PERENGABAAN PENGEFClBANGAN PERTANIAM [ Studi Kasus di Kabupaten Sanggau , Propinsi Kalimantan Barat 1
Oleh
RAHMAD
SVAKlB A 20
ARSVALAN
1709
JURUSAN TANAH FAKULTAS PERTANIAN, INSTITUT PERTANIAN BOGOR
1990
SYAKIB ARSYALAN.
WHAD
P e n i l a i a n P o t e n s i Wilayah
untuk
P e r e n c a n a a n P e n g e m b a n g a n P e r t a n i a n ; S t u d i K a s u s d i Kabupat e n S a n g g a u , P r o p i n s i K a l i m a n t a n B a r a t . ( D i bawah b i m b i n g a n WOENTOHA SELARI d a n SANTUA R . P . SITORUS). S t u d i i n i b e r t u j u a n untuk mengevaluasi kesesuaian dan k e t e r s e d i a a n l a h a n d i w i l a y a h s t u d i s e r t a melakukan laian
potensi wilayah berdasarkan
kesesuaian
penilaian
peni-
aspek-aspek
dan k e t e r s e d i a a n l a h a n , kelengkapan
prasarana
pelayanan, a k s e s i b i l i t a s / t i p e j a r i n g a n j a l a n dan kepadatan penduduk.
Studi kasus dilakukan d i wilayah
administratif
Kabupaten Sanggau yang m e l i p u t i l u a s 1 830 200 h a . atan
yang d i l a k u k a n m e l i p u t i s t u d i
pustaka,
Kegi-
pengumpulan
d a t a sekunder, a n a l i s i s d a t a dan penyaj i a n h a s i l , berlangs u n g s e j a k awal A g u s t u s 1 9 8 9 h i n g g a J u n i 1 9 9 0 . Analisis
kesesuaian lahan sebagian
besar
mengikuti
k r i t e r i a y a n g t e r c a n t u r n d a l a m " R e c o n n a i s a n c e Land R e s o u r c e Surveys"
(CSR/FAO
S t a f f , 1983 ).
karakteristik/kualitas
(u svstea) jutnya
untuk
lahan-lahan yang
Sedangkan
data
dasar
l a h a n menggunakan d a t a s i s t e m l a h a n
y a n g b e r s u m b e r d a r i RePPProT ( 1 9 8 7 ) . memperoleh l a h a n - l a h a n yang yang d a p a t dikembangkan l e b i h
Selan-
tersedia lanjut,
d i g o l o n g k a n s e s u a i u n t u k pengembangan p e r t a n i a n
tumpangtindihkan
( g v e r l a v ) dengan p e t a
penggunaan
atau lahan dilahan
sekarang/TGHK d a n p e t a a l o k a s i l a h a n y a n g t e l a h t e r d a f t a r .
Sedangkan an
potensi wilayah ditetapkan berdasarkan p e n i l a i -
kesesuaian dan k e t e r s e d i a a n l a h a n
pada
masing-masing
kecamatan, kelengkapan p r a s a r a n a pelayanan, t i p e
jaringan
j a l a n dan k e p a d a t a n penduduk. Hasil s t u d i menunjukkan bahwa d a r i 1 8 s i s t e m l a h a n d i
wilayah s t u d i , hanya 6 s i s t e m lahan yang s e s u a i ( S ) p e r t a n i a n y a i t u sistem l a h a n KHY,
pengembangan TWH,
HJA
d a n TDR; s i s t e m l a h a n l a i n n y a y a i t u
untuk
BLI,
MDW,
GBT,
MPT, MTL, PLN, JLH, TBA, BTA, PDH, BRW, BPD d a n TWI s e s u a i (N) u n t u k pengembangan p e r t a n i a n . keseluruhan
sial
sekitar luasan
s i s t e m lahan yang
397 700 h a .
LWW
Luasan
tergolong
tidak potenadalah
N
Sedangkan s i s t e m l a h a n t e r g o l o n g
p o t e n s i a l k e s e l u r u h a n s e k i t a r 1 4 1 0 300 h a ,
S,
namun
y a n g d a p a t dikembangkan l e b i h l a n j u t s e k i t a r 442 9 3 3 h a . S i s t e m l a h a n LWW merupakan s i s t e m l a h a n d e n g a n k u a l i tas t e r b a i k d i Kabupaten Sanggau, t e r u t a m a u n t u k perkebunan
(S2)
d a n rumput makanan t e r n a k
komodlti
kerbau
(S1).
Disamping i t u s i s t e m l a h a n i n i s e s u a i m a r j i n a l (S3)
untuk
pengembangan tanaman p a n g a n ( p a d i sawah d a n tanaman p a n g a n lahan kering)
.
S i s t e m l a h a n s e s u a i l a i n n y a y a i t u TWH, H J A , TDR, d a n BLI h a n y a m e m i l i k i k e s e s u a i a n l a h a n S3.
TWH
dan
makanan
HJA ternak
sesuai marjinal
untuk
Sistem
perkebunan,
k e r b a u d a n tanaman p a n g a n
lahan
KHY lahan
rumput kering.
Sistem
lahan
sawah,
k e d e l a i dan kelapa s a w i t .
BLI
RHY h a n y a m u n g k i n u n t u k
pengembangan
padi
S e d a n g k a n sistem
lahan
h a n y a mungkin u n t u k p e n g e m b a n g a n p a d i s a w a h d a n
padi
gogo. F a k t o r f i s i k l a h a n y a n g p a l i n g dominan dalam menentukan
kesesuaian
lahan d i wilayah
l e r e n g , kedalaman e f e k t i f t a n a h ,
ini
adalah
kedalaman gambut, genang-
a n , kedalaman p i r i t dan s i n g k a p a n b a t u a n . bat
curah hujan juga dijumpai, khusus
komoditi
kedelai
penghambat
kemiringan
F a k t o r pengham-
bagi
dan kakao, serta d i j u m p a i
pengembangan pula
faktor
pengembangan
rumput
yang tergolong b e r p o t e n s i
tinggi
t i p e iklim, khusus
bagi
makanan t e r n a k s a p i d a n k o m o d i t i t e b u . Recamatan-kecamatan bagi
pengembangan p e r t a n i a n d i K a b u p a t e n
Sanggau
adalah
S a n g g a u K a p u a s , S e k a d a u H i l i r , T a y a n H i l i r , T a y a n Hulu d a n Balai;
berpotensi sedang adalah Belitang
Nilis,
%k.a&err. ,..
H u l u , Kernbayan, Mukok d a n P s r i n d u ; berpotensi rendah lah
M e l i a u , Sekayam, Nangataman, B e d u a i ,
Belitsng tensi Toba.
Aulu:
sangat
ads-
Nangamahap
sedsngkan kacamatan-kecsmatan
rendah a d a l a h J a n g k a n g , B o n t i ,
yang Noyan
dan
hrrpndan
:
PENILAIBN POTENSI WILAPAW UNTUK PERENCABmN PENGEHBBWGBN PERTBNIM ( S t u d i Kasus d i Kabupaten Sanggau, P r o p i n s i Kalimantan B a r a t )
Oleh
RBNHaD SYAKIB ARSYALBN A 20 1709
Laporan P e n e l a a h a n Masalah Khusus S e b a g a i S a l a h S a t u S y a r a t Untuk Memperoleh G e l a r Sarjana Pertanian Pada F a k u l t a s P e r t a n i a n , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor
JURUSAN TANAH PAKULTAS PERTANIAN, INSTITUT PERTANIAN BOGOR 1990
RIWAYAT HIDUP Penulis Poso
d i l a h i r k a n p a d a t a n g g a l 27 Desember 1964
(Sulawesi
Tengah), s e b a g a i anak pertama
d e l a p a n b e r s a u d a r a , d a r i a y a h bernama H a j i
di
di
antara
Achmad
B . Aly
d a n i b u bernama H a j j a h Munawarah Moh. S a l e h Dg M a t t i r o . Jenjang
P e n d i d i k a n f o r m a l , p a d a t a h u n 1 9 7 1 masuk
SD
N e g e r i 111 P o s o dan t a m a t t a h u n 1 9 7 6 , t a h u n 1977 m e 1 a n j u ~ kan k e SMP N e g e r i I P o s o d e n t a m a t t a h u n 1 9 8 0 . P a d a 1980
m e n e r u s k a n k e SMA N e g e r i I U j u n g
Selatan)
tamat
dan
melanjutkan
t a h u n 1983.
Pandang
Pada
tahun
(Sulawesi yang
p e n d i d i k a n d i I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor Perintis
I1 dan
melalui
Proyek
sebagai
mahasiswa J u r u s a n T a n a h , F a k u l t a s
( t i n g k a t 1 1 ) pada tahun 1984.
secara
resmi
tahun
sama (IPB)
diterima
Pertanian
IPB
Judul Laporan
:
PENILAIAN PPTENSI HILAYAH UNTUK PEREN28NBBEi' PEHGEWBBWGBN PERTMIBN ( S t u d i Kasus d i Kabupaten Sanggau, P r o p i n s i Kalimantan B a r a t )
Nama Mahasiswa
:
RBHWAD SYAKIB A R S Y P l t B
Nomor Pokok
:
A 20 1709
Menyetujui :
--------------------Dosen Pembimbing I
......................... Dosen Pembimbing I1
.......................... Ketua J u r u s a n Tanah
T a n g g a l L u l u s : 31 AGUSTUS 1990
Ilmiah
Karya
i n i dimaksudkan u n t u k
memenuhi
salah
s a t u s y a r a t u n t u k mencapai gelar K e s a r j a n a a n S t r a t a - 1 p a d a Jurusan
Tanah,
Fakultas
Pertanian,
Institut
Pertanian
Bogor. Topik dari
kegiatan evaluasi lahan untuk pencarian
yang
b e r p o t e n s i dan d a p a t dikembangkan l e b i h l a n j u t
kegiatan
awal
yang d i b a h a s merupakan h a s i l s t u d i t a h a p
serta
pertanian,
melakukan
lahan-lahan
penilaian
bagi
potensi
masing-masing w i l a y a h kecamatan b e r d a s a r k a n k e s e s u a i a n dan ketersediaan jaringan
lahannya, kelengkapan
transportasi
prasarana
dan kependudukan,
pelayanan,
dengan
wilayah
s t u d i k a s u s Kabupaten Sanggau, P r o p i n s i Kalimantan B a r a t .
