Rotterdamse VvE’s Met Energie 19 maart 2015 – Kelloggplaats QuickScan naar verduurzaming (11 mei 2015) R’dam 13 januari 2015 Cursusavond 01 > thema techniek
VvE Kelloggplaats 2-336 Bron: Bing maps
QuickScan naar energieneutraal: Inleiding U bezit met z’n allen één gebouw. Ieder van u bezit daarvan een deel: een zogenaamd appartementsrecht. Dat is geregeld in de Vereniging van Eigenaren. In die VvE bent u samen verantwoordelijk voor het instandhouden van hele gebouw. Dat is geregeld in het Meerjarenonderhoudsplan. Deze scan geeft de eerste aanzet tot vergroening van het Meerjarenonderhoudsplan: het koppelen van energiebesparende maatregelen aan onderhoud, zodat u samen zo voordelig mogelijk investeert in een energiezuiniger pand.
QuickScan naar energieneutraal: VvE Kelloggplaats 2-336 1. ‘Hoe staat het gebouw ervoor?’ Bouwkundige staat, status en MJOP
2. ‘Wat stroomt er doorheen?’ Gemiddeld en collectief energieverbruik en totaal verbruik
3. ‘Hoe zorgen we dat het verbruik minder wordt?’ Gas – drie woningen beter bekeken – eerst besparen Elektriciteit – besparen en opwekken En daarna: wat zijn de volgende stappen?
4. Aanbevelingen / tips Voordelen van verduurzaming via mjop Stimuleringsmaatregelen Rijksoverheid
1. ‘Hoe staat ons gebouw ervoor?’ ‘Wat stroomt er doorheen?’ ‘Hoe wordt dat minder?’ Aanbevelingen / tips
‘Hoe staat ons gebouw ervoor?’ VvE Kelloggplaats 2-336
Gebouwd in 1969-1970 Flatgebouw met 168 appartementen met entrees via drie trappenhuizen Bezit particulier en belegger, verhouding 27% versus 73% Acht woonlagen op plint met bergingen, oriëntatie naar Zuid en West. Woning warmt snel op. Vloeren niet geïsoleerd Voor- en achtergevels na-geïsoleerd in jaren ’80 (spouwmuurisolatie type onbekend) Kopgevels niet geïsoleerd . Kozijnen voorzien van verouderd dubbel glas, draaiende delen enkel glas. Dak geïsoleerd en voorzien van bitumen dakbedekking. Geluidoverlast van de buren door holle baksteen vloeren Huidig energielabel D
Bouwkundige staat Met zorg onderhouden complex Geen achterstallig onderhoud Voldoet niet aan de huidige normen omtrent isolatie en ventilatie.
Niet geïsoleerde bergingsruimte
Draagconstructie balkons en galerijen: koudebrug Kozijnen met enkel- of verouderd dubbel glas
Gemetselde spouwmuren, matig geïsoleerd
Mooie, maar kleine buitenruimte op Zuid en West
Draagconstructie balkons en galerijen: koudebrug
Draagconstructie balkons en galerijen: koudebrug
Dak: veel ruimte voor PV
Dak geïsoleerd met 10 cm isolatie
Type vloer
Installatietechnische staat Verwarming collectief (gas inkoop met drie andere VvE’s) Warm tapwater d.m.v. individuele elektrische boilers, lease Liftinstallatie, hydrofoor, pompen verwarming Afzuiging d.m.v. ventilatoren op het dak
Mechanische afzuiging in keuken, niet vraaggestuurd
Warm water: elektrische boilers
Verwarming: twee grote HR ketels
Pompinstallatie
Hydrofoor
Liftinstallatie
Ventilatoren
‘Hoe staat ons gebouw ervoor?’ 2. ‘Wat stroomt er doorheen?’ ‘Hoe wordt dat minder?’ Aanbevelingen / tips
Op zoek naar energiebesparende maatregelen: bezoek aan vijf referentiewoningen
Huidig elektriciteitsverbruik elektriciteitsverbruik: Van 5 appartementen hebben we de energieverbruiksgegevens gekregen. Er zijn in totaal 168 appartementen. Het verbruik loopt uiteen van 2663 kWh/jaar tot 5560 kWh/jaar. Gemiddeld verbruik per appartement is 3947 kWh/jaar. Samen gebruiken ze dan grofweg 600.000 kWh/jaar. * * Voor 168 appartementen op basis van gemiddeld verbruik van deze vijf appartementen.
De hoogte van het elektriciteitsgebruik wordt bepaald door het aantal en de hoeveelheid apparaten in de woning (alle woningen hebben elektrische boilers) en door hoe lang en hoe vaak ze aan staan. Moderne apparatuur is een stuk zuiniger dan die van 10 jaar oud. Let op het energielabel bij de aanschaf.
