracht van alle rechten om niet en artikel 8 W. Succ.”, Nieuwsbrief Successierechten 2009, nr. 2-3, 7-11. JOCQUE, G., “Verzekeringsrecht: kroniek 2009-2011. Rechtspraaksoverzicht Grondwettelijk Hof en Hof van Cassatie (juli 2009 – juni 2011)”, NJW 21 september 2011, nr. 246, 478-488. JVD, “Algemene antimisbruikbepaling: niet bij duidelijke wettekst”, Fiscoloog 9 mei 2012, nr. 1295, 58. LABEEUW, N., “Arrest Grondwettelijk Hof 26 juni 2008 – Wat valt er nog onder het toepassingsgebied van artikel 124 Wet Landverzekeringsovereenkomst?”, Nieuwsbrief Successierechten 2009, nr. 2-3, 17. LABEEUW, N. en VERDICKT, B., ”Successieplanning met een levensverzekering: enkele knelpunten”, TEP 2009, 86-109. LELEU, Y.-H., “Examen de jurisprudence (1982-1996). Régimes matrimoniaux”, RCJB 1998, 43-186. LELEU, Y.-H., “Une nouvelle qualification pour certaines prestations d’assurance vie entre époux communs en biens”, (noot onder Arbitragehof 26 mei 1999), De Verz. 1999, 483-494. LELEU, Y.-H. en RENCHON, J.-L., ”Assurances vie et réserve héréditaire: égalité et solidarité?” (noot onder GWH 26 juni 2008), JT 2008, 597-601. MASSCHELEIN, M.-A., “Het verval van de schenking wegens het verdwijnen van de oorzaak: het einde van een lang verhaal?” (noot onder Cass. 12 december 2008), TBBR 2009, 240-246.
XII
MAYEUR, A.,”Problématique du droit de succession et du droit de donation sur les assurances-vie”, Nieuwsbrief Droits de succession 2007, nr. 4-5, 1-24. MEYUS, A. en WILKENS, S.,”De gemodaliseerde hand- en bankgift – een instrument voor estate planning”, AFT 2001, 165-190. MOHR, M., “Is een levensverzekering verbonden aan beleggingsfonds een belegging of een verzekering”?, De Verz. 2004, 391-392. NELIS, S. en DELBOO, M., ”Registratie aanvaarding levensverzekeringen: over de valkuil van artikel 4, 3° W. Succ.”, Successierechten 2006-07, nr. 8, 7-12. PIGNOLET, D., “Vermogensplanning door middel van levensverzekeringen”, AFT 2008, 4-25. PINTENS,
W.
en
VAN
DEN
ABEELE,
P.,
”De
levensverzekering
in
het
familiaal
huwelijksvermogensrecht”, T. Not. 2006, 615-637. PIRSON, R., “Examen de jurisprudence. Successions et libéralité”, RCJB 1960, 445-450. PUELINCKX-COENE, M., GEELHAND, N. en BUYSSENS, F., “Overzicht van rechtspraak. Giften (19931998)”, TPR 1999,779-1117. PUELINCKX – COENE, M., VERSTRAETE, J., GEELHAND, N. en VERHAERT, I., ”Overzicht van rechtspraak. Erfenissen (1996-2004)”, TPR 2005, 449-744. PUELINKCX – COENE, M., “Het moeilijke huwelijk tussen erfrecht en levensverzekering”, TEP 2005, 294-328. RASSON, G., “Inconstitutionnalité de l’art. 124 de la loi du 25 juin 1992 sur le contrat d’ assurance terrestre”, Rec.gén.enr.not. 2008, afl. 8, 317-320. RUYSSELVELDT, J. en VAN ZANTBEEK, A., “Levensverzekeringsrecht. Herkwalificatie van levensverzekeringen”, Life & benefits 2005, nr. 2, 5-6. RUYSSEVELDT, J. en VAN ZANTBEEK, A.,”Schenkingen met een conventionele terugkeer en controle via levensverzekeringen”, De Verz. 2005, nr. 15, 43. RUYSSEVELDT, J., “Impact van ‘beleggingsverzekeringen’ bij echtgenoten gehuwd onder een gemeeschappelijk stelsel”, Successierechten 2006, afl. 9, 1-6.
