‘No
eye
hath seen suchs
scarecrows’. William Shakespeare
Raadselfiguur vogelverschrikker Pierre Maréchal
Inleiding
et al
mans
het
Macherel
1987,
leven te maken bekend
heen
dat de
men
van de landbouw
opkomst
de
Tijdens
in het
van landbouw
(het bedrijven
(de zogenaamde
waren
ook via naar
sociaal-economisch
(zie
voor
wel
fraai
(1977), op
Adriatische
het
hij
scala
het
in
het
Isack
te vinden
naar
gingen
Van
bij
taken
kosmologisch
leven.
dagelijkse
Ook
nieuwe
van de mens eveneens
vegetatie en
werden
de
Bekend
plagen, Van
de
zijn
maar ook die van
zen en ratten en
der
van
dieren
& L.
met stenen
Kinderen
ingezet
naar
vogels gegooid (Hediger 1978).
ouderen
en
dedeling W.G.
Dee
1980).
zaadetende
aan draden te trekken
verschrikkende
(Tsoe
Meiren
ceerd
die
De
stonden
Weber
op werd ge-
mui&
Plas-Haarsma
en
de
noden
de
in is
pop,
typisch antropomorfisch archaïsch/magisch bij landbouwgebruiken
ment
de
exacte
en
duister
zijn (Hediger 1978, Hediger 1979).
onheilspellende, magische
pecten
aan
ele-
Er ‘kle-
en komische
as-
vogelverschrikkers. Ingrediëntenvoor bestaan tot in onze tijd. Maar de
langdurig
een
vogelsoorten, zogenaamde pest-species, form
de naam tot de
zouden
moeten
zo’n
van
eens
borgen
zijn, In
aan.
pop
afschrikwerking om
de
een
symbool
het
sprong
ven’
doelgroep trekken
zijn
enkele
van
de
die conbestaan
nauwelijks
gunstige gevallen
slechts
naspeuringen
verleden
van
zich
iets
omdat
jaagd gels
schade
in
het
ver-
vogelverschrikker.
verjagen van vogels
Mensen
hebben
Het was eens deren te
gooiden
boeren
ken
256
gebruik
dieren te laten
wenste
form
zelf ook
kleine
door mensen zelf
altijd vogels verjaagd.
om kleine
verjagen,
jongens
aantreffen
zittend
(Jain
&
die
met een
op
kinderen
In het oude
stenen
vogels (Davis 1973). In een
knuppel
naar
en ou-
niet
men
goslavië
kan
velden
Sri
had
bedoeling
de
kinderen,
gen van
vogels
om
eeuw
Nederland
In
de tweede
Joe-
Vaak
verjagen.
te
kon
helft
zijn
dorps-
het
verja-
uit een ker-
Spreeuwen (Sturnus vulgaris)
de
van
vorige
familiegebeuren zijn (Schaffner
een
nog
In
Ver-
aantreffen die
of de ‘beroemde
zwervers
senboomgaard in
vo-
brengen (Nakamura 1982).
men seizoenwerkers
zijn ingehuurd
1975). Ook in Groot-Brittannië
werd
het
acht om
bepaalde vogelsoorten
dat was
speciaal
monotoon
werk;
laat, ongeacht cultural een
werk
van
lange lijst
der vooral
als
belang
van te
ge-
verjagen
kinderen.
voor
en
Eenzaam
‘s morgens vroeg tot ‘s avonds
het weer. In een
Employment
rapport
Commissioners
vermeld
kinderjobs
met
van de
Agri-
1887-1889 is waaron-
vogelverschrikker (Priest 1999).
in Groot-Brittannië.
doen
aan de
al
om
gaard gen
te
de
Zo
koos
op het
maar dan om
en
huurde
zijn
verkoos
eiland
voor
jongelui
het
verja-
(Anonymus
Islay
levende
Het
van
1990). Verjaging
slechts effectief
andere
de
voor
vogelver-
invliegende ganzen
afhankelijk
vogels (onder
ver-
kersenboom-
afschot
verjagen (Anonymus
arealen
soorten
boven
ook
de mens zelf is
kleine
door
fruitteler
men
westkust
velden te door
De
vogels
oud op een
Een boer die wet wilde
jeugdwerkloosheid,
hollen.
van
1985).
parodie
vogelverjagend
schrikkers,
Lanka wordt
als
haal,
onge-
bewa-
versie,
Een moderne
Schotse
zelfgemaakt plat-
Aggarwala 1989). Op
de
In
alleen ver-
vogels aanvankelijk
toe te
als
dikwijls
enigde Staten, Midden-Amerika, Portugal,
Egyp-
India kan men nog
hun
zich
bijvoorbeeld Polen, Japan, Mexico, Oostelijke
in Het
Seizoenwer-
omvat de
dagen. Aanleiding
te verrichten
komen
beweging
verkleden
hut
‘vogel-
de oor-
waarvan
bedoeling van
in
Jong 1986).
Japan
de
Japan werden
het
met
vanuit een
allerhande
vogelverschrikker (Smallegange 1989).
1989).
vogelverschrikker,
De
door
vogels
me-
verjagen
in Polen
góden en godinnen geïntrodu-
in relatie
landbouw.
In Indonesië
middelen’
1906,
Filippijnen
op de
waardoor
gek' (Haining 1988). Er werden andere
worden
verjagen (schriftelijke
te
vogels
om
onbekend was. Hoe-
voordeed.
een
knaagdieren, zoals
der
zoals die voorheen
geleidelijk
kers
Bijbelse sprinkhanen-
Van
dan voordien
door
vogels (Sabbe 1917, Klijn
Meijden 1979,
1980, Gättiker E.
door
veranderingen
Europese
planten geïntroduceerd (Sykora 1984, reageerd.
de
bedoeld en ongewild nieuwe
1997). Waar vervolgens
zich
kinderen
aspec-
Zo veranderde
het toedoen
her-
en
veranderde
wereldbeeld.
brachten
en
leidde tot
omgevingsfactoren
van
wes-
leefden
technische, aanvankelijk ‘magische, gereed-
concurrentie
Doorn
verdelen
gebruiken
waarderen
andere
vogelvangst
omgevingsfactoren, zelf
de
gronden. Dit
en
tijd
bodembewerkende
herdergemeenschappen. De vruchtbare
Er werden
1987).
onderlinge
naar de
nieuwe
aan
van
anders
riviervisserij schrijft, wijst
visvangst
omgevingsfactoren ten
is
over de
Mensen
interpreteren tevens
en het
de ene cultuur
van
voorbeeld
die als
analogie.
met
of in
Egeïsche
heeft
Voor die
van
voor-
aangeno-
van de
verspreid
Christus).
voor
wordt
algemeen
noordelijk gelegen gebieden
8000-4500
(rond
aspecten dan hem
dieren, red.)
van
Zee en de Baltische landen
locatie; vooral nabij
structuren
mens met nieuwe
Over het
revolutie, red).
naar de
noordwesten
ontwikkeld en er ontstond
de overgang van
als
een
recent voorbeeld
een
de overgang
Een
naar het
zich echter aan
van
schappen’
Neolithische
paleolithische jagerverzamelaars-
de mensen in mens bond
Frankrijk
de neolithische
en het domesticeren
cultuur zich vanuit Anatolië
agraïsche
Zee, Midden-Europa richting Balkan, telijk
Eufraat-Tigrusstroomgebied en wijdere omgeving (Akker-
2000) kreeg
1994, Eran
van
op
relatief
de betrokken
Qureshi
1980).
