Scenario’s voor de beleidsontwikkeling voor de collectie tijdschriften, e-books en muziek van Bibliotheek Almere Inhoud
Inleiding
2
Actiepunt: tijdschriften
3
Actiepunt: muziek – cd’s / dvd’s
8
Actiepunt: muziek – bladmuziek
13
Actiepunt: e-books
16
Conclusies
18
Bijlage 1
20
Bijlage 2
21
Bijlage 3
22
Bijlage 4
23
1
Inleiding
In het collectiebeleidsplan van de Bibliotheek Almere, ‘Meer dan een gewone stadsbibliotheek’ van april 2007, zijn drie actiepunten benoemd die om nadere uitwerking vragen: tijdschriften, muziek en e-books. Het gaat hier om drie onderwerpen die elk hun eigen dynamiek hebben.
De wereld van de tijdschriften, zowel ter informatie als voor ontspanning, is in beweging mede onder invloed van het groeiende belang van internet als bron van informatie. Muziek is er in soorten en maten, in de breedste zin van het woord. De toekomst van vooral cd’s met popmuziek is ongewis. Maar zelfs voor het gebruik van cd’s met klassieke muziek is het moeilijk de toekomst op de langere termijn te voorspellen. De generatie die nu zijn popmuziek van internet download, zal wellicht op latere leeftijd ook de oude meesters aldus aan de eigen verzameling toevoegen. En wat te denken van de verzamelingen bladmuziek, verspreid over even zo vele bibliotheken? Het e-book zou, zo werd voorspeld, het gewone boek overbodig maken. Die voorspelling lijkt nog steeds niet uit te komen, althans niet op de wijze waarop werd gesuggereerd. De dodo is uitgestorven, maar het boek voorlopig nog lang niet, zo lijkt het. Maar net zoals bij het gebruik van de personal computer kan een dergelijke ontwikkeling zich plotseling manifesteren. Per onderwerp behandelen we in het kort de stand van zaken, waar mogelijk geruggesteund door cijfermateriaal, presenteren we één of meer scenario’s waarvan één scenario tenslotte de voorkeur krijgt.
2
Actiepunt: tijdschriften
“De tijdschriftencollectie neemt een steeds prominenter plaats in als aanvulling op of vervanging van de informatie in boekvorm. Het aanbod, kwantitatief en kwalitatief, moet toegesneden worden op enerzijds de vraag, anderzijds de WSF-functie en de wens om een brede collectie te presenteren. […] Inmiddels heeft een lichte verschuiving in het budget plaatsgevonden ten gunste van het tijdschriftensegment. Een aantrekkelijker presentatie is in gang gezet. Het koppelen van losse tijdschriftnummers in Bicat is thans mogelijk en zorgt voor gedetailleerde informatie rondom (niet) populaire titels en aantal uitleningen. De logistiek (mutaties; reclameren) is beter georganiseerd sinds 2006, maar behoeft strakkere aansturing. In 2007 wordt de procedure inzake tijdschriften herzien. De nieuwe procedure behelst een meer slagvaardige en efficiëntere werkwijze, met minder betrokken personen dan tot nu toe. Dit geldt voor het hele selectieproces: centrale coördinatie, kortere lijnen naar de diverse afdelingen/ vestigingen en duidelijker afspraken over ieders rol”. Aldus het collectieplan 2007 – 2009.
Algemene ontwikkeling De tijdschriftenmarkt groeit wereldwijd. In 2003 werd in deze branche 71 miljard dollar omgezet, 80 miljard dollar in 2008 en naar verwachting (maar dat was voor de kredietcrisis) 95 miljard dollar in 2012.1 Het merendeel van de consumenten wil nog steeds papier. Ongeveer een kwart van de consumenten wil ook wel gebruik maken van digitale versies, maar is zeker niet bereid daarvoor hetzelfde bedrag te betalen. Zowel in de Verenigde Staten als in Europa spelen uitgevers in op digitale trends en ontwikkelingen, doch het tempo in Europa lijkt wat minder hoog te liggen dan aan de andere kant van de Oceaan. Zaak is, zo stelt het rapport, dat uitgevers de markt en het consumentengedrag goed in de gaten blijven houden. Immers, zoals de personal computer ineens doorbrak, zo zou het ook met de digitale tijdschriften kunnen gaan. In hoeverre de recessie dit toekomstbeeld zal bederven, is nog niet duidelijk, maar dat de economische ontwikkelingen een negatief effect zullen hebben, lijkt haast onontkoombaar. De tijdschriftenmarkt in Nederland heeft het de afgelopen jaren niet slecht gedaan. De verspreide oplage van publiekstijdschriften groeide tussen 2006 en 2007 met 3,6 procent tot ruim 27 miljoen exemplaren.2 De beste resultaten waren er voor auto- en motorbladen, culinaire bladen en opiniebladen. De kranten gingen met bijna twee procent in oplage achteruit. De gratis dagbladen brachten juist meer exemplaren uit. Deze ontwikkelingen zetten in 2008 door. In het tweede kwartaal van 2008 was de verspreide oplage 1,5 procent hoger dan die van het eerste kwartaal.3 Sterke stijgers waren de special interest bladen (bijna 29 procent), populair wetenschappelijke bladen (bijna 16 procent), reis- en recreatiebladen (meer dan 7 procent) en auto- en motorbladen (bijna 4 procent).4 1 PricewaterhouseCoopers, ‘The medium is the message’ (2008), p. 7. 2 Volkskrant, ‘Tijdschriftenmarkt maakt flinke oplagegroei door’ (4 januari 2008). 3 Customer Media, ‘Tijdschriftenmarkt consolideert sterke positie’ (samenvatting jongste gegevens HOI). Zie ook: PricewaterhouseCoopers, ‘At the dawn of new traditions. Entertainment & Media Outlook towards 2012. Trends in the Netherlands’ (2008). 4 In het segment van de special interest bladen (de sterkste groeier, zoals we hiervoor al constateerden) doken vijf nieuwe titels op: Hoor! (340.000), Krant van de Aarde (247.000), Yoga (59.000), Hollands Diep (42.700) en Nederland in Ontwikkeling (4.900). Sterke stijgers in dit segment waren Kunstbeeld (meer dan 20 procent), Historisch Nieuwsblad (17 procent) en Zoom.nl (17 procent).
3
Samenvattend kunnen we stellen dat de tijdschriftenmarkt in Nederland groeit en die voor (betaalde) kranten krimpt. Naast de groei valt op dat de dynamiek op de tijdschriftenmarkt is toegenomen. Er verschijnen geregeld nieuwe titels met name in het segment van special interest. Het digitale aanbod van tijdschriften is nog te beperkt om een bedreiging te vormen voor de papieren versies.
De ontwikkeling in Almere Het gebruik van tijdschriften in de bibliotheek Almere is vanaf 2006 geïntensiveerd. Vanaf oktober 2006 zijn alle losse tijdschriftnummers in het bicatsysteem ingevoerd. De losse tijdschriftenmap (waarin soms meer dan één tijdschrift werd uitgeleend) verdween uit het assortiment. Het aantal abonnementen is toegenomen, evenals het aantal uitleningen en de uitleenfrequentie (tabel 1). Deze verandering is volledig toe te schrijven aan nieuw beleid. Tabel 1. Abonnementen tijdschriften en uitleningen van de drie bibliotheekvestigingen in Almere (2006-2008)5
2006
2007
extrapolatie
2008
abonnementen
uitleningen
abonnementen
uitleningen
abonnementen
uitleningen
stad
292
2188
356
11554
357
9498
12664
haven
137
1206
140
5083
129
3655
4873
buiten
131
1572
167
8124
139
6808
9077
Vanaf 2007 is het aantal abonnementen sterk toegenomen, evenals het gebruik (aantal uitleningen). Dat wordt nog duidelijker wanneer we kijken naar de uitleenfrequentie van de tijdschriften (tabel 2).