Huidig elektriciteitsverbruik elektriciteitsverbruik per adres
< lichtoranje is collectief deel
6000
5000
4000
Gemiddeld elektriciteitsverbruik in de VvE is 4710 kWh (+ 763 kWh collectief) Gemiddeld elektriciteitsverbruik van deze 5 woningen in de VvE is 3947 kWh (individueel) Gemiddeld elektriciteitsverbruik voor een huishouden van 3 personen is 3400 kWh
3000
2000
Gemiddeld elektriciteitsverbruik voor een huishouden van 2 personen is 3000 kWh Gemiddeld elektriciteitsverbruik voor een huishouden van 1 persoon is 1900 kWh
1000
0 Kelloggplaats 8
Kelloggplaats 18
Kelloggplaats 22
Kelloggplaats 154
Kelloggplaats 78
Bron: werkelijk verbruik 2014, energieleveranciers.nl – bewerking Blijstroom
7000
Huidig gasverbruik gasverbruik per adres over de afgelopen drie jaren in m3 Gemiddeld gasverbruik voor een huishouden van 3 personen is 1450 m3 1400
1200
Gemiddeld gasverbruik in de VvE is 1407 m3 ( waarvan 1382 m3 collectief) Gemiddeld gasverbruik voor een huishouden van 2 personen is 1100 m3
1000
800
Gemiddeld gasverbruik voor een huishouden van 1 persoon is 800 m3
600
< lichtgeel is collectief deel 400
200
Gemiddeld gasverbruik van deze 5 woningen in de VvE is 25 m3 (individueel - koken) 0 Kelloggplaats 8
Kelloggplaats 18
Kelloggplaats 22
Kelloggplaats 154
Kelloggplaats 78
Bron: werkelijk verbruik 2014, energieleveranciers.nl – bewerking Blijstroom
1600
Huidig energieverbruik 80000
> Om het verbruik beter te kunnen relateren aan gemiddeld nederlands verbruik hebben we gas en elektra opgeteld en omgerekend naar totaal energieverbuik in Megajoules.
70000
Gemiddeld energieverbruik per huishouden in de VvE is 66484 MJ
60000
Gemiddeld energieverbruik voor een huishouden van 3 personen is 63280 MJ
50000
Gemiddeld energieverbruik voor een huishouden van 2 personen is 49520 MJ 40000
Gemiddeld energieverbruik voor een huishouden van 1 persoon is 35000 MJ
30000
20000
10000
0 Kelloggplaats 8
Kelloggplaats 18
Kelloggplaats 22
Kelloggplaats 154
Kelloggplaats 78
Bron: werkelijk verbruik 2014, energieleveranciers.nl – bewerking Blijstroom
energieverbruik per adres in Megajoules
Energieverbruik vergelijking 135 appartementen 4 liften uit 1979 8 Hr ketels voor verwarming (2001), circulatiepompen 4 warm tapwaterboilers - collectief (2001) 32 afzuigventilatoren uit 1979 266 collectieve verlichtingsarmaturen (bergingen, entrees, galerijen)
168 appartementen 4 liften (nieuwer ?) 2 Hr ketels voor verwarming (2001), circulatiepompen 168 elektrische boilers voor warm tapwater (individueel) 30 afzuigventilatoren uit 2013? 380 collectieve verlichtingsarmaturen (bergingen, entrees en galerijen)
Energieverbruik Zuiderterras (bouwjaar 1979):
Energieverbruik Kelloggplaats (bouwjaar 1970):
Elektra collectief: Gas collectief:
1.992 kWh / huishouden (268.920 kWh totaal) Elektra collectief: 1.277 m3 / huishouden (CV plus warm water) Gas collectief:
763 kWh / huishouden (128.184 kWh totaal) 1.382 m3 / huishouden (alleen CV)
Elektra individueel: 2.367 kWh / huishouden Gas individueel: 30 m3 / huishouden
Elektra individueel: 3.947 kWh / huishouden (incl warm water) Gas individueel: 25 m3 / huishouden
Totaal:
Totaal:
60.375 MJ / huishouden
66.480 MJ / huishouden
‘Hoe staat ons gebouw ervoor?’ ‘Wat stroomt er doorheen?’ 3. ‘Hoe wordt dat minder?’ Aanbevelingen / tips
Op zoek naar de juiste combinatie van energiebesparende maatregelen: Voor de referentiewoningen zijn de volgende maatregelen bekeken: › Vervangen gewone dubbele beglazing door HR++-glas. › Isolatie plafond bergingen › Spouwmuurisolatie kopgevels (5 cm), trappenhuizen (4 cm), (galerijen balkongevels zijn reeds na-geïsoleerd met 5 cm?) › Muurisolatie aan de binnenzijde (5 cm) › Sensorgestuurde collectieve ventilatie met individuele regeling › Elektrische boilers handhaven i.c.m. collectief zonneboilersysteem › PV-panelen op het dak › Collectief warmtepompsysteem met bodembron voor verwarming › Lage temperatuurverwarming en douche WTW
Het pand van de VVE in stappen naar energieneutraal Op basis van de onderzochte afzonderlijke maatregelen is een drietal min of meer logische pakketten samengesteld (gemiddeld label bestaande situatie is label D). De pakketten: A. Lichte renovatie (geschat label: B/C) B. Ingrijpende renovatie met energetische maatregelen (label A) C. Verregaande energetische maatregelen (A+++)
A. Lichte renovatie (geschat label: C/B) › Dubbel glas vervangen voor glas Uw 1,8 W/m2K. Hiervoor kunnen de kozijnen gehandhaafd blijven en voorzien worden van HR++ glas. (zie ook stap C voor U-waarde glas in geval van ambitie richting energieneutraal) Check op scharnieren nodig
› Spouwmuren in kopgevels en trappenhuizen na-isoleren; › Plafond bergingen na-isoleren; › (Elektriciteit besparen – hoe?).