Vogeljaar49 (2001)
6
In
Twee vogelverschrikkers een
in
moestuintje
Baden-
Württemberg, Duitsland. Foto: Claus Conrads.
Intrinsiek
over de
element
Vogelverschrikkers zijn sche
landbouwculturen. structuren
telijke gen
door
dwijnt
Daar
verdwijnen
technologische
ook
de
zeer
Priest lei
als in
1999). In
machinale
opzichte Garrat
van
deleeuwen
tijd
was
offer aan
natuur. In die
de
om
van
aller-
sterk in
ook moge
in
ont-
lijken ten
als
vogelver-
is dat uit 1
de Mid-
). Voortgekomen
mensen te doden als
zin
aanwijzing zijn
suggestie
sporen
vogelverschrik-
gebruik
een fenomeen
praktijken
deze
het
zou kunnen stammen
een
1978).
ker de
duistere herkomst van de
kunnen aard
natuur de
doen hun
van
staan,
gebruiken
een vorm
aarde-symbolen
‘realiteiten’
van
van
(kan) onmogelijk dingen de gang
de natuur
van
de
achtergrond
de
psyche
krachten in soms
gewenst,
beter
om
Deze sluit
door
indruis(d)en. en
vrees
de
dat
met
aan
die
ongewenst
op
kon
tegen
Immers
op
diepte van
er
geheime
schuilden(en). Krachten
soms
de
bij
Men
jaren terug.
ondernemen
de
speelde(t)
dicht
vertrouwdheid
van het denken
de natuur
hebben
het
en
‘bewaard’.
duizenden
vogelverschrik-
Boeren
schijnen.
die
waren en
daar-
konden
wor-
goedgestemd gehouden
den.
huidige mogelijkheden.
uit ‘heidense’
schrikker
de
van
Bath
van
meent dat het fenomeen
schrikkers(-pop)
processen
1898, geklaagd (Haggard
primitief deze
de
(1995)
vervan-
(innovatie) ver-
Deze
landbouwwerktuigen al
Hoe
wikkeling.
die
ambach-
zijn algemene ten-
(zie bijvoorbeeld Slicher
werd al vroeg, in
de
archaï-
langzaam verlopen, zowel
Over het ‘kwaliteitsverlies’ ker
oude
worden
en
middelen
regionale verschillen
dens
in
waar
vogelverschrikker.
zijn aanvankelijk met
ontstaan
zou
de
vogelver-
voor civilisatie.
Met
uitgangspunt vervolgen wij
uit het verleden
die wellicht wal
meer
licht
Inhuizen van Zoals
geesten
geschreven,
over
gelverschrikkerspop alniettemin
ming
wagen.
mer dé
wij
kunnen Al
honderd
zal
de oorsprong van de vo-
tasten we in
wij
een
deze
procent
de
benodigde
duister. Destot beeldvor-
ons
waarschijnlijk
zekerheid
zo graag zouden willen.
digweg
het
poging
Daarvoor
bronnen
te
nim-
verschaffen
zijn
die
eenvou-
beperkt
of ont-
Modernisme. Een vrouwelijke
vogelverschrikker in een siertuin in
het
vroege voorjaar.
Eindhoven 1999.
Foto: S. Spaninks.
Het
Vogeljaar49 (2001) 6
257
breken totaal. Aan iemand
schreef
verwaarloosd!’
delijk
inziens
mijns
begin
de
van
vorige eeuw
zaken
gewone
er slecht aan toe
reld
dit
het
dat
in
deze we-
werden
‘zij
waren;
schan-
Iedere natuurliefhebber
tot in
de
kan
huidige tijd volmondig
beamen. -
In de oudheid werden in China
met
zonder
heuvels, -
en op het
rijshout
dacht in
de
doden bedekt
geplaatst. Zonder graf-
boombeplanting (Wilhelm 1995).
voorouders
Dode
land
werden
in
Zweden
nog
schoof
(Ter
de vorm van de laatste
herLaan
1974). -
Binnen
den de
de
gesloten kring
geesten
de
van
voorde levenden
zijn
ten’ kunnen hun
grafheuvels
van
doden geen et al
(Biemans
niet verder komen
(afgegrensd) gebied (Ter
1984).‘Gees-
dan hun
Laan
zoumeer
gevaar
‘recht’
is;
1974). Dit zijn
naar territorialiteit!
verwijzingen
Vruchtbaarheidsfeesten Uit
folklore zou
‘bijgeloof’ en
ouders in historische
tuigd
in
waren
het
bovennatuurlijke
tijden
geloof
noegdoening krijgen werd
werd
sar,
jaartelling gentenen ten
en
vele
en Green
de zonnewende
ter-
Formido
voor
(Lat.).
Cae-
reeds voor
onze
criminelen, gevanvan wil-
poppen
en Britse Kel-
Grimm
1998).
(1875naarde
tevens
Europese
de
meer als
overgeno-
volkeren
rond
(solstitium) en belangrijke bijeendie
terugwijzen
te zien
nog
Volksnamen
(Royds
van
Green
lentefeesten
en
later
door Julius
reusachtige
bij
Sporen
zijn
sprong,
steeds
(1998) verwijzen
‘vuurfeesten’
komsten.
zelf
stro door de Gallische
1996,
(Frazer
1878)
in
zou hel
door offerdieren.
meldden
het verbranden dieren
en
genen
Diodorus,
ge-
offer
zijn
elkaar aanvullend
Strabo en
alleen
levend
een
gezien. Posidonius,
men en deels
door
zijn
te
zouden
de civilisatie
vervangen
Dit omdat het mensenleven
‘heilig'
voorover-
wanneer
Gedurende
gebracht.
levend mensoffer
onze
overwegend
omgeven Die
wezens.
dat
blijken
nog
in
de
hun
naar
midwin-
van
vorm
oor-
(vruchtbaarheidsfeesten).
vogelverschrikker Virgillius
Bij
1918). Papiamento:
een
met
rode
veren
Wantomba
Nederland: Vogelverschrikker, Vogelschrik. Molik, Moolick, Molok
Molijk,
(1
7e
eeuws) (Van Deze
1989, Hofland 2000). leid
van
Moloch
Meer
de Semieten
gewenste vogels tevens symbool
Olie
van
Niet
van
zijn afge-
aanvanke-
bedreven.).
alleen
tegen
schande. Stro is
onvruchtbaarheid (Ter
1989, 1999).