Tabel 2. Uitleenfrequentie tijdschriften van de drie bibliotheekvestigingen in Almere (2006-2008) (abs.) 2006 uf = 0 stad
2007
2008
uf > 1
uf > 2
uf = 0
uf > 1
uf > 2
uf = 0
uf > 1
uf > 2
137
41
11
125
141
105
132
147
103
haven
64
11
2
34
66
45
35
62
35
buiten
52
26
5
27
100
74
14
98
81
Het nieuwe beleid inzake de tijdschriften heeft tevens als resultaat dat het aantal tijdschriften die niet worden uitgeleend (uf = 0), is afgenomen , terwijl de uitleenfrequentie is toegenomen. Deze ontwikkeling is nog duidelijker waar te nemen wanneer we de relatieve aantallen in ogenschouw nemen (tabel 3). Werd in de vestiging Almere Stad in 2006 bijna de helft van de tijdschriften niet uitgeleend, in 2007 was dat nog maar een derde. Het aandeel van de tijdschriften die vaker dan twee keer werden uitgeleend, groeide van 4 procent naar bijna 30 procent. Dezelfde trend is waarneembaar voor de vestiging Almere Haven en Almere Buiten.
5 De cijfers voor 2008 zijn omgerekend tot jaarcijfers.
4
Tabel 3. Uitleenfrequentie tijdschriften van de drie bibliotheekvestigingen in Almere (2006-2008) (perc.) 2006
2007
2008
uf = 0
uf > 1
uf > 2
uf = 0
uf > 1
uf > 2
uf = 0
uf > 1
uf > 2
stad
47%
14%
4%
35%
40%
29%
37%
41%
29%
haven
47%
8%
1%
24%
47%
32%
27%
48%
27%
buiten
40%
20%
4%
16%
60%
44%
10%
71%
58%
De belangstelling (of markt, zo men wil) voor tijdschriften is nog steeds groeiende. En dat geldt ook voor de leners en lezers van Bibliotheek Almere. Er wordt meer en vaker geleend. Maar welke tijdschriften? In de bijlagen 1 tot en met 3 is een top tien samengesteld per jaar per vestiging van de tijdschriften met het hoogste aantal uitleningen en met de hoogste uitleenfrequentie. Opmerkelijk is dat de samenstelling van de top tien in de loop van drie jaar niet spectaculair is gewijzigd. Flair, Libelle, Margriet en Viva voeren de boventoon. In de top tien van tijdschriften, met de hoogste uitleenfrequentie, ligt het accent iets anders. Hier vinden we tijdschriften over opvoeding, inrichting en de tuin. In de loop van de tijd lijkt er iets meer afwisseling te zijn in deze categorie. Landelijk zijn het juist de tijdschriften uit de top tien die het meeste moeite hebben hun marktaandeel vast te houden. Met uitzondering van Elsevier, PLUS Magazine en Voetbal International daalde de oplage van de andere grote spelers licht.6 Tot de groeiers behoren Eigen Huis Magazine, Nestor, GOLFJournaal, GolfNieuws, Psychologie Magazine, Hockey Magazine Special, Girlz! en Elle. Alles overziend kunnen we vaststellen dat de tijdschriftencollectie van Bibliotheek Almere met name in de jaren 2007 en 2008 qua aantal uitleningen en uitleenfrequentie aanmerkelijk beter wordt benut. De samenstelling van de collectie is in het segment van de top tien nauwelijks aan verandering onderhevig en stemt overeen met het landelijke beeld.7 De trend dat het aantal special interest bladen toeneemt, vinden we weerspiegeld in de bijlage 1 tot en met 3 bij de tijdschriften met een hoge uitleenfrequentie. Keren we terug naar het collectieplan 2007 – 2009: “De tijdschriftencollectie neemt een steeds prominenter plaats in als aanvulling op of vervanging van de informatie in boekvorm. Het aanbod, kwantitatief en kwalitatief, moet toegesneden worden op enerzijds de vraag, anderzijds de WSF-functie en de wens om een brede collectie te presenteren”. Het is duidelijk dat het nieuwe beleid inzake tijdschriften zijn vruchten heeft afgeworpen. De collectie is uitgebreid en wordt beter gebruikt. Nu gaat het er om de collectie nog beter af te stemmen op enerzijds de wens van het publiek, anderzijds de wens van Bibliotheek Almere om nog beter inhoud te geven aan de beleidsdoelstelling om niet alleen kwantitatief, maar ook kwalitatief een meer dan gewone collectie te presenteren. Bibliotheek Almere wil derhalve de beschikking hebben over een in kwantitatief en kwalitatief opzicht dekkende verzameling tijdschriften. 6 Gegevens afkomstig uit PriceWaterhouseCoopers, ‘At the dawn of new traditions. Entertainment & Media Outlook towards 2012. Trends in the Netherlands 2008 – 2012’ (2008), p. 108-110. 7 Voor 2007 bestaat de landelijke top tien (zonder de omroepbladen) uit de volgende tijdschriften: Libelle, Elsevier, Margriet, Donald Duck, Privé, PLUS Magazine, Voetbal International, Flair en Story.
5
Hiertoe zal Bibliotheek Almere in de eerste plaats het gebruik van tijdschriften inzichtelijk moeten maken. Voor de uitleningen en uitleenfrequentie is dat geen probleem, maar voor het lezen van tijdschriften en kranten in de bibliotheek zelf en het raadplegen van de diverse databanken van tijdschriften zal in de meeste gevallen een meetinstrument moeten worden ontwikkeld.8 Om de dynamiek van de tijdschriftenmarkt te kunnen volgen, zal Bibliotheek Almere op de hoogte moeten blijven van trends en ontwikkelingen. Zoals de uitgevers de markt en het consumentengedrag in de gaten moeten houden, zo zal Bibliotheek Almere dat ook moeten doen, wil ze tijdig kunnen aansluiten op veranderingen. Wil Bibliotheek Almere ook in kwalitatief opzicht bijblijven, dan moet worden besloten welke aandachtsgebieden of speerpunten daarbij de voorkeur krijgen. Het ligt voor de hand in het laatste geval aan te sluiten op de speerpunten van de wetenschappelijke steunfunctie en aansluiting te zoeken bij de aandachtsgebieden van het lokale en regionale hogere en beroepsonderwijs. Daarenboven biedt het eigen winkelconcept een aantal specifieke accenten die eveneens aanknopingspunten bieden voor verdieping van de tijdschriftencollectie. Tenslotte, Bibliotheek Almere is van zins het concept van de zogeheten beleefbibliotheek te hanteren. Ook aan de hand van dit concept is het mogelijk op basis van de beschikbare informatiepakketten de keuze voor de samenstelling van de tijdschriftencollectie te verbreden en te verdiepen. Aangaande de tijdschriften in de nieuwbouw is inmiddels afgesproken dat de hoeveelheid publiekstijdschriften in de nieuwe bibliotheek zal toenemen van ongeveer 360 nu tot circa 500 abonnementen. De kranten, opiniebladen en een deel van de zeer populaire tijdschriften zullen worden geplaatst in het Nieuwscafé. Het ligt in de bedoeling in elk geval circa 150 kranten en tijdschriften aldaar te presenteren. De kranten zijn uitsluitend daar raadpleegbaar. De overige tijdschriften worden in de diverse winkels geplaatst. Een aantal titels zal worden verdubbeld. In juli 2008 is een plan van aanpak voor de kranten en tijdschriften in de nieuwe bibliotheek voltooid. De vervroegde vaststelling van het aantal abonnementen wordt veroorzaakt door de omstandigheid dat al in een vroeg stadium de benodigde hoeveelheid tijdschriftboxen moet worden besteld. Wat betreft de logistiek zijn er in 2007 afspraken gemaakt over de praktische aanpak rondom wijzigingen in de tijdschriftencollectie. Gemiddeld één keer per drie of vier maanden inventariseert de collectiemanager de wensen en klachten. De collectiemanager benadert hiervoor de formulemanagers, het team Frontoffice en de aanschafploeg. Zij adviseren inzake aanschaf en/of sanering. De collectiemanager neemt de besluiten en draagt zorg voor de verwerking door de tijdschriftenadministratie, stelt klanten op de hoogte en draagt zorg voor de regeling van de bewegwijzering, lijsten, cassettes en dergelijke meer. Wat betreft het bewaarbeleid voor kranten, opiniebladen en tijdschriften geldt dat de ‘WSF-tijdschriften’ (voor zover niet digitaal
8 De database Pressdisplay bevat circa 750 binnen- en buitenlandse kranten en tijdschriften. Gedurende de eerste vier maanden van 2008 werd deze database bijna tweeduizend maal geraadpleegd. In totaal meer dan duizend artikelen werden opgevraagd.
