PERSMAP Silvana Editoriale, 2014 Silvana Editoriale,

PERSMAP

© Silvana Editoriale, 2014 © Silvana Editoriale, 2014

1

Technische fiche Pieter Bruegel the Elder, Fall of the Rebel Angels Art, Knowledge and Politics on the Eve of the Dutch Revolt Auteur: Tine L. Meganck Cahier n° 16 van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België Uitgave : Silvana Editoriale, 2014 Datum van uitgave: 05.12.2014 17 × 24 cm 208 pagina’s 100 illustraties Zachte cover In het Engels EAN 978883662920-6 € 28,00 (Beschikbaar in de Museum Shop en in de grote boekhandels 05.12.14) © Silvana Editoriale, 2014

Samenvatting van de publicatie Pieter Bruegel de Oude, Val van de opstandige engelen Kunst, kennis en politiek aan de vooravond van de Nederlandse opstand Pieter Bruegel the Elder, Fall of the Rebel Angels is het eerste omvattende boek over één van de meest geliefde meesterwerken van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België in Brussel. Het betoogt dat Pieter Bruegel de Oude (sterft in 1569) met de Val van de opstandige engelen (1562) een traditioneel devotioneel thema omvormt tot een innovatieve commentaar op zijn eigen tijd, en situeert het schilderij binnen de vroeg moderne kennis- en verzamelcultuur. Het suggereert in het bijzonder dat verschillende hybride vallende engelen nauwgezet samengesteld zijn uit naturalia en artificialia, zoals ze op dat moment verzameld werden in kunst- en curiositeitenkabinetten van zijn tijd. Bruegels veel opgemerkte emulatie van Hieronymus Bosch was dus slechts één aspect van zijn veel grotere interesse in het verzamelen, inspecteren en imiteren van artistieke en natuurlijke wereld rond hem. Deze interesses vormen de aanzet tot een studie van de wereld in de tijd dat Bruegel de Val van de opstandige engelen heeft geschilderd: lokaal, in de urbane en hoffelijke centra van Antwerpen en Brussel op de vooravond van de Nederlandse Opstand, en globaal, aangezien de ontdekking van de Nieuwe Wereld de Europese perceptie van kunst en natuur vooral altijd had veranderd. Geschilderd als een waarschuwing tegen hoogmoed, presenteert Bruegel de Val van de opstandige engelen als een meditatie op de gevaren en mogelijkheden van het menselijke streven in kunst, kennis en politiek, een universeel thema ook vandaag niet aan belang heeft ingeboet. 2

Fragmenten

© Silvana Editoriale, 2014

© Silvana Editoriale, 2014

3

De auteur Tine L. Meganck is een onderzoeker bij de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, gefinancierd door de Interuniversitaire Attractie Pool (IAP) City and Society in the Low Countries, een onderzoeksprogramma van de Belgische federale Overheidsdienst Dienst Wetenschapsbeleid (Belspo) (2007-2011; 2012-2017). Haar interesse gaat uit naar vroeg moderne kunst, kunsttheorie en cultuurgeschiedenis in de Nederlanden in een globaal perspectief, in het bijzonder interacties tussen vroeg moderne kunstenaars, oudheidkundigen, humanisten en natuurfilosofen. Ze behaalde een PhD in Art History aan Princeton University, Princeton, NJ (USA) in 2003 met de verhandeling “Erudite Eyes: Artists and Antiquarians in the Circle of Abraham Ortelius (1527-1598).” Van 2005 tot 2007 ontving ze een terugkeerbeurs van de Belgische federale Overheidsdienst Dienst Wetenschapsbeleid. Dit gaf haar de gelegenheid onderzoek te verrichten naar occulte noties in het kunst theoretisch notaboek van of Peter Paul Rubens (1570-1640) en mee te werken aan de tentoonstelling Rubens. A Genius at Work, KMSKB, Brussel, 14.09.200727.01.2008.

Biografie van Pieter Bruegel de Oude Plaats en datum van geboorte onbekend, mogelijks Breugel of Antwerpen, c. 1525-30 c. 15451545- 1550

1551 15511551- 1552

1552

15521552- 1554 15531553- 1554 1554 15541554- 1562 ?