Smallegange
die
leefden en daar landbouw
Stroman (in Vlaanderen; Mahomed).
symbool
zouden
benamingen
(Godheid bij
lijk in Mesopotamië
vens
1982, Smallegange
Priapus, Priaap
Laan
on-
te-
1974, 2000,
(Hofland
2000).
Noorwegen:
Fugle
Jacka-Lent
, Jackalent (Priest
figuren
in stro-, riet-
soms met bladeren
in
in Groot-Brittannië
namen
als
en tenen
Duitsland kan
kostuums, daar en
men
gezette tijden
op
tegenkomen (Spence 1921,
steeds
nog
Crawford
1999). Met
Buttnmandi, Pfingstkas, Hisgier,
bar, Latzmann, Maimann, Burry Man,
Stroh-
Jack-in-the-
Green.
Verwijzingen
het
naar
van
verleden
grijze
zijn
even-
vogelverschrikker
een
*
Een vogelverschrikker bestaatuit een gestel van wapperende lappen of kleding al dan niet in de gedaante van een
Opgesteld
pop.
om
gebootste
mens
af
vogels
1982). Deze benadering
is
niet
te schrikken
geheel
voor, roept vrees
op
(Van Meer juist. Stelt een naschrikt af (Hediger
en
1976). *
‘Scarecrow,
which
A. That
without doing
frighten
is
or
frightens
intended to
(--)
B
physical harm;
crows.’ (Haining scares 1988). away Gaan slechts één seizoen mee (Van
That
which
*
naar
zing
Doolie
Hodmadod (Priest
1999), Shoy troy (Priest 1999). Duitsland: Vogelscheuche, Scheuche, Polen: Strach
na
de jaarlijkse
Hampelmann.
wróble, Dziad.
Spaventapasseri.
Espantajo, Espantapajaros.
Tjechië: Strasék,
Hastros.
moet de
Meer
1982) Verwij-
vruchtbaarheids-
van
herhaling
vogelverschrikker
aspect wordt dikwijls B.; B.
P.M.) (Zürich zing
&
en
bijvoorbeeld
worden ook
is
de Hindoes
deoude
bij
Een
een
verwij-
te treffen met een
of meer attri-
met dewind en zodoende
geluid
bijvoorbeeld).
voorwerpen (bijvoorbeeld
mens
in gang
worden
vogelverschrikkerspop
Joegoslavië:Strdsilo
steken. Mogelijke
goden (bijvoorbeeld
verwijzing
gezet
dient
Agni/Agnis
vóórt-
Anderzijds
conservenblikken) Deze worden
(Tsoe Meiren 1906).
tegen
naar een
in
de
in de oude
Grieken. Soms zijn
aangebracht die geluid kunnen produceren. door de
geluid/geest
=
Het
1979).
bij
brengen of lichtflitsen (flessen
Roemenië: Speritoare (de pasari).
Indonesië: Patakut.
Pan aan
vogelverschrikkers
buten die bewegen
*
Turkije: Korkuluk. Japan: Kakashi (veel in rijstvelden met symbolisch/religleuze betekenis.) (Smallegange 1989).
onderschat (wind
M. Steiner
Germanen, Vishnu Visvarupa
er
kunnenbeïnvloeden.
wind- of stormgoden, zoals Odin (Wodan) bij
naar
Veda’s
Épouvantall.
Italië: Spaura’cchio,
De wind
Dit
1988. Priest
1999). Tattie
(Priest 1999),Tattie bogle (Priest 1999).
Spanje:
Levende
*
Groot-Brittannië: Scarecrow, Mawkin (Haining
Frankrijk:
Foto: S. Spaninks.
rituelen. skremsel.
Zweden: Fdgelskramma.
1999),
herkenbaar gezicht in een volks-
tuin, Eindhoven 2000.
Karakteristieken
koord
Spantapara,
met een
Vogelverschrikker
de
horizon
af te
verband met vuur-
India, Loki
bij
de Ger-
manen). *
Vogelverschrikkers worden in het zuiden
ware
het
tuigen bij *
Als
een
het
gevolg
ritueel geplaatst aanbreken
van
door een
van
man,
Polen als
zonder
ge-
de dag
(Kurkiewicz 1970). intuïtieve of religieuze terughoudendheid van
dient het gezicht weliswaar herkenbaar
maar
abstract
te
zijn (geponeerd).
258
Het
Vogeljaar 49 (2001)
6
de poppen
eens
Ook
op de
Calan
‘Judasmannen’
Britse eilanden
1998). In
Zwitserland
de Ooievaar
en
de
terugkomst
(Hirundo rustica)
(Ciconia ciconia)
uit
ge-
door een reeks van vruchtbaarheidsfeesten
maakte
naar
pop
gevoerd
dat onheil
volkeren met de
de wintervoorhet Meer
oevers van
in
brand
de
vuurgod
bete-
de Germaanse
(Smit 1929). Bij
werd
hij
en
het Christendom
van
van
gestoken. Wan-
naar wens verbrandden
Loki
was
opkomst
de
daar
en
neer de armen niet
kende
maart werd
21
Op
vuur.
stellende Zürich
de vruchtbaarheidselementen
gebruik van
water en
hebben
kruis
tussen
heid
het
de
blijven
Japan juist zicht niet
later
als de dui-
van
schrik
In veel
van
schrik. In
qette (1980)
aan
Medusa,
de Griekse
van
jagend
hoofd
nen
schrik.
van
Hoe
mensen kunnen
beelding ker
der
schrik
angstaan-
doen
verste-
afschuw
en
misschien
leven, blijkt
In
Het
kunnen
diep
Rou-
ijzingwekkende
Gorgonen.
(Anonymus 1991).
den nog vaak
uit
bij
de af-
vogelverschrik-
het Verre
de mens als
van
gesymboliseerd,
vogelverschrik-
zoals
die
tijgerfiguren
afschrikken, ‘duivels’,
moeten
etcetera
(Hediger 1978). Een
analogie
van Hermes
eerder
met de onderwereld
men het
zich
die
Terwijl
in
ze mogen hun ge-
(Rouquette 1980)1
vogel
geloofde
dat
dood
het
als
de
Apennijnen (idem),
Soedan,
Korea
In de oudheid
om
de staat
tempels
gels nog
te
om
verbreide
trekking
denken
tot
ogen
en
Basilis-
bewoners
aan
Apollo gewijde spinnen
van
het
oog
in
en
zijn
versus vo-
magische krachten
de
relatie
tot
vo-
boek
culturen. Waarmee hef
aan
in
boze
Turkije, red.) gekocht
van
daarmee
aspecten
meer
in verschillende
Ier-
(idem)
‘de
van
verdrijven. Seligmann beschrijft
veel
gels
hangen
de ogen
nu
gewelven
Ara-
huizen
op
tegen
Pergamezen (nu
Pergamum,
ze aan de te
West-Afrika
bieden
werden
door de
Spanje,
(ganzen),
Stropoppen geplaatst
bescherming
zou
aankijken
betekenen.
zou
(ongedefinieerd), Denemarken
land, en
men
de
noemt landen
Seligmann (1921) bië
hen
voor
wijd-
met be-
vogels
wordt
onderschreven.