6
beschikbaar) worden bewaard. Voor kranten geldt dat deze op korte termijn worden afgestoten. Voor de overige tijdschriften en opiniebladen is reeds een richtlijn beschikbaar. In wezen is door de Bibliotheek Almere al besloten om het aanbod van kranten, tijdschriften en opiniebladen te vergroten. Tevens staat vast dat voor de nieuwe vestiging een aparte locatie, het Nieuwscafé, wordt ontworpen die inwoners van Almere moet verleiden speciaal een bezoek aan de nieuwe centrale bibliotheek te brengen. Aldus dienen de tijdschriften en kranten als instrument om een breder en groter publiek te bereiken. Dat houdt wel in dat aan deze nieuwe functie uitgebreid en voortdurend aandacht zal moeten worden besteed, zeker als het gaat om het gebruik en het effect van het Nieuwscafé. Wat betreft de tijdschriften is er in wezen sprake van slechts één scenario. Immers, het besluit over het Nieuwscafé, is al genomen. In Almere Haven en Buiten worden de tijdschriftcollecties centraal aangeboden aan het publiek, op alfabetische volgorde. Overzichtelijkheid, gecombineerd met de beperkte omvang van deze collecties ligt hieraan ten grondslag.
Advies Versterking van de leenfunctie en de leesfunctie, kwantificering van vraag en gebruik, actief onderzoek naar ontwikkelingen en trends, aansluiting zoeken bij lokale en regionale aandachtsgebieden en WSFspeerpunten. Het collectiebeleid inzake tijdschriften wordt gebaseerd op het gebruik door lezers en leners. Uitgangspunt is dat de collectie tijdschriften een weerspiegeling is van het beleid een bibliotheek te willen zijn waar getal en gehalte bepalend zijn voor de samenstelling van de collectie. Dat wil zeggen dat de collectie tijdschriften in het Nieuwscafé geregeld wordt onderzocht op gebruik. Daarvoor wordt in kaart gebracht en inzichtelijk gemaakt en gehouden welke tijdschriften worden geleend (en hoe vaak), welke elektronische tijdschriften en databanken worden geraadpleegd (en hoe vaak) en wordt met behulp van klantenonderzoek gepeild in hoeverre het tijdschriftenbestand aan de wensen en eisen van de consument voldoet. Er wordt naar gestreefd alle tijdschriften uitleenbaar, maar ook direct raadpleegbaar te maken. Het digitale tijdschriftenbestand biedt gemakkelijk toegang op oude jaargangen die ter plekke kunnen worden opgevraagd en geraadpleegd. Daarnaast dient te worden bijgehouden welke ontwikkelingen zich voordoen op de tijdschriftenmarkt. De kwartaalcijfers van Het Oplage Instituut bieden de mogelijkheid trends en ontwikkelingen vast te stellen. Mede op grond hiervan kan worden vastgesteld welke tijdschriften aan de reeds bestaande reeks zullen worden toegevoegd. De wetenschappelijke steunfunctie van Bibliotheek Almere bestaat uit extra aandacht voor het onderwerpen New Towns en Watermanagement. Om voor deze specifieke gebieden een evenwichtig en kwalitatief representatieve verzameling tijdschriften aan te leggen is inzet van een bibliothecaris met vakinhoudelijke kennis nodig, dan wel een bibliothecaris die op de hoogte is van de netwerken en instituten die zich mede met dergelijke onderwerpen bezighouden. Een geregelde 7
uitwisseling van kennis en deelname aan activiteiten in een dergelijk netwerkverband dragen bij aan de totstandkoming en het onderhoud van een kwalitatief hoogwaardige tijdschriftencollectie. In Almere en in de provincie Flevoland zijn talrijke onderwijs-, (cultureel) erfgoedinstellingen, onderzoeksinstituten en dergelijke meer waarmee zou kunnen worden samengewerkt om een evenwichtige en op de vraag van deze specifieke instellingen gebaseerde tijdschriftencollectie te ontwikkelen. De essentiële karakteristiek van de beleefbibliotheek is dat de bibliotheek op zoek gaat naar samenwerkingspartners. Bibliotheek Almere is van zins dit concept over te nemen. Daarbij past een actief op de vraag van de samenwerkingspartners ontwikkeld en toegesneden collectiebeleid voor de tijdschriftenverzameling.
Actiepunt: muziek – cd’s / dvd’s
De muziekcollectie van Bibliotheek Almere is aan herijking toe. Vanwege de voortschrijdende technologie en de veranderingen in de consumptie van muziek moeten rol en taak van de bibliotheek in dezen worden bijgesteld.
Ruim 25 jaar maakt muziek al deel uit van de collectie van Bibliotheek Almere. Vanuit het winkelconcept geredeneerd was de voormalige muziekafdeling een voorloper van deze trend, zij het niet gesegmenteerd per onderdeel van de doelgroep muziekliefhebbers. Alle muziekmaterialen voor jongeren en volwassenen stonden hier opgesteld. Er waren een apart activiteitenschema, eigen deskundig personeel, luistermogelijkheid en ruimte voor (kleine) uitvoeringen. Vanuit het oogpunt van doelmatigheid is sinds een aantal jaren de dienstverlening met betrekking tot de muziek in alle opzichten geïntegreerd in het grotere geheel. De technologische ontwikkelingen op muziekgebied, met een sterk veranderend consumptiepatroon, dwingen tot bezinning op de landelijke, regionale en lokale rol van de bibliotheek. Tabel 4. Aantallen cd’s en dvd’s per vestiging (bezit, uitleningen en uitleenfrequentie) Stad
Haven
bezit
uitleen
uf
bezit
2005
12.501
19.956
1,6
76
2006
12.637
16.684
1,3
79
2007
12.295
40.146
3,3
57
2008 9
12.606
44.347
3,5
162
uitleen
Buiten uf
bezit
uitleen
uf
680
9,0
140
682
8,6
148
1.423 25,0
85
2.646 31,1
220
2.855 13,0
1.091
6,7
1.166
8,3
1.022
6,9
In de centrale vestiging Almere Stad bevindt zich het merendeel van de cd- en dvd-verzameling van de Bibliotheek Almere (tabel 4). De wisselcollecties in Haven en Buiten zijn absoluut en relatief zeer beperkt. De uitleenfrequentie van de cd’s en dvd’s in Stad is niet hoog, althans in 2005 en 2006, in vergelijking met de uitleenfrequentie van de media (respectievelijk 4,1 en 4,1 in 2005 en 2006). In 2007 en 2008 stijgt het aantal uitleningen en de uitleenfrequentie van cd’s en dvd. De verklaring voor deze sterke stijging in gebruik is het begin januari 2007 ingevoerde nieuwe tarievenbeleid. Het effect duurt voort in 2008, zij het alleen voor Stad.
9 De cijfers voor 2008 zijn geëxtrapoleerd tot jaarcijfers, m.u.v. het totale bezit.
8
Daarbij zij aangetekend dat de bezitsgegevens en daarmee samenhangend de uitleenfrequenties in Haven en Buiten in dit verband niet helemaal correct zijn weer te geven. Dit komt omdat het wisselcollecties betreft die vaker dan één keer per jaar worden gewisseld. De eindstand is een momentopname en geeft geen juist beeld van het aantal muziekcd’s en/of dvd’s gedurende het lopende jaar. De uitleningen kloppen in absolute zin, maar zijn niet per se gerealiseerd door de hoeveelheid materialen die op 31/12 zijn geteld. Tabel 5. Aantallen cd’s en dvd’s (perc.) per vestiging gerelateerd aan totale collectie (abs.) Stad
Haven
Buiten
bezit (abs.)
muziek (%)
bezit (abs.)
muziek (%)
bezit (abs.)