Dalam mendapat
penulisan
karya
ilmiah
bimbingani'pengarahan
S e l a r i , MS
dan
i n i penulis
dari
Bapak D r I r S a n t u n
Bapak R.P.
Ir
banyak Xoentoha
Sitorus.
k a r e n a n y a p a d a k e s e m p a t a n i n i , p e n u l i s mengucapkan terima
k a s i h a t a s s e g a l a sumbangan p e m i k i r a n
t i a n , s e j a k mulai persiapan pelaksanaan hingga
dan
Oleh banyak perha-
selesainya
penulisan karya ilmiah i n i . Ucapan
Ir atas
Ernan
terima
kasih
juga
p e n u l i s sampaikan kepada
R u s t i a d i d a n s t a f Lembaga P e n e l i t i a n
kemudahan y a n g
diberikan
d a r i LP-IPB. iv
dalam
(LP)
memperoleh
IPB data
Rasa kepada
terima
kasih
orangtua penulis,
t i a d a tara, adik-adik
penulis
sampaikan
s e r t a segenap keluarga
y a n g s e n a n t i a s a memberikan b a n t u a n d a n d o r o n g a n y a n g b e s a r kepada
penulis
Terima Anwar,
.
kasih
pula
penulis
sampaikan kepada
S y a f r u d d i n , Nasir d a n Ado a t a s
sobat
kerjasamanya
yang
baik, terutama d i akhir-akhir penulisan karya ilmiah
ini.
Ucapan
t e r i m a k a s i h j u g a p e n u l i s sampaikan
pihak
y a n g t e l a h membantu p e n u l i s , b a i k
tidak
langsung,
b a i k m o r i l maupun
kepada
langsung
materil,
Di
yang
semua maupun tidak
mungkin
penulis sebut satu per satu.
atas
segalanya
penulis
b e r s y u k u r k e p a d a A l l a h SWT a t a s s e g a l a
petunjuk-
Nya y a n g s e n a n t i a s a m e n g i r i n g i a k t i v i t a s hamba d a n k e p a d a Nya hamba p u l a n g k a n s e g a l a s e s u a t u . Akhirnya
penulis
mohon
maaf
kepada
pembaca
atas
s e g a l a kekurangan yang t e r d a p a t dalam t u l i s a n i n i .
Bogor,
A k h i r A g u s t u s 1990 Penulis
DBFTAR IS1 Halaman DAFTAR TABEL
. . . . . . . . . . . . . . . . . . viii
DBFTAR GBHBAR
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
x
PENDAHULUAE
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
L a t a r Belakang
. . . . . . . . . . . . . . . .
1
. . . . . . . . . . . . .
3
. . . . . . . . . . . . . . .
4
Tujuan P e n e l i t i a n
T I N J A U A E PUSTAKA
P e n g e r t i a n Ruang d a n W i l a y a h
. . . . . . . .
4
E v a l u a s i Sumberdaya Lahan
. . . . . . . .
6
P e n g e r t i a n S i s t e m Lahan
. . . . . . . .
7
K l a s i f i k a s i K e s e s u a i a n Lahan
. . . . . . . .
10
K e s e s u a i a n Lahan p a d a T i n g k a t Ordo Kesesuaian
Lahan
pada
.
T i n g k a t Kelas
K e s e s u a i a n Lahan p a d a T i n g k a t Sub K e i a s
BAHAB D M HETODA
11
.
12 13
. . . . . . . .
13
. . . . . . . . . . . . . . . . .
13
P e n i l a i a n Kesesuaian dan Ketersediaan . . . . . . . . . . Lahan
.
15
. . . . . . . .
17
. . . . . . . . . . . . . .
20
. . . . . . . .
20
P e n i l a i a n P o t e n s i Wilayah
EBDBBN UMUM WILAYAH S T U D 1 Keadaan F i s i k
.
. . . . . . . . . . . . . . . .
T e m p a t d a n Waktu P e n e l i t i a n Bahan
10
L e t a k dan Luas Wilayah
. .
. . . .
Keadaan T a n a h dan I k l i m
. . . . . .
Penggunaan Lahan Keadaan S o s i a l d a n Ekonomi
. . . . .
S t r u k t u r d a n Perkembangan Penduduk Pendapatan . Wilayah
. . . . .
Keadaan P r o d u k s i P e r t a n i a n
. . . .
T r a n s p o r t a s i dan Perhubungan
H A S I L D M PEHBAHASBH S i s t e m Lahan
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
K e s e s u a i a n d a n K e t e r s e d i a a n Lahan
.
29 33
. . . . . . . . . . . .
41
KESIHPULM D M S A M
. . . . . . . . . . . .
57
Kesimpulan
. . . . . . . . . . . .
57
Saran
. . . . . . . . . . . .
59
DBFTAR PUSTAKA
. . . . . . . . . . . .
61
LAKPIM
. . . . . . . . . . . .
64
P o t e n s i Wilayah
Noioor
lkks 1.
Produk
2.
L u a s K e s e l u r u h a n d a n P o t e n s i S i s t e m Lahan y a n g d a p a t Dikembangkan L e b i h L a n j u t
1.
2.
D o m e s t i k B r u t o d i K a b u p a t e n Sanggau
. . .
25
.
39
K a r a k t e r i s t i k masing-masing s i s t e m l a h a n yang t e r d a p a t d i Kabupaten Sanggau . . . . . .
.
65
. . .
67
. . . . . . .
67
. . . . . . . .
68
. . . . . . . . . . .
69
. . . . .
70
2 . 5 . Tanaman K e d e l a i
. . . . . . . . . . .
71
2 . 6 . Tanaman C o k l a t
. . . . . . . . . . .
72
2 . 7 . Tanaman K a r e t
. . . . . . . . . . .
73
. . . . . . . . .
74
2 . 9 . Tanaman K e l a p a
. . . . . . . . . . .
75
2.10.Tanaman Cengkeh
. . . . . . . . . . .
76
2.11.Tanaman Kopi ( R o b u s t a ) . . . . . . . .
77
2 . 1 2 .Tanaman Lada
. . . . . . . . . . .
78
2 . 1 3 .Tanaman J e r u k
. . . . . . . . . . .
79
2 . 1 4 .Tanaman Tebu
. . . . . . . . . . .
80
. .
81
. . .
82
K r i t e r i a E v a l u a s i Kesesuaian lahan untuk 2 . 1 . Tanaman P a d i Sawah 2 . 2 . Tanaman P a d i Gogo 2 . 3 . Tanaman J a g u n g
2 . 4 . Tanaman Ubi Kayu ( S i n g k o n g )
2 . 8 . Tanaman K e l a p a S a w i t
2.15.Tanaman
Rumput Makanan T e r n a k S a p i
2 . 1 6 . Tanaman Rumput Makanan Kerbau viii
3.
4.
H a s i l P e n i l a i n P o t e n s i K e s e s u a i a n Lahan masing-masing s i s t e m l a h a n y a n g d i j u m p a i d i Kabupaten Sanggau P o t e n s i K e s e s u a i a n Lahan d a n K e t e r s e d i a a n Lahan Masing-Masing Kecamatan d i Wilayah S t u d i . . . . . . . . . .
5.
H a s i l P e n i l a i a n Kelengkapan P r a s a r a n a P e l a y a n a n d e n g a n Metoda S k a l o g r a m
6.
K e p a d a t a n Penduduk d a n T i p e J a r i n g a n J a l a n T i a p Xecamatan d i W i l a y a h S t u d i
7.
H a s i l P e n i l a i a n P o t e n s i Wilayah
. .
.
83
. . .
.
84
.
. . . . . .
88
87
Nomor
1.
P e t a L o k a s i Wilayah S t u d i
1.
P e t a S i s t e m Lahan d a n J a r i n g a n J a l a n d i K a b u p a t e n Sanggau . . . . .
2.
3.
P e t a P o t e n s i Lahan Kabupaten S a n g g a u , P r o p i n s i K a l i m a n t a n Barat ( K e s e s u a i annya u n t u k B e r b a g a i Komoditi P e r t a n i a n dan Ketersediaannya) . . . . P e t a P o t e n s i Wilayah bangan P e r t a n i a n . .
. . . . .
88
. . . . .
89
. . . . . . . . . . . . .
90
untuk
Pengem-
Sektor
pertanian
mempunyai
kedudukan
yang
sangat
s t r a t e g i s b a g i p e r e k o n o m i a n I n d o n e s i a , b a i k s e b a g a i sumber bahan makanan, sumber b a h a n m e n t a h u n t u k i n d u s t r i , l a p a n g an k e r j a b a g i s e b a g i a n b e s a r penduduk s e r t a s e b a g a i sumber
Ha1
devisa. pertanian
i n i menunjukkan bahwa
memiliki
pengembangan
arti penting bagi
sektor
pengembangan
per-
ekonomian d i I n d o n e s i a . Salah sektor
s a t u langkah yang ditempuh u n t u k
pertanian adalah melalui
pertanian.
kcgiatan
pengembangan ekstensifikasi
Kegiatan t e r s e b u t d i l a k s a n a k a n pada
wilayah-
w i l a y a h yang r e l a t i f j a r a n g penduduknya, d i p a d u k a n
dengan
p r o g r a m t r a n s m i g r a s i a t a u pemukiman k e m b a l i p e l a d a n g berpindah-pindah,
yang
t e r u t a m a d i a r a h k a n pada lahan-lahan yang
belum d i g u n a k a n s e c a r a t e r a r a h a t a u t e r e n c a n a . Langkah p e r t a m a y a n g d i p e r l u k a n u n t u k
mencapai efek-
t i f i t a s pengembangan p e r t a n i a n a d a l a h menempatkan k e g i a t a n pengembangan berpotensi lahan
pertanian untuk
t e r s e b u t , pada
dikembangkan. Pada
u n t u k pengembangan p e r t a n i a n
(w) antara . .
faktor
lahan-lahan prinsipnya
merupakan
potensi perpaduan
kualitas/karakteristik
(kind W c h a r a c t e r i s t~
C R )
tumbuh t a n a m a n (mw r e m e a ) .
dengan
yang
lahan
kebutuhan/syarat
2 Kegiatan
perolehan lahan-lahan yang b e r p o t e n s i
pengembangan
p e r t a n i a n pada p r i n s i p n y a dilakukan
serangkaian
bagi
melalui
proses penyaringan (screening process),
mana m e n u r u t S i t o r u s ( 1 9 8 g a ) k e g i a t a n t e r s e b u t
yang
sedikitnya
melalui t i g a tahapan proses s e c a r a berurutan, y a i t u : (1) i d e n t i f i k a s i kawasan b e r p o t e n s i d a n s e k a l i g u s e l i m i n a s i kawasan y a n g s u d a h j e l a s t i d a k b e r p o t e n s i ( p e m e t a a n
tingkat tinjau/tahap I ) . (2) penelitian berpotensi
l a n j u t a n yang l e b i h t e r i n c i yang di r e k o m e n d a s i k a n
pada
untuk
kawasan
dikembangkan
pada h a s i l s t u d i t a h a p I (pemetaan t i n g k a t s e m i - d e t i l / tahap 11). ( 3 ) perencanaan
d e t i l usaha t a n i untuk
diimplementasikan
(pemetaan t i n g k a t d e t i l / t a h a p 1 1 1 ) . S t u d i i n i merupakan s t u d i t a h a p awal d a l a m p r o s e s p e nyaringan
sehingga
h a s i l n y a m a s i h memerlukan
penelitian
l e b i h l a n j u t p a d a kawasan-kawasan y a n g d i i d e n t i f i k a s i b e r p o t e n s i b a g i pengembangan p e r t a n i a n .
