PPP stempel
Dit is een publicatie van: Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling Agentschap NL Postbus 8242 3503 RE Utrecht T (0)88 602 2412
[email protected] www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl September 2010 Publicatienummer: 1LVDO1004
Het programma LvDO wordt gefinancierd door de ministeries van VROM, BuZa/OS, LNV, EZ, V&W, OCW en AZ en de gezamenlijke provincies. Ook de waterschappen zijn bij dit programma betrokken. De uitvoering ligt bij het Programmabureau LvDO dat is ondergerbacht bij Agentschap NL. Dit rapport is gedrukt op houtvrij FSC papier
LvDO Activiteitenboek
LvDO Activiteitenboek Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling
Meer informatie Het Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling
De drie pijlers in het programma Leren voor Duurzame
Pijler 3: lerende samenleving is primair gericht op pro-
helpt professionals en individuen om duurzame keuzes
Ontwikkeling:
vincies. Bouwen aan een duurzame samenleving doe je
te herkennen en te maken. In afwegingsprocessen voor
Pijler 1: lerende individuen streeft ernaar dat alle
met z’n allen. Ook op provinciaal/regionaal niveau. Lagere
duurzame ontwikkeling zoeken alle betrokken partijen
scholieren en studenten zijn aan het eind van hun
overheden (provincie, gemeenten, waterschappen),
gezamenlijk naar oplossingen voor vraagstukken. Daarbij
schoolloopbaan in staat zijn om actief bij te dragen aan
bedrijven, maatschappelijke organisaties en burgers zijn
komen de belangen van mensen, omgeving (natuur en
duurzame ontwikkeling. Doelgroep van het programma
betrokken bij interactieve beleidsprocessen. Hoe maak je
milieu) en economie op een evenwichtige wijze aan bod.
vormen onderwijsorganisaties, docenten en bestuurders
die processen (en specifieke afwegingen daarbinnen)
uit alle onderwijssectoren: primair, voortgezet, hoger en
duurzaam? En wat zijn uit het oogpunt van duurzaamheid
Leren voor Duurzame Ontwikkeling helpt duurzame
beroepsonderwijs (onderwijs-intern) en de organisaties
de belangrijke verandertrajecten (transities)? Het
afwegingen maken door:
die op het gebied van duurzame ontwikkeling het onder-
provinciale netwerk van LvDO-regisseurs zet middelen
• handen en voeten te geven aan het begrip duurzaam-
wijs ondersteunen (onderwijs-extern).
(geld, kennis) in om die ontdekkingstocht te ondersteunen
heid (bijvoorbeeld door het uitgeven van essays of door het ontwikkelen van leerlijnen)
en resultaten voor anderen toegankelijk te maken. Pijler 2: lerende organisaties streeft ernaar dat ambtenaren beschikken over inzicht en competenties om
Op de website www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl
om concrete vraagstukken uit te werken (workshops
besluitvorming én ecologisch, én sociaal, én economisch
is meer informatie te vinden over het programma Leren
organiseren, netwerken opstarten en websites voor
verantwoord te laten zijn en daarbij afwenteling in ruimte
voor Duurzame Ontwikkeling.
kennisuitwisseling ondersteunen)
(mondiale dimensie) en tijd te voorkomen. Doelgroep is de
• op alle niveau’s betrokken partijen bij elkaar te brengen
• training en coaching te bieden aan deelnemers aan het
overheid: de op beleidsambtenaren, bestuurders en be-
programma (bijvoorbeeld meelopen in trajecten die
stuursadviseurs en de uitvoerende afdelingen van depar-
duurzaamheid bestuurlijk en organisatorisch verankeren
tementen, provincies en waterschappen. Er komt ook
in organisaties)
steeds meer aandacht voor gemeenten en bedrijven.
Inhoud Voorwoord 4 Leeswijzer 6 1 Algemene activiteiten 7
Essayreeks, Jaarconferentie, Duurzame dates, TEDx Conference Amsterdam, Expertmeeting financiële aspecten
2 Onderwijs 11
Onderwijsnetwerken, Duurzaam lesmateriaal op Kennisnet, Cradle to Cradle in het Onderwijs, Duurzame Oma, Milieu Olympiade, Leadership Forum Leren voor de Toekomst
3 Rijksoverheid 15
Interview met Michela van Kampen Rijksduurzaamheidsnetwerk en Rijksalliantie
4 Decentrale overheden 19
Netwerkdag voor Waterschappen, MVO voor provincies, waterschappen en gemeenten, Duurzaamheid in provincies, Communities of Practice Cradle to Cradle Community of Practice Oneindig Laagland
5 Internationale samenwerking 23
Interview met John Grin, Samenwerking, Ronde Tafelpamflet
Voorwoord
Onze leefomgeving wordt vormgegeven door allerlei mensen. Bijvoorbeeld door ambtenaren die beleid voor de komende jaren maken, burgers die hun eigen omgeving willen verbeteren en door ondernemers die de economie laten draaien. Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO) helpt hen om dat te doen op basis van duurzame ontwikkeling. Theo van Bruggen, programmamanager Leren voor Duurzame Ontwikkeling, vertelt over de activiteiten van het programma.
LvDO levert geen specifieke expertise of kennis op een bepaald gebied, zoals Waterbeheer of Mobiliteit, legt Van Bruggen uit. “Wij willen bereiken dat mensen het abstracte concept van Duurzame Ontwikkeling naar concrete activiteiten kunnen vertalen. En daardoor in hun eigen praktijk de dingen duurzamer doen. Daar helpt LvDO bij op verschillende manieren, bijvoorbeeld door leerprocessen in te richten. Stel, een gemeente is bezig met gebiedsontwikkeling
gen Theo van Brug
rondom een beek. Wat betekent duurzame gebiedsontwikkeling in zo’n geval? En hoe zorg je dat de verschillende stakeholders, zoals het waterschap, natuurorganisaties én bewoners erbij betrokken worden en verantwoordelijkheid nemen voor de beek? Van dergelijke processen weten wij veel, en zo willen we handen en voeten geven aan de oplossing van complexe problemen.”
“Talenten inzetten voor een betere wereld” 4 LvDO Activiteitenboek
4000 aanmeldingen LvDO zoekt altijd naar een ‘hefboom’ om met een klein beetje eigen inspanning grote dingen voor elkaar te krijgen. Van Bruggen: “Zo hielpen we mee met TEDx Amsterdam, een conferentie voor technologie, entertainment en design. Door onze inbreng stond deze conferentie in het teken van Duurzame Ontwikkeling. Er waren 450 plaatsen, maar vierduizend aanmeldingen! Wij hielpen met de organisatie en dachten mee over de sprekers. Zoals voormalig staatssecretaris Frans Timmermans die een goede boodschap had: ‘Als je iets wilt met duurzame ontwikkeling, ga dan aan je angst voorbij’.” (lees verder op p9)
Succesvol Duurzame Ontwikkeling heeft door LvDO een belangrijke rol gekregen in het onderwijs. Van Bruggen benadrukt het belang daarvan: “Er mag geen kind meer van school komen, dat niet weet wat de effecten zijn op de leefomgeving als hij een wc doorspoelt, eet of in de auto stapt. Zij zijn de vernieuwers van de toekomst, dus ook hen willen we daarop voorbereiden.” Zo is aan vijftig duizend kinderen een grappig verhaal van Sjoerd Kuyper voorgelezen, waarin een meisje aan haar broertje uitlegt wat duurzaam is. (lees verder op p13) Daarnaast heeft LvDO samen met Stichting Cosmicus de Milieu Olympiade opgezet. In 2009 presenteerden vijfhonderd scholieren diverse innovatieve duurzaamheidprojecten. In 2010 waren er scholieren uit 31 landen aanwezig. (lees verder op p14) Ook zijn er onderwijsnetwerken opgezet: Duurzaam Middelbaar Beroeps Onderwijs, Duurzaam Hoger onderwijs (DHO) en Duurzame Pabo. LvDO zoekt altijd naar bestaande organisaties om mee samen te werken en dat is heel succesvol: “Met Kennisnet en Wikiwijs hebben we onderwijs materiaal rondom duurzame ontwikkeling toegankelijk gemaakt (lees verder op p12) En samen met de Universiteit van Amsterdam richtten we vanuit de provincie het ontwikkeltraject rond de haven van Amsterdam in als leerproces. (lees verder op p24).”