muziek (%)
2005
203.402
6,2
47.015
0,2
75.351
0,2
2006
205.603
6,2
49.588
0,2
80.301
0,2
2007
205.373
6,0
50.302
0,1
80.779
0,1
2008
205.361
6,1
49.202
0,3
78.444
0,3
De omvang van de cd- en dvd-collectie is vergeleken met de omvang van de totale collectie in absolute zin (tabel 4) en relatieve zin (tabel 5) beperkt en sinds 2005 beperkt gebleven. Die zelfde verhouding zien we gereflecteerd in het aantal uitleningen van de andere media en die van cd’s en dvd’s. Op het geheel genomen maken cd’s en dvd’s slechts een klein deel uit van het totale leenverkeer van de Bibliotheek Almere (tabel 6). Vanaf 2007 neemt dat aandeel percentueel een weinig toe. Een zelfde trend is waarneembaar bij Haven en Buiten. Of anders gezegd, het prijsbeleid heeft effect, maar om een substantieel deel van de uitleningen in hun totaliteit gaat het niet. Daarvoor is het aandeel van de cd’s en dvd’s te beperkt. Tabel 6. Uitleningen cd’s en dvd’s per vestiging gerelateerd aan totaal aantal uitleningen (abs. en perc.) Stad
Haven
Buiten
uitleen (abs.) muziek (%) uitleen (abs.) muziek (%) uitleen (abs.) muziek (%) 2005
813.538
2,5
154.799
0,4
350.243
0,3
2006
804.586
2,1
156.926
0,4
364.612
0,3
2007 200810
811.198
5,0
161.809
0,9
317.697
0,7
816.916
5,4
164.617
0,7
364.970
0,8
Opmerkelijk is dat de voorkeur van de klant – of die weinig of vaak leent – in de loop van de jaren vrijwel ongewijzigd is. Op de eerste plaats staat popmuziek, gevolgd door popmuziek, maar dan Nederlandstalig, dan aanvankelijk kindermuziek, maar sinds 2007 jazz, die met elkaar stuivertje hebben gewisseld, gevolgd door musicals. Tabel 7. Top 5 van de verschillende categorieën muziek 1
2
3
4
5
2005
78
60
90
73
68
2006
78
60
90
73
68
2007
78
60
73
90
68
2008
78
60
73
90
68
60 = Nederlandstalige popmuziek; 68 = musicals / filmmuziek; 73 = jazz; 78 = popmuziek; 90 = kindermuziek 10 De cijfers voor 2008 zijn geëxtrapoleerd tot jaarcijfers.
9
Het belang van muziek in het algemeen wordt niet tegengesproken, maar de mogelijkheid om thuis, tegen aanvaardbare kosten, op maat je muziekkeuze te maken en te bemachtigen via de computer dwingt de bibliotheek de vraag te stellen en te beantwoorden of deze zelf nog als intermediair blijft optreden of dat de markt uit zichzelf wel kan voorzien in bepaalde publieke belangen. Landelijk en lokaal bestaat consensus over de toename van het downloaden van muziek en de daling dientengevolge van het aantal uitleningen van cd’s. De consequenties voor de bibliotheek Almere zijn nog niet voor de volle honderd procent duidelijk. De laatste jaren is sprake van een zogenaamde nulgroei, met relatief veel magazijnplaatsing, een daling van het aantal uitleningen en een uitbreiding van de landelijke service van het CDR. Sinds 1 januari 2007 zijn de tarieven voor het uitlenen van AVM veel gunstiger geworden voor de klant, met een forse stijging van het gebruik tot gevolg. De recente koerswijziging van EMI en Apple om de kopieerbeveiliging van digitale muziek los te laten zal hoogstwaarschijnlijk leiden tot een toename van het downloaden via internet, met name van de populaire genres.11 Het is ten zeerste de vraag of de momenteel goedlopende genres die positie op den duur zullen behouden. Muziek bestaat er in soorten en maten. Heel algemeen en grof kunnen we muziek (en dan bedoelen we de muziek die op cd’s staat of die via het internet kan worden gedownload) indelen in twee categorieën: klassiek en pop. Heel algemeen gesteld worden beide typen muziek door twee verschillende doelgroepen genoten. Het is met name de pop (en alle daarvan af te leiden muziekgenres) die meer verbeeldt dan muziek om te luisteren alleen. Klassiek daarentegen heeft vrijwel niet (meer) te maken met het verbeelden van of het een uitdrukking zijn van een bepaald levensgevoel. Klassieke muziek wordt genoten door een overwegend (gemiddeld) ouder publiek. Dit publiek is vooral op zoek naar in de eerste plaats beschikbaarheid, in de tweede plaats vindbaarheid, in de derde plaats titeldifferentiatie en in de vierde plaats volledigheid. De groep wordt niet in de eerste plaats gekarakteriseerd door een sterk ICT-bewustzijn. De vijfde symphonie van Gustav Mahler downloaden is nog niet bon ton in deze gelederen, maar hoe lang zal dat nog duren ...? Waarschijnlijk niet erg lang, want het succes van Digileen (het lenen van muziek uit de Centrale Discotheek Rotterdam) komt voor negentig procent door klassieke muziek. Ook de senioren veroveren het internet. Daar komt nog bij dat Digileen waarschijnlijk nog in 2008 in de Aquabrowser zal worden geïntegreerd, zodat direct van huis uit titels kunnen worden gedownload. Tenslotte, sinds kort zijn er orkesten die vrijwel onmiddellijk na een uitvoering de desbetreffende werken op internet zetten. Pop (en alle daaruit voortkomende en mee samenhangende richtingen) is een in ontwikkeling dynamischer uiting van hedendaagse (dan wel vrij recente) cultuur en daarmee boodschap en medium tegelijk. Of 11 NRC Handelsblad (3 april 2008), EMI en iPodfabrikant Apple hebben aangekondigd digitale muziek te zullen verkopen zonder kopieerbeveiliging. Daarmee zal het downloaden via internet alleen maar verder toenemen. De hele muziekcatalogus van EMI (met the Rolling Stones, Lenny Kravitz en Robbie Williams) komt vanaf mei 2007 in onbeveiligde vorm beschikbaar via het web.
10
anders gezegd, pop is voor overwegend jongeren, klassiek voor overwegend ouderen. Pop heeft altijd te maken gehad met hypes, vluchtigheid en techniek. Beide doelgroepen hebben dus een andere vraag en een andere karakteristiek. Met name de cd-verzameling die met pop is verbonden, vraagt aandacht. Immers, hier vertoont de vraag de meeste dynamiek en zijn de ontwikkelingen divers en snel. Stoppen betekent dat in elk geval een deel van de jongeren die toch al niet zo vaak naar de bibliotheek komen, nu nog minder reden hebben een bezoek te brengen en met meer dan een cd alleen het pand te verlaten. Echter, die doelgroep liet zich alleen verleiden om naar de bibliotheek Almere te komen toen de prijzen voor het lenen van cd’s werden verlaagd. Daarvoor vertoonde het gebruik van cd’s al een dalende trend. De ontwikkelingen van het laatste jaar alsmede de discussie die recent op gang is gebracht over het verlengen van rechten op muziekopnames van vijftig naar 95 jaar, maken duidelijk dat muziek in toenemende mate gemakkelijker en goedkoper (gratis) te downloaden zal zijn.12 Aan die trend lijkt voorlopig geen einde te komen. Het feit dat sommige artiesten alleen nog maar via internet hun albums aanbieden, maakt duidelijk dat cd’s als medium, als muziekdragers, misbaar zijn. Bovenstaande overwegend is het ten zeerste de vraag of het loont om te investeren in een cd-collectie, in elk geval voor popmuziek. Aldus zijn er drie scenario’s denkbaar voor de collectie cd’s (en muziek dvd’s). Niets veranderen en de zaak op zijn beloop laten; inventariseren van behoeften en op grond daarvan exclusief collectiebeleid ontwikkelen (als een dergelijke behoefte mocht blijken) of stoppen met de muziekcollectie.
Situatie ongewijzigd laten. Gegeven het feit dat de toekomst van het gebruik van cd’s niet goed is te duiden, is een ongewijzigd laten van de huidige situatie wellicht de eenvoudigste benadering. Door de recente prijsverlaging is de animo voor het lenen van cd’s toegenomen, maar de vraag is hoelang dat zal duren. Vanaf januari 2009 zal het uitlenen van avm financieel nog aantrekkelijker worden door een tariefsverlaging. Het loont de moeite om effecten hiervan af te wachten of in ieder geval niet ineens drastisch te gaan saneren. Niets veranderen betekent ook dat de verdeling van cd’s over de drie locaties (Stad, Haven, Buiten) gehandhaafd blijft evenals de mogelijkheid cd’s en dvd’s via de CDR te lenen.