Pads tahapan i n i d i -
butuhkan cakupan d a t a yang l e b i h l u a s s e h i n g g a s a n g a t membantu sarkan
a p a b i l a k e g i a t a n pengumpulan d a t a d i l a k u k a n pendekatan
Pendekatan terpadu
svstem
a ~ ~ r o w h ) .
s i s t e m lahan a t a u juga d i k e n a l s e b a g a i
( W r a t e d
faktor-faktor (Sitorus,
s i s t e m l a h a n (M
berda-
s u r v e v ) mempunyai a r t i
survai
bahwa
f i s i k lingkungan dipetakan s e c a r a
1 9 8 9 ~ ) . S i s t e m l a h a n y a n g sama s e l a l u
semua
simultan terdiri
3
d a r i k o m b i n a s i b a t u a n , t a n a h d a n t o p o g r a f i y a n g sama,
se-
h i n g g a akan m e m i l i k i p o t e n s i d a n f a k t o r p e m b a t a s y a n g sama dimana s a j a s i s t e m l a h a n t e r s e b u t d i j u m p a i ( C h r i s t i a n Stewart,
dan
1968).
K e b e r h a s i l a n pengembangan p e r t a n i a n t i d a k s a j a d i t e n tukan o l e h p o t e n s i lahan dan ketersediaannya, t e t a p i
juga
d i t e n t u k a n o l e h kelengkapan p r a s a r a n a pelayanan, a k s e s i b i litas
dan
t r a n s p o r t a s i , kependudukan d a n
kelembagaan d a n l a i n - l a i n .
tenaga
kerja,
Oleh karena i t u aspek-aspek d i
a t a s p e r l u d i p e r t i m b a n g k a n dalam p e r e n c a n a a n
pengembangan
pertanian .
.
Tujuan P e n e l l t l a n B e r d a s a r k a n u r a i a n d i a t a s , d e n g a n mengambil
wilayah
s t u d i k a s u s K a b u p a t e n Sanggau, P r o p i n s i K a l i m a n t a n studi
i n i b e r t u j u a n : (1) m e n g e v a l u a s i
Barat,
kesesuaian
lahan
w i l a y a h s t u d i d a n k e t e r s e d i a a n n y a b a g i pengembangan p e r t a nian,
d a n ( 2 ) melakukan p e n i l a i a n p o t e n s i
wilayah
untuk
pengembangan p e r t a n i a n b e r d a s a r k a n p o t e n s i l a h a n , k e t e r s e d i a a n l a h a n , k e l e n g k a p a n p r a s a r a n a p e l a y a n a n s o s i a l ekonomi,
t i p e j a r i n g a n j a l a n dan kepadatan penduduk. Data
diharapkan dalam
d a n i n f o r m a s i y a n g dikemukakan d a l a m s t u d i dapat
menyusun
digunakan program
sebagai
pembangunan
dasar
ini
pertimbangan
wilayah,
khususnya
pembangunan p e r t a n i a n d i w i l a y a h K a b u p a t e n S a n g g a u .
TINJAUAN PUSTBKB P e n e e r t i a n Wi l a v &
D a l a m a n a l i s a wilayah, perkataan wilayah dapat dakan
dalam t i g a p e n g e r t i a n y a i t u
berdasarkan
dibe-
ciri-ciri
homogenitas, n o d a l i t a s dan a t a u k e b i j a k s a n a a n yang k h u s u s . Hal
yang t e r a k h i r d i s e b u t p u l a wilayah a d m i n i s t r a s i
wilayah
perencanaan
Kusumadewa, Definisi pada
(Richardson, 1975 ; S u k i r n o ,
1976
F i s h e r d a n Wiyono, 1 9 7 7 ; d a n Hanaf i a h ,
wilayah dalam p e n g e r t i a n homogenitas
atau ;
1982).
difokuskan
k e s e l u r u h a n c i r i - c i r i y a n g membedakan s u a t u
wilayah
dengan wi l a y a h -wi l a y a h l a i n n y a , m i s a l n y a a d a yang
disebut
s e b a g a i w i l a y a h m i s k i n dan ada p u l a w i l a y a h a l i r a n s u n g a i . Definisi
w i l a y a h m e n u r u t n o d a l i t a s menekankan
spatial
wilayah
w) d a n meliputi
itu
di
s e k i t a r tempat p u s a t
dan
suatu
"h i r a r k i
pemukiman" d i m a n a
sering
tempat
pusat
W i l a y a h n o d a l s e r i n g digam-
m e n u r u t m pusat-pusat p e r t u m b u h a n " ( g r o w t h c e n t e r s )
pusat-pusat
wilayah
menurut
merupakan pemerintah
pelayanan
(service c e n t e m ) .
kebijaksanaan
secara
wilayah, dimana d i t e r a p k a n
sederhana
Def i n i s i adalah
keputusan-keputusan
dan a t a u s w a s t a .
Sugandhy ( 1 9 8 4 ) membedakan p e n g e r t i a n w i l a y a h ruang.
(central
w i l a y a h b e l a k a n g n y a (hint,rland e ), yang
melayani wilayah belakangnya. barkan
organisesi
dengan
Wilayah d i s e b u t k a n s e b a g a i k e s a t u a n g e o g r a f i s
s e r t a s e g e n a p u n s u r yang t e r k a i t padanya, menurut
be-
batasan
5
ruang
lingkup
nodalitas adalah
tertentu,
seperti
pendekatan
ataupun b a t a s a n a d m i n i s t r a t i f , sedangkan
kehidupan
wadah b a g i s e t i a p
sebagai
ruang
g e o g r a f is
wujud f i s i k w i l a y a h d a l a m d i m e n s i
dipergunakan
yang
pengamatan
usaha
yang
pemenuhan
m a n u s i a , b a i k h o r i s o n t a l maupun v e r t i k a l .
sama
d i u r a i k a n o l e h Nasution dan
Hal
(1990),
Rustiadi
dimana w i l a y a h d i d e f i n i s i k a n s e b a g a i u n i t g e o g r a f i s dengan b a t a s - b a t a s yang s p e s i f i k dimana b a g i a n - b a g i a n yah
tersebut
fungsional. hanya
s a t u sama l a i n s a l i n g
dari
wila-
berinteraksi
secara
Dengan d e m i k i a n pembahasan w i l a y a h t i d a k l a g i
b e r d a s a r k a n t i t i k pandang t a n a h saja, t e t a p i
mencakup
ruang/lahan
d i m a n a t a n a h merupakan
telah
salah
satu
komponennya d a n merupakan komponen t e r p e n t i n g . Di
d a l a m s u a t u w i l a y a h , s u m b e r d a y a alam d a n
d a y a m a n u s i a menyebar alam
pada
mempunyai
secara
tidak
umumnya mempunyai l o k a s i yang
tetap
yaitu
(fix) a t a u p u n s a n g a t
sukar
Sedangkan
sumberdaya
tersebut
haruslah
dimanfaatkan
manusia.
Sumberdaya
s i f a t yang s p e s i f i k
berubah.
kemakmuran
merata.
alam dengan untuk
Oleh s e b a b i t u
sifat-sifat
sebesar-besarnya
evaluasi
sumberdaya
lahan d i dalam aspek k u a n t i t a s , k u a i i t a s , dan nya
merupakan a s p e k p e n t i n g d i d a l a m
wilayah
(Nasution,
1986).
Perbedaan
b e r s i f a t a l a m i a h d a n b u a t a n m a n u s i a -( bagian-bagian peluang
sumber-
penyebaran-
penilaian
potensi
aspek-aspek .=.
'1
s u a t u w i l a y a h menyebabkan a d a n y a
bagi kegiatan-kegiatan wilayah untuk
yang
diantara perbedaan
tumbuh
dan
6 berkembang. terciptanya ekonomi pada
P e r b e d a a n - p e r b e d a a n t e r s e b u t akan kecenderungan b a g i
penduduk,
aspek
sehingga
dalam
penilaian
L e b i h l a n j u t d i u r a i k a n bahwa p e r t u m b u h a n
perkembangan w i l a y a h j u g a d i p e n g a r u h i o l e h
m o t i v a s i ekonomi d a n a s p e k s o s i o - k u l t u r a l , aspek
motivasi-
sehingga
t e r s e b u t j u g a p e r l u d i p e r h a t i k a n . Kiswondo
menambahkan pada
sosiai
mengelompok
t e r t e n t u d a r i suatu wilayah,
lokasi juga harus diperhatikan d i
potensi wilayah. dan
kegiatan-kegiatan
dan s a r a n a p e l a y a n a n u n t u k
bagian-bagian
mendorong
bahwa
kesesuaian
penilaian potensi
wilayah
t a n a h dan l i n g k u n g a n ,
kedua (13881,
didasarkan
penggunaan
tanah
s e k a r a n g , a s p e k kependudukan d a n t e n a g a k e r j a , t r a n s p o r t a -
si dan p r a s a r a n a yang a d a .