Wereld verbeteren Wat is nu het effect van LvDO? Dat is moeilijk te meten, zegt Van Bruggen. “We weten dat er heel veel belangstelling is voor duurzame ontwikkeling, kijk maar naar TEDx. En hoewel duurzame ontwikkeling pas veertig jaar oud is, staat het op veel plekken nu echt op de kaart.” Wat is Van Bruggen’s persoonlijke motivatie om zich hiervoor in te zetten? “Ik werk graag in een omgeving waar we de wereld een beetje helpen te verbeteren. Daar wil ik mijn talenten voor inzetten, zo ben ik ook opgevoed. Dit werk is heel vernieuwend, we gaan niet langs bestaande paden. Bovendien heb ik een fijn team van onafhankelijke eigenwijze mensen, echte professionals, en ik vind het erg leuk om hen te coachen.”
LvDO Activiteitenboek 5
Leeswijzer In dit verslag leest u over de activiteiten van het programma LvDO. In hoofdstuk 1 zijn de algemene activiteiten beschreven. De hoofdstukken daarna gaan over de activiteiten per sector: onderwijs, rijksoverheid, decentrale overheden (provincies en waterschappen) en internationale samenwerking. Tussendoor vindt u interviews met betrokkenen bij LvDO.
6 LvDO Activiteitenboek
1 Algemene activiteiten
In dit hoofdstuk leest u welke alge mene activiteiten LvDO onderneemt. Deze activiteiten zijn niet expliciet gericht op een bepaalde sector. Zo is er een jaarconferentie gehouden, zijn er verschillende essays geschreven, is er ‘duurzame gedatet’, organiseerde LvDO mede de TEDx Conference Amsterdam en was er een meeting over financiële aspecten.
LvDO Activiteitenboek 7
Essayreeks
Jaarconferentie
De afgelopen jaren bracht het programma LvDO verschillende essays uit. Diverse experts uit wetenschap, overheid en bedrijfsleven leverden een bijdrage aan deze discussiestukken.
Partnerschappen en regie, daar ging de jaarconferentie op
De essays zijn gebundeld in twee reeksen. Ook zijn er nog twee andere publicaties versche-
4 juni 2009 over. Duurzaamheid is hot, en ook de overheden
nen. Op www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl kunt u van de essays een korte omschrijving
zetten er serieus op in. Maar hoe zetten we de stap van be-
lezen en de essays downloaden.
wustzijn en intenties naar concrete maatregelen en gedrag? Deze omslag is al wel gaande, maar komt niet zomaar uit de
Essayreeks 1 (2004-2007)
lucht vallen. Steeds vaker krijgt LvDO de vraag: “We willen
1. Duurzaam besturen (M. Noordegraaf & K. van Lierop)
wel, maar hoe dan? Wat voor activiteiten moeten we
2. Duurzame Overheid? Tijd voor Duurzaam Leiderschap (A. Kellerman)
ondernemen, hoe en met wie gaan we samenwerken?”
3. En nu echt aan de slag met duurzame ontwikkeling! (J. Grin & W. Aarts)
In Diergaarde Blijdorp in Rotterdam werd een hele dag inge-
4. De akoestiek van Sociaal leren (N. van der Hoeven, A. Wals & H. Blanken)
gaan op deze P&R van duurzame ontwikkeling, aan de hand
5. Onze gezamenlijke toekomst (H. Verhagen)
van de lokale praktijk in Rotterdam. Er speelt veel in
6. Diversiteit en denken in systemen (S. van der Wielen)
Rotterdam rond duurzame ontwikkeling. Zo was 2008 het
7. Het vermogen om duurzaam te ontwikkelen (N. van der Woude)
GroenJaar, en is het Rotterdam Climate Initiative een prachtig voorbeeld van een partnerschap. Daarnaast waren er ver-
Essayreeks 2 (2008-2011)
schillende ‘excursies’ naar locaties in de regio Rotterdam
1. Duurzaam Organiseren (C.A. de Vries & C. de Vries)
waar leren voor duurzame ontwikkeling concreet en mooi
2. Als iedereen kiest voor duurzaamheid (J. Haffmans & K. Jonkers)
vorm werd gegeven.
3. Groot denken, klein bewegen (R, Lucassen, J. Molemaker & A. de Vries)
Op 11-11-2010 organiseert LvDO opnieuw een conferentie. Centraal staat duurzaam
Naast de tien essays zijn er nog andere publicaties verschenen. Onder andere de digitale bundel ‘Leiderschap in duurzame ontwikkeling’, onder redactie van Matty van Ewijk, over mensen die initiatieven hebben genomen in een directe omgeving. Deze bundel laat de verscheidenheid zien van de manier waarop diverse mensen vanuit verschillende invals hoeken en handelswijzen werken aan duurzaamheid. Daarnaast is het boek ‘Duurzaamheid: van onderstroom naar draaggolf’ uitgegeven. Jan Rotmans schetst in dit boek de noodzaak tot een duurzame ontwikkeling. Deze analyse vormt een goede basis voor beleid dat is gericht op duurzame ontwikkeling van Nederland: nationaal en internationaal. Bram van de Klundert schreef het boek ‘Verlangen goed te leven’. Dit boek geeft aan hoe die verlangens tot hun recht kunnen komen in een mondiaal perspectief op duurzame ontwikkeling. Innerlijke en morele dimensies komen aan de orde, maar ook nieuwe visies op de rol van wereldbeschouwing, overheid en bedrijfsleven. Een filosofische verkenning naar het perspectief van duurzame ontwikkeling. Onder redactie van Peter Blaze Corcoran en Philip M. Osano is het boek Young people, education, and sustainable development geschreven met internationale voorbeelden over jongeren participatie en duurzame ontwikkeling in theorie en praktijk.
8 LvDO Activiteitenboek
Human Resource Management (HR-beleid).
Duurzame dates Zeventig ambtenaren kwamen op 09-09-09 bij elkaar voor een ‘duurzame date’ met mensen van buiten de rijksoverheid die initiatieven hebben ontwikkeld op het terrein van duurzaamheid. Tijdens deze dates bespraken de duo’s wat je zoal kunt doen. Ook gaven de ambtenaren de initiatiefnemers tips en concrete handvatten.
TEDx Amsterdam LvDO hielp met de organisatie van de eerste Amsterdamse editie van TEDx, een conferentie naar Amerikaans concept. Onder het motto ‘Breakthrough’ kwamen de grootste denkers en meest inspirerende ideeën bijeen op het gebied van technologie, entertainment, design, kunst, wetenschap en business. Mede dankzij de inzet van het programmabureau LvDO was duurzaamheid een prominent thema in de presentaties, lezingen en andere uitingen
Genoeg te doen • Het Theater aan het Spui in Den Haag (TAHS) wilde iets bijzonders doen. Daarom kreeg het
in het starten van een reeks over Duurzaamheid
die op deze inspirerende beurs te zien waren. TEDx Amsterdam
en Duurzame producten.
was echter alleen op uitnodiging toegankelijk en dat liep storm.