Exclusief collectiebeleid Ondanks het feit dat in de nabije toekomst het thuis downloaden van pop en klassiek alleen maar zal toenemen, kan Bibliotheek Almere zich onderscheiden door een op de vraag van het publiek gestoelde exclusieve collectie te onderhouden (de evergreens en must-haves, aangevuld met lokale interesses en muziekspecialiteiten). Dat houdt wel in dat er voortdurend moet worden bijgehouden of de collectie aan de behoeften voldoet, welke nieuwe trends zich voordoen en of dit inzet voor de collectie (in tijd, ruimte en geld) de moeite waard blijkt. 12 NRC Handelsblad (7 mei 2008), ‘Oude rocker hekelt lobby muziekwereld’.
11
De beste kansen liggen dan in dvd-opnamen van al dan niet bijzondere concerten, zowel pop als klassiek. Deze zijn voor het merendeel niet te downloaden en in verhouding duur (zo vaak kijken en luisteren mensen niet naar hetzelfde concert). De exclusieve verzameling beperkt zich tot de centrale vestiging. De collecties van Almere Buiten en Almere Haven worden of opgeheven of beperkt tot een ‘soort van top 100’. Uiteraard is de catalogus van Almere Stad in Almere Buiten en Almere Haven toegankelijk en kan vanuit deze vestigingen worden gereserveerd. Tevens blijft de mogelijkheid gehandhaafd cd’s en dvd’s via de CDR te lenen.
Stoppen Het huidige toegenomen gebruik van de cd- en dvd-collectie muziek wordt mede ingegeven door de verlaging van de prijzen. De kwaliteit, maar vooral de kwantiteit van te downloaden titels via internet groeit de komende tijd explosief. Veel muziek (met name pop) wordt niet op cd uitgebracht, maar verschijnt rechtstreeks op het internet en kan (al dan niet tegen betaling) worden gedownload. Via last.fm (radio op internet) kunnen ook titels worden gedownload. Kortom, er is geen houden aan. Investeren in onderhoud en beheer van een collectie cd’s en dvd’s is zonde van het geld, de ruimte en de menskracht. Dat allemaal kan beter worden ingezet in andere takken van het bibliotheekwerk.
Advies Het intensiever gebruik van de cd- en dvd-collectie zal naar alle waarschijnlijkheid bestendigd worden door een hernieuwde tariefsverlaging per januari 2009. De smaak van de consument zal niet sterk wijzigen. De downloadmogelijkheden van muziek, met name popmuziek, Nederlandstalig en anderstalig, nemen gestaag toe Een exclusieve collectie cd’s aanleggen lijkt weinig zin te hebben, gegeven de overweldigende belangstelling voor (Nederlandstalige) popmuziek. Enige groei (maar dat valt met het voorhanden cijfermateriaal niet aan te tonen) voor de iets langere termijn mag verwacht worden in de dvd’s met optredens. Op den duur zal deze categorie ook gemakkelijker van het internet kunnen worden gedownload. Het belang van de cd- en dvd-collectie is, afgezet tegen de totale collectie en het gebruik daarvan, beperkt. De technologische ontwikkelingen maken het hebben van een cd-collectie op den duur steeds minder noodzakelijk. Advies is de huidige collectie in Stad te handhaven, de collecties in Haven en Buiten, nadat de vraag is afgevlakt, te beperken tot de ‘top 100’ en absoluut te investeren in een betere presentatie van de collectie. In die zin is het raadzaam te rade te gaan bij (potentiele) klanten en intermediairs binnen en buiten de bibliotheek. Te denken valt aan klantenpanels en muziekinstellingen. Inmiddels is via de SFB kenbaar gemaakt dat afstemming met de collectie basisbibliotheek Flevomeer ook gewenst is in 2009. Echter, het gaat om een relatief klein deel van de collectie dat een relatief beperkt deel van het totaal aantal uitleningen betreft.
12
Actiepunt: muziek – bladmuziek
De verzameling bladmuziek van de bibliotheek Almere is een verhaal apart. Bladmuziek is over het algemeen qua gebruik en presentatie een matig scorend onderdeel van de collectie. In de Bibliotheek Almere wordt de bladmuziekcollectie ingevoerd in Pica. Onduidelijk is (nog) wat de kwaliteit van de collectie is.
Aantallen bladmuziek Bibliotheek Almere (centrale vestiging) bladmuziek instrumentaal
3211
bladmuziek vocaal
1366
magazijnvoorraad 13
1200
Wat betreft de bladmuziek ging de belangstelling van het publiek in 2007 vooral uit naar pianomuziek (1486 uitleningen), gitaar (1357 uitleningen), pop (vocaal) (736 uitleningen), keyboard (457 uitleningen) en saxofoon (194 uitleningen). Er zijn meer bibliotheken, maar ook andere instellingen, die een collectie bladmuziek hebben (bijlage 1). Bijna overal scoort de collectie bladmuziek laag, terwijl de toegankelijkheid beperkt is. Of het een het gevolg is van het ander, is nog maar de vraag. Sinds enige jaren proberen de samenwerkende WSF-bibliotheken een landelijk bewaarbeleid te ontwikkelen voor de bladmuziek. Dat gaat langzaam. Uit een inventarisatie van april 2008 blijkt dat het gaat om een grote verzameling verspreid over vele bibliotheken en andere instellingen, dat de bibliotheken slechts een deel van hun collecties hebben gecatalogiseerd en dat daartoe verschillende systemen (en indelingen? – er is namelijk sprake van verkorte en volledige catalogisering) zijn gebruikt. Alle bibliotheken hebben ‘moeite’ een dergelijke collectie ‘in de lucht te houden’. Op internet zijn (veelal tegen betaling) downloads van partituren te krijgen. Echter, de aantallen waarom het gaat zijn relatief beperkt – althans in vergelijking met de hoeveelheid bladmuziek waarover de diverse bibliotheken en andere muziek-gecorreleerde instellingen beschikken (bijlage 4). Er zijn bibliotheken die abonnementen hebben bij betaalde leveranciers van digitale bladmuziek. Hoe veel en hoe vaak van dergelijke diensten gebruik wordt gemaakt, is niet bekend. Het zou voor de bibliotheek gemakkelijker zijn in gezamenlijkheid een digitale databank van bladmuziek te ontwikkelen waaruit (al dan niet tegen betaling) gekopieerd kan worden. Aangezien de meeste bladmuziek niet rechtenvrij is, lijken zich hier grote juridische belemmeringen voor te doen. Belangrijkste voordeel van een dergelijke benadering is dat de bibliotheken als het ware verlost zijn van een type medium dat specialistische kennis vereist waarover het merendeel van de bibliotheken onvoldoende beschikt (hetgeen de al jaren bestaande achterstanden in het toegankelijk maken van deze collectieonderdelen mede verklaart). Tweede voordeel is dat het behoud en beheer niet meer verspreid zijn over vele bibliotheken en instituten, maar geconcentreerd en het behoud en beheer derhalve in principe optimaal kunnen worden geregeld en verzorgd. Derde voordeel is dat door centrale catalogisering er van één systeem en één zelfde wijze van 13 Niet gedifferentieerd naar soort.
13
catalogiseren wordt gebruik gemaakt. Vierde voordeel is dat de collectie voor iedereen maximaal toegankelijk wordt. Vijfde voordeel is dat alle ‘effort’ die nu nog per bibliotheek afzonderlijk wordt gestoken in de collectie bladmuziek in personeel, in depotruimte, in opleiding, in behoud, in beheer, in tijd en in geld centraal kan worden ingezet om een goed toegankelijke collectie te ontwikkelen, met een centraal depot en een behoud- en beheersklimaat dat voldoet aan de eisen van de tijd. De lijn die door de WSF-bibliotheken lijkt te worden gevolgd, is de fysieke collecties bladmuziek te handhaven en slechts hier en daar te concentreren. Van een structureel andere aanpak is nog geen sprake. Zo blijven dus vele bibliotheken en instellingen behoud en beheer gescheiden van elkaar uitvoeren. Dat daarmee een efficiencyslag wordt gemist, moge duidelijk zijn. Het WSF bestuur heeft inmiddels de WSFmuziekwerkgroep de opdracht gegeven om een visie te ontwikkelen op de toekomst van bladmuziek in de WSF-bibliotheken, waarbij expliciet rekening gehouden moet worden met basisafspraken en het aanbod op internet. Samenwerkingsmogelijkheden met andere instellingen dienen ook onderzocht te worden. Begin 2009 zal de werkgroep zich over deze opdracht buigen en met een notitie komen. In de notitie ‘WSF-Bewaarbeleid Bladmuziek’ (plan van aanpak 2008) staan de gewenste zaken zoals de toekenning van bibliotheken met bewaarfunctie (Almere niet) en de procedures rondom saneren en overdracht. Voor de Bibliotheek Almere zijn er wat betreft de bladmuziekcollectie drie scenario’s denkbaar. Niets doen, actief afwachten, in samenwerking met de andere WSF-bibliotheken streven naar een centrale catalogus en centraal depot voor de bladmuziek.
