Oostelijk Duitsland
Dresden
REISGIDS VOOR DE BEWUSTE BEZOEKER
Oostelijk Duitsland Land van Luther, Goethe en Bach
Tekst en foto’s: Katharina Kunter Vertaling: C.J. den Heyer
Meinema
De Reisgids voor de bewuste bezoeker richt zich op diegenen die bewust op zoek zijn naar de geschiedenis, de cultuur, de spiritualiteit en de godsdienst(en) van het land, de regio of de stad die zij bezoeken. Niet alleen sporen uit de oudheid, maar ook recente geschiedenis en hedendaagse uitingen van spiritueel leven komen aan bod. De locale keuken en de natuur krijgen eveneens aandacht. De reisgidsen bieden in kort bestek achtergrondinformatie, maar ook beschrijvingen van routes en wandelingen die het betreffende gebied op een verrassende wijze ontsluiten voor geïnteresseerde reizigers. De Reisgids voor de bewuste bezoeker leent zich voor gebruik vóór, tijdens en na de reis en verhoogt uw reisplezier. Redactie: Jan Hofstra, Piet van Midden en Piet van Veldhuizen Verschenen: - Piet van Midden, Israël en de Palestijnse Gebieden (derde druk) - Peter Morée, Praag - Katharina Kunter, Berlijn - Piet van Veldhuizen, Polen - Piet van Midden, Jordanië - Paul van der Velde, Boeddhistisch India - Huibert Teekens, Amsterdam
- Bernard Postma, Inspirerend Rome In voorbereiding:
- Chris Doude van Troostwijk, Elzas
www.uitgeverijmeinema.nl Boekverzorging: Studio Anton Sinke, Nieuwerkerk a/d IJssel Foto omslag (rechtsonder): Forstfest Kamenz (Foto: Stadtverwaltung Kamenz) ISBN 978 90 211 4269 2 NUR 512 © 2011 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoud 1. Inleiding: uit ruïnes herrezen................................................................................................7 2. Onderweg in Thüringen, Saksen en Saksen-Anhalt ............................................................12 3. Moederland van de Reformatie ..........................................................................................21 4. Land van dichters, land van kunstenaars............................................................................81 5. Zijn muziek veranderde de wereld: in het voetspoor van J.S. Bach...................................111 6. Dat was de DDR... ............................................................................................................133 7. Bloeiende landschappen...................................................................................................149 8. Voor kinderen en voor jong gebleven volwassenen..........................................................191 9. Spirituele oorden ..............................................................................................................199 10. Praktische tips...................................................................................................................215 11. Oost-Duitsland in boeken, films en muziek.......................................................................219 Register.............................................................................................................................225 Dankwoord .......................................................................................................................227
5
Dresden
6
1 | Inleiding: uit ruïnes herrezen ‘Uit ruïnes herrezen, en op de toekomst gericht’, zo luidt het begin van het beroemde gedicht van de Duitse dichter Johannes R. Becher. Hij schreef het, vermoedelijk in oktober 1949, onder de indruk van het verwoeste en gebombardeerde Duitsland na 1945 – en in de hoop op een toekomst zonder oorlog en geweld. De opdracht had Becher gekregen van de kort tevoren in het leven geroepen DDR. De nieuwe staat was op zoek naar een nieuw volkslied, omdat het aloude Deutschlandlied door de nazi’s volstrekt in diskrediet was gebracht. In november 1949 werd het uit drie strofen bestaande gedicht ‘Auferstanden aus Ruinen’ van Becher met de muziek van Hans Eisler gekozen tot het volkslied van de DDR. Het nieuwe ‘Bechervolkslied’ bracht de breuk met het nationaal-socialistische verleden tot uitdrukking en symboliseerde de nieuwe start van de tweede Duitse staat, zowel politiek als filosofisch. Sinds de bouw van de muur in 1961 vormde dit volkslied voor de regering van de DDR echter een probleem. Het gedicht van Becher bevatte namelijk een pleidooi voor de hereniging van Duitsland. Het sprak over Duitsland als ‘het enige vaderland’. Maar voor dat ideaal was geen plaats meer in de politiek van de DDR, die zich steeds nadrukkelijker distantieerde van de WestDuitse Bondsrepubliek. De socialistische oplossing van dit probleem was eenvoudig:
Klooster Pforta
bij officiële gelegenheden werd niet meer de tekst van het volkslied gezongen, maar alleen de melodie gespeeld. Dat bleef zo vanaf het begin van de jaren zeventig tot de ondergang van de DDR in 1990. De tragische geschiedenis van het Bechervolkslied illustreert het idealisme en de realiteit van de DDR. Het waren de ruïnes van Pruisen en nazi-Duitsland die de DDR bij het begin van de machtsovername uit de weg wilde ruimen. Als de in moreel opzicht betere Duitse staat wilde ze een nieuw land, een nieuwe maatschappij en een nieuwe mens
7
Dresden, april 1946 (Foto: U. Proietti, Bundesarchiv 212-087) scheppen. In het begin hebben velen daarin oprecht geloofd en eraan meegewerkt. Aan het einde van het bewind keerde het volk de staat de rug toe.