• Hogeschool Utrecht wil een duurzaamheidsuit-
Uiteindelijk waren er vierduizend aanmeldingen waarvan er zich
TAHS het advies Theater van de Duurzaamheid
straling krijgen. De vertegenwoordiger discus-
450 tot de gelukkigen mochten rekenen. Zij kregen de felbegeerde
te worden op alle aspecten die maar mogelijk
sieerde met LvDO over de verdiensten van het
uitnodiging en waren erbij. Veel media schonken aandacht aan dit
zijn. Dus inrichting, gebouw en catering, maar
Cradle to Cradle (C2C)-denken aan de hand van
bijzondere evenement. Een kleine greep daaruit? Kijk dan onder
ook in de inhoud van theaterstukken.
de C2C-kaart van de Argumentenfabriek.
het kopje ‘news’ op de TEDx-website. Nog meer inspiratie opdoen?
• Een docent uit het Voortgezet Onderwijs (VO)
• Energiechannel (www.energiechannel.nl) biedt
Ga naar www.tedxamsterdam.nl. Hier kunt u inspiratie opdoen en
wil het vak Klimaat op het lesrooster krijgen. Hij
duurzame, energiebesparende producten via
presentaties en lezingen bekijken. Voor al het medianieuws kunt
kreeg op 09-09-09 ideeën, namen en adressen.
hun website. Het is een commercieel bedrijf dat
u kijken onder het kopje ‘news’.
De docent heeft een eigen site in de lucht
zijn inkomsten wil verwerven uit advertenties
gebracht en is minder uren gaan werken om dit
van zijn leveranciers op deze website. Het bedrijf
te bereiken.
kreeg zinvolle tips.
• Earthgames selecteert en ontwikkelt spelmate rialen met een positieve invloed op de ontwikke-
Prettig contact
ling en het gedrag van kinderen en geeft work-
Na afloop bleek dat de dates, voor zowel de ambte-
shops en advies en informatie op het gebied
naren als de initiatiefnemers, een prettige manier
van coöperatief spel voor scholen, instellingen,
zijn om met elkaar in contact te komen. Voor veel
therapeuten, speel-o-theken en particulieren.
initiatiefnemers is de stap naar de overheid groot
Door de date kwam het bedrijf in contact met
en een dergelijke opzet helpt om die stap te ver-
het programma Natuur en Milieu Eduactie (NME).
kleinen. De gesprekken met ambtenaren waren
• Uitgeverij Elmar investeert in een boekje ‘Groene
voor iedereen ook zeer nuttig, soms door een heel
stapjes’, voor kinderen. De uitgeverij kreeg nut-
concrete tip, soms alleen al door het gevoel dat er
tige tips en doorverwijzingen over de strategie
naar je wordt geluisterd.
LvDO Activiteitenboek 9
Meeting met experts over financiële aspecten Hoe ziet de financiële kant van duurzame ontwikkeling eruit? Daarover organiseert LvDO regelmatig bijeenkomsten. Zo spraken zo’n veertig mensen uit de bankwereld, overheid, maatschappelijke organisaties en de advieswereld hierover in 2009. Duurzame ontwikkeling vraagt om nieuwe financiële arrangementen. De juiste arrangementen kunnen niet alleen verdere duurzame ontwikkeling stimuleren, maar leiden vaak ook tot nieuwe, verkoopbare, financiële producten. Bezoekers bogen zich over allerlei vragen. Wat zijn de kansen en haken en ogen rond nieuwe initiatieven? Wat is er nodig om van beperkte initiatieven tot bredere toepassing te komen?
Hindernissen Er zijn allerlei hindernissen om duurzame ontwikkeling tot een grootschalig succes te maken, blijkt tijdens de bijeenkomst. Bijvoorbeeld doordat de overheid terugtreedt, als gevolg van marktwerking. Maar ook dat er niet genoeg verbinding is tussen kennis en markt, en dat het individueel en collectief belang vaak niet samenvallen. De financiën zijn ook een probleem. Investeerders nemen een afwachtende houding aan, hun risicoperceptie van financiers is lang niet altijd gebaseerd op feiten. Bovendien zijn er teveel verschillende financiers, die elkaar moeilijk kunnen vinden. Op diverse manieren heeft deze meeting een vervolg gekregen, bijvoorbeeld met bijeenkomsten over financiële arrangementen rond gebiedsontwikkeling.
10 LvDO Activiteitenboek
Notities
2 Onderwijs
Ook het onderwijs heeft speciale aandacht voor duurzame ontwikkeling. Dat kan echter niet worden afgedwongen, omdat in Nederland scholen zelf hun profilering en voor een groot deel ook zelf de inhoud van hun lessen bepalen. LvDO houdt hier rekening mee in de manier waarop we het onderwijs benaderen.
LvDO Activiteitenboek 11
Onderwijsnetwerken LvDO heeft drie actieve netwerken in het onderwijs: Duurzaam Hoger Onderwijs (DHO), Duurzaam mbo en Duurzame pabo (waaronder inmiddels ook lerarenoplei dingen). Hierin zijn 30 hogescholen, alle universiteiten, 19 Regionale Opleidings Centra (roc’s), Agrarische Opleidingscentra(aoc’s) en 20 pabo’s aangesloten. Samen vertegenwoordigen deze instellingen ongeveer 50 procent van de studenten
Duurzaam lesmateriaal op Kennisnet Een duurzame wereld is schoner, mooier en eerlijker. Overheid, nietgouvernementele organisaties (ngo’s) en scholen vinden het allemaal belangrijk dat leerlingen met vraagstukken rond duurzame ontwikkeling worden geconfronteerd. En dat zij ontdekken dat hun eigen keuzes kleine en grote gevolgen kunnen hebben. Op Kennisnet kunnen zowel leerlingen en docenten terecht voor informatie en educatief materiaal.
in het Middelbaar Beroeps Onderwijs (mbo), Hoger Beroeps Onderwijs (hbo) en Wetenschappelijk Onderwijs (wo). Duurzame pabo werkt inmiddels met tachtig basisscholen die duurzaamheid als basis voor
Website
filmpjes en webquests met onderwerpen als
hun onderwijsconcept nemen.
Met de website www.duurzaamheid.kennisnet.nl is
‘Hoe duurzaam is jouw school’. Hiermee kunnen
het voor docenten én leerlingen makkelijk om
leerlingen zelfstandig aan de slag door vraag
Wikiwijs en VO-Content
duurzaamheid op een leuke manier op te nemen
stukken te onderzoeken.
Bovendien werken we samen met het Innovatieplatform van de VO-Raad,
in het onderwijs. De website integreert onder-
Docenten vinden verwijzingen naar lesmateriaal en
om lesmaterialen digitaal beschikbaar te stellen aan alle VO-scholen.
zoeksvaardigheden, nieuwsgierigheid en de wens
projecten, naar literatuur over duurzame ontwikke-
Het Innovatieplatform VO is een samenwerkingsverband van de VO-Raad
om de wereld mooier te maken dan hij al is.
ling in het onderwijs, en naar organisaties op het gebied van duurzame ontwikkeling en onderwijs.
met onder meer het nationaal expertisecentrum voor leerplan, Kennisnet, Groep Educatieve Uitgevers en het nationaal expertisecentrum
Op Wikiwijs kunnen docenten lesmateriaal zoeken,
voor leerplan ontwikkeling (SLO). LvDO zorgt in dit project voor de
vinden, gebruiken en aanpassen. Je kunt er ook
Reacties
lesmaterialen die vanuit allerlei educaties worden aangeboden. De
lesmateriaal zelf ontwikkelen, bewaren en delen.