De nuloptie Bibliotheek Almere laat de bladmuziek voor wat zij is: een verzameling die suboptimaal toegankelijk is. De collectie op zichzelf is niet bijzonder (geen antiquarische of historische waarde, geen schenkingen of iets dergelijks). Het ingewijde publiek kan er zijn weg in vinden. Er wordt niets meer aangeschaft behalve indien daar uitdrukkelijke vraag naar is. Evenmin wordt de collectie gesaneerd. Achterliggende gedachte is dat (passief ) wordt afgewacht wat op landelijk niveau met name uit de hoek van de WSF-bibliotheken of door de VOB aan initiatieven zal worden ontplooid om de bladmuziek een plaats binnen het geheel van de bibliotheekwerkzaamheden te geven. Zoals hiervoor reeds vermeld, zijn in WSF-verband in het verleden reeds diverse initiatieven gestart om gezamenlijk, dan wel in onderling overleg, de diverse collecties bladmuziek op elkaar af te stemmen. Tot op heden hebben deze initiatieven tot beperkt resultaat geleid. Gegeven de (nog) relatief beperkte toegankelijkheid van de collectie bladmuziek is het zaak de presentatie van de collectie te verbeteren. Immers, het past niet in het winkelconcept en de ambities van Bibliotheek Almere dat welk deel van de collectie ook een mindere behandeling zou krijgen dan de andere delen. De presentatie van de collectie wordt wel verbeterd en waar mogelijk uitgebreid met de toegang op digitale bladmuziekportals. De WSF-muziekwerkgroep heeft zich tot taak gesteld om – actiever dan voorheen – allerlei digitale mogelijkheden om aan online bladmuziek te komen in kaart te brengen. Dit betreft zowel gratis als betaalde 14
mogelijkheden in binnen- en buitenland. De juridische implicaties rondom de rechten zullen op landelijk niveau moeten worden onderzocht en opgelost. Voorbeelden van digitale mogelijkheden zijn: Mutopia-project
http://www.mutopiaproject.org
Gutenberg bladmuziek http://www.gutenberg.org Gitaar
http://www.delcamp.net/guitarraclasica/partituras.html
Algemeen
http://www.sheetmusicarchive.net/
Koormuziek
http://www.cpdl.org/wiki/index.php/Main_Page
Algemeen
http://alexanderstreet.com/products/muso.htm
Er zijn nog meer van dergelijke sites met behulp waarvan een breder aanbod kan worden verkregen. Echter, ook wat bladmuziek betreft gaat het om een onderdeel van het bibliotheekwerk dat van marginale betekenis is.
Actief afwachtend Een tweede mogelijkheid is, in afwachting van ontwikkelingen in WSFverband, de collectie te stabiliseren qua omvang, maar bij aanschaf en saneren te concentreren op de segmenten die de afgelopen jaren voor de uitleningen zorgden. Er blijft een magazijn- en een uitleencollectie. De presentatie moet in 2009 serieus verbeteren. Ook moet in 2009 actief met (mogelijke) klanten en / of lokale intermediairs overlegd worden om hun wensen, op- en aanmerkingen te inventariseren en waar mogelijk om te zetten in aanscherping van het beleid. Reeds bestaande en beschikbare online bestanden moeten in kaart gebracht worden en aangeboden aan het publiek.
WSF-breed Een derde mogelijkheid voor de collectie bladmuziek is intensieve samenwerking in WSF-verband starten om een gezamenlijke, totaaloplossing te ontwikkelen. Daarbij zou het streven kunnen zijn alle collecties volgens het in het voorgaande scenario beschreven concept te ontsluiten en toegankelijk te maken en ernaar te streven op termijn de collectie bladmuziek, niet alleen digitaal, maar ook fysiek inclusief de bijbehorende kennis, onder één dak te brengen. Dat ontlast de gezamenlijke bibliotheken van een taak die tot dusverre beneden de maat is uitgevoerd (de achterstanden in het toegankelijk maken van de materialen, de telkens terugkerende discussie tussen ‘rekkelijken’ en ‘preciezen’ over de wijze waarop moet worden toegankelijk gemaakt en de traagheid in de besluitvorming zijn tekenend). Voordeel van dit scenario is dat de collectie van Bibliotheek Almere op den duur in een breder verband wordt geplaatst en het publiek derhalve toegang krijgt tot een grotere verzameling. Tweede voordeel is dat het project de mogelijkheid biedt tot een uniforme benadering van de inhoud, kennis van de staat waarin de verschillende collecties verkeren, alsmede de kwaliteit(en) en inhoudelijke bijzonderheden. Derde voordeel is dat inzicht wordt verkregen in de mate waarin wordt voldaan aan de criteria van conservering, behoud en beheer van de verschillende collecties. Nadeel is dat de ervaringen uit het verleden weinig reden geven om de kansen voor succes van deze aanpak hoog aan te slaan. Tenslotte, ook dit scenario laat onverlet dat de presentatie van de collectie bladmuziek verbeterd zal worden. Dat dat in de eerste plaats fysiek zal dienen 15
te geschieden, moge duidelijk zijn, aangezien van dit scenario op korte termijn weinig verwacht mag worden.
Advies De bladmuziek waarover Bibliotheek Almere beschikt, is wat betreft de kwaliteit niet uniek. Het heeft derhalve weinig zin in de bewerking en verwerking van dit materiaal veel energie te steken. Advies de collectie te houden zoals ze is, zolang geen volledige inventarisatie heeft plaats gegrepen. De presentatie van de collectie bladmuziek dient te worden verbeterd. Het verdient aanbeveling onderzoek te doen naar de behoeften en wensen van de klanten, zodat beter bekend door welke groep deze collectie wordt gebruikt en of voortzetten ervan zinvol is. De collectie kan sowieso worden uitgebreid met het beschikbaar stellen c.q. toegang te bieden tot digitale bladmuziek-portals. Samenwerking en afstemming met de Kunstlinie en andere lokale muziekopleidingen evenals met basisbibliotheek Flevomeer liggen voor de hand. Dit laatste is inmiddels via de SFB kenbaar gemaakt
Actiepunt: e-books
The book is dead as a dodo. Het e-book komt er aan en het gewone boek gaat eruit, zo gaat het gerucht ... al jaren.
Door de computer zouden onze bureaus paperless worden en dankzij internet zou het fileprobleem worden opgelost. Het zijn twee voorspellingen die allebei in het tegendeel zijn verkeerd. We komen om in het papier en staan muurvast in de files. De voorspelling dat e-books het gewone boek zouden vervangen, dient inmiddels ook met de nodige scepsis te worden beschouwd. Immers, het merendeel van het publiek is gewend aan computers, downloaden, internet en ga zo maar door, en toch is er nog geen massale bekering tot het e-book waarneembaar. In elk geval niet op het terrein van die inhoud waarin de openbare bibliotheken grossieren, fictie en non-fictie voor jeugd en volwassenen. Onderzoek door TNO zou hebben aangetoond dat de e-reader (het instrument waarmee we het e-book kunnen lezen) over tweeënhalf jaar zou zijn ingeburgerd.14 Het feit dat kleuren op de e-reader pas over een jaar of drie mogelijk zijn, ondergraaft de validiteit van deze voorspelling. En dan voor de vakantie, is de Iliad inderdaad de ideale vervanger van de zware tas met boeken? Is de Iliad bestand tegen zon, zee, zout en vocht? En de hoeveelste adapter moet nu mee? 15 Verzamelingen van kranten, tijdschriften en andere inhoudelijke databases zijn in toenemende mate beschikbaar en bereikbaar via internet. Wie lid is van een openbare bibliotheek, kan er zo bij. Van die mogelijkheid wordt, voor zo ver bekend, veelvuldig gebruik gemaakt. Kennelijk gaat het dus niet om het vehikel waarmee we informatie tot ons nemen, maar om het type informatie en onze eigen drijfveer en beleving die we daarbij hebben.