lijkse leven veranderden. Onder de ruïnes van het socialisme doken zaken op die lang verborgen waren gebleven: de herontdekking van wezenlijke elementen en grote persoonlijkheden van de Europese cultuur en religie. Dankzij financiële ondersteuning uit het westen van Duitsland was het mogelijk de grotendeels sterk in verval geraakte historische binnensteden te behouden en te renoveren. Prachtige kunstschatten werden zorgvuldig gerestaureerd. Schrijvers, kunstenaars en humanisten die gedurende al die jaren in de politieke opvattingen van de DDR geen plaats mochten hebben, werden herontdekt. Ook de godsdienst, in het communisme door de staat afgeschilderd als opium voor het volk en fel bestreden, kon weer in vrijheid ademhalen. De joodse wijk van Erfurt is daarvan een imposant voorbeeld. Dat geldt eveneens voor de met veel zorg en liefde gerestaureer-
Wie nu, twintig jaar na de hereniging van Duitsland, het oostelijk deel van Duitsland gaat ontdekken, zal voortdurend geconfronteerd worden met het recente verleden van de DDR. Er is op het eerste gezicht zeer veel veranderd, maar al snel zal ook duidelijk worden dat het veranderen van mensen en hun meningen een langduriger proces is dan het simpelweg slopen van lelijke gebouwen. Verschil van inzicht over de erfenis en de betekenis van het socialisme bestaat overal. Een heel volk ging van de ene op de andere dag deel uitmaken van een nieuwe staat. Er werden nieuwe deelstaten gevormd en vrijwel alle facetten van het politieke en dage-
8
de christelijke dorpskerken en prachtige kathedralen.
Zonder hun diepgaande beïnvloeding van muziek, filosofie en godsdienst zou de Europese geschiedenis volstrekt anders zijn verlopen.
Deze gids is een reisleider bij een reis door het oosten van Duitsland van twintig jaar na de hereniging, in het bijzonder het zuidelijk deel. Een aan natuurschoon rijk gebied, dat optimale mogelijkheden biedt om te fietsen en te wandelen. Op cultureel vlak is hier veel meer te zien dan alleen de overblijfselen van de DDR. Het is een Europees cultuurgebied van het allerhoogste niveau, met in het centrum drie Europese grootheden op het brede terrein van kunst en wetenschap: Bach, Goethe en Luther. We zullen zien dat hun betekenis verder reikt dan de cantates van Bach, Goethes Faust of Luthers 95 stellingen.
Trendy: de DDR-cultauto Wartburg (Foto: Wittig Bundesarchiv 183-22209-0688) Het is omstreden in hoeverre de term ‘OostDuitsland’ juist is. De regionale televisie en radio die zich in dit gebied verenigd hebben, noemen zichzelf ‘Mitteldeutscher Rundfunk’. Dat geldt ook voor de protestantse kerk in deze regio, die zich nu ‘Evangelische Kirche in
Oost-Duitsland Land van Luther, Goethe en Bach
9
Mitteldeutschland’ noemt. Die naam brengt tot uitdrukking dat men zich door de toetreding van nieuwe landen tot de EU nu geografisch in het midden van Europa bevindt – en niet aan de oostelijke grens. Maar die houdt ook de herinnering levend dat er eeuwenlang nog een deel van Duitsland bestond dat verder weg in het oosten lag: Oost-Pruisen, Pommeren en Silezië, gebieden die ooit samen ongeveer eenderde deel van het Duitse Rijk uitmaakten. Jongere Duitsers, maar ook veel niet-Duitsers, weten vaak niet dat deze gebieden na het einde van de Tweede Wereldoorlog afgestaan moesten worden (‘verloren gingen’) en dat de meer dan veertien miljoen Duitsers die daar woonden, naar het door de geallieerden bezette ‘overblijvende’ Duitsland verdreven werden. Met de
hereniging van Duitsland in 1990 behoren deze voormalige oostelijke gebieden nu definitief tot Polen, Litouwen of Rusland. Gelet op het gebied dat deze reisgids behandelt, zou het historisch gezien correcter zijn om over Midden-Duitsland te spreken. Het is eenvoudiger de gebieden en steden in te delen naar de in 1990 ontstane nieuwe deelstaten. Met het land van Bach, Goethe en Luther bedoelen we dan de in het zuiden gelegen deelstaten Saksen-Anhalt, Thüringen en Saksen. Omdat deze drie deelstaten door hun geschiedenis, cultuur en mentaliteit nauw met elkaar zijn verbonden, concentreert deze reisgids zich op alle drie. Hoe het ook zij – Midden- of Oost-Duitsland – deze reisgids vestigt de aandacht op personen, gebeurtenissen en plaatsen die een
Reizen zonder grenzen
10
essentiële rol in de Duitse, maar ook in de Europese cultuur en geschiedenis hebben gespeeld en die ook nu nog van betekenis zijn. Hij biedt geen eenvoudige, volledige lijst van toeristische hoogtepunten die snel ‘afgewerkt’ kunnen worden. In plaats daarvan valt de nadruk op wat typerend, uniek, of exemplarisch voor de regio en haar geschiedenis is geworden en onthult hij achtergronden. Zo kan de lezer ook plaatsen leren kennen die nog niet door het massatoerisme zijn ontdekt, en verhalen lezen over historische gebeurtenissen die zelden in een andere reisgids te vinden zijn. De adviezen in dit boek zijn bestemd voor toeristen die een paar dagen, een week of zelfs langer in de regio willen doorbrengen. Daarbij richt de reisgids zich op bezoekers die zelf hun reis plannen. U kunt bijvoorbeeld in Weimar, Dresden of Wittenberg uw domicilie kiezen en van daaruit tochten maken. Bij alle beschreven plaatsen zijn adressen en internetsites vermeld die nadere informatie geven en die de planning vergemakkelijken. Extra kaarten helpen bij de oriëntatie. Het verdient aanbeveling ter plekke een gedetailleerde plattegrond of wandelkaart aan te schaffen. Tips voor hotels, restaurants en ook winkeladviezen ontbreken. Alleen voor een paar buitengewone overnachtingsmogelijkheden of cafés op historische plekken is een uitzondering gemaakt.