De materialen op Kennisnet worden positief ont-
lesmaterialen worden ontsloten via Wikiwijs en VO-Content Zo krijgt
vangen. Een reactie van een docent: “Het zien van
Ieder op z’n eigen niveau
beelden over dierenmishandeling of zinloos geweld
Er is een website speciaal voor leerlingen en docen-
grijpt leerlingen erg aan. Op de site staan voor-
Plaatselijk
ten van het basisonderwijs, voortgezetonderwijs
beelden over hoe respectvol om te gaan met mens
LvDO onderwijs werkt nauw samen met het Programma Natuur- en
en MBO (www.duurzaamheid.kennisnet.nl).
en dier. Maar ook het milieu, de natuur, gebruik
milieueducatie (NME). NME zorgt voor kennis en inzicht in natuur en
Kinderen vinden associatief en op speelse wijze
maken van het openbaar vervoer, uitlaatgassen,
milieu en legt een basis voor een natuur- en milieubewuste levensstijl.
antwoord op vragen die bij hen leven. Zij vinden
gezonde voeding, hoe we met elkaar omgaan en
Het onderwijs is ook een doelgroep van NME. Hieruit is samenwerking
hulp bij het maken van werkstukken en spreek-
milieu(on)vriendelijke producten zijn dankbare
voortgekomen met Oberon een, partij die aansluiting genereert bij de
beurten over onderwerpen als klimaatverandering
gespreksonderwerpen om de bewustwording rond
Lokale Educatieve Agenda (LEA) van schoolbesturen en gemeenten en
en duurzame producten. Ook zijn er spelletjes,
duurzaamheid te bevorderen.”
duurzaamheid een plek in het onderwijs.
bij de ontwikkeling naar Brede Scholen. Dankzij deze samenwerking is er een grotere rol weggelegd voor duurzaamheid als onderwijsthema.
12 LvDO Activiteitenboek
Cradle to Cradle in het Onderwijs
Duurzame Oma
van duurzame energie. Kuyper ging na de voorleessessies samen
Op 9-9-9, de Dag van de Duurzaamheid, hebben zo’n vijftig
op het eiland om duurzaamheid in de praktijk te laten zien.
duizend kinderen het verhaal ‘Duurzame oma’ gehoord. Sjoerd
Met deze voorleesactie wil LvDO in gesprekken over onze
Kuyper schreef het verhaal speciaal voor deze dag, in samen
toekomst ook de bewoners van de toekomst kunnen betrekken.
Er zijn tussen oktober 2009 en februari 2010
werking met LvDO, Stichting Urgenda en Duurzame pabo. Kuyper
Het verhaal nodigt in ieder geval uit tot een vervolggesprek.
vier gratis bijeenkomsten georganiseerd over
laat met het verhaal zien dat duurzaamheid helemaal niet saai is
Cradle to Cradle in het Onderwijs. Waar zit
en de verbeeldingskracht van kinderen aanspreekt. Het boek is
Reacties
Cradle to Cradle in het Onderwijs? Wat doet de
bovendien voorzien van prachtige tekeningen van Harmen van
Zowel voorlezers als kinderen waren razend enthousiast. De
student ermee? Wat vindt het bedrijfsleven
Straaten en geschikt voor de midden- en bovenbouw van het
reactie van een pabo directeur die voorlas: “Vanmorgen om 9.00
ervan? Dat waren onderwerpen die ter sprake
basisonderwijs.
uur las ik Duurzame oma voor aan groep 7 van basisschool Karel
kwamen tijdens vier woensdagmiddagen.
met een groep basisschoolleerlingen naar verschillende plekken
de Grote in Eindhoven. De kinderen vonden het een mooi verhaal
Studenten lieten hun projecten zien, sprekers
Duurzaamheid een plek
en ze waren geïnspireerd. Er volgde een zeer geanimeerd en
leidden de dag in en het bedrijfsleven reflec-
Minister Cramer nam het eerste exemplaar van ‘Duurzame oma’
interessant gesprek, waarin de kinderen toonden dat duurzame
teerde. De thema’s bouwen, vervoer en mode
in ontvangst tijdens de Nacht van de Duurzaamheid. Wethouders,
ontwikkeling hun belangstelling heeft. We hebben het vooral
kwamen aan de orde, en tijdens de laatste
politici, leerkrachten, pabo directies en pabo studenten lazen het
gehad over een schone en mooie wereld. Maar nog belangrijker
bijeenkomst kwamen ze alledrie bij elkaar.
verhaal voor op zeshonderd basisscholen door het hele land.
vinden we dat kinderen in andere landen dezelfde kans op geluk
De organisatie was in handen van DHO, LvDO,
Sjoerd Kuyper zelf las zijn verhaal voor op vier Texelse basis-
en welvaart hebben als de kinderen in ons land.”
Morgen, Hiteq en Duurzaam MBO.
scholen, omdat het eiland vooruitstrevend is op het gebied
LvDO Activiteitenboek 13
Milieu Olympiade Op 16 mei 2009 vond de eerste Milieu Olympiade in Nederland plaats. Het was de slotmanifestatie van een landelijke wedstrijd om de meest praktische oplossing voor milieuvraagstukken. Honderden leerlingen hadden voorstellen ingediend ter verbetering van het milieu; dertig stonden er in de finale en presenteerden hun project. Een deskundige jury beoordeelde de projecten en minister Plasterk van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) reikte de prijzen uit.
Leadership Forum Leren voor de Toekomst Tot slot heeft LvDO het Leadership Forum Leren voor de Toekomst opgericht. Hierin werken (top)bestuurders uit bedrijfsleven en onderwijs aan vernieuwend onderwijs voor alle onderwijssectoren rond duurzame ontwikkeling. Wat hen bindt? De visie dat lerenden én leerkrachten weer met glimmende ogen hun leerprocessen vorm en inhoud moeten kunnen geven. We noemen
Knap staaltje
dit ‘LeerKracht’. Het Forum werkt aan the-
De eerste en tweede prijs van vijfduizend en drieduizend euro ging naar
ma’s die relevant zijn voor de toekomst.
klas 4 vwo van het Hervormd Lyceum West en klas 3 vwo van het Peter
Ook legt het Forum maatschappelijke en
Nieuwland College. Juryvoorzitter professor Pier Vellinga, directeur van het
kennisintensieve verbindingen tussen
Klimaatcentrum van de Vrije Universiteit (VU) roemde het project van het
scholen en bedrijven in de omgeving.
Hervormd Lyceum West. “Een bijzonder totaalproject. Door afgedankt frituurvet in te zamelen en om te zetten in verkoopbare biodiesel, is techniek, wetenschap, economie en marketing prachtig gecombineerd.” Het Peter Nieuwland College verdiende de tweede plaats met een auto die rijdt op lucht. Vellinga: “Op zich niet nieuw, maar wel een knap staaltje van combinatie van technieken. Gelijk patent op aanvragen als het uitgevoerd kan worden.”
Internationaal LvDO organiseerde de Nationale Milieu Olympiade samen met Stichting Cosmicus, de Vrije Universiteit van Amsterdam en het Platform Bèta Techniek. Het succesvolle evenement vraagt om een groter vervolg en zal daarom vanaf 2010 internationaal worden georganiseerd.
14 LvDO Activiteitenboek
3 Rijksoverheid LvDO en Rijksoverheid: ze kunnen niet zonder elkaar. Daarom ondersteunt LvDO binnen de Rijksoverheid twee netwerken: Rijksduurzaamheidsnetwerk en Rijksalliantie Duurzame bedrijfsvoering.