Untuk
dapat
mengetahui
potensi
suatu
wilayah
d i p e r l u k a n k e g i a t a n s u r v a i dan e v a l u a s i sumberdaya
lahan.
Menurut S i t o r u s (1989b ) e v a l u a s i
adalah
proses
pendugaan
alternatif kerangka adalah
potensi lahan untuk s a t u atau
penggunaannya. dasar
sumberdaya lahan
Selanjutnya
d a r i e v a l u a s i sumberdaya
membandingkan
p e r s y a r a t a n yang
beberapa
dijelaskan lahan
tersebut
diperlukan
s u a t u penggunaan l a h a n t e r t e n t u d e n g a n s i f a t - s i f a t
bahwa
untuk sumber-
d a y a yang a d a p a d a l a h a n t e r s e b u t . Perencanaan nian,
umumnya
pengembangan l a h a n b a g i k e g i a t a n melalui
tiga
tahapan
kegiatan
pertasecara
7
b e r u r u t a n , y a i t u : (1) i n v e n t a r i s a s i
sumberdaya
mventory),
dan
proyek
studi
(2)
kelayakan,
(3)
( I -
perencanaan
untuk diimplementasikan (perencanaan usaha
Pada
tahapan
i n v e n t a r i s a s i sumberdaya,
tani).
evaluasi
pada
s k a l a t i n j a u ( r e c o n n a i s s a n c e ) merupakan c a r a t e r b a i k u n t u k d a p a t m e n g i d e n t i f i k a s i k a r i kawasan-kawasan untuk Pada
yarig
berpotensi
d a p a t dikembangkan s e c a r a r e l a t i f c e p a t dan
murah.
t a h a p a n i n i dibutuhkan cakupan d a t a yang l e b i h
daripada tanah
yang d a p a t d i p e r o l e h d a r i hanya m e l a l u i
sehingga sangat
ngumpulan
data
membantu
apabila
luas survai
kegiatan
pe-
dilakukan berdasarkan s u r v a i sistem lahan
(hind svstenl s u r v e x ) .
Pada tahapan
perencanaan usaha t a n i
diperlukan skala
s t u d i kelayakan p e t a yang
dan lebih
t e r i n c i (S i t o r u s , 198gb). Pens?S i s t e m l a h a n (Lrand da
S i s t m r n
m)merupakan
p e n d e k a t a n f i s i o g r a f i (phvsio-
kegiatan grsfik
evaluasi
grafi
m ~ r o a C J 1 ) dalam Pendekatan
mengelompokkan l a h a n s e c a r a k e s e l u r u h a n d a n
didasarkan dengan
sumberdaya l a h a n .
s a l a h s a t u meto-
atas
suatu
sifat
tertentu.
Ini
tidak
dilakukan
a n g g a p a n bahwa s u a t u d a e r a h y a n g mempunyai y a n g r e l a t i f s e r a g a m , a k a n mempunyai
fisio-
fisio-
faktor-faktor
lingkungan l a i n n y a yang juga r e l a t i f seragam s e p e r t i i k l i m mikro, c i r i t a n a h , k o n d i s i h a b i t a t tanaman dan s e b a g a i n y a , serta
d a p a t dikelompokkan kedalam s a t u a n l a h a n
tertentu.
Masing-masing cara
s a t u a n lahan yang
demikian
sifat
diidentifikasikan
kemudian d a p a t d i a n g g a p
yang s e c a r a k e s e l u r u h a n r e l a t i f
dengan
mempunyai seragam
sifat-
(Sitorus,
1989~). I s t i l a h s i s t e m l a h a n mula-mula d i g u n a k a n o l e h t i a n dan S t e w a r t d a l a m l a p o r a n s u r v a i d i kawasan ne-Darwin sebagai
(Christian, 1958). suatu
Sistem lahan
kawasan y a n g m e m i l i k i p o l a
d a r i t o p o g r a f i, t a n a h dan v e g e t a s i .
ChrisCatheri-
didefinisikan yang
berulang
Selanjutnya
dijelas-
kan bahwa p e r u b a h a n p o l a a k a n menentukan b a t a s s u a t u tam
lahan.
C h r i s t i a n dan
Stewart
(1968)
menjelaskan
bahwa s i s t e m l a h a n y a n g sama, a k a n d i t e m u k a n p a d a tempat yang memiliki kombinasi f a k t o r - f a k t o r
sis-
tempat-
ekologi
atau
l i n g k u n g a n y a n g sama, s e h i n g g a d a p a t muncul b e r u l a n g
pada
kawasan-kawasan
yang
sama. lah
yang memiliki s i f a t - s i f a t lingkungan
Oleh k a r e n a i t u p o t e n s i n y a p a d a s k a l a t e r t e n t u adasama. Metoda
pendekatan s i s t e m lahan i n i
didasarkan
atas
-
i n t e r p r e t a s i p o t r e t u d a r a , d a n kawasan-kawasan d e n g a n p o l a yang berularrg d a r i topugraf i , t a n a h dan v e g e t a s i dipadukan sebagai yang bahwa
satuan atau individu sistem lahan.
d i g u n a k a n d a l a m p e n d e k a t a n s istem l a h a n di
kawasan-kawasan
lingkungan ( t o p o g r a f i , t a n a h fologi
dan
tertentu
,
semua
Konsep ini
adalah
faktor-faktor
vegetasi, geologi,
i k l i m ) akan s a l i n g b e r h u b u n g a n
utama
sat^
geomordengan
9 yang
lain
dan
potret udara.
Pendekatan i n i d i k e n a l
yang
jelas
sebagai
d a r i p e n g i d e n t i f i k a s i a n kawasan-kawasan
pada
pendekatan
( W g ~ t z A d D D ~ ? o ~ . ck ~ a r) e n a m e t o d a i n i
terpadu tung
akan menghasilkan p o l a
tergan-
yang
jelas
sebagai h a s i l i n t e g r a s i d a r i v a r i a b e l lingkungan ( S i t o r u s , 1989~). Menurut C h r i s t i a n ( 1 9 5 8 ) , p e m e t a a n s i s t e m l a h a n
akan
menunjukkan b a g i a n - b a g i a n w i l a y a h y a n g memerlukan p e r h a t i an k h u s u s d a n b a g i a n - b a g i a n w i l a y a h y a n g mungkin d i k e l u a r kan
bagi
penelitian
lanjutan.
Selanjutnya
Sitorus
( 1 9 8 g b ) , menambahkan bahwa k e u n t u n g a n u t a m a d a r i p e n d e k a t an
sistem lahan i n i adalah dapat dilakukan secara
relatif yang
murah d a n merupakan i n t e g r a s i d a r i
berbeda d a r i lingkungan.
cepat,
faktor-faktor
Manfaat yang s a n g a t
d a r i kegiatan s u r v a i s i s t e m lahan d i p e r o l e h pada
besar
evaluasi
t i n g k a t t i n j au d a n e k s p l o r a s i , d i m a n a d e n g a n r e l a t i f s e d i k i t u s a h a , a k a n m e n g h a s i l k a n k e n a i k a n i n f o r m a s i y a n g cukup b e s a r d i b a n d i n g k a n dengan keadaan sebelumnya dimana i n f o r m a s i s e d i k i t s e k a l i a t a u t i d a k a d a sama s e k a l i .
Sedangkan
kerugiannya a d a l a h t i n g k a t g e n e r a l i s a s i yang t i n g g i , v a r i abel satuan
dan d a s a r yang t i d a k d i d e f i n i s i k a n dengan b a i k p e t a dan keadaan yang s t a t i s d a r i
disajikan.
informasi
Tingkat g e n e r a l i s a s i yang l u a s t e r s e b u t
pakan
k o n s e k u e n s i d a r i s k a l a dan t i n g k a t
survai,
dapat
d i t e r i m a a s a l k a n ha1 t e r s e b u t d i k e t a h u i , dan
dari yang merutetapi hasil
10 s u r v a i t i d a k digunakan untuk keperluan-keperluan
perenca-
naan y a n g l e b i h t e r i n c i .
Kes K e s e s u a i a n l a h a n merupakan penggambaran t i n g k a t kecocokan s e b i d a n g l a h a n u n t u k s u a t u p e n g g u n a a n t e r t e n t u (FAO, 1976
dan S i t o r u s , 198sb).
Klasif i k a s i
kesesuaian
lahan
merupakan p e n i l a i a n d a n pengelompokkan s u a t u kawasan
ter-
t e n t u d a r i l a h a n d a l a m hubungannya d e n g a n p e n g g u n a a n
yang
dipertimbangkan memiliki
(FAO,
1976).
S u a t u kawasan
k e l a s k e s e s u a i a n yang
lahan
berbeda-beda,
dapat
tergantung
d a r i p a d a t i p e penggunaan l a h a n yzng s e d a n g d i p e r t i m b a n g k a n (Sitorus, 1989~). Dalam Indonesia,
survai dikenal
tingkat tinjau
yang
3 k a t e g o r i yang
dilaksanakan
merupakan
di
tingkatan
g e n e r a l i s a s i y a n g menurun (CSR/FAO S t a f f , 1 9 8 3 ) : 1.
Ordo k e s e s u a i a n
l a h a n ( f k d . ~:~Ordo ) ini
menunjukkan
j e n i s /macam k e s e s u a i a n a t a u k e a d a a n secara umum.
2.
K e l a s k e s e s u a i a n l a h a n (Gla.ss) : K e l a s i n i menunjukkan t i n g k a t k e s e s u a i a n dalam o r d o .
3.
Sub k e l a s k e s e s u a i a n l a h a n (Sub C l a s s ) : Sub k e l a s men u n j u k k a n j e n i s Fernbatas d a l a m k e l a s .
k e s u a i a n ~ a d
[email protected] O r b T i n g k a t i n i menunjukkan a p a k a h l a h a n s e s u a i a t a u t i d a k sesuai
untuk
penggunaan t e r t e n t u .
lahan d i d e f i n i s i k a n sebagai b e r i k u t :
Dua
ordo
kesesuaian
11 1.