XIII
RUYSSEVELDT, J., ”Recente ontwikkelingen in het Vlaams successierecht”, Not. Fisc. M. 2007,1-16. SCHILDERMANS, C., ”Het arrest van het Grondwettelijk Hof van 26 juni 2008 en artikel 124 WLVO: duidelijk en toch niet duidelijk!”, De Verz. 2009, nr. 367, 124-132. SCHILTZ, H., “Tak 23 – Herkwalificatie een stap te ver?”, De Verz. 2004, nr. 346, 120-123. SCHOCKAERT, C., “Artikel 124 van de wet op Landverzekeringsovereenkomst ongrondwettelijk verklaard: een analyse”, T.Not. 2008, afl. 12, 584-612. SPAGNOLI, K., “ Levensverzekering of belegging: fiscale en gewone rechtbanken blijven het oneens”, Fisc. Act. 2006, nr. 42, 6-9. STULEMEYER, H., “Levensverzekering: onzekerheid over genieter volstaat”, Fiscoloog 2006, afl. 1040, 7-10. SWENNEN, F., “Het voorlopig bewind hervormd”, RW 2004-05,1-17. TERMOTE, K., “Discriminatie bij levensverzekering tussen echtgenoten”, TBH 1999, 852. TERMOTE, K., “Het Grondwettelijk Hof hekelt levensverzekering als middel voor onterven”, Balans 2008, afl. 590, 4-5. TORFS, N., “De levensverzekering en het huwelijksvermogensrecht. Het gelijkheidsbeginsel geschonden”, T.Not. 2000, 230-242. TORFS, N., “Levensverzekering en erfrecht. Stand van zaken na het arrest van het Grondwettelijk Hof van 16 december 2010”, RGDC 2011, 214-219. VAN BIERVLIET, J., “Des époques à considérer pour la capacité de disposer et de recevoir par donation entre vifs”, Rev.prat.not.b 1927,81-89. VAN DE WIELE, A. en MEESTERS, B., “De levensverzekering in het notariaat”, Not. Fisc. M. 2008, 241265. VAN DYCK, J., “Kwalificatie als levensverzekering: zorgt Antwerpen voor fiscale dooi?”, Fiscoloog 2009, nr.1156, 6-7. VAN EESBEECK, P. en VEREYCKEN, L., “Wat met de levensverzekeringen bij gemeenschap van goederen?”, Fiscoloog augustus 2006, nr. 1037, 5-10. XIV
VAN EESBEECK, P.,“Ook successierechten op polis overlevende echtgenoot bij gemeenschap van goederen”, Life & Benefits 2007, nr. 1, 1. VAN
EESBEECK,
P.,
”Beleggingsverzekeringen:
nieuwe
rechtspraak
inzake
diskwalificatieproblematiek”, Life & Benefits 2007, nr.2, 4-8. VAN EESBEECK, P. en VEREYCKEN, L., ”Wat een notaris moet weten over levensverzekeringen en beleggingsverzekeringen”, Not. Fisc. M. 2009, 59-192. VAN EESBEECK, P. en VEREYCKEN, L., ”Ruling over levensverzekering op naam overlevende echtgenoot”, Fiscoloog 2010, nr. 1197, 7-10. VANDENBRANDEN, J. en BELLENS, A., “ Beleggingsovereenkomst of levensverzekering? Einde van de discussie in zicht?”, Fisc. Act. 2006, nr. 29, 1-4. VERHULST, I. en NELIS, S., ”Levensverzekeringen, huwelijk en successierechten”, TFR 2006, afl. 307, 695-706. VERHULST, I., ”Kan een erfgenaam de Landverzekeringswet naast zich neerleggen en zich beroepen op het Burgerlijk Wetboek om rechten te verkrijgen op een levensverzekering?” (noot onder GWH 26 juni 2008), TFR 2009, nr. 353, 43-45. VEREYCKEN, L., “Levensverzekering. Risico géén essentieel kenmerk”, Life & Benefits 2004, nr.2, 1-4. VEREYCKEN, L., “Beleggingsverzekering: een evenwichtig kanscontract is geen nattevingerwerk”, Life & Benefits 2008, nr.7, 1-4. VERMEIR, W. en DEJONCKHEERE, C., “Van ‘Low risk’ tot ‘Growth’: vermogensplanning via tak 23 producten”, Bank en financiewezen 2001, nr. 6, 345- 350.
XV