LvDO Activiteitenboek 15
Interview
Michela van Kampen (38) is beleidsmedewerker Duurzame Ontwikkeling bij het Ministerie van Landbouw Natuur en Voedselkwaliteit (LNV). Zij werkt intern aan meer duurzaamheid in de bedrijfsvoering en beleidsprocessen van het departement.
Hoe ondersteunt LvDO jou?
Daarnaast heb ik met LvDO een masterclass Cradle to Cradle
“LvDO is een heel belangrijk en onmisbaar onderdeel van mijn
(C2C) georganiseerd binnen LNV. LvDO gaf workshops om het
werk. Het programma ondersteunt mij in het ontwikkelen van
C2C-gedachtegoed te leren kennen en toe te passen. We sloten
beleid, maar ook om het gedachtegoed tussen de oren te krijgen
af met een symposium waaraan onder andere Michael Braungart,
bij collega’s. Ik leer hoe ik mijn boodschap overtuigend breng.
grondlegger van C2C, deelnam. Heel bijzonder!”
Ik voer bijvoorbeeld discussies met collega-beleidsmedewerkers,
mij tips om in zo’n discussie de juiste toon te raken en dragen
Wat vond je van de inbreng van LvDO bij de Kabinets Aanpak Duurzame Ontwikkeling (KADO)?
best practices aan. Ook adviseren ze mij over wat ik met de
“Ik zat in het kernteam van het KADO-programma. Mijn rol binnen
uitkomsten van zo’n gesprek kan doen. Ik ben daar erg blij mee,
het team was om beweging op de rijkswerkvloer te krijgen, om
omdat ik LNV-breed graag duurzaamheid op de kaart zet. En dat
de ambtenaar ervan te overtuigen dat hij in het dagelijks werk
is niet altijd makkelijk. LvDO is een klankbord waarmee ik kan
iets kan met duurzame ontwikkeling. In die rol was ik duopartner
sparren, waar ik mijn batterij kan opladen en waar ik herkenning
met iemand uit het programma LvDO. Samen dachten we na over
zie. Voor een groot deel geeft het programma mij dus mentale
duurzaamheidsbijeenkomsten en activiteiten tijdens de Week
steun.”
van de Duurzaamheid op verschillende ministeries. Dat is precies
om te bespreken hoe zij duurzaamheid een plek geven in hun beleidsproces. Dan ga ik van tevoren te rade bij LvDO. Zij geven
mpen Michela van Ka
“LvDO geeft mij mentale steun” 16 LvDO Activiteitenboek
de rol die LvDO wil spelen, dus dat is mooi!”
Welke projecten heb je gedaan met LvDO? “Samen met LvDO en een collega van het ministerie van Econo-
Heb je iets gehad aan instrumenten van LvDO?
mische Zaken (EZ) heb ik het Rijksduurzaamheidsnetwerk opge-
“Absoluut. Het essay van Julien Haffmans en Karen Jonkers
zet en houd ik dat levend. Ik beheer met nog twee anderen de
bijvoorbeeld. Dat ging over het Socratisch gesprek. In zo’n
website. Ook ben ik medeorganisator van maandelijkse bijeen-
‘vrijplaatsgesprek’ stuur je niet op richting of resultaat, alles
komsten waar we ervaringen met duurzame ontwikkeling uit-
is goed. Het essay heeft me ontzettend geïnspireerd voor de
wisselen. Iedereen – ambtenaar, iemand uit bedrijfsleven of
gesprekken die ik zelf intern voer. Het blijkt wel lastig, omdat
non-profitorganisatie – kan lid worden op persoonlijk titel. Als je
vooral managers er niet de tijd voor nemen. Maar ik probeer nu
maar geen commercie komt bedrijven. Er zijn inmiddels zeshon-
niet teveel te sturen en gesprekspartners hun eigen zoektocht
derd leden. We laten elkaar bijvoorbeeld zien wat we met duur-
te gunnen.”
zaam voedsel in de bedrijfsrestaurants doen. Op de volgende bijeenkomst komt de SER uitleggen wat voor advies ze hebben uitgebracht over Duurzame Ontwikkeling.
Rijksduurzaamheidsnetwerk en Rijksalliantie Bij het Rijksduurzaamheidsnetwerk zijn zo’n 250
van informatiestands en korte presentaties te
Hoe verder?
ambtenaren aangesloten. Bij de Alliantie zijn alle
laten zien waar de verschillende departementen
De Rijksalliantie wil verder uitbreiden met depar-
duurzaamheidcoördinatoren van de departementen
staan op het gebied van Duurzame Bedrijfsvoering.
tementen en agentschappen. Wil je je aansluiten?
aangesloten. Beide organiseren inspirerende
De centrale gedachte van deze dag: door kennis
Dat kan. De groepsamenstelling kan per bijeen-
sessies om van elkaar te leren en gezamenlijk
met elkaar te delen en samen te werken aan duur-
komst wisselen. Het streven is niet om zo groot
producten en diensten te ontwikkelen. LvDO neemt
zaamheid, kan een koploperspositie op het gebied
mogelijk te worden, maar om indruk te maken met
het initiatief in het organiseren van Planet Me
van duurzame bedrijfsvoering eenvoudig en snel
innovatieve initiatieven en aan elkaar te laten zien
binnen de Rijksoverheid in samenwerking met het
worden gerealiseerd.
wat er al gebeurd en daarover ervaringen uit te
Directoraat Generaal Organisatie en Bedrijfsvoering
wisselen. Vervolgens kunnen goede voorbeelden
Rijk (DGOBR). Verder organiseert LvDO diverse
Groene ICT
toegepast worden. Door middel van bijeenkomsten
trainingen gericht op duurzaam Leiderschap.
Vijftien standhouders heetten de ruim 120 deel-
en pilots brengen we dit in de praktijk.
Ten behoeve van het beleidsthema biodiversiteit,
nemers persoonlijk welkom. De standhouders
voedsel en vlees heeft LvDO in opdracht van het
vertelden over hun product of dienst en de bijdrage
Sluit je aan!
ministerie van LNV de dialoog en het vervolg
die het levert aan een duurzaam Nederland. Zo is
Het Rijksduurzaamheidsnetwerk is een netwerk
erop georganiseerd. Tenslotte organiseert LvDO
het ministerie van Financiën druk bezig met groene
van en voor ambtenaren die bezig (willen) zijn
met elk departement een gesprek om te zien
Informatie en Communicatie Technologie (ICT).
met duurzame ontwikkeling in hun werk. Het net-
hoe duurzaamheid gerealiseerd kan worden.
Denk bijvoorbeeld aan energiezuinige computers
werk staat open voor mensen die buiten de over-
(tot zestig procent energiebesparing). Hierbij horen
heid betrokken zijn bij duurzame ontwikkeling.
Bijeenkomst 09-09-09
grotere, eveneens energiezuinige beeldschermen
Inmiddels zijn ongeveer zeshonderd mensen bij
Want weten ministeries eigenlijk van elkaar wat zij
die het lezen vanaf het beeldscherm makkelijk
het netwerk betrokken. Het Rijksduurzaamheids-
aan duurzame bedrijfsvoering doen? Kunnen goede
maken en daarmee de printbehoefte verkleinen.
netwerk werkt onder andere samen met LvDO, het
ideeën niet eenvoudig worden uitgebreid of worden
Het Ministerie van LNV was aanwezig met een
Koplopersloket en Urgenda en organiseert diverse
overgenomen? In een compacte setting was het
‘proeftuin’ voor mainstream duurzaam voedsel en
activiteiten. Op de hoogte blijven van activiteiten
hierover comfortabel netwerken en slim afkijken
de Stichting BandopSpanning wees deelnemers
of meer weten? Kijk dan op:
met voortrekkers van praktisch alle ministeries.
op de brandstofbesparing bij een juiste banden-
• www.rijksduurzaamheidsnetwerk.ning.com
Op 9 september 2009 organiseerde de Rijks
spanning. Tot slot kregen enkele innovatieve
• www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl
alliantie, samen met het Programma LvDO, een
bedrijven (zogenoemde koplopers) deze dag een
• www.urgenda.nl
bijeenkomst op het ministerie van Buitenlandse
podium om hun product of dienst te presenteren.