Vruchtbaarheid Stro zou refereren aan een
baarheid, Laan
een
(1974)
dievengilde
poppen
gericht.
een teken
werden
Overijssel
en
van onvrucht-
macht.
was de stroman het
(schreeuw) In
symbool
geestwerende
Volgens Ter
zinnebeeld
van schande.
opgehangenbij
Drenthe
werd
van
Strovolks-
als
on-
het
symbolen
ondersteunen
dat het
bestrijden
&
(Zürich
de
van
van
te
In deze visie is de
in
Haining 1988),
oogst
die
Steiner 1979). Of
wat eens een offer was
over-
van het
vruchtbaarheidssymbool
een
ten zoals de kracht
dat de
en
vruchtbaarheid
en
(Biedermann 1996, Simpson beschermer
offerritueel tot
magische principe
of op te roepen.
vogelverschrikker
Aan dit alles
verwijzen.
ontlenen
leven, regeneratiekracht
moet
of
de op wanneer we naar
volkeren
idee
doel had ‘het kwade' te levende
Een
abstract.
lijken;
gerefereerde‘duiveluitdrijvende’praktijken
van de Keltische
kan
Als
religieuze terughoudend-
gezichten
onvruchtbaarheid;
dringt
aan het
opgesteld.
graan
Oosten zou-
dikwijls potentiële natuurlijke/gees-
telijke vijanden
demonen
een
als
gezien
zin refereert
Erich Honecker als
van
ker worden
die
iemand
zou
mensen.
blik
landen
van een
van
worden
kunnen
aanbieders
figuren
of
meer moeten
cusslangen2)
Vogelverschrikkers
rijpende
verliezen
Dodelijke
blik’.
geherwaardeerd.
Aanbieders
levende
nabootsing van Christus
van intuïtieven
gevolg
met
plaatsgevonden
Deze werden als
Germaanse feesten. Men
terugverwijzen naar
die
vel
werd
de eerste Boerenzwaluw
het zuiden vierd
(Beltane,
Mai, Imbolc, Wren-boys) (Armstrong 1958,
Green van
de ‘Klausen’.
en
Ierland
en
tegen wind,
de
nog
komen
relict
een
van
(hemel-)elemen-
hagelbuien,
storm en
uitdroging doorhitte (bijvoorbeeld Haining 1988). Het
Engelse
re-crow.
In
woord
vogelverschrikker
voor
tijden
vroeger
dat de kraai
afkomstig zijn
voorspeller/regenmaker (Armstrong 1958), werken
vogels
Het
figuur
zou
dan
eerder
Het
is
tuele
van
zomaar
gedachte
ongewenste
echt of slechts zeer
van
dat
de
of
de
genoegen
zouden
slachtoffers.
konden niet
dat deze
kunnen
ontwikkeling. Ver de
kerstening
gelverschrikker
inderdaad
uit offerceremoniën aan mandië
en
maar
Bretagne
Vogeljaar49 (2001)
6
de
ri-
on-
direct worden ver-
kunnen
draad’
worden.
ontstemde
De
geesten
nemen met risicoarme
deze redenatie
Volgens
tijde-
dorpsgek
verleden.
tijdens
doorgesneden
idee
als storm-
zin zou de ‘historisch-rituele
ontstond
is sca-
het
op het weer
de
slachtingen verboden werden,
dreven. In die
Het
tegen
magisch
aannemelijk
Azië
(Corvus),
landloper
getuige
van het
gewenste geesten
niet
de
uit
invloed had
Immers niet
ze
lijk.
verwijderd
zou
ontstaan
zou
natuur(-geesten).
zouden
riten
de vo-
kunnen
van
zijn
In Nor-
druïden
Vogelverschrikker winkel, Haarlem
als modieuze decoratie
bij een bloemen-
1999.
Foto: S. Spaninks.
259
vruchtbaarheidssymbool lees
paal;
paal
het
soms
erf
woord
definieert. Olie
meinse
Hoewel
deze
beide
Echter,
het feit dat reeds
Europa sprake
de toen
Macherel
laat
auteurs
elementen
4
zijn
het
1975
figuur
van
bedrijvende
Juist dit laatste
).
zoals
dat
(Tsoe
bool
wordt
Meiren
in
zijn
Het
al te
die de
zijn
geen
dan
of
kan
het drin-
narrige
zeer
de
rijst
de
twintigste
wellicht
‘geesten’
andere
of
werd
nog
een vrouw
fallussym-
een macht-
of afdat dit
bedoeld
vogels. Tenzij
onderscheid levende
ken-
van de vrucht-
Hoewel het
een
in
niet
dikwijls
het
aan
streken/landen
Een
vandien
Deze
er.
‘De
men
maakte tussen
wezens.
Mengvormrituelen?
gewas
werd
geteeld,
wezens die de
delden in ne
grond
werden
kwamen
gezien
bevruchten.
opdracht van hogere
Specht (Picus viridis)
de bodem waar
eens
en de
machten. Roek
Zij
de
in
zaai-
de tweede
vogels!’
Naar
dit
op
ge-
gebruik
vormverandering
van
tot ‘kruisstructuur’ kan in onze stre-
tot de heersende
godsdienst.
Analogie tussen
oost
Aan
de
het
bij
rijstgodin inplanten
bracht.
Tijdens
de
de
vorm
van een
figuur. Rijst poppen den
en
met
betrekking
als
han-
De Groe-
(Corvus
fru-
in
de
vogels
).
(Tsoe
staan
van
middelen Meiren
of
menselijke
die hen
men
in
door
af zou-
De
1906,
geloofde
ge-
Sri in
verjaagd
Jong
het be-
de Korendemon
dierlijke gedaanten kon
verschillende
Dewi
die
aannemen
benamingen kende
zoals
Korenmoeder, Roggemeisje, Roggewolf,
Olde
en
lokaal
van een
graangoden.Zoals
menselijke
en
worden
worden
offers
symbolisch
een
mens
nabootsing
door andere
Indonesië
bloeitijden wordt
bloeitijd
In onze streken
1986
west
Sri in
tussen de
etende
schrikken 5
en
Dewi en
huwelijk gesloten
bij
hun voedsel zochten in
de
voor
is de de
de formule:
(God),
waren er varianten
wief, Stoppelhaan. In
Vogels die
zaaien luid
compromis zijn geweest
een
In de
aan
met alle
verwijzing
de heer
de derde
‘paalstructuur’
de chris-
overleefd.
goedeoogst
c.q,
het
voor
(Frischbier 1870). Zelfs
ken
Zo is het
gebruiken
gevraagd (Rogate) bij
een
ritueel
sprak tijdens
het gewas
op
islamgebruiken
met
uitgestorven handeling van
eerste hand
mijzelf,
Zoals
hindoege-
(Nicolas 1906).