A. Lichte renovatie > geschat label: C/B, nog 50% gas
A. Lichte renovatie > geschat label: C/B, nog 50% gas
Dubbel glas HR++ Spouwmuur na-isolatie
Isolatie onderzijde vloer 1e verdieping
B. Ingrijpende renovatie (geschat label: A) Aanvullend op pakket A: › Spouwmuur na-isolatie van de baksteen gevelstroken in voor- en achtergevel; › Ventilatie verbeteren door toevoerroosters in gevels en vraag gestuurd lucht afzuigen op basis van vocht of CO2metingen in badkamer/woonkamer/keuken; › Elektrische boilers handhaven i.c.m. collectief zonneboilersysteem op het dak (ca. 50% dakoppervlak); › Zonnepanelen (PV) op het dak.
B. Ingrijpende renovatie > geschat label: A, nog 40-30% gas
B. Ingrijpende renovatie > geschat label: A, nog 40-30% gas
Spouwmuur na-isolatie CO2 gestuurde ventilatie Collectoren Investering per woning € 1000 tot 2000 Besparing 500 tot 1500 kWh per jaar / € 125 - € 375 per jaar
B. Elektriciteit opwekken: optie 1 Opwekmogelijkheden: Het gemiddeld collectieve elektriciteitsverbruik over de afgelopen drie jaar is: 128.000 kWh/jaar
Optie 1: Op Zuid gericht system* > 480 panelen > 104.175 kWh / jaar opbrengst (bij 250Wp)
Op basis van de vijf referentiewoningen kan een grove schatting worden gemaakt van het totale individueel verbruik van alle 168 woningen: 600.000 kWh/jaar
* Het Zuid gerichte systeem bestaat uit maximaal 480 modules. Door de twee richtingen van de armen van het gebouw, worden er 220 modules op 13º Oost, en 260 modules op 30º oost geplaatst. Alle modules staan onder een hoek van 15 graden ten opzichte van het dakoppervlak. Het systeem heeft een specifiek vermogen (kWh/kWp) van 868.
B. Elektriciteit opwekken: optie 1
Bron WKS advies
B. Elektriciteit opwekken: optie 2 Opwekmogelijkheden: Het gemiddeld collectieve elektriciteitsverbruik over de afgelopen drie jaar is: 128.000 kWh/jaar
Optie 2: Op Oost-West gericht system* > 666 panelen > 127.148 kWh / jaar opbrengst (bij 250Wp)
Op basis van de vijf referentiewoningen kan een grove schatting worden gemaakt van het totale individueel verbruik van alle 168 woningen: 600.000 kWh/jaar
* Het Oost-West gerichte systeem bestaat uit maximaal 666 modules. Door de twee richtingen van de armen van het gebouw worden er 223 panelen op West-Zuid-West gericht en 343 panelen op Oost Noord-Oost geplaatst. Het systeem heeft een specifiek vermogen (kWh/kWp) van 764.
B. Elektriciteit opwekken: optie 2
Bron WKS advies
C. Naar energieneutraal (geschat label: A+++) Aanvullend op pakket B: › Gevel aan galerijzijde vervangen door puien Uw 1,0 W/m2K met geïsoleerde kozijnen voorzien van drievoudig glas; › Collectief warmtepompsysteem (zonder elektrische boilers), als aanvulling collectief zonneboilersysteem; › Warmteafgifte op lage temperatuur; › Trappenhuis ook aan binnenzijde woningen na-isoleren; › Douche WTW, warmtewisselaar in douchevloertje;
C. Naar energieneutraal > geschat label: A+++, geen gas Dakoppervlak en resterende energievraag: > 2000 kWh/woning voor verwarming en warm tapwater > 760 kWh / woning opwekken dmv PV panelen > 380 kWh / woning over na halvering van het beschikbaar oppervlak dak met zonneboilersysteem (ca. 700m2 nodig) **
** Er is maar een dak en dat is niet groot genoeg om met PV panelen voldoende elektriciteit op te wekken voor het collectief verbruik als er ook zonnecollectoren nodig zijn voor collectieve verwarming.