Zaken. Doel was om de deelnemers aan de hand
LvDO Activiteitenboek 17
Notities
18 LvDO Activiteitenboek
4 Decentrale overheden
Het LvDO-programma voor decentrale overheden is er voor provincies en waterschappen. Elke provincie heeft een eigen LvDO-programma. Ook heeft iedere provincie geld en kennis tot haar beschikking om activiteiten te financieren.
LvDO Activiteitenboek 19
De gezamenlijke provincies hebben gekozen voor thema’s als Cradle to Cradle, Klimaat & Energie, Gebiedsontwikkeling en Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO). De activiteiten die zij financieren richten zich vooral op ver ankering van duurzaamheid in (samenwerkingsverbanden
MVO voor provincies, waterschappen en gemeenten
van) bedrijven, overheden en maatschappelijke organisaties. Natuurlijk ook in de provinciale organisatie zelf, bijvoorbeeld op het gebied van duurzaam HR-beleid. Maar hoe doe je dat? En wat kun je daar ván elkaar en mét elkaar leren? Het LvDO-programma ondersteunt die ontdekkingtocht en maakt resultaten voor anderen toegankelijk door middel van publicaties, workshops, lezingen en trainingen.
Netwerkdag voor Waterschappen Op 6 oktober 2009 zijn vertegenwoordigers van de Waterschappen, Waterlaboratoria en Drinkwaterleidingbedrijven samengekomen in Utrecht om van gedachten te wisselen
In 2009 vond de landelijke MVO-netwerkdag voor lagere overheden plaats in de Jaarbeurs in Utrecht. Deze dag werd georganiseerd door de programma’s Duurzame Bedrijfsvoering Overheden (DBO) en LvDO. De dag werd goed beoordeeld. Enkele reacties: “De ondernemersverhalen waren heel sterk, dat weerspiegelt het Multi-stakeholderperspectief op MVO ook goed. Bedankt voor de leuke dag.” En: “Deze dag was zeer zinvol!” Een geslaagde dag dus. Knelpunten
het succes van MVO te veel af hangt van het
lagere overheden tegenaan liepen bij het oppakken
enthousiasme van enkele mensen.
van MVO-activiteiten. De belangrijkste: • Vaak is niet duidelijk wie er in de gemeenten
Hoe nu verder?
maar ook de ondernemers weten niet waar ze
De meeste aanwezigen zouden weer naar zo’n
terecht kunnen.
dag komen. Ze hebben behoefte aan frequentere
• Bedrijfsleven en overheden, maar ook kennisin-
zaken. Duurzaamheidcoördinatoren en personeelsfunctiona-
hier ook podia voor geven. Bijvoorbeeld door het
rissen hebben samen nagedacht over hoe personeelsbeleid
oprichten van regionale steunpunten.
ISO 26000 richtlijn en praktijkvoorbeelden zijn uitgewisseld. Ter gelegenheid van de jaarlijkse netwerkdag is een brochure uitgekomen met interviews met waterschappers die goed aan de slag zijn met Duurzaamheid en Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen.
20 LvDO Activiteitenboek
er ontbreekt een aanspreekpunt met kennis.
duurzaamheid. Gemeenten hebben hier last van,
stellingen, moeten met elkaar communiceren en
Competentieontwikkeling; werknemersvrijwilligerswerk, de
• Gemeenten hebben te weinig kennis in huis of
verantwoordelijk en aanspreekbaar is voor
over (het verband tussen) MVO-implementatie en personeels-
kan bijdragen aan de duurzaamheid van de organisaties.
• Er is te weinig bestuurlijk commitment zodat
Daarnaast kwamen er knelpunten naar voren waar
uitwisseling van ervaringen. Netwerkbijeenkomsten zijn dus welkom. Een duidelijk signaal!
Duurzaamheid in provincies In de twaalf provincies gebeurt er veel op het gebied van LvDO. Hieronder ziet u een selectie uit de vele gezichtsbepalende projecten.
vormen. De ketenpartners werken samen aan een plan van aanpak om de productieketen te verduurzamen. Geïnteresseerde bedrijven en gemeenten kijken mee, zodat resultaten worden gedeeld.
Noord-Holland: duurzaam bouwen
Noord-Brabant: duurzaamheidscoach voor woning
Sleutelpartijen in de hele bouwkolom (van initiatief tot toezicht)
corporatie
Overijssel: Transition Town Deventer
leren in een project hoe zij duurzame projecten kunnen reali-
Woningcorporatie woCom en de gemeente Helmond zijn een
De gemeente Deventer werd eind 2009 officieel de eerste
seren. Belangrijk hierbij is meer afstemming tussen bijvoorbeeld
overeenkomst aangegaan om de wijk Helmond-West te her-
Transition Town in Nederland. Met dit project werden een lokale
architect, installateur en projectontwikkelaars oftewel: een inte-
structureren. De provincie Brabant en LvDO dragen bij om een
initiatiefgroep en meerdere themawerkgroepen opgericht. De
grale aanpak. Daarnaast is het van belang te letten op de bouw-
duurzaamheidimpuls te geven. In dit project gaat het specifiek
groepen zijn aangesloten bij het internationale netwerk van
kwaliteit: leren van bouwfouten door toezicht en inzicht geven
om het realiseren van duurzame woningen, zowel nieuwbouw-,
Transition Towns. Ze hebben informatie- en discussiebijeenkom-
wat de consequenties zijn van bouwfouten. Dit gebeurt door
renovatie- als bestaande woningen. De LvDO-duurzaamheid-
sten georganiseerd, praktische workshops gegeven en waren
bouwkeetcolleges en bouwinspecties op cruciale momenten.
coach ondersteunt bij zaken als duurzaam ontwerpen, en de
betrokken bij de formele lancering van Deventer als Transition
periode van businesscase (start) tot de indiening van de aan-
Town.
Gelderland: terreinverkenning Waalweelde
vraag bouwvergunning en aanbestedingsdocumenten. Ook
Door de klimaatverandering moet de Waal in de toekomst meer
speelt de coach een belangrijke rol waar het gaat om de sociaal-
Zeeland: LvDO coach Deltaprogramma
water afvoeren en heeft de rivier meer ruimte nodig. Tegelijker-
maatschappelijke facetten van duurzaamheidambities.