Waarschijnlijk leerjongen bij Pieter Coecke van Aelst (studio in Antwerpen, daarna in Brussel); waarschijnlijk getraind als boekverluchter bij de echtgenote van Pieter Coecke, Mayken Verhulst Geregistreerd in de Sint Lucasgilde, Antwerpen Werkt met Pieter Baltens aan de vleugels van een goedkoop altaarstuk voor de Sint Rombouts kathedraal te Mechelen besteld door de lokale gilde van de handschoenmakers. Bruegel werkt in onder aanneming van de schilder en kunsthandelaar Claude Dorisi Waarschijnlijk de eerste professionele contacten met de prent uitgever Hieronymus Cock Eerst gedateerde bewaarde tekening Cerblijf in Italië, waarschijnlijk via Lyon, misschien in gezelschap van de schilder Maarten de Vos en de beeldhouwer Jacob Jongelinck In Rome; nauwe contacten met de verluchter Giulio Clovio; reist verder naar het zuiden (Reggio Calabria) Keert terug naar de Nederlanden, waarschijnlijk via Venetië en de Alpen Leeft hoogs waarschijnlijk in Antwerpen, en werkt voornamelijk als een prent ontwerpeer voor de uitgeverij van Hieronymus Cock ‘Aux Quatre Vents/In de Vier Winden’ 4

1557 1560 15611561- 1562

1562 ? 1563 1563

1563/64 1567 1568

1568/69 ? 1569

Vroegste overgebleven schilderijen Maakt zijn enige bewaarde ets Keert zich meer en meer naar de schilderkunst, mogelijks aangezet door Nicolaes Jongelinck, ongetwijfeld zijn meest belangrijke beschermheer en verzamelaar van zijn werk tijdens het leven van de kunstenaar Verhuist naar Brussel Huwt Mayken Coecke, dochter van Pieter Coecke en Mayken Verhulst in de Brusselse kerk van Onze-Lieve-Vrouw ter Kapelle Focust, maar niet uitsluitend, vooral op schilderkunst, werkt voor beschermheren zoals de geograaf en humanist Abraham Ortelius, de Antwerpse Munt meester Jean Noirot en Kardinaal Antoine Perrenot de Granvelle, Aartsbisschop van Mechelen Geboorte van zijn zoon Pieter Brueghel de Jongere Praised by Lodovico Giucciardini in his decription of the Low Countries, Descrittione di Tutti i Paesi Bassi. Lodovico Guicciardini prijst hem in zijn beschrijving van de Nederlanden Descrittione di Tutti i Paesi Bassi Geboorte van zijn zoon Jan (Jan Brueghel de Oude) Produceert zijn laatste bekende schilderijen en tekeningen Brussels magistraat geeft opdracht om het graven van het kanaal Brussel-Antwerpen te schilderen (ingewijd in 1575) Sterft in Brussel en is begraven in de kerk van Onze-Lieve-Vrouw ter Kapelle

Bron : Manfred SELLINK, Bruegel, The Complete Paintings, Drawings ans Prints, Ludion, 2007.

Bruegel in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van Brussel Pieter Bruegel de Oude is één van de meest befaamde Renaissance kunstenaars. Uit zijn korte carrière (hij stierf in 1569, hij was toen rond de 40) zijn slechts een veertigtal schilderijen bewaard, wat ze bijzonder zeldzaam en kostbaar maken. Het is misschien te weinig bekend dat de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België in Brussel het tweede grootste ensemble Bruegel de Oude schilderijen ter wereld bewaren, na de uitzonderlijke collectie van het Kunsthistorisches Museum in Wenen. De KMSKB bezitten meerdere schilderijen van Pieter Bruegel de Oude: de Val van de opstandige engelen (1562), het Winterlandschap met schaatsers en vogelknip (1565) en de Volkstelling te Bethlehem (1566), alsook een voorbereidende tekening van de Voorzichtigheid (Prudentia). De drie schilderijen zijn toegankelijk voor het grote publiek in het Musée OldMasters Museum. 5

Pieter I Bruegel, Val van de opstandige engelen, 1562, eik. KMSKB, Brussel, inv. 584 © KMSKB, foto: Grafisch Buro Lefevre, Heule

Pieter I Bruegel, Winterlandschap met schaatsers en vogelknip, 1565, eik. KMSKB, Brussel, inv. 8724 © KMSKB, foto: J. Geleyns / Ro scan 6