14 M. van Dort, ‘Is Nederland rijp voor de e-reader?’. 15 Ofschoon het volgende weinig met de strekking van deze rapportage te maken heeft, zou het ten zeerste aan te raden zijn voor adapters een universele aansluiting te maken, zoals ook bij bijvoorbeeld stopcontacten.
16
Wie op zoek is naar informatie, is niet geïnteresseerd in het medium, maar in the message. Voor wie op zoek is naar de beleving van het lezen, speelt het medium wel degelijk een rol van betekenis. De romans in krantenvorm hebben het nooit echt goed gedaan. Niemand leest een fotokopie van een roman – wel van een wetenschappelijk artikel, ja zelfs van een wetenschappelijk boek. Of anders gezegd, het e-book komt er dan wel aan, maar of het arriveert is nog de vraag en op welke wijze en hoelang het zich zal handhaven ook. Het is heel goed mogelijk dat de rust die het scherm van de Iliad uitstraalt, door de laptops, I-phone of aanverwante mobieltjes wordt overgenomen. Dan is er geen behoefte meer aan een aparte elektronische houder voor een boek. Immers, bij alle nieuwe elektronica zien we een toenemende integratie van functies: van rekenmachine en tekstverwerker naar personal computer met alle mogelijke geïntegreerde programma’s, aangevuld met foto, film, geluidsopname- en afspeelapparatuur, telefoon, televisie, fax, post (e-mail) en internet. Het e-book lijkt een imitatie van de treeplank bij de volkswagen, een laatste herinnering aan de koets, een emotioneel rudiment. De laptop zou zich aldus heel wel kunnen ontwikkelen tot een dualiteit van het scherm van de pc (c.q. Iliad) en een afkoppelbaar toetsenbord. Of met deze combinatie het boek zal verdwijnen, blijft nog steeds de vraag. Rest ons het volgende citaat: ‘een huis zonder boeken is als een lichaam zonder ziel’(Marcus Tullius Cicero). Behalve emotie, praktische en technische bezwaren staan het e-book ook nog wetten in de weg, met name auteurswetten en –rechten. Met de ontwikkeling van digitale content komen de oude wetten en rechten in toenemende mate onder druk te staan. Wat betreft muziek hebben de grote maatschappijen hun streven tot monopolisering van de markt opgegeven simpelweg omdat het onmogelijk bleek de muzikale digitale producten tegen illegaal kopiëren te beschermen.16 De recent door de Koninklijke Bibliotheek gestarte discussie over digitalisering van hun boekenbezit, de strijd van Peter Koelewijn tegen het verlengen van de auteursrechten op zijn liedjes onderstrepen dat de grenzen op dit gebied aan het verschuiven zijn. En dan nu Almere. In 2008 zijn In Almere Stad inmiddels meerdere ebookreaders voor het publiek beschikbaar. In Almere Haven en Almere Buiten is er in elke bibliotheek één exemplaar. Auteursrechtelijke en technische aspecten werken vooralsnog belemmerend voor de uitgebreide legale downloadtoepassingen in de bibliotheek. In samenwerking met collega’s elders in den lande en met de VOB wordt verder gezocht naar legale uitbreiding van titels. Alle gebruikers zullen gevraagd worden een enquête in te vullen. De te downloaden legale, betaalbare titels zijn vooralsnog beperkt maar het proberen waard. De enquêtegegevens helpen de toekomst van de e-books in kaart te brengen en het beleid in dezen te bepalen. E-books hebben de toekomst zo klonk het in 2001. Het boek had zijn langste tijd gehad. Kennelijk toch niet helemaal, want inmiddels zijn we in 2008 en gaat het nog maar heel langzaam met de e-books, niet alleen in Nederland, maar ook elders (ter illustratie: in de Verenigde 16 NRC Handelsblad (28 januari 2008), ‘Dertig miljoen liedjes gratis, of niet’; NRC Handelsblad (18 maart 2008), ‘Muziekdownloads. Op krimpende audiomarkt groeit en bloeit de muziek van internet’.
17
Staten omvatten de digitale aankopen nog geen één procent van de totale boekenomzet). Zolang een e-bookreader niet dichter de realiteit van een bladspiegel benadert, zal het geen storm lopen. Echter, de ontwikkelingen zijn momenteel zo dat een dergelijke reader tot de mogelijkheden behoort en daarmee is in elk geval een van de vele psychologische barrières geslecht. Er zijn er meer (zoals de voelbaarheid van een boek, met name voor kinderen), maar wellicht moeten we niet denken in termen van alle boeken eruit, leve het e-book. Voor de gebruikers van de Iliad, een van de vehikels waarmee we ebooks kunnen lezen, heeft de Bibliotheek Almere een kleine enquête samengesteld. De uitkomsten van deze enquête zijn niet verrassend. De gebruikers hebben de Iliad vrijwel allemaal geleend om kennis te maken met het nieuwe apparaat, aan lezen zijn ze nauwelijks toegekomen, de batterijen redden het over het algemeen wel, het apparaat ligt redelijk goed in de hand, de leesbaarheid van het scherm overtreft alle verwachtingen, de verschillende functies, het bladeren, de aansluitbaarheid op de pc, kortom de technische aspecten zijn nog onvoldoende uitgewerkt ... en het apparaat kost veel, terwijl het aanbod van inhoud kwantitatief en kwalitatief onder de maat is. Bovenstaande brengt ons tot de volgende conclusies. Het e-book is in opmars, maar vormt nog geen directe bedreiging voor het reguliere boek, als het dat ooit zal worden. De techniek is nog niet vervolmaakt, de praktische bezwaren zijn nog erg groot, de belangstelling vanuit het lezerspubliek van de openbare bibliotheek is nog beperkt, het aanbod en de kwaliteit van de elektronische titels zijn nog onvoldoende. Echter, de Bibliotheek Almere dient wel goed op de hoogte te blijven van de ontwikkelingen van dit nieuwe type medium. Derhalve dient de Bibliotheek Almere nauw betrokken te zijn bij en deel te nemen aan alle ontwikkelingen die zich op dit front voordoen. In wezen geldt voor de e-books slechts één scenario: meebewegen en op de hoogte blijven. Dat wil zeggen, ook in de vestigingen Almere Buiten en Almere Haven moet een aantal e-books voor het publiek beschikbaar zijn. Bibliotheek Almere moet op landelijk niveau al dan niet in VOB-verband actief deelnemen aan projecten die met e-books te maken hebben. In dat kader past het streven om samen met NBD/ Biblion (en VOB) een portal voor e-books op te zetten. Zo kan men zonder Iliad thuis een boek van het scherm lezen. Aldus zal Bibliotheek Almere niet verrast worden, als inderdaad het boek plotseling zo dood als een dodo blijkt te zijn.
Conclusies
•
•
Samenvattend brengen de voorgaande hoofdstukken ons tot de volgende conclusies.
Wat betreft de tijdschriften is er in wezen sprake van slechts één scenario. Ontwikkel een Nieuwscafé in de nieuwe bibliotheek Almere Stad, plaats daar circa 120 kranten en (populaire) tijdschriften, plaats de overige tijdschriften in de desbetreffende winkels. De collectie in Almere Stad neemt toe van circa 360 abonnementen nu, tot 500 stuks in de nieuwe centrale vestiging.. De collecties tijdschriften in Haven en Buiten blijven gelijk wat omvang betreft. In de filialen wordt het aanbod centraal aangeboden, op alfabetische volgorde. Volg nauwlettend het gebruik van de tijdschriften door de klanten. 18
•
•
•
•
Hiervoor zal een aparte werkwijze moeten worden ontwikkeld. Daarnaast dienen de ontwikkelingen en trends op de tijdschriftenmarkt goed te worden gevolgd om tijdig veranderingen of verschuivingen bij de consument te ontdekken. De gegevens van het Nederlandse Oplage Instituut zijn hierbij van groot nut. Indien het beleefconcept in de Bibliotheek Almere wordt geïntroduceerd, zullen diegenen die zich bezighouden met de ontwikkeling van nieuwe informatiepakketten of aanvulling van reeds bestaande pakketten zich dienen te verdiepen in de tijdschriften die beschikbaar zijn op het desbetreffende terrein. Inhoudelijk aansluiting zoeken bij de verschillende onderwijs- en onderzoeksinstellingen in de provincie biedt aanknopingspunten om de tijdschriftencollectie goed te laten aansluiten op de wensen die daar zouden kunnen leven. Uiteraard genereert de WSF de noodzaak met name op de gekozen onderzoeksgebieden een uitgebalanceerde (wetenschappelijke) collectie samen te stellen. Tenslotte is het aan te raden geregeld de klanten te bevragen over de kwaliteit van de tijdschriftencollectie, geregeld wensen te inventariseren en het daadwerkelijke gebruik van de collectie bij te houden.