overgebleven
onze streken
vo-
vogels
wordt nog vaak
om steun
totstandkoming van
rituelen
oude
hebben
partieel
die
De natuur werd
rijstteeltseizoen.
dat archaïsche
‘Voorzienigheid’
mensen
waren
denken.
waar
samengaan
overname
katholieke
de
eilanden
van het
begin
onmogelijk
telijke
hogere orde.
antropomorf
Indonesische
De
van wat
weinig
daar deden. Bovendien
vertaald
bruiken
voorbeelden.
of zeer
Sueen
eeuw een drie-
zijn (Wickler I970), lijkt
nauwelijks
aan
beschermen
man,
de
daarvan
niets
geloof van
enkel
lang
landbouw-
Alpen
in hun
Pe-
voorbij
toen
gels precies
voor
sek-
op
gilegus) zijn wisten
man
ontbreekt
duidt
menselijke soortgenoten
voor
mensen en
vormden
van seksuele
zijn
1906). In
van
oorsprong
de
meer voor
dal
en
gebruikgemaaktvan
(Macherel 1994).
schriksymbool
tijden in
zou
element
vogel geest/hemels principe
baarheid
te
oude
boordpoppen gebakken (een
en een
Zo
wereldwijd bij
zonder dat deze voorzien
in de tweede helft
aan
voorkwam(-komt). Op
volkeren
(Indonesië)
merken
afschrik-
geslachtsdeel (Willis 1994,
‘bundel’-poppen (góden)
tal
als
Priapusafbeelding
een
wellustigheid en gaat
symbool
matra
Ro-
om mensen dichter
Een
bij vogelverschrikkerspoppen. suele
zijn.
(Grönbech 1997,
volkeren
het medium
met ontbloot
ronne
noch
voorbij
gaan
op
ner-
de
graancultures
van
góden te brengen 3). het
als
voor de Romeinse
lang was
aanwezige
dikwijls
zien
haksel
naar
pop
1994, Anonymus 2001).
van bier
de
of
oud moet
de
van
graanproducten belangrijke
bij
kaf
dat Ter Laan
heel
al
Ook
boerenvruchtbaarheidsgod Priapus
middel.
ken
en aan-
huwelijk.
(2000) verwijzen
mogelijke origine
van
paal' (dode
vogelverschrikker noemt,
Hofland
en
een
is
geplaatst. Opvallend
het
gens
het
voor
tussen
stropop
een
‘zorre
een
hout) opgericht
een relatiebreuk
gekleed bij werd
dood
van
de
oogstrituelen
(Rash z.j.). ook
Friesland
tevens een stroman ten tonele
was
6 heidsgodin Demeter (Ceres )
Osiris
Limburg kwam
De moeder van de Griekse
Persephone genoemd,
de oude
en
Grieken
(Tammuz)
godin Kore,
de vruchtbaar-
.Wat Demeter
betekende,
en later Isis
voor de oude
Bronzen beeltenisvan ren
die
waken.
hun
veld
Orissa,
voor
aanvankelijk
was
op
Egyp-
twee boe-
een
zit
be-
India.
Foto: S. Spaninks.
260
Het
Vogeljaar49 (2001)
6
Een
sojaveld met vogelverschrik-
kers Het
In Zuid-Korea.
Masan
nabij veld
is
draden
tevens met 1996.
overspannen,
Foto: J. Pinowski.
tenaren,
wellicht
ook Astarte
de Feniciërs
bij
andere
vruchtbaarheidsgodinnen,
Athene
of
1958,
zoals
en
Venus,
Aphrodite (Spence 1921, Armstrong
Perownel
Biedermann
1975,
7
1996
).
Folklore Het eerste
Britse boek
ker in wordt
genoemd is gepubliceerd
van het
opluistering
de
worden
deze
steeds,
nog
Een
zijn
‘het
Eerder
ander,
meer
weliswaar of
recent,
tradities
het
plaatsen
zou
van
gelverschrikker
aan te sturen. Tradities van hun
capaciteit
van
aard
vogelverschrikkers
1982).
een vo-
die slechts
opvangen. om
ge-
kunnen
Meer
een verre echo
ware
mindere
in
doel
dat
zijn,
boomgaard
landschap opvrolijken (Van lijken
zijn
nimmer effectief zal
mate, met dat doel op het land
plaatst.
zal
voorgaande duidelijk
het
na
vogelverschrikkerspop
De
mensen te
doen schrikken maakt hen tot
onderwerp van (kin-
derverhalen
Hun
op het veld nementen.
gedichten.
en
trekkingskracht
op
mensen
in de folklore
overleven
noemt
Rouqette
‘Wahrhaftige Trophaen die conclusie
magische
doet hen
is zeker
des
en
na
aan-
hun
tijdens
job
eve-
vogelverschrikkers
Hofes
der
Wunder’,
gerechtvaardigd.
nabij van
in
zonnebloemen
vogels
bodem hoven
die in
komen
vijftal vogelverschrikkers
een
staan
die
‘(Even
the
bolf
of the
image, the
most
in
1585
De
door
schrijver
Merry eerst
humble,
those that
in
and,
seasons
stead
our
as
of nature at work’, In
Wives
land
zijn
op
werden
gekleed: no
are
more
of sticks and a few rags, are a sym-
passing
stand
glory
jaar opnieuw
ieder
than a bundle
of Windsor’
gerefereerdaan
in
man’s
observers
of
Shakespeare’s ‘The
(1597)
‘a litle
made
silent
wordt
het
voor
Jack-a-lent’
(Haining
1988). Zwervers stalen in het verleden de poppen
van
als
levende
kregen zij (denk en
en
zagen
een
aan The
dergelijke).
de kleren
dikwijls
zodoende
prominente plaats Wizzard
vaak
In de
of
in
interpretaties
geduldig,
geslagen,
de folklore
van
zonder
komt veel
vogelverschrikkers
tot
uit
aan
Oz of aan Catweezle
gedichten
(1982) over vogelverschrikkers
dé mens, eenzaam, door het lot
er
vogelverschrikkers. Geleidelijk
door Van Meer
over
Vogelverschrikker
vogelverschrik-
landeigenaar Walter Thornbury (1828-1876)
had
landschap Hoewel
de
Thomas Wilson The art of rhetoric’. en
als
Vogelverschrikker
waar
als:
pretentie,
over het
denken
uiting.
volkstuin
ter
de
afweer
bloem-
pikken,
Eind-
1999.
Foto: S. Spaninks.
Het
Vogeljaar49 (2001) 6
261
daar
niet
alleen
benadrukken schrikker,
dan
dan ook het
zou
Indianen
Als
en
ook hun
kan
bruik
van
met het
nymus
de
Garret
duizend toeristen
2000)
er
op
(Ano-
in
lokale
Gas-
dertig-
wedstrijden
recent ook
zoals
Festival
wachthulsje.
in
Neder-
het Internationaal
te Valkenswaard
aandacht
de kruidentuin
op Java
(14-
trekkende
vo-
van Dokter Vo-
Verhees
Breda
2000). 2000 was
getiteld: ‘Held
vogelverschrikken’.