De oprichting van de reflectiecommissie ZW Delta gaf aanleiding om voor de eerste keer een LvDO coach aan de reflectiecommis-
tijd komen er perioden van grotere droogte wat een sterk verlaagde waterafvoer tot gevolg heeft De wens is om duurzaam-
Zuid-Holland: kwaliteitsimpuls Ruimte en Milieu
sie toe te voegen. Doel is om in het uiteindelijke rapport van de
heid in het bestaande programma Waalweelde te verankeren en
De milieudiensten en de provincie willen een meer samen
reflectiecommissie voldoende duurzame ontwikkelingsinput te
te integreren. Zo zijn negen Communities of Practice (CoP’s)
hangende aanpak van de diverse (interne en externe) milieupro-
leveren dat herkenbaar terug komt. Het rapport heet ‘Een Delta
gestart in de Waalweelde regio rond specifieke, relevante
gramma’s. Dit heeft geleid tot het programma ‘kwaliteitsimpuls
vol kansen’ uit maart 2009. De LvDO coach loopt mee bij het
duurzaamheidthema’s. De provincie krijgt via dit verkenningspro-
Ruimte en Milieu 2009-2013’. Doel van dit project is om duur-
bezoek van verschillende voorbeeldprojecten en geeft aanbeve-
ject meer zicht op de voor Waalweelde centrale duurzaamheid-
zame gebiedsontwikkeling structureel onder te brengen in de
lingen. Aanbevelingen liggen er op het vlak van C2C, verbreding
thema’s en met welke partijen hieraan zij kan werken.
ruimtelijke ontwikkeling. Per milieudienst zijn wensen en priori-
blikveld (niet alleen water), introductie transitiedenken, aandacht
teiten gesteld. De activiteiten richten zich op duurzame gebieds-
vragen voor procesaanpak en het vastleggen van leereffecten.
Limburg: overlegtafel voor bedrijven
ontwikkeling, maar ook op integraal werken en de relatie tussen
Limburg heeft in Nederland een koppositie op het gebied van
sectoren. Per regio zijn verschillende accenten gelegd, bijvoor-
Noordelijke drie provincies: duurzaamheidconvenant
Cradle to Cradle. De provincie heeft een groep bedrijven geselec-
beeld in pilots, verbreding van instrumentontwikkeling en
voortgezet onderwijs
teerd om deel te nemen aan overlegtafels over Cradle to Cradle.
leerkringen.
Voor het programma ‘Scholen voor Duurzaamheid’ is IVN Natuuren milieueducatie voortdurend op zoek naar nieuwe en uitdagen-
Het gaat om bedrijven die van groot economisch belang zijn voor Limburg én die koploper voor Cradle to Cradle (willen) zijn. Het
Utrecht: duurzame productieketens
de nieuwe projecten. Het IVN merkt dat scholen meer en meer
doel van deze overlegtafels is om in een open sfeer kennis uit
In Utrecht is het project ‘C2C Duurzame productieketens –
op zoek zijn naar maatschappelijk relevante opdrachten voor hun
te wisselen, contacten te leggen, behoeften en knelpunten te
Samen sterk’ gericht op het stimuleren van duurzame product-
leerlingen. Overheden willen aandacht voor energie en klimaat.
inventariseren en te komen tot ideeën voor een vervolg. In
ontwikkeling bij bedrijven in de provincie Utrecht. Hierbij staan
Allerlei bedrijven en organisaties willen invulling geven aan
Limburg worden dankzij deze tafels vernieuwende verbindingen
vier verschillende sectoren centraal (schoonmaak, bouw,
maatschappelijk verantwoord ondernemen. Het IVN heeft al
gelegd tussen bedrijven onderling en bedrijven en overheid.
installaties en kantoorinrichting), die samen een productketen
deze elementen samengebracht in dit project.
LvDO Activiteitenboek 21
Communities of Practice Cradle to Cradle
Community of Practice Oneindig Laagland
De Cradle to Cradle benadering ziet duurzaamheid
ontwikkeling uit de gemeenten Almere, Haarlemmermeer, de Floriade BV, het
als ontwerpvraagstuk. Het doel is zó te ontwerpen
Rijksvastgoed- en ontwikkelingsbedrijf (RVOB), Ministerie van Volkshuisves-
dat er geen schade aan de leefomgeving optreedt,
ting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM) en Agentschap NL verbon-
maar juist waarde wordt toegevoegd. Het enthou-
den in de Community of Practice (CoP) Oneindig Laagland. Deze CoP is een
siasme en gedrevenheid voor de ontwikkeling van
vervolg op de hierboven genoemde CoP ‘C2C in gebiedsontwikkeling’ uit 2008.
Sinds juni 2009 is een groep van ongeveer 25 professionals in de gebieds
gebieden op een Cradle to Cradle wijze is heel groot. Projectleiders en beleidsmedewerkers van
Rondreizende ontwikkelgroep
overheden met ruimtelijke ambities zoals de regio
Een community of practice is gericht op sociaal leren en bij uitstek een effec-
Venlo, Maastricht, gemeente Haarlemmermeer
tieve werkvorm wanneer mensen in verschillende organisaties een innovatie
en gemeente Almere zijn echter nog vaak op zoek
tot stand moeten brengen. Bindende factor: de Cradle to Cradle ambities voor
naar de geschikte Cradle to Cradle oplossingen. Zij
gebiedsontwikkeling. De CoP Oneindig Laagland heeft inmiddels als rondrei-
hebben behoefte aan bijeenkomsten, als plek om
zende ontwikkelgroep de locaties Stichtse Kant (Almere), Westflank en
mensen te ontmoeten die zich ook met duurzame
Amsterdam Connecting Trade (ACT Haarlemmermeer) en de Floriade (Venlo)
ruimtelijke ontwikkeling bezighouden. Daarom
aangedaan. Voorbeelden van vraagstukken die aangepakt zijn:
heeft LvDO een eerste community of practice voor
• Hoe kunnen we het bestaande duurzaamheidprofiel verbeteren, state of
Cradle to Cradle in gebiedsontwikkeling voor hen georganiseerd. Behalve bovengenoemde gemeen-
the art en trendsettend maken met maatregelen, die uitvoerbaar zijn voor de gemeente en aantrekkelijk zijn voor te vestigen bedrijven?
ten deden Flevoland, Noord-Holland en Limburg
• Welke definitie van duurzaamheid gebruiken we?
mee. Dienst Landelijk Gebied (DLG), Gemeenschap-
• Welke financiële arrangementen bieden een aantrekkelijk perspectief om
pelijk Ontwikkelingsbedrijf (GOB), TNO en voor-
het ondernemingsplan sluitend te krijgen?
malig SenterNovem, inmiddels Agentschap NL, waren bij de community of practice betrokken.
Gebiedsontwikkeling Inmiddels is deze CoP ook verbonden aan het programma Duurzame Gebieds-
De deelnemers gaven na de bijeenkomsten aan
ontwikkeling (DGO) van het ministerie van VROM. Het ministerie is van plan
dat er grote behoefte is aan kennisuitwisseling
om diverse kennis- en leeromgevingen te organiseren rondom DGO. Eén van de
en gezamenlijke kennisontwikkeling, en dat daar-
instrumenten die ze daarbij wil inzetten zijn communities of practice. Onder de
voor een gestructureerde aanpak gewenst is.
noemer ‘Oneindig Laagland’ organiseert het programma LvDO samen met het
Alle leerpunten en adviezen zijn verwerkt in
Cradle to Cradle aanjaagteam van Agentschap NL de komende tijd een reeks aan
een concreet ontwerp voor nieuwe reeks
communities of practice om duurzame gebiedsontwikkeling te ondersteunen.
communities of practice: Oneindig Laagland. Daarbij heeft Habiforum haar kennis en ervaring
De kennis met betrekking tot duurzame gebiedsontwikkeling wordt binnen
over communities of practice ingebracht.
Agentschap NL aan elkaar verbonden door middel van een interne community rondom dit thema.
22 LvDO Activiteitenboek
5 Internationale Samenwerking Duurzame Ontwikkeling en Internationale Samenwerking zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Mondiale emigratiebewegingen hebben direct gevolgen voor nationale integratieproblemen. CO2-emissie leidt in eerste instantie tot natte voeten in kwetsbare regio’s in het Zuiden zoals Bangladesh, maar bedreigt op den duur ook de lage landen in het noorden. Kortom: duurzaamheid kent geen grenzen. Wat wij hier doen heeft directe gevolgen voor elders in de wereld en vice versa. Aandacht voor Internationale Samenwerking is daarom een belangrijk element in LvDO. LvDO Activiteitenboek 23
Interview
John Grin (48), hoogleraar Systeeminnovaties aan de Universiteit van Amsterdam, is betrokken geweest bij verschillende LvDO projecten over duurzame ontwikkeling en internationale samenwerking.