Ordo S : Lahan
Sesuai (%itable)
yang termasuk ordo i n i a d a l a h lahan yang
dapat
d i g u n a k a n u n t u k s u a t u penggunaan t e r t e n t u s e c a r a
les-
t a r i , t a n p a a t a u dengan s e d i k i t r e s i k o kerusakan
sum-
berdaya
dari
lahannya.
Keuntungan y a n g
diharapkan
h a s i l p e m a n f a a t a n l a h a n i n i a k a n m e l e b i h i masukan y a n g diberikan . 2.
Ordo N :
T i d a k S e s u a i ( US u i t a b l e )
Lahan y a n g t e r m a s u k o r d o i n i mempunyai p e m b a t a s mikian
sede-
r u p a s e h i n g g a mencegah p e n g g u n a a n s e c a r a
les-
tari.
T Kelas dari
ordo
kesesuaian
m
t Kelras
l a h a n merupakan
d a n menggambarkan
derajat
pembagian
lanjut
kesesuaian
lahan.
D i k e n a l t i g a k e l a s k e s e s u a i a n l a h a n d a l a m o r d o S, masing a d a l a h
masing-
:
Kelas S I : S a n g a t S e s u a i (KighlY. SuiL&d&)
Lahan
arti
y a n g t i d a k mempunyai p e m b a t a s y a n g b a g i s u a t u penggunaan yang
lestari
h a n y a mempunyai p e m b a t a s y a n g k e c i l y a n g
beratau tidak
akan mengurangi h a s i l a t a u keuntungan dan t i d a k akan
menaikkan
biasa diberikan.
masukan d a r i
apa
yang
telah
12 K e l a s S2 : Cukup S e s u a i (-ate Lahan
?xJ
)
y a n g mempunyai p e m b a t a s y a n g a g a k
u n t u k s u a t u penggunaan yang l e s t a r i . t e r s e b u t akan mengurangi h a s i l a t a u
berat
Pembatas keuntungan
s e r t a m e n a i k k a n masukan y a n g d i p e r l u k a n . K e l a s S g : S e s u a i Marj i n a l -( Lahan
yang
pembatas-pembatas
yang
sangat
b e r a t u n t u k s u a t u penggunaan yang
les-
tari .
Pembatasnya akan mengurangi
keuntungan
mempunyai
Suitable)
hasil
s e r t a p e r l u m e n a i k k a n masukan
dan yang
diberikan.
Sub k e l a s k e s e s u a i a n l a h a n menggambarkan j e n i s f a k t o r pembatas.
Sub k e l a s d i t u n j u k k a n o l e h h u r u f j e n i s p e m b a t a s
yartg d i t e m p a t k a n s e s u d a h s i m b o l S 2 , S3 a t a u N .
Sedangkan
S1 t i d a k mempunyai s u b k e l a s k a r e n a t i d a k m e m i l i k i pembatas.
faktor
l k m ~ a td a n A i & t u
.
.
Penellt1a.n
P e n e l i t i a n d i l a k u k a n p a d a w i l a y a h a d m i n i s t r a t i f Kabupaten
Daerah
Barat,
yang
111°3'
BT.
Tingkat
I1
Sanggau,
Propinsi
t e r l e t a k a n t a r a 1' LU - 0'6,
Kalimantan 109~8' -
LS;
Wilayah i n i b e r b a t a s a n s e b e l a h
timur
K a b u p a t e n DATI 11 S i n t a n g , s e b e l a h b a r a t d e n g a n DATI I1
I1
Kabupaten
P o n t i a n a k , s e b e l a h s e l a t a n dengan Kabupaten
Ketapang
Serawak kitar
dengan
dan s e b e l a h
Malaysia
utara
(Gambar 1).
1 830 200 h a
dengan Luas
Negara
wilayah
yang t e r d i r i d a r i 20
DATI Bagian
studi
kecamatan
sedan
1172 d e s a / k e l u r a h a n . Kegiatan
penelitian
dilakukan s e j a k
awal
Agustus
1989 h i n g g a j u n i 1 9 9 0 , m e l i p u t i s t u d i p u s t a k a , pengumpulan data
sekunder,
analisis data,
pembuatan
peta-peta
dan
penyajian h a s i l .
Bahan-bahan ngembangan Program jaya
Pemukiman
Pengembangan
PT/Dale
bersumber
Transmigrasi d i
Laporan
Kalimantan
I n t e r n a t i o n a l Ltd. (1989),
:
"PeBarat,
T a h a p Kedua, Aneks A2" o l e h T r i c o n peta-peta
d a r i RePPProT ( 1 9 8 7 ) y a n g mencakup p e t a
lahan s k a l a 1 tataguna
yang d i g u n a k a n m e l i p u t i
250 0 0 0 , p e t a
penggunaan
yang sistem
lahan sekarang/
hutan kesepakatan s k a l a 1:250 000, p e t a
alokasi
LEGEM2A
Lokasi kt'ilayah S t u d i jalari utama
batas negara batas
-lf-
-.-
propinsi
.............-. b a t a s p
kota
Gambar 1.
P e t a Lokasi Wilayah S t u d i ( S u m b e r : Tricon J a y a PT/ D a l e International, 1989)
kabupat en
15 lahan
y a n g t e l a h t e r d a f t a r s k a l a 1: 250 0 0 0 ,
Kalimantan
iklim
peta
Barat s k a l a 1 : 2 000 000 d a n l e g e n d a
deskripsi
masing-masing s i s t e m l a h a n ( T a b e l Lampiran 1 ) . Bahan-bahan u n t u k i n f o r m a s i tambahan a d a l a h d a t a anal i s i s k i m i a c o n t o h t a n a h b e b e r a p a sistem l a h a n d i
studi
wilayah
h a s i l s u r v a i Tim LP IPB ( 1 9 9 0 ) , p e t a a d m i n i s t r a t i f ,
peta
jaringan
Angka"
.
jalan
d a n buku "Kabupaten
Sanggau
Sedangkan a l a t - a l a t y a n g d i g u n a k a n m e l i p u t i
dalam
plani-
:
m e t e r , s e p e r a n g k a t p e r a l a t a n gambar, k a l k u l a t o r d a n
lain-
lain.
.klcLQdB P _ e n i l a i a n R e s e w a n d a ReterseMetoda
p e n i l a i a n p o t e n s i l a h a n dalam s t u d i
ini
lakukan m e l a l u i p e n i l a i a n k e l a s k e s e s u a i a n l a h a n .
di-
Metoda
p e n i l a i a n k e l a s k e s e s u a i a n l a h a n d i l a k u k a n dengan s e b a g i a n besar
m e n g i k u t i p e t u n j u k yang t e r c a n t u m dalam
ssance
Land
Pendekatan sistem
maka
Surveys"
(CSR/FAO
i n i p a d a d a s a r n y a merupakan
Staff,
antara
. .
d e n g a n l.,m.d nualltles (FAO, 1 9 7 6 ) .
k e t e r s e d i a a n d a t a dan k o n d i s i p e r t a n i a n d i beberapa
k r i t e r i a d i m o d i f i k a s i dan
d e n g a n sumber l a i n . ria-kriteria
1983).
modif i k a s i
FA0 y a n g menggunakan maL&Cag s v s t e n
resulreken
Resource
"Reconnai-
atau
dari .QXQQ
BerdasarIndonesia dipadukan
Modif i k a s i d i l a k u k a n t e r h a d a p
krite-
t i p e i k l i m , kedalaman g a m b u t , kedalaman p i r i t
16 d a n s i n g k a p a n b a t u a n (Tim B i r o P e r e n c a n a a n D e p t r a n s ,
$ilaiu
Sitorus
( 1 9 8 9 ~ )dan
e l e v a s i (RePPProT,
genangan
1984
(invndation)
serta
1987), sedangkan f a k t o r kesuburan t i d a k
d i p e r t i m b a n g k a n s e b a g a i f a k t o r y a n g menentukan k e l a s k e s e suaian lahan . data
Namun b e b e r a p a d a t a k i m i a d i s a j i k a n s e b a g a i
p e n u n j a n g , u n t u k menunjukkan gambaran
kesuburan wilayah s t u d i .
umum
kondisi
Format k r i t e r i a p e n i l a i a n
s u a i s n l a h a n u n t u k masing-masing
kese-
komoditi yang d i e v a l u a s i
d i c a n t u m k a n p a d a T a b e l Lampiran 2 . 1
-
2.16.
J e n i s k o m o d i t i y a n g d i p i l i h u n t u k r e n c a n a pengembangan p e r t a n i a n merupakan j e n i s tanaman dominan d s n merupakan tanaman p r i o r i t a s d a e r a h .
J e n i s komoditi t e r s e b u t
adalah
sebagai berikut : 1.
Padi sauah
2.
Tanlunan pangan l a h a n k e r i n g : p a d i gogo,
jagung,
sing-
kong d a n k e d e l a i .
3.
Tanaman p e r k e b u n a n dan i n d u s t r i : k a k a o ,
sawit,
karet,
kelapa
k e l a p a , cengkeh, k o p i ( r o b u s t a ) , l a d a , j e r u k
dan
tebu. 4.
Runput n a k a n a n t e r n a k
:
u n t u k s a p i dan
kerbau.
Sebagai d a s a r p e n i l a i s n k e l a s kesesuaian lahan nakan p e t a s i s t e m l a h a n b e s e r t a d a t a
tas piran
masing-masing
1
j e n i s dan
sistem
lahan
d a n T a b e l Lampiran 1 ) .
digu-
karakteristik/kualitersebut
Selanjutnya
(Gambar Lamberdasarkan
d e r a j a t f a k t o r p e m b a t a s n y a maka l a h a n d i d a e r a h
s t u d i d i k e l o m p o k k a n kedalam k e l a s - k e l a s S1 : S a n g a t S e s u a i
( mSuit), S2 w), S3
:
:
Cukup
Sesuai
Slbi-
(Kpderatelv
m) dan
S e s u a i M a r j i n a l -(
N
:
T i d a k S e s u a i (Unsuitable). Lahan y a n g d i r e k o m e n d a s i k a n u n t u k dikembangkan
lebih
l a n j u t merupakan kelompok l a h a n - l a h a n y a n g s e s u a i (S1, dan
S3) d a n t e r s e d i a s e t e l a h mempertimbangkan
S2
penggunaan
lahan sekarang dan s t a t u s l a h a n . L
1
Wllavah
Dalam melakukan p e n i l a i a n p o t e n s i w i l a y a h , u n i t admin i s t r a t i f kecamatan digunakan s e b a g a i u n i t d a s a r an.