(beeldend, fotografie)
maken
die
gebruik
van
is een toe-
een
in
gebruik schoon
tegen
de
perende
doek
Jackson
in
vogels
te
van
deze
doende
snel
risicovolle onderzoek pen
in
de
op
kan
een,
zou wel
kunnen
over
in
het wapBobbin
wezen
niet
is dan
om tot
tussen
van
&
blijken
Onvolvan
beschikken en
ma-
onschuldige
Darling 1970).
en
Uit
dat kunstvoorwer-
driedimensionale
armbewegingen meer
vogels (Inglis 1979). Pop-Up succes
de
begrip
de oorzaak
zijn. Vogels
dat
ongevaarlij-
komen’.
te
eens
schreef
gezegd,
langer
hebben
(Darling
zou kunnen
den met variabel
de mensvorm
scherpe oogzintuigen
situaties
vorm
maar
worden
in
niet
onderscheid
mensen met
van
zogenaamde pest-spe-
ongevaarlijkheid
verfijning
eenmaal
ken
middel
graan
verjagen (Lofts,
vogels noodig
de ineffectiviteit nu
van
vogelverschrikker de
gebruik
van het
zijn. Kluyver (1941)
algemeen
werkingsduur dien
de bak-
bij Na
Haining 1988).
effectief te
het
om
maken.
belangrijkste predator
eens: ‘In
de
waren
te
door
De mens is zeker voor de cies dé
‘Mawkin’
vodden die om een
rijpingstijd
geplaatst om
&
spreekwoord.
vogelverschrikker
het veld
tijd,
de kunst van het
in de kunst
werden
ken,
tentoonstelling in
Vogelverjagers
262
zo’n
jaarlijks
oktober tot medio november
een
stokken,
Ook
steenovens
blijkt weinig
Elburg (Janssen 1999,
begin
nog
gebonden
ge-
verjagen met lege pluimen.’
een Chinees
naar een bundel
verwijzen
zou
kers
die niets
op het Schiereiland
Naar
Het Britse woord voor
vogelverschrikkers kijken
of de
kan men
Kluyver 1941:
stok
ontwik-
hebben
verschrikker
Rijstvogels
kleine
georganiseerd,
gelverschrikkers Van
doen
van
vogelverschrik-
Afschrikkings (repellent)functievan de vogel-
De
uit Eu-
migranten sociale
voor de
signaleren.
hun
regio-overstijgende vogelverschrikkers-
22 oktober
te
rond
op het toenemend
komen
naar
Naast
Vogelverschrikkers
gel
Halloween
(Garrat 1995).
huidige
vogelverschrikkers zijn
festivals
Daar-
1995)
Charlo,
(Jansen 1995). de
1980).
'vrouwelijke’ vogelverschrikkers
pé (provincie Québec)
land
bewonderingswaardi-
al rituelen
belangstelling
te
cultuur
gebruiken mee. van
kerspop
1982).An-
gebeuren rond
oorspronkelijke 1988,
zouden
moderne op een meer
later brachten
In het Canadese
met
Meer
(Silvester
men duiden
nemende
poppen
Zij
agrarische
van oudsher
spiegelbeeld
kelingen
de
magische (vogelver-
Staten vallen
kenden
maïscultuur ropa
de
de
incarneren
Verenigde
de
in
symbool, religie) (Van
afvalkunst
onder
de rol
maar ook
zouden
het westen.
de oude rituelen tot
manier ge
in
zou de volkscultuur
derzijds
in
landen
Oost-Europese
‘
In
kunstzinniger zijn
reuzen-
effect hebben
scarecrows
wor-
gebruikt bij koespreeu-
vogelDewi-Sri, de rijstgodin
van
de Hindoe's op
Java.
HetVogeljaar49 (2001)
6
wen
andere
en
troepialen,
nebloemteelten et al
(Cummings
de
benen in
drie
het
daarbij zijn
de
het
het
wind,
voorkeur
(bij
in zon-
derzoek.
Staten
tie
lijken
de afweerwerkende
korte
duur
werd
de pop
invloed
in
pop in
de fruitteelt meer effectief zou kunnen
dan
die in
het veld.
onverwacht
vogels
selboom’
een
rol?
‘een
RS. De auteur stelt toezending
door
daarbij
in het
ontwikkelen
succesvol
nog
vogels
duif
zijn
voor-
preventie
worden
de bessen van de Laurier
op
Ma-
voorkomende
daar
te redden. Deze
(Columba trocaz)
ven van
te
men
multidisciplinaire
een
om een alleen
gebruikt
1986).
of economi-
mens/pop gehandhaafd
vogels
le-
(Laurus nobilis)
(Anonymus 1989).
on-
gedocumenteerde aanvullende informatie/documentatie
van
onderwerp ‘vogelverschrikkers
schade
deira
de
et al
dat voor verantwoorde
het feit
aan
de zelf-
gewoon
is. benadering noodzakelijk Opblaasbare vogelverschrikkers
de voed-
echter nader
de
van
vorm
ra-
Frings 1967).
(Anonymus 1982). Gewoonlijk gaat
van
zijn
een voor
mens in
Dit verdient
men denkt
bij
&
ludieke
om
culturen
zoogdieren
en
blijven
veel
men technieken
blijft
blijft
van
vogelverschrikkers-
Mogelijk speelt aspect
redenen
en
en
en wellicht
de
ook
Haining
Het is wel
zijn
substitu-
een
in
verjagen (O’Connor
waarbij
de
eeuw ge-
vogels
op
genoemd (Cobett dat een
sche
mens,
om
actief
en
vogels
gewend (Frings
aan
Desondanks
opvallende
van
en dat
er snel
zijn
ze
en
Maar
Het meest effectief
van armen
1988).
zo
te vinden.
presentie
middel
op een
bewegen
Vogelverschrikkers blijven
zelfpresentie
voor
ken
(Anonymus 1988).
dagen wordt verplaatst. Terwijl een
leden
Re-
voor de fruitteelt
geschikt
gebruik
rood)
Cultuur,
van
een
af te weren
vogels
groter van postuur,
kleuren
pitten
terug
Maatschappelijk Werk
Voorwaarden maar
de
Verenigde
1986).
vogelverschrikkerspop
noemt om
en
de
is dat het Ministerie
Opvallend creatie en
zodra
in
rijpen
met
betrekking
tot het
algemeen op prijs.
noten:
’)
Er bestaat
tussen 2
3
een
Dikwijls wordt
‘)
In
aspect
moerassen van
tot 2.75
figuren
m.
verschillend
graanteelt niet
de teelt
Denemarken Deze
hoog.
was
vogelverschrikker
is
afgebeeld
van
vocht
geestrijk
opleverde,
maar
vulling voor stromatrassen, vloermatten, touwen, bijvoorbeeld als onderdeel van stalmest. Een ander niet
stoelen,
van
en
1880 vondsten
gedaan
van
sociale contacten.