worden, veel nieuws is ontstaan en weer nieuwe geschiedenis wordt geschreven. We hopen dat de informatie in dit boek ertoe bijdraagt meer inzicht te krijgen in de vele
Leipzig Hauptbahnhof, het grootste kopstation van Europa
aspecten die dit deel van Duitsland kent. Wie ten slotte de terugreis aanvaardt en het land van Luther, Bach en Goethe in zijn geest en hart mee naar huis neemt, brengt het uiteindelijk weer terug waar het thuishoort: in Europa.
Wie Thüringen, Saksen of Saksen-Anhalt doorkruist, op welke manier dan ook, zal met eigen ogen kunnen zien en beleven hoe een stuk kern-Europa is herrezen uit ruïnes. Hoe hier tegelijkertijd oude tradities herontdekt
11
2 | Onderweg in Thüringen, Saksen en Saksen-Anhalt Wie door Thüringen, Saksen-Anhalt en Saksen reist, is niet alleen op weg in het midden van Europa, maar reist vaak over oude wegen die een indrukwekkende geschiedenis kennen. Het is de moeite waard tijd te reserveren om ook die wegen die ons schijnbaar slechts van de ene naar de andere plaats brengen toch als een essentieel onderdeel van de reis te gaan zien. U kunt met de auto gaan, maar ook met de fiets of te voet. In het vervolg worden drie routes door het zuiden van oostelijk Duitsland besproken. Ze hebben met elkaar gemeen dat ze al minstens duizend jaar door mensen bereden en bewandeld zijn – door kooplieden en militairen, maar ook door koningen en pelgrims.
maar dan moet u natuurlijk niet in het donker door het gebied racen. Het loont de moeite er tijd voor uit te trekken. Dan is het een uitstapje in de cultuurgeschiedenis van Europa, want de Via Regia, die in totaal acht landen in Europa met elkaar verbindt, is meer dan tweeduizend jaar oud. Reeds de Romeinse veldheer Nero Claudius Drusus (38-9 v.Chr.) ondernam in de eerste eeuw voor Christus vanuit Mainz (Latijn: Moguntiacum) veldtochten door het gebied van de Germanen en rukte in het jaar 9 v.Chr. op tot aan de Elbe. Vermoedelijk trok hij door delen van Hessen en bereikte hij de Elbe via Thüringen en langs de Saale. In de volgende eeuwen ontwikkelde dit traject zich tot een vaste verbinding die bij voorkeur door Romeinse – en later door middeleeuwse – handelaren werd gebruikt. Na de verovering van het koninkrijk Thüringen door de Franken ontstond een vaste route van west naar oost. Vestingen en burchten zorgden voor bescherming van de weg, die voerde door Frankenland, Hessen, Thüringen, Saksen en eindigde in het gebied van de Slaven. In de negende eeuw ontstond een levendige handel op het traject tussen Kiev en Parijs. Steden als Görlitz werden gesticht, en langs de Via Regia schoten talrijke marktplaatsen op. De zijdehandel met Vlaanderen bloeide, vanuit het oosten werden hout, huiden, was en honing ingevoerd en wede (een plant die
Reizen op de oudste weg tussen West- en Oost-Europa: de Via Regia Zelfs de reis per auto vanuit Nederland of België is al een tocht over historische wegen: de weg vanaf in ieder geval Nordrhein-Westfalen – de Via Regia (de koningenweg) – is de oudste en langste verbinding over land tussen West- en Oost-Europa. Belgen hebben het voordeel dat de Via Regia al in hun eigen land begint, terwijl Nederlanders er pas vanaf Aken of Keulen over kunnen rijden. De autorit kan al tot een in historisch opzicht interessant deel van de reis gemaakt worden,
12