Tingkat
kecamatan yang
potensi lahan
tiap
digambarkan o l e h jumlah
wilayah
penilai-
administratif
alternatif
penggunaan
mungkin d i l a k u k a n d i k e c a m a t a n t e r s e b u t .
Sedangkan
tingkat ketersediaan lahan ditentukan oleh prosentase l u a s lahan
t e r s e d i a d i t i a p kecamatan d i b a g i l u a s t o t a l
matannya. potensi
Disamping lahan
menggunakan
dan k e t e r s e d i a a n
pendekatan lahan,
keca-
penilaian
potensi
wilayah
d i n i l a i p u l a d a r i kelengkapan p r a s a r a n a pelayanannya, t i p e
jar i n g a n j a l a n d a n k e p a d a t a n p e n d u d u k . rana
pelayanan s e c a r a langsung a t a u t i d a k
mempengaruhi misalnya
pengembangan
pertanian
di
langsung suatu
makin
Demikian p u l a h a l n y a d e n g a n t i p e baik
kondisi
jaringan
jalan
akan
wilayah,
dalam ha1 penyerapan t e k n o l o g i , pengadaan
dan pemasaran. jalan;
Kelengkapan p r a s a -
input
jaringan
kemungkinan
18 pengembangan
pertanian
relatif
makin
baik.
Sedangkan
k e p a d a t a n penduduk t e r u t a m a b e r h u b u n g a n d e n g a n k e t e r s e d i a an
tenaga
k e r j a s e r t a merupakan p o t e n s i
h a s i l p e r t a n i a n (market Dengan
asumsi
bagi
pemasaran
diatas
berbobot
demand).
masing-masing a s p e k
sama, p o t e n s i masing-masing
k e c a m a t a n merupakan p e n j u m l a h -
an b o b o t p o t e n s i masing-masing a s p e k t e r s e b u t . masing-masing
aspek
= n i l a i 4; B = n i l a i 3;
K r i t e r i a pengelompokkan
itu
atas
yang d i n i l a i , dikelompokkan
kelompok n i l a i y a i t u : A 2 d a n D = n i l a i 1.
Untuk
C
4
= nilai
masing-masing
aspek d i atas a d a l a h s e b a g a i b e r i k u t :
I.
Potensi
= > 1 3 a l t e r n a t i f penggunaan;
Lahan : A
12-13 a l t e r n a t i f p e n g g u n a a n ; C
B
=
= 9-11 a l t e r n a t i f peng-
gunaan dan D = < 9 a l t e r n a t i f penggunaan. 2.
K e t e r s e d i a a n Lahan : A
=
dan D 3.
(
= 2 4 5 % ; B = 44-27%;
C = 26-112
10%.
Kelengkapan P r a s a r a n a P e l a y a n a n : kelengkapan p r a s a r a n a p e l a y a n a n t i a p k e c a m a t a n d i n i l a i b e r d a s a r k a n metoda skalogram.
Dengan
berdasarkan prasarana sebut.
metoda
jumlah
ini,
j e n i s dan
kecamatan jumlah
pelayanan yang t e r d a p a t d i Ranking
t e r t i n g g i diberikan
diranking
satuan keeamatan pads
yang memiliki p r a s a r a n a pelayanan t e r l e n g k a p .
(&)
ter-
kecamatan Selan-
j u t n y a bobot A d i b e r i k a n kecamatan yang m e m i l i k i ranking
1-5;
B = r a n k i n g 6-10;
r a n k i n g 16-20.
C
= r a n k i n g 11-15 d a n d
=
19 4.
=
Tipe Jaringan Jalan : A
kecamatan y a n g m e m i l i k i t i p e
jaringan jalan aspal-aspal batu
a t a u batu-tanah;
C
a t a u aspal-batu;
b =
batu-
=
batu-
= tanah-tanah dan d
t i d a k ada j a l a n a t a u tanah-tidak a d s j a l a n .
5.
=
K e p a d a t a n Penduduk : A km2; B
=
18-23 jiwa/km2;
k e p a d a t a n penduduk > 2 3 j i w a / C
=
13-17
jiwa/km2
dan
D =
< 1 2 jiwa/km 2 . Keeamatan-keeamatan
digolongkan
berpotensi
tinggi
apabila
memiliki
j u m l a h n i l a i 16-18;
berpotensi
sedamg
apabila
memiliki
j u m l a h n i l a i 14-15;
berpotensi
rendah
a p a b i l a m e m i l i k i j u m l a h n i l a i 11-13 dan b e r p o t e n s i
sangat
rendah apabila
m e m i l i k i j u m l a h n i l a i < 11.
KEADAAN UKUU HILAYAH STUD1
K a b u p a t e n Sanggau t e r l e t a k d i a n t a r a 1' LU - 0°6, 1 0 9 ~ 8 ' - 1 1 1 ~ 3BT. '
I1 d a l a m
tingkat yang
D a e r a h i n i merupakan s a l a h s a t u
mana
wilayah
propinsi
berbatasan sebelah
timur
Tingkat
Kabupaten
Daerah
11
Pontianak,
sebelah
Kabupaten
selatan
T i n g k a t I1 K e t a p a n g d a n
d e n g a n Negara B a g i a n S e r a w a k M a l a y s i a .
Barat
Kabupaten
D a e r a h T i n g k a t I1 S i n t a n g , s e b e l a h b a r a t d e n g a n Daerah
daerah
Kalimantan dengan
LS;
dengan
sebelah
utara
Pusat administrasi
k a b u p a t e n t e r l e t a k d i R o t a Sanggau y a n g mana d a p a t d i c a p a i dari
ibukota
propinsi (Pontianak), melalui
jalan
darat
s e k i t a r 267 km a t a u m e l a l u i j a l a n s u n g a i s e j a u h 2 2 3 km. Luas atau
w i l a y a h K a b u p a t e n Sanggau s e k i t a r I 83C 200
1 2 . 8 5 p e r s e n d a r i l u a s K a l i m a n t a n Barat d a n
ha
terdiri
a t a s 20 k e c a m a t a n d a n 1 1 7 3 d e s a / k e l u r a h a n .
T a n a h merupakan s a l a h s a t u s u m b e r d a y a alam y a n g peran
s a n g a t p e n t i n g dalam perencanaan
ber-
pertanian.
Oleh
k a r e n a i t u d a l a m pengembangan d a n p e r e n c a n a a n s u a t u
usaha
pertanian
perlu
diketahui berbagai s i f a t
tanah,
karena
merupakan l a n d a s a n u t a m a u n t u k memperoleh h a s i l y a n g o p t i mal
dan berkesinambungan.
D i daerah
Kabupaten
Sanggau,
21 berdasarkan
P e t a Tanah yang d i k e l u a r k a n o l e h
dijumpai
enam
Aluvial,
Organosol,
Selanjutnya menggunakan
j e n i s tanah y a i t u Podsolik Glei
berdasarkan
Humus,
Podsol
kajian
RePPProT
dan
Latosol.
daerah
yang studi
Tropoquent,
Fluvaquent, Tropaquepts, Dystropepts, Tropudult,
H a p l o r t h o x , dan T r o p o r t h o d s .
Kuning,
( 1987)
group (marga) tanah y a i t u :
mult, Paleudult, Tropohemist, T r o p o s a p r i s t ,
(1971)
Herah
k l a s i f i k a s i " S o i l Taxonomy" d i
d i j u m p a i 1 2 g.rs.&
PPT
Tropohu-
Tropofibrist,
Sebaran tanah-tanah i n i pada
m a s i n g - m a s i n g s i s t e m l a h a n a t a u s a t u a n b e n t u k l a h a n (land-
fnrm)
d a p a t d i l i h a t p a d a T a b e l Lampiran 1.
Keadaan dan
t o p o g r a f i w i l a y a h p a d a umumnya
berbukit-bukit,
berawa-rawa
serta
bergelombang
dilalui
sungai-
s u n g a i b e s a r y a n g t e r d i r i d a r i S u n g a i Kapuas, S u n g a i Sekayam,
Sungai
S e k a d a u , S u n g a i Tayan dan
Sungai
Belitang.
Perbedaan t i n g g i a n t a r a hulu dan h i l i r d a e r a h i n i keeil
sehingga
p a d a musim h u j a n , j a l u r
relatif
alirannya
tidak
d a p a t menampung a i r d a n s e b a g a i a k i b a t n y a a i r menyebar
ke
d a e r a h d a t a r a n , m e n g i s i d a e r a h eekungan a t a u rawa d i s e p a n j a n g j a l u r a l i r a n n y a (PPT, 1 9 8 4 ) . Wilayah i n i termasuk d a e r a h yang b e r i k l i m t r o p i s ngan
curah hujan tahunan r a t a - r a t a
3000-4500
tipe
i k l i m Oldeman A1 d a n B1 s e r t a
temperatur
t a h u n a n b e r k i s a r 2 7 . 2 - 2 7 . 7 ' ~ ( T a b e l Lampiran 1)
mm
de-
dengan
rata-rata
Berdasarkan
penggunaan
lahan
tahun
1987,
wilayah
Kabupaten Sanggau t e r d i r i d a r i t a n a h sawah 36 600 h a ( 2 % ) , p e k a r a n g a n / t a n a h u n t u k bangunan 4 0 914 h a ( 2 . 2 4 % ) , an/kebun 3 0 8 4 4 7 h a ( 1 8 . 8 6 % ) , (3.16 %), (0.65
padang
%),
396 h a ( 0 . 0 2 % ) ,
6 3 8 4 1 ha
tanah
158 546 h a ( 8 . 6 6 % ) , (13.57 %),
t a n a h ladang/huma 57 860 h a
penggembalaan/padang
rawa-rawa
rumput
( 3 . 4 9 %),
sementara
yang
11 7 6 1 h a
kolam/empang
tidak
tanaman k a y u / h u t a n
diusahakan
r a k y a t 248 4 1 2 h a
h u t a n n e g a r a 634 5 5 3 h a ( 3 4 . 6 8 % ) ,
159 327 h a ( 8 . 7 1 % ) ,
lain-lain
perkebunan
1 0 9 3 4 3 ha ( 5 . 9 6 % ) (Bappeda
Kalimantan B a r a t dan Kantor
Propinsi
tegal-
Statistik
Propinsi
Kalimantan B a r a t , 1987). Selanjutnya
b e r d a s a r k a n D i n a s R e h u t a n a n KPH
Sanggau
d a h n K a n t o r S t a t i s t i k K a b u p a t e n Sanggau ( 1 9 8 7 ) bahwa l u a s h u t a n 972 8 3 5 h a
kauasan
yang
terdiri
dari
25 000
ha
( 2 . 5 7 % ) h u t a n PPA/Suaka Alam, 96 850 ha ( 9 . 9 6 % ) h u t a n l i n dung, 654 650 h a ( 6 7 . 2 9 % ) h u t a n p r o d u k s i t e r b a t a s , 6750 h a ( 0 . 9 0 % ) h u t a n p r o d u k s i b i a s a d a n 187 5 8 5 h a ( 1 9 . 2 8 % ) h u t a n yang d a p a t d i k o n v e r s i ; s e d a n g k a n l a h a n u n t u k k e p e r l u a n l u a r kehutanan a d a l a h s e l u a s 127 633 ha yang t e r d i r i lahan
transmigrasi
114 233 h a (7.04%).