In de muziek op cd en dvd zullen zich de komende jaren nog allerlei ontwikkelingen voordoen. Gratis en gemakkelijk downloaden zijn daarbij de trefwoorden. Het nogmaals verlagen van de tarieven begin 2009 is aanleiding de huidige omvang te continueren. De presentatie moet nadrukkelijk ondernomen worden in overleg met formulemanagers en het team Frontoffice. Bibliotheek Almere doet er goed aan de verzameling cd’s en dvd’s te concentreren in de hoofdvestiging. De vestigingen Buiten en Haven zouden over een kleine collectie ‘top 100’ kunnen beschikken. De bladmuziek waarover Bibliotheek Almere beschikt, is wat betreft de kwantiteit en kwaliteit niet uniek. Het advies is de collectie qua omvang te houden zoals ze is, met wat aanschaf betreft het accent op de goedlopende segmenten. De presentatie van de collectie bladmuziek dient te worden verbeterd. Het verdient aanbeveling onderzoek te doen naar de behoeften en wensen van de klanten, zodat beter bekend door welke groep deze collectie wordt gebruikt en of voortzetten ervan zinvol is. De collectie kan sowieso worden uitgebreid met het beschikbaar stellen en / of toegang bieden tot digitale bladmuziekportals. Samenwerking met de Kunstlinie en andere muziekopleidingen ligt voor de hand. Hoe de markt van de e-books zich zal ontwikkelen, ligt nog verborgen in de schoot van de toekomst. Het is van belang dat Bibliotheek Almere actief betrokken is en blijft bij de ontwikkelingen op dit terrein. Deelname aan de pilot van de NBD biedt daarvoor voorlopig voldoende garantie. Aanbieden van e-bookreaders aan het publiek wordt voortgezet met extra aandacht voor lokale publiciteit om de animo weer wat te wekken.
19
Bijlage 1 top tien uitleningen en uitleenfrequentie 2006
Titelnaam
Uitleen Stad
Titelnaam
UF Stad
Flair
86 Esta
4
Libelle
76 Top Sante
4
Margriet
74 Cosmopolitan
4
Esta
56 Groter Groeien
4
Donald Duck
40 Ouders van nu
3
Viva
40 Quest
3
Sayidaty
Eigen Huis en 37 Interieur
3
Cosmopolitan
36 J/M Pubers
3
Ouders van nu
36 Seasons
3
Linda
34 Linda
3
Titelnaam
Uitleen Haven
Titelnaam
UF Haven
Margriet
63 Sante
3
Flair
40 101 Woonideeen
3
Esta
38 Linda
3
Tina
37 Seasons
3
Donald Duck
35 Margriet
3
HP/De Tijd
35 Cosmopolitan
3
Viva
35 Tip
2
Elsevier
34 Home and garden
2
Sante
33 Plus
2
Libelle
32 Ariadne at Home
2
Titelnaam
Uitleen Buiten
Titelnaam
UF Buiten
Margriet
72 Linda
4
Flair
64 Zin
3
Libelle
Eigen Huis en 57 Interieur
3
Elsevier
55 Psychologie
3
Viva
50 Ariadne at Home
3
Computer idee
Reizen : ANWB 41 vakantiemagazine
3
Hitkrant
40 Margriet
3
Voetbal international
40 VT wonen
3
Eigen Huis en Interieur
38 Hitkrant
3
VT wonen
37 Nouveau
3
20
Bijlage 2 top tien uitleningen en uitleenfrequentie 2007
Titelnaam
Uitleen Stad
Ttitelnaam
UF Stad
Flair
394 Ariadne at Home
14
Libelle
391 Linda
14
Margriet
380 VT wonen
13
Viva
319 Jan
13
Linda
300 Marie Claire
12
Esta
253 Digitaalgids
11
Beau Monde
220 101 Woonideeen
10
Sayidaty
201 Living
10
Donald Duck
195 J/M Pubers
10
Vriendin
176 Esta
10
Titelnaam
Uitleen Haven
Titelnaam
UF Haven
Margriet
298 Jan
10
Libelle
261 Linda
10
Viva
162 Plus
8
Flair
161 Sante
8
Esta
145 Quest
8
Story
145 VT wonen
8
Prive
142 Ariadne at Home
8
HP/De Tijd
127 Nouveau
8
Elsevier
126 Home and garden
7
Panorama
122 Midi
7
Titelnaam Libelle
Uitleen Buiten
Titelnaam
334 Linda
UF Buiten 13
Vriendin
296 Jan
12
Margriet
292 Top Sante
12
Flair
290 Midi
11
Viva
239 Beau Monde
10
Donald Duck
230 Felderhof
10
Beau Monde
226 Living
9
Elsevier
217 Home and garden
9
Esta
178 Computer! totaal
9
Computer idee
166 Quest
9
21
Bijlage 3 top tien uitleningen en uitleenfrequentie 2008
Titelnaam
Uitleen Stad
Titelnaam
UF Stad
Flair
426 Top Sante
17
Libelle
312 Catherine
13
Viva
280 101 Woonideeen
11
Margriet
274 Home and garden
10
Sayidaty
198 Glossy
10
Esta
178 Ariadne at Home
10
Linda
169 Seasons
10
Vriendin
166 Red
10
Donald Duck
142 Linda
9
Panorama
126 Eigen Huis en Interieur
9
Titelnaam
Uitleen Haven
Titelnaam
UF Haven
Margriet
260 Linda
10
Libelle
207 Jan
7
Viva
156 Midi
7
Prive
117 Plus
7
Story
112 Margriet
6
Flair
108 Waterkampioen
6
Autovisie
96 Ariadne at Home
6
Esta
95 Marie Claire
5
Motor
93 Libelle
5
Yes
92 101 Woonideeen
5
Titelnaam
Uitleen Buiten
Titelnaam
UF Buiten
Margriet
271 Catherine
12
Libelle
265 Midi
11
Viva
225 Home and garden
10
Flair
220 Linda
10
Donald Duck
191 Seasons
9
Sayidaty
170 Top Sante
9
Vriendin
160 Psychologie
8
Mijn geheim
155 VT wonen
8
Computer idee
151 Ariadne at Home
8
Elsevier
142 Beau Monde
8
22
Bijlage 4 Bladmuziek, absolute aantallen 17
Muziekcentrum van de Omroep, Hilversum
350.000
Muziek Collectie Nederland, Amsterdam
80.000
Openbare Bibliotheek Amsterdam
62.000
Dienst Openbare Bibliotheek. Den Haag
52.000
Collectie Musica Neerlandica, KB Den Haag
40.000
Gemeentebibliotheek, Rotterdam
40.000
Nederlands Muziek Instituut, KB Den Haag
35.000
Zeeuwse Bibliotheek, Middelburg
34.000
Openbare Bibliotheek Eindhoven
29.000
Gemeentebibliotheek Utrecht
26.362
Stadsbibliotheek Haarlem
25.000
Conservatorium van Amsterdam
25.000
Bibliotheek Arnhem
22.000
Bibliotheek Leeuwarden
22.000
Toonkunst – Bibliotheek (wetens. Afd.), Amsterdam
21.000
Openbare Bibliotheek Enschede
20.000
Openbare Bibliotheek Groningen
16.887
Hogeschool voor Muziek, Rotterdam
16.500
Hanze Mediatheek, Conservatorium Groningen
15.000
ProBiblio, Hoofddorp
15.000
Constantijn Huygens, Conservatorium Zwolle
15.000
Stadsbibliotheek Maastricht
14.537
Stichting Symbiose, Sittard
13.100
Huismuziek, Ohe en Laak
12.000
Nederlandse St. Gregoriusvereniging, Utrecht
11.000
Letterenbibliotheek, Utrecht
10.000
K.N.F.M., Rotterdam
7.864
Bibliotheek Assen
7.000
Openbare Bibliotheek Tilburg
6.700
Openbare Bibliotheek Deventer
6.250
17 Afkomstig uit inventarisatie door WSF in 2008.
23