zowel
van
900
mannelijke 600
waarschijnlijk figuren vruchtbaarheidssymbolen zijn (Müller-Wille 1999).
armloze en
een
uiterlijk was.
van
de noodzaak tot het onderhouden
sinds
zijn
1416 waarop
1994).
alleen voedsel of de aanmaak
manden, matten
dakbedekking, dierenvoedsel
van
hebben gestaan
langs ‘wegen’
& Zeebroek
(Macherel
tijden
kleding,
omstreeks
Limbourg van
linten
der
loop
voor
bijenkorven, strohoeden, te verwaarlozen
en
dat de
vergeten
ook materialen
tevens
Pol de
van
draden
van
dier dat in de
) Mythische )
schilderij
en
wirwar
van
stammen
-
voor
als vrouwelijke
Chr.
en
eiken
zouden overal
is de Rijstvogel of ‘Glatik’ (Amandina oryzivora red.) schadelijk geacht voor de van de landbouw en bevolkingsdruk is gevolg van het gebruik van bestrijdingsmiddelen, intensivering Bemmel 1951, Burger 1990). in aantal het‘rijstdiefje'sterk teruggelopen (Van
5
)
Naast andere soorten Als
rijstteelt. 6
)
De naam/woord
de familie der
van
vroeger 7
Cereal
(Latijns-Engels),
gerst, haver, triticale
rogge,
leden
vogels
werden veel
(tarwe
grassen.
meer
diverse
) Volgens Velikovsky, psycholoog
Isis metaforen
voor
de
planeten
Pierre Maréchal, De
(Gramineaen).
(Fr.)
Jupiter. Deze
en
voor een
dary. Later
groep graansoorten
is daar maïs
wordt
Tegenwoordig
de
medeoprichter van
en
staat
graan
en
dikwijls
aan
een
(tarwe, spelt, toegevoegd. Het zijn alle
gewas per
areaal
verbouwd,
gemengd.
gewassen
Saturnus
Jonghlaan
Céréale
rogge), gierst, rijst
x
Universiteit
Jeruzalem,
van
zijn
Osiris
planeten hadden te maken met groei-
en
(Tammuz)
en
oogstseizoenen.
18, 5616 LB Eindhoven.
LITERATUUR: M.N. & D.J.W. Akkermans, P.M.M.G, Curvers H.H, Loon
(4):
stromenland. Natuur & Techniek 53
Meijer (1987): De
Anonymus (1982): Brit ontwikkelt'perfecte’vogelverschrikker. De Volkskrant Anonymus (1985): Jonge werklozen vogelverschrikker.
Eindhovens
Anonymus
Balikh Vallei.
Dagblad
24-05, blz. 4.
in de fruitteelt. Ministerie van Cultuur, Recreatie
Anonymus (1989):
en
Maatschappelijk
Werk, Sector
De Volkskrant 21-08.
Naturschutz Anonymus (1990): Lebende Vogelscheuchen. 15-07. Anonymus (1991 ):Trouw was
Armstrong,
Twee-
12-01,
(1 988): Trouw 2-07.
Anonymus (1988):Vogelschade Gebiedsbescherming en Soortenbehoud. Rijswijk.
Anonymus
Archeologie in
330-343.
(2001): IJsman E.A. (1958): The
vegetariër.
geen
folklore of birds.
Heute
Eindhovens
An
enquiry
(1 ):13.
Dagblad 16-01.
into the
origin
&
distribution of
some
magico-religious
traditions, London. Bemmel,
A.C.V.
van
(1951):
Aves,
In
vogels.
L.G.E. Kalshoven
(1951):
De
plagen
van
de
cultuurgewassen
in
Indonesië.‘s-Gravenhage/Bandoeng. Biedermann,
Burger,
H.
(1996):
Prisma
van
de
J, J. Deeben & F.Theuws
Blemans,
J.A.Chr. S.
Crawtord,
Cummings,
(1990):
Geen
(1999): Strawmen
glatiks
Utrecht.
symbolen.
(1984): meer
& Beastie
Bergeijk, Hapert.
Eicha Museum
Onze
op de sawahs?
Boys.
Smithsonian 30
Vogels (6):
51
(6):276-277.
122-127.
(1986): Evaluating a Pop-Up scarecrow coupled with a propan, sunflower. Proceedings Twelfth Vertebrale Pest Conference ripening
J.L., C. Edward Knittle & J.L. Guarlna
exploder for reducing
blackbirds
damage to
*
12:286-291.
Darling
L & L. Darling
Davis, P.J. Dee, W.G.
(1970): Vogel,
(1973): Fundamentals
(1989): Birds
Amsterdam.
of bird
Protected Areas and Wildlife Bureau,
Doorn, Th. H. Eran, Y.
van
(1977):
Het
J.G.
(1996): The
Vogeljaar49 (2001)
-
a
laboratory approach.
agricultural
Annals of Applied
Department of
in
Qatal Höyük.
agriculture. Monograph 23,
in
76: 353-358.
Natural Resources.
mededeling d.d. 19-08-1985.
Gate 05
BCPC,
study
Biology
Environmental and
vogels. Riviervisserij Vergane Glorie,
were
illustrated Golden Bouch. A
6
crops.
Philippines. Schriftelijke
Mensen vissen
first farmers
(2000): History's
Feare C.J. Bird Problems in
Frazer,
scaring
considered pests to
Amsterdam.
September 9-11.
Croydon.
magie
and
religion.
New York,
263
H. &
Frings,
M,
R.L. Doutt
Garrat,
C.
Pest control
H. (1870):
Frischbier,
Behavioral
Frings (1967):
(1967):
( 1995):
Mechanical and Acoustical. In
manipulation (Visual,
and selected Chemical methods,
biological, physical
und Zauberbann. Geschichte
Hexenspruch
des
Green, M.J. Grimm, J.
Ontdek de wereld
(1998):
Hediger,
H.
Haining,
P.
(reprint Leipzig). europaïsche
Vierde druk, Berlin.
der Germanen, Twaalfde onveranderde
Religion Vogelscheuchen geht es
Ohne
Sammlung
verschiedenen
aus
Bloemendaal.
de Druïden,
van
(1997): Kultur und
(1978):
H.
&
heute, Wiesbaden.
(1875-1878): Deutsche Mythologie.
Grönbech, W.
Hediger.
der Antike bis
von
W.W.
Scarecrows, Leicester.
Gattiker. E. & L. (1989): Die Vogel im Volksglauben. Eine Volkskundliche Landern
Berlin
Aberglaubes,
Kilgore,
New York.
auch heute nicht. Das Tier
16
druk, Darmstad!.
(8):
12-14.
(1979): Einleitung. In Bettina Vogelscheuchen, Bern. (1988): The Scarecrow. Fact and Fable, bondon. (2000): Vogelverschrikkers.
Hofland. H.J.A.