(83.36%)
4600 dan
ha
(3.60%),
lahan
lahan
pertambangan
di dari
perkebunan 9000
ha
n Penduduk Penduduk gistrasi mana
d i Kabupaten Sanggau b e r d a s a r k a n h a s i l
penduduk
hampir
t a h u n 1988 s e b e s a r 415 514
10% d i a n t a r a n y a t i n g g a l
di
jiwa
Rota
yang
Sanggau.
K e p a d a t a n p e n d u d u k r a t a - r a t a 2 3 j i w a p e r km 2 , namun gian
besar
d a r i penduduk i n i t i n g g a l d i
u t a r a S u n g a i Kapuas. jumlah yang
daerah
sebasebelah
Ke a r a h s e l a t a n d a r i s u n g a i t e r s e b u t
penduduknya r e l a t i f j a r a n g d a n masih banyak belum dikembangkan.
dasarkac
re-
lahan
L a j u pertumbuhan penduduk
s e n s u s p e n d u d u k t a h u n 1971-1980
adalah
ber-
sebesar
1 . 3 6 p e r s e n p e r t a h u n , kemudian d - a r i t a h u n 1983-1988 s e b e sar 2 . 7 1 p e r s e n . P e r t u m b u h a n p e n d u d u k i n i d i s e b a b k a n
n y a p e r p i n d a h a n t r a n s m i g r a s i s e l a m a P e l i t a 111 d a n
adaPelita
I V dan j u g a bertambahnya t e n a g a k e r j a yang mengelola t a n a man p e r k e b u n a n k e l a p a s a n i t y a n g d i l a k s a n a k a n PTP VII Proyek
Perkebunan
Kecamatan
I n t i Rakyat (PIR)
yang
lokasinya
M e l i a u , P a r i n d u d a n Kembayan s e r t a a k a n
bangkan j u g a d i k e c a m a t a n l a i n n y a d a l a m w i l a y a h
dan di
dikem-
Kabupaten
ini. atan W l h y a h P r o d u k D o m e s t i k B r u t o (PDB) d a r i d a e r a h s t u d i d i d o m i nasi oleh
sektor
r i k a n a n ) y a n g mana
pertanian (termasuk
kehutanan dan p e r -
mencapai s e k i t a r 4 8 p e r s e n d a r i jumlah
24 keseluruhan
PDB.
Dibandingkan
R i n c i a n PDB d i t u n j u k k a n d a l a m T a b e l
d e n g a n t a h u n s e b e l u m n y a , hanya
1.
transportasi
d a n k o m u n i k a s i s e r t a p e r b a n k a n d a n b i s n i s y a n g s e c a r a umum memperlihatkan bagian
p e n i n g k a t a n cukup b e r a r t i , yang
besar dikarenakan
o l e h meningkatnya
mana
fungsi
seRota
Sanggau s e b a g a i p u s a t p e r d a g a n g a n , j a s a d a n p e m e r i n t a h a n . W a a n Produksi P e r t a i a n D i t i n j a u d a r i P r o d u k D o m e s t i k B r u t o (PDB) maupun s e m p a t a n k e r j a t a h u n 1 9 8 6 , p e r t a n i a n mendominasi p e r e k o n o m i a n d i Kabupaten S a n g g a u .
ke-
kegiatan
Tabel 1 memperlihatkan
bahwa n i l a i k e s e l u r u h a n h a s i l p r o d u k s i p e r t a n i a n d i d a e r a h studi
d i p e r k i r a k a n s e b e s a r 1 8 266 j u t a r u p i a h , a t a u
persen
dari
t o t a l PDB K a b u p a t e n S a n g g a u .
Tricon
Jaya
PT/Dale
bahwa
lapangan
kerja
International di
sektor
55.5
Laporan
dari
(1989)
menyebutkan
pertanian,
kehutanan,
b e r b u r u h merupakan 8 8 p e r s e n d a r i l a p a n g a n k e r j a p r i a
dan
70 p e r s e n d a r i l a p a n g a , ~k e r j a w a n i t a . B e r d a s a r k a n d a t a s t a t i s t i k 1 9 8 8 , d i bawah i n i d i u r a i kan
keadaan
produksi p e r t a n i a n d a r i sub
sektor
tanaman
pangan, perkebunan, dan p e t e r n a k a n .
.-
Tanaman p a d i sawah d a n
padi
ladang
p r o d u k s i n y a d a r i 8 3 648 t o n t a h u n 1 9 8 7 , m e n j a d i 92 9 1 1 t o n pada sen.
t a h u n 1 9 8 8 b e r a r t i mengalami p e n i n g k a t a n 1 1 . 0 7 Hal
i n i disebabkan meningkatnya
luas
panen
per0.20
T a b e l 1.
P r o d u k D o m e s t i k B r u t o d i K a b u p a t e n Sanggau Nilai (RP, j u t s )
K A T E G O R I
1.
PERTANIAN ( a ) Tanaman p a n g a n (b) Tanaman k e r a s (c) Peternakan ( d ) Kehutanan ( e ) Perikanan
2.
% dari T o t a l PDB
18.266
55.5
PERTAMBANGAN
0.613
1.9
3.
INDUSTRI
2.289
7.0
4.
LISTRIK DAN A I R
5.
BANGUNAN
6.
PERDAGANGAN DAN HOTEL
3.939
12.0
7.
TRANSPORTASI DAN PERHUBUNGAN
3.585
10.9
6.
BANK DAN BISNIS
0.137
<1
9.
PERUMAHAN
0.189
t1
10.
PELAYANAN UMUM
11.
JASA LAINNYA
.......................................................... TOTAL
32.934
100.0
Sumber: K a n t o r S t a t i s t i k K a b u p a t e n S a n g g a u , 1 9 8 7 persen
dan
rata-rata produksi per
dibandingkan
dengan tahun 1987.
palawija
tahun
seperti
ubi
224.28 p e r s e n ,
Kemudian
1 9 8 8 p a d a umumnya kayu
naik
kacang
hektar
naik
untuk
terdapat
16.37 persen,
tanah
10.85
ubi
persen tanaman
peningkatan, jalar
naik
106.12 p e r s e n , kacang
26 hijau
naik
jagung
Hal s e b a l i k n y a
75.00 persen.
yang
turun
31.92
persen
dan
terjadi kedelai
pada turun
83.21 persen.
Tanaman pa
Perkebm.
Tanaman P e r k e b u n a n d i l u a r k e l a -
s a w i t dan k e l a p a h i b r i d a pada tahun
agak
menurun,
lada
naik
Sedangkan
1988
keeuali produksi karet naik
0.89
p e r s e n dan eengkeh
naik
kelapa
sawit d a n k e l a p a
hibrida
dibandingkan
karena
data
produksi
produksinya
2.10
persen,
46.67
persen.
tahun
tidak
dapat
1987
belum
tersedia.
.-
P o p u l a s i t e r n a k mengalami
peningkatan,
m i s a l n y a k e r b a u n a i k 3 . 6 5 p e r s e n , kambing n a i k 1 1 . 2 6
per-
sen
sapi
dan
babi naik 69.71 persen.
Sedangkan
ternak
menurun 1 4 . 5 4 p e r s e n . Trans~ortPengembangan
suatu
wilayah
tidak
bisa
dilepaskan
d a r i a k s e s i b i l i t a s wilayah t e r s e b u t terhadap nilayah l a i n . Oleh k a r e n a i t u a d a l a h p e n t i n g u n t u k menggambarkan p o r t a s i / perhubungan &)
maupun
( i n t e r-
b a i k dalam wilayah t e r s e b u t
hubungannya
terhadap
trans-
wilayah-wilayah
lain
(eksternal). Jaringan pada
Gambar Lampiran 1 b e s e r t a
wilayah 171
t r a n s p o r t a s i dalam w i l a y a h s t u d i sebaran sistem
s t u d i . Panjang j a l a n d i daerah
studi
disajikan lahan
di
seluruhnya
793 km, y a n g t e r d i r i d a r i j a l a n n e g a r a 1 4 1 km,
jalan
27 p r o p i n s i 5 0 km, j a l a n k a b u p a t e n 980 7 9 3 km d a n merupakan HPH.
selebihnya
j a l a n d e s a , j a l a n poros t r a n s m i g r a s i dan
jalan
J e n i s permukaan j a l a n t e r s e b u t s e b a g i a n b e s a r
masih
merupakan
j a l a n t a n a h ( 8 8 8 . 904 km) y a n g h a n y a
berfungsi
p a d a musim k e r i n g s e d a n g k a n j a l a n k e r i k i l s e k i t a r km
dan
j a l a n b e r a s p a l 6 6 . 4 4 4 km.