Pieter I Bruegel, Volkstelling te Bethlehem, 1566, eik. KMSKB, Brussel, inv. 3637 © KMSKB, foto: J. Geleyns / Ro scan

Pieter I Bruegel, De Voorzichtigheid, 1559, papier, pen in bruine inkt. MRBAB, Brussel, inv. 4060 / 490 © KMSKB, foto : Photo d'art Speltdoorn & Fils, Brussel 7

Bruegel en Brussel Het boek Pieter Bruegel the Elder, Fall of the Rebel Angels werpt nieuw licht op de relatie tussen Bruegel en Brussel. De opdrachtgever van dit werk is niet bekend, en er zijn ook geen directe eigentijdse getuigenissen over het schilderij bekend. Wat we wel zeker weten is dat Bruegel de Val signeert en dateert in 1562. In de meest recente oeuvre catalogus (Pieter Bruegel, Ludion, 2007) poneerde Manfred Sellink de hypothese dat Bruegel al in 1562 van Antwerpen naar Brussel verhuisde. In ieder geval woonde hij in Brussel in 1563: zijn huwelijk met Mayken Coecke in de parochie van Onze-Lieve-Vrouw ter Kapelle in 1563 is sinds lang bekend en één van de weinige zekere archivalia over de meester. 1562 is bovendien een scharnierjaar in de productie van Bruegel. Tot dan is hij vooral bekend als ontwerper van prenten ; vanaf dat jaar schildert hij het merendeel van zijn werken. De verhuis naar Brussel was waarschijnlijk mee ingegeven de grotere potentiele afzet voor meer kostbare schilderijen aan het hof. Ook het huwelijk met Mayken Coecke, dochter van Pieter Coecke van Aelst, befaamde “artiste de l’empereur,” en befaamde ontwerper van Brusselse tapijten, was in dat opzicht geen toeval. Kostbare Brusselse tapijten waren vooral bestemd voor de hoven in Brussel en de rest van Europa. Meganck belicht deze familiaal-professionele banden, en toont onopgemerkte iconografische gelijkenissen, tussen De Val van de opstandige engelen en tapijtontwerpen van Coecke (die thans het onderwerp uitmaken van een prachtige tentoonstelling in de Metropolitan Museum of Art in New York, nog tot 11 januari 2015). De aartsengel Michael, protagonist van het schilderij, is sinds oudsher de schutspatroon van Brussel. Een goud geharnaste Michael prijkt ook vandaag nog op de torenspits van het Brusselse stadhuis. In 1562 vindt er in Brussel een rederijkerswedstrijd plaatsmet als thema Wie kan deze landen in vrede houden (Wie kan deze landen houden in ruste?). Hierin worden Lucifer en de gevallen engelen meermaals opgevoerd als negatief voorbeeld van hoogmoed, die leidt tot twist, die de vrede in de Nederlanden verstoort. De sfeer was die jaren woelig in de Nederlanden, die deel uitmaakten van het Spaanse Habsburgse wereldrijk. De diverse lokale bevolking vroeg meer godsdienstvrijheid. Hoge edelen, waaronder Willem van Orange, vormden in Brussel in 1562 de zogenaamde Liga tegen Granvelle. Zij pleitten voor meer inspraak in de Spaanse politiek, in hun ogen belichaamd door Kardinaal Perrenot de Granvelle, adviseur van regentes Margareta van Parma. De paleizen van deze protagonisten voor de strijd om de macht bevonden zich in Brussel op een boogscheut van elkaar: de Coudenberg, Hof van Nassau (thans de Koninklijke bibliotheek), en Hof van Atrecht, het paleis van Granvelle (thans Ravenstein galerij). 8

Citaten “Dit pas onze Bruegel, wiens werken ik niet artificieel maar natuurlijk zou noemen. Inderdaad, ik zou hem niet de beste onder de schilders noemen, maar de Natuur onder de schilders.” Abraham Ortelius, Epitaaf voor Bruegel, in Album Amicorum, ca. 1569

“Wie is toch desen Bosch? Jeroon van nieuws ghecomen, Ter Weerelt, die ons bootsts zijns Meesters cloecke droomen, Ervaren met ’t Pinceel , en stijl soo abel daer, Dat hy hem ondertusch nochtans te boven gaet.” Domenicus Lampsonius, Pictorum aliquot Celebrium Germaniae Inferioris Effigies, 1572 (« Beelden van bekende schilders van de Lage Landen »)