Brevé,
In
A & H.J.A. Hofland
Held
(2000):
De kunst op stokken.
van
het
vogelverschrikken, Nijmegen. Inglis, J.R. (1979): Visual bird scarers: Monograph
problems in agriculture. H. A.
Isack,
(1987): The
Daimond A.W. Publication 6,
Th.
Jansen,
Janssen,
P.
het verleden, H.N.
den
van
A.
(1986): Kent Abwehr
Klijn, E.M.Ch.F
Kluyver,
The Value of Birds.
(1987):
(1989): Museums
birds
among
the Boran
Inglis
people
Feare:
of Northern
International Council for Bird Preservation
of India. National Handicrafts
and Handlooms Museum,
in vrouwenkwalentuin. Eindhovens
(1999): Vogelverschrikkers
(1975):
Keil, W.
importance of
Bird
.
Kenya.
In
Technical
New Delhi.
(1995): Algemeen Dagblad 30-09.
de M.
Jong,
Wright,
& C.J.
Cambridge.
Aggarwala,
Jain, J &
ethological approach. Croydon.
an
E.N, I.R.
23, BCPC,
cultural and economie
& F.L. Filion
In
& H.G.
de Bondol? Onze
u
Vogels
Vogelschaden. Meijden (1979):
der
van
47
(2):
Bonn-Bad
AID,
von
mei.
Godesberg.
Ratten, muizen
en mensen.
De
bestrijding van ratten
en
muizen in
Zutphen.
(1941 ): Vogelverschrikkers
en
andere afweermiddelen
PlantenziektenkundigenDienst te Wageningen. No. J.(1970):‘Beboki'. Polska
Kurkiewicz,
Dagblad 29
79.
vogelschade.Verslagen en Mededeelingen
tegen
Wageningen.
96,
sztuka ludowa. Kwartalnik
Polskie)
InstytutSztuki
Akademi)
nauk24
(1):
37-
54 & 63. Laan ter,
K.
(1974):
C.
Macherel,
Van Goor’s Folkloristisch woordenboek,
(1994): Dorpen
Macherel,
C. & R. Zeebroek.
Macherel,
C. & R. Zeebroek
doet leven. Betekenis C.
Macherel,
en
wilde
en
doet leven. Betekenis
Het brood
(1994):
rol
het brood in
van
(1994): Brood uit de
Haag.
Oorsprong
graangewassen.
(1994); Brood
Den
was
en
Alpen.
Westerse
van
hun lichaam. In Macherel,
In
Landbouwbeschaving.
het brood in
Europa,
Brussel.
C & R. Zeebroek.
(1994):
Brood
Europa, Brussel.
In Macherel, C. & R. Zeebroek
(1994):
Brood doet leven. Betekenis
en
rol
het brood in
van
van
Meer
Europa, Brussel. (1982): Verschrik een vogel,
de
van
rol
C.
Müller-Wille. M. K.
Nakamura,
(1982): Bird
Damage
in
Japan and
Stuttgart.
its Control Methods.
Graan. III. In De Groote Cultures der wereld.
(1906): Het
Nicolas, P.
Abtswoude.
der Germanen und Slaven,
(1999): Opferkulte
Farming Japan
Haargeschiedenis,
16
(2):
44-50.
teelten
nuttigetoepassing,
Amsterdam. R. & M. Shrubb
O’Connor, Olie,
S.
(2000):
Als
een
(1986): Farming
Boeman
Brevé, A & H.J.A. Hofland Perowne,
S.
J.
Pollard,
Priest, A.
Roman
(1975):
Plas-Haarsma,
(1977):
(1999):
Qureshi, J. I.(
der M.
van
hij
staat
(2000): Held
De Huismus,
Bids in Greek Life
Een
daar.
Cambridge. hypothese
De kunst op stokken.
over
van
het
het
ontstaan
and
de
vogelverschrikker.
In
Utrecht.
Myth, Plymouth.
Mawkins and Jackalents. The
Countryman
104
(5):
82-85.
Granivorous Bird Pests of Pakistan and their Control. Pakistan
1980):
van
vogelverschrikken, Nijmegen.
Derde druk.
Mythology.
(1980):
and birds,
Journal of Science 32 (2); 91-
94.
Rash,
J.
(z.J.):
Onze seizoensfeesten.
Rouquette, J.M. (1980): Wachter
Hun oorsprong
en
Amsterdam.
beteekenis,
der Felder. In Silvester
H. Wachter der
Royds.Th.F. (1918): The beasts, birds and bees of Virgil. A naturalist's Sabbe, M. (1917): Dierkennis en diersage bij Vondel, Antwerpen. Schaffner, B.
(1975): Spreeuwensafari,
Seligmann,S. (1921 ): Den Haag. Slicher
Bath, B.
van
Smit, W.A.P.
Spence, Sykora,
L.
G.
Die Zauberkraft des
(1929): (1984):
Tsoe Meiren
van
Folklore. Schetsen
E.
introduction to
(1906): De
Verhees, R.
und das Beusen. Ein
Georgics,
Oxford.
Kapitel
aus
der Geschichte des
Aberglaubes,
agrarische geschiedenis, Utrecht/Antwerpen. van mensen,
Traditie 5
uit Binnen-
mythology,
Planten in het voetspoor
Cultures der wereld. Haar
Velikovsky,
niet
(1999): Vogelverschrikkers.
(1921): An
K.V.
Augus
tot de
(1978): Bijdragen
Genève.
Amsterdam.
Smallegange, G. (1989); Vogels houden Smallegange,
Felder
handbook to the
en
de
en
18-22.
Zutphen. Bombay, Sydney.
mens.
Natuur & Techniek
Groote cultures der wereld. 1.
geschiedenis, teelt
(2):
18-21.
Buitenland,
London,
van
19NU 25
(1 ):
Rijst.
52
(1):
In Someren Brand
nuttige toepassing,
(1983): Mensheid zonder geheugen, Deventer. (2000): Vogelverschrikkers komen van heinde en verre
42-57. van
J.E.
(1906):
De Groote
Amsterdam.
I.
naar
deze streken. Groot Eindhoven 23 augus-
tus.
Weber, F.E.
(1997): The
alien flora of
Europe: a
taxonomie and
biogeographic
review. Journal of
Vegetation Science
8: 565-572. W.
(1970):
De aard
Wilhelm R.
(1995):
1 Tsjing.
Wickler,
van
het
Beestje.
Het boek
Over
de natuurwetten
der veranderingen.
Vertaling
van
het sexuele contact, Amsterdam.
A. Hochberg-van
Wallinga,
zeventiende druk,
Deventer.
Willis,
R
(1994): Mythen
der Welt.
Ursprung
und
Verbreitung der Mythen
der Welt. Motive,
Figuren
und Sloffe
von
der Arktis bis Australien. München. Zürich
264
B.; B & M. Steiner
(1979):
Betinna
Vogelscheuchen,
Bern.
Het
VogelJaar49 (2001)
6