A. Ingrijpende renovatie > geschat label: A +++, geen gas
Driedubbel glas
> Warmtepompsysteem
Douche WTW: Investering (incl montage) ca. € 2000,Besparing 300 tot 1000 kWh per jaar / € 75 tot € 250 per jaar
Extra oppervlak voor PV en een warmtebuffer?
Kan verduurzaming samengaan met meer wooncomfort?
De eerstvolgende stappen Maatregelen voor verduurzaming in relatie brengen met het Meerjarenonderhoudsplan; wat is binnenkort aan de beurt:
Na-isolatie mogelijkheden spouwmuren laten onderzoeken Kwaliteit van de na-geisoleerde spouwmuren nagaan: warmtefoto Vloer 1e verdieping na-isoleren Elektriciteitsverbruik omlaag brengen: LED, liftinstallatie, boilers Onderzoek naar mogelijkheid van zonneboilersysteem: de boilervaten moeten een plek krijgen op het dak, dat moet constructief kunnen en liefst ook gekoppeld aan bestaande dakopbouwen Gevel vervangen? > onderhoud opschorten Douche WTW voor de mensen die veel en lang douchen
Vervolgonderzoek vergroeningsplan naar energieneutraal (in overleg) Wat zijn denkrichtingen voor verder onderzoek om te komen tot een optimaal vergroeningsplan voor het mjop? Alternatieve installaties die het beschikbare dakoppervlak optimaal benutten, zoals hybride systemen waarmee zowel warmte als elektriciteit geoogst kan worden; Of het benodigd dakoppervlak voor verwarming minimaliseren: Is stadsverwarming een optie? Hoe kan meer investeringsvermogen gegenereerd worden uit opbrengsten van maatregelen, zoals elektriciteit opwekken? Welke maatregelen kunnen zoveel geld besparen dat ze gefinancierd kunnen worden uit de spaarpot van de VvE? Welke maatregelen vergroten zowel het comfort en de woonbeleving als de energiepotentie van het pand?
‘Hoe staat ons gebouw ervoor?’ ‘Wat stroomt er doorheen?’ ‘Hoe wordt dat minder?’ 4. Aanbevelingen / tips
Voordelen van verduurzamen via het meerjarenonderhoudsplan Er wordt al gespaard door de VvE voor onderhoud en soms voor renovatie. Als de innovatie onderdeel wordt van het MJOP hoeft er maar 1x een besluit over genomen te worden. Door het beperken van het energieverbruik blijft er straks geld over om te investeren. Het pand als geheel isoleren is de meest effectieve manier om de warmte binnen te houden; daar profiteert iedereen van. Het zoveel mogelijk collectief uitvoeren van de maatregelen is in het belang van de bouwfysische, architectonische en bouwtechnische kwaliteit van het pand. Daarnaast levert de combinatie van energiebesparende maatregelen met de onderhoudsplanning een aanzienlijke kostenbesparing (vb. de steigers staan er toch).
Tips / stimuleringsmaatregelen Rijksoverheid stimuleringsmaatregelen energiebesparing: Voor particuliere woningeigenaren is er via www.ikinvesteerslim.nl een lage rente (2,6-3,3% afhankelijk van de looptijd) energiebespaarlening. Voor verhuurders van huurwoningen onder de liberalisatiegrens (huur maximaal 700.-) is er subsidie beschikbaar: http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/energiebeleid/nieuws/2014/06/20/subs idieregeling-van-400-miljoen-voor-energiebesparing-sociale-huursector-1-juliopen.html Er komt in 2015 een garantiefonds voor financiering van VvE’s die willen verduurzamen: http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/energiebeleid/energiebesparing En voor verhuurders van woningen boven de liberalisatiegrens is er een lage rente lenig mogelijk over een deel van het te investeren bedrag, zie: http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/energiebeleid/nieuws/2014/10/03/verh uurders-kunnen-lening-krijgen-voor-energiebesparende-renovatie.html
Colofon Deze QuickScan is gemaakt als onderdeel van de tweede cursus Rotterdamse VvE’s Met Energie. De cursus bestaande uit vier avonden met informatie over besluitvorming en juridische, financiële en technische aspecten van de VvE is mogelijk gemaakt door: • Gemeente Rotterdam, contactpersoon Fred Akerboom En uitgevoerd door: • Coöperatie Blijstroom, VvE’s Met Energie en het Rotterdams Milieucentrum Meer informatie:
[email protected] Maart 2015