Andere projecten rond het werk van Bruegel De 7 hoofdzonden In samenwerking met De Munt Samen met De Muntschouwburg, waarvan “De 7 hoofdzonden” het dramaturgisch thema van het seizoen is, ontwikkelden de educatieve en culturele diensten van de KMSKB (Educateam) een thematisch parcours doorheen de oude en moderne kunst gewijd aan deze verschrikkelijke passies die ook kwaliteiten kunnen zijn. De verspreiding van deze “classificatie” vond een perfecte weerklank in de beeldende en muzikale kunsten, zowel in religieuze als profane onderwerpen. De grootste zonde is de hoogmoed. Zij leidde tot de val van de opstandige engelen, treffend afgebeeld door Pieter Bruegel en vergelijkbaar met de hoogmoed van Mozarts Don Giovanni. De woede van Tamerlano van Händel komt tot leven in de grote martelaarsscènes van Rubens. De wellust vinden we terug in de duivelse visioenen van Bosch, de donkere steegjes van Rops, de verleidelijke vrouwen van Khnopff of de peilloze diepte bij De Cordier. Dezelfde problematiek vinden we terug in de opera Troïka van Rachmaninov. 9

Uren Donderdag : 13u30 >15u Zondag : 11u15 > 12u45 Informatie www.extra-edu.be/News-100?lang=nl Reserveringen [email protected] | T +32 (0)2 508 33 33

Bruegel Box Immersive Art Experience De Val van de opstandige engelen vormt het begin van een serie projecties rond sleutelwerken uit onze collecties. Nieuwe technologieën laten ons toe om ze op een nieuwe en ongeziene manier te benaderen. Buiten de nieuwe mogelijkheden is dit project de concretisering van een diepgaande analyse van de huidige evolutie in het domein van de museologie. In het digitale tijdperk is de Bruegel Box een nieuwe vorm van museale ruimte. Deze opstelling laat de toeschouwer daadwerkelijk binnen in het universum van Breugel en zijn originele visie, gekleurd door Bosch, op een wereld in volle verandering. Deze fantasmagorische representatie, beïnvloed door het curiositeitenkabinet en de ontdekking van de Nieuwe Wereld, ontpopt zich voor de bezoeker. Dankzij een unieke multimediale installatie kan de bezoeker in het hart van de onzegbare, wervelende chaos van het werk doordringen. Start voorzien tijdens de winter

Google Art Project De val van de opstandige engelen onderging, dankzij het Google Art Project, eveneens een bijzonder digitaliseringsproces. De techniek werd in de eerste projectfase onder meer op De Nachtwacht van Rembrandt (Rijksmuseum Amsterdam) toegepast. Het verkregen beeld is samengesteld uit duizenden bestanden en telt ongeveer één miljard pixels. Om elke interferentie van het licht en eventuele trillingen van voorbijrijdend verkeer te vermijden, vonden de opnames in de KMSKB ´s nachts plaats. Het resultaat is opvallend: elke minutieuze lijnvoering van de compositie is zichtbaar. Het hele project werd minutieus opgevolgd door ons Digitaal Museum. > www.googleartproject.com/collection/royal-museums-of-fine-arts-of-belgium/

10

> Neem een kijkje achter de schermen van het project : http://tinyurl.com/7okmec7

Musée Old Masters Museum Individuele of begeleide bezoeken om Bruegel te herontdekken

Regentschapsstraat 3 | 1000 Brussel Dinsdag > zondag | 10:00 > 17:00 WE : 11:00 > 18:00 Gesloten op maandag, 1 en 11 november, 25 december, 1 en 8 januari Tarieven € 8 volwassenen € 6 senioren € 2 jongeren, personen met een handicap en begeleiders, leerkrachten € 0 Vrienden van de KMSKB, ICOM leden, kinderen (<5 j.) vergezeld door een volwassene Begeleide bezoeke bezoeken Duur : 1u30 Tarief : 65€/groep van max. 15 (WE : 80€) + 6€ (groepstarief) inkom p.p. Vreemde taal +12,5€/gids [email protected] T +32 (0)2 508 33 33

11

Perscontact Samir Al-Haddad Press Officer T + 32 2 508 34 08 M + 32 472 50 00 14 Museumstraat 9 | 1000 Brussel [email protected]

12