Wat vindt u van LvDO?
U hebt nog meer gedaan voor LvDO.
“LvDO gaat heel vraaggericht te werk, en dat is heel nuttig.
“Ja, ik heb in een essay beschreven wat volgens mij de snelste
Ze weten praktijkmensen goed te koppelen aan elkaar en aan
manier is om Duurzame Ontwikkeling verder te brengen. Ik denk
wetenschappelijke experts. Ik heb een aantal voorbeelden
dat de overheden moeten aansluiten bij projecten in de maat-
gezien waardoor de duurzame ontwikkeling echt een stap verder
schappij. Veel organisaties werken er met hartstocht aan, maar
komt. Zoals het project rond de Amsterdamse haven.”
ontberen steun van de overheid. Ik vind dus dat de overheid deze organisaties ruimte moet geven en responsief moet zijn. Volgens
John Grin
Wat is er met de haven in Amsterdam?
mij begrijpt de nieuwe generatie ambtenaren dat dit belangrijk is,
“In het ruimtelijk beleid van Amsterdam is er voortdurende
en dat ze niet zelf voortdurend een beweging moeten creëren.
concurrentie tussen de functies wonen, bedrijvigheid, natuur
Verder heb ik rondetafelbijeenkomsten gefaciliteerd met milieu-
en recreëren. De haven zocht bovendien naar manieren om de
en ontwikkelingsorganisaties. Het doel was om te ontdekken wat
belangstelling van de stad terug te winnen. Ik was projectleider
duurzame ontwikkeling zou betekenen voor hun taakverdeling
van een groep die toekomstbeelden en strategieën voor de
en samenwerking. Ik schreef daar stukjes over om de discussie
haven ontwikkelde. We hebben manieren bedacht waarmee de
verder op gang te brengen.”
haven concreet aan de slag kan.”
Welke oplossingen hebt u bedacht?
“Iedereen een eindje vooruit helpen” 24 LvDO Activiteitenboek
Waarom doet u dit werk? “Het zogeheten contractonderzoek is onderdeel van mijn functie.
“We hebben onderzocht hoe de haven efficiënt met ruimte en
Er komen veel van dit soort aanvragen, maar ik neem alleen dat
energie kan omgaan. Een oplossing is bijvoorbeeld geen kade-
aan waar ik in wetenschappelijk opzicht iets van kan leren. Voor
ruimte te verhuren, maar kadetijd. Net als op Schiphol. Daar staat
de haven onderzocht ik of een methode om ideeën te generen
een vliegtuig een tijdje aan een slurf, en daarna komt er één van
werkt. Zo ontwikkel ik die methode en kan ik ‘m daarna op een
een andere maatschappij. Ook hebben we bedacht om gebouwen
andere plek gebruiken. Vandaag heb ik net de tweede versie van
te stapelen. Dan kun je ruimte sparen én stofkringlopen sluiten
artikel over de methode naar een internationaal wetenschappe-
door reststoffen van elkaar gebruiken. De warmte die de een niet
lijk tijdschrift gestuurd. Dus met zo’n onderzoek help ik niet
nodig heeft, kan de ander wel gebruiken. Tot slot willen we de
alleen LvDO, bedrijven en organisaties, maar ook de wetenschap
concurrentie tussen haven en stad verminderen, door sportfaci
een eindje vooruit.”
liteiten in de haven te maken. Daardoor verbeteren de verhoudingen, en: als er mensen komen joggen, moet de haven wel een beetje schoon zijn. Dat gebeurt nu al.”
Samenwerking LvDO organiseerde twee Ronde Tafelconferenties over de rol van
Kernpunten in dit artikel:
ontwikkelingsorganisaties in het ‘verduurzamen’ van Nederland
• Als ontwikkelingssamenwerking niet een drastische
als belangrijke voorwaarde voor succesvolle armoedebestrijding in ontwikkelingslanden. Verder stelt LvDO kennis en ervaring beschikbaar in het kader van twee Government to Government (G2G)-projecten in Montenegro en Kroatië. Tot slot wordt middels publicaties aandacht gevraagd voor de mondiale dimensie van
omwenteling maakt, zal ze haar legitimiteit verliezen. • Internationale samenwerking is te sterk gedefenieerd vanuit het Noorden. • Herverdeling is niet automatisch het gevolg van economische groei.
duurzaam handelen door bedrijven, overheden en burgers (essay
• Internationale duurzame ontwikkeling raakt ook het ver
najaar 2010). Het Programma LvDO is bovendien het aanspreek-
delingsvraagstuk, oplossingen kunnen slechts in samen-
punt in Nederland voor de internationale inspanningen in het
werking worden gerealiseerd.
kader van de VN-Decade on Education for Sustainable Development (DESD).
• Als nieuwe propositie voor waardecreatie kan duurzame ontwikkeling helpen een fundamenteel andere koers te vinden.
Ronde Tafel IS-DO
• Ontwikkelingsorganisaties kunnen aan deze ontwikkeling
Op 7 mei 2009 vond er op de Universiteit van Amsterdam een
bijdragen, door vragen uit het Zuiden te koppelen aan een
Ronde Tafelconferentie plaats. De bijeenkomst was een vervolg
nieuw repertoire aan oplossingen uit het Noorden. Samen met
op een eerdere ronde tafel in september 2008. Vertegenwoor
andere civiele spelers uit de civiele samenleving helpen zulke
digers van ministeries (Economische Zaken en Buitenlandse Zaken, Buza), ontwikkelingsorganisaties, bedrijfsleven en
ontwikkelingen maatschappelijke legitimiteit te verschaffen. • Daarbij is een rol weggelegd voor bedrijven, kennisinstel
wetenschap bogen zich over vraagstukken rond duurzaamheid
lingen, banken, ngo’s en overheid. De overheid zou meer
en ontwikkelingssamenwerking. Moeten Nederlandse ontwik
ruimte moeten bieden voor activiteiten die zich richten op
kelingsorganisaties hun activiteiten niet veel sterker richten
vragen vanuit het Zuiden en ontwikkelingsorganisaties meer
op het ‘verduurzamen’ van de Nederlandse samenleving en,
ruimte moeten bieden om relaties met partners in het Zuiden
veel meer dan nu het geval is, allianties aangaan met bedrijven, maatschappelijke organisaties, centrale en decentrale overhe-
te herdefiniëren. • Ontwikkelingssamenwerking/Internationale samenwerking
den? Kan Nederlands ontwikkelingsbeleid overeind blijven als
verdient een meer integrale benadering. In aansluiting op een
het zwaartepunt van de beleidsbepaling verschuift naar ontwik-
van de actieupunten van Urgenda valt te overwegen een
kelingslanden?
minister voor Duurzame Ontwikkeling(samenwerking) te
Naar aanleiding van de discussies tijdens de Ronde Tafelconfe-
benoemen met zowel binnenlandse als buitenlandse taken.
renties en daaropvolgende gedachtenwisseling tussen diverse betrokkenen, werd door voorzitter John Grin in samenwerking
Vice Versa heeft aangekondigd dit artikel in het najaar van
met het programma LvDO een artikel geschreven dat werd
2010 te willen plaatsen.
aangeboden aan Vice Versa, vakblad voor professionals op het gebied van internationale samenwerking.