Selanjutnya
101.725 ditinjau
d a r i k o n d i s i n y a , maka 4 5 . 6 9 2 km ( 2 7 . 1 7 % ) a d a d a l a m k e a d a a n baik,
8 0 . 0 2 1 km ( 4 7 . 5 8 % )
(23.58%)
dalam
dalam keadaan sedang,
keadaan r u s a k
d a n 2 . 8 km
3 9 . 6 6 km
(1.67%)
dalam
keadaan r u s a k b e r a t . Di salah
samping satu
wilayah ini
sungai
s a r a n a t r a n s p o r t a s i yang
i n i ( ~ k ~ t e & maupun
i
.
dapat dianggap sebagai u r a t nadi
antara yaitu
hubungan d a r a t ,
juga
sangat
penting
Sungai-sungai
yang
menghubungkan
dalam rangka pemasaran, pengolahan daerah
t e r p e n c i l dengan
di
).
d a e r a h pedalaman dengan d a e r e h p a n t a i
hubungan
merupakan
(pelabuhan)
maupun
membuka
luar.
Sistem
daerah
t r a n s p o r t a s i i n i r e l a t i f l e b i h murah, b a h k a n
diperkirakan
l e b i h d a r i s e p a r u h h a s i l p r o d u k s i d a e r a h i n i s e p e r t i bahan makanan,
k a y u , k a r e t , minyak k e l a p a sawit
dan
lain-lain
d i a n g k u t m e l a l u i s u n g a i ( T r i c o n J a y a PT/Dale I n t e r n a t i o n a l Ltd., dan untuk
1989). anak-anak dapat
Namun m a s a l a h u t a m a d a l a m p e m a n f a a t a n s u n g a i sungai i n i dilayari
adalah
p a d a musim
terbatasnya kemarau.
kemampuan Pada
musim
h u j a n , S u n g a i Kapuas d a p a t d i l a y a r i o l e h k a p a l - k a p a l
kecil
28
a t a u perahu l a y a r h i n g g a bobot 400 gau,
sedangkan
t o n sampai
ke
p a d a musim k e r i n g , hanya d a p a t
Sangdilayari Sungai-
d e n g a n p e r a h u m o t o r y a n g b e r b o b o t h i n g g a 150 t o n .
s u n g a i l a i n n y a r e l a t i f l e b i h k e c i l , d a n kemampuannya u n t u k dilayari
tergantung
p a d a volume a l i r a n a i r
daerah
y a n g menyumbat/mendang-
h u l u n y a d a n a d a t i d a k n y a kayu-kayu kalkan j a l u r p e l a y a r a n yang a d a .
dari
S e c a r a umum d a p a t
butkan
bahwa s u n g a i - s u n g a i
i n i dapat
dilayari
tahun,
khususnya b a g i kendaraan-kendaraan
sepanjang
air yang
m e l e b i h i b o b o t 5 t o n , s e d a n g k a n p a d a musim h u j a n
dise-
tidak
bobotnya
d a p a t d i t i n g k a t k a n m e n j a d i 10-20 t o n . T r a n s p o r t a s i u d a r a d i d a e r a h s t u d i m a s i h t e r b a t a s dan hanya
dijumpai lapangan t e r b a n g p e r i n t i s yang berupa
ngerasan
padang-padang
rumput
yang
untuk penerbangan p a r a m i s s i o n a r i s .
terutama
pe-
digunakan
HASIL DAN PEHBBHASAN S i s t e m Labs W i l a y a h K a b u p a t e n Sanggau d i b e d a k a n kedalam 6
kelom-
pok f i s i o g r a f i , d a n t e r d i r i d a r i 1 8 s i s t e m l a h a n ,
masing-
m a s i n g : s i s t e m l a h a n Kahayan (KHY) p a d a f i s i o g r a f i d a t a r an
a l u v i a l ; s i s t e m l a h a n Hendawai (MDW) d a n Gambut
p a d a f i s i o g r a f i rana-rawa;
sistem l a h a n B e l i t i ( B L I )
fisiografi
lembah; s i s t e m l a h a n Lawanguang
(TWH)
H o n j a (HJA) p a d a
dan
(GBT)
fisiografi
(LWW),
pada Teweh
dataran;
sistem
l a h a n Maput (MPT), M a n t a l a t (MTL), T a n d u r (TDR), P a k a l u n a i (PLN),
J u l o h ( J L H ) , Tambera (TBA), B a t u Ajan
(BTA)
pada
f i s i o g r a f i p e r b u k i t a n ; s i s t e m l a h a n P e n d r e h (PDH), B e r i w i t (BRW), B u k i t Pandan (BPD) d a n T e l a w i (TWI) p a d a f i s i o g r a f i p e g u n u n g a n . P e n y e b a r a n d a r i ke-18 s i s t e m l a h a n t e r s e b u t d i atas
t e r t e r a p a d a Gambar Lampiran 1.
r i s t i k masing-masing
sistem
lahan
Sedangkan
karakte-
tersebut,
disajikan
p a d a T a b e l Lampiran 1. Sistem
lahan
k e m i r i n g a n medan 2 tem
KHY merupakan persen dan
dataran
sungai
r e l i e f 2-10 m .
Pada
lahan i n i dijumpai a s o s i a s i tanah Tropaquept,
quent dengan
dan
Tropohemist.
sistem
Sistem
l a h a n MDW d a n GBT
lahan yang
l a h a n d e n g a n k e t e b a l a n gambut y a n g d a l a m . tanah sungai
d a r i s i s t e m l a h a n KHY b e r a s a l d a r i yang baru ( s e g a r ) .
ini
sis-
Fluva-
berdampingan
merupakan Bahan gambut
K e t e b a l a n gambut
dengan
dari
sistem penyusun endapan sistem
30 C i r i lain d a r i sistem
l a h a n i n i b e r k i s a r 25-50 cm.
lahan
i n i a d a l a h a d a n y a p i r i t p a d a kedalaman 51-75 cm, s a l i n i t a s
< 4 mmhos/cm, nase
tanah
sistem
g e n a n g a n musiman terhambat
(-).
dan k e l a s Ketersediaan
drai-
hara
l a h a n i n i t e r g o l o n g r e n d a h d a n pH t a n a h
pada
tergolong
masam. Sistem
l a h a n MDW d a n GBT merupakan rawa-rawa
gambut
d e n g a n k e m i r i n g a n medan < 2 p e r s e n d a n r e l i e f < 2 m .
Sis-
tem l a h a n MDW m e m i l i k i k e d a l a m a n gambut 51-200 c m d a n
di-
j u m p a i a d a n y a p i r i t p a d a kedalaman 0-25 c m , s e d a n g k a n s i q tem l a h a n GBT m e m i l i k i gambut y a n g l e b i h t e b a l y a i t u > 200 c m s e r t a d i j u m p a i p i r i t p a d a kedalaman > 1 5 0 cm.
Asosiasi
t a n a h y a n g d i j u m p a i p a d a s i s t e m l a h a n MDW a d a l a h
Tropohe-
mist,
T r o p o s a p r i s t dan Tropaquent, sedangkan p a d s
sistem
lahan
GBT d i j u m p a i a s o s i a s i t a n a h T r o p o h e m i s t d a n
Tropo-
fibrist. kelas
Ciri
drainase
l a i n d a r i kedua s i s t e m l a h a n
(yexy
tanah s a n g a t terhambat
ini
adalah dan
-)
s a l i n i t a s < 4 mmhos/cm. S i s t e m l a h a n BLI merupakan d a t a r a n b a n j i r b e r a w a d a r i lembah-lembah relief yang
s e m p i t d e n g a n k e m i r i n g a n medan < 2
< 2 m d a n l e b a r lembah 25-200 m . dijumpai
pada s i s t e m lahan i n i
Tropaquept dan T r o p o h e m i s t . lahan jumpai
persen,
Asosiasi
adalah
tanah
Fluvaquent,
K e t e b a l a n gambut p a d a
sistem
i n i b e r k i s a r i i - 2 5 e m , s a l i n i t a s < 4 mmhos/cm, a d a n y a g e n a n g a n musiman d a n k e l a s
draina
di-
31 sangat terhambat.
Kandungan N p a d a s i s t e m l a h a n i n i
ter-
s a n g a t t i n g g i , namun kandungan P d a n K r e n d a h
golong
dan
pH t a n a h s a n g a t masam. Sistem
l a h a n LWW d a n TWH
berturut-turut
merupakan
dataran
b a t u a n e n d a p a n berombak h i n g g a
bergelombang
dataran
b a t u a n endapan b e r b u k i t . k e c i l ,
sedangkan
lahan
H J A merupakan d a t a r a n b a t u a n
bukit
kecil.
sistem
beku/metamorfik
ber-
S i s t e m l a h a n LWW m e m i l i k i k e m i r i n g a n
medan
l e b a r p u n c a k < 50 m d a n
lebar
2-8 p e r s e n , r e l i e f 11-50 m , lembah
201-500 m .
S i s t e m l a h a n TWH d a n H J A m e m i l i k i
m i r i n g a n medan 16-25 p e r s e n , r e l i e f 11-50 m, l e b a r < 50 m
dan
t a n p a lembah
d e n g a n l e b a r 25-200 m .
p a d a TWH
serta
ke-
puncak
adanya
lembah
A s o s i a s i t a n a h yang d i j u m p a i dan
pada
sistem
l a h a n LWW a d a l a h P a l e u d u l t , T r o p u d u l t
quept,
p a d a sistem l a h a n TWH d i j u m p a i a s o s i a s i t a n a h
leudult,
dan
TropaPa-
sistem
Tropudult dan D y s t r o p e p t , sedangkan pada
lahan H J A dijumpai a s o s i a s i t a n a h P a l e u d u l t dan Tropudult. Pada k e t i g a s i s t e m l a h a n i n i t i d a k d i j u m p a i adanya genangan,
gambut,
memiliki
p i r i t maupun s a l i n i t a s .
kelas drainase tanah baik.
lahan-sistem
Sistem Secara
lahan
umum
ini
sistem
l a h a n d i a t a s , m e m i l i k i kandungan h a r a
yang
r e n d a h d a n pH t a n a h y a n g masam s a m p a i s a n g a t m a s a m . Sistem
lahan
MPT, MTL, T D R , PLN, JLH, TBA
dan
merupakan s i s t e m l a h a n y a n g d i j u m p a i p a d a f i s i o g r a f i bukitan.
TDR merupakan c u e s t a - c u e s t a b a t u
pasir
BTA per-
dengan
32 a r a h l e r e n g a g a k curam y a i t u d e n g a n k e m i r i n g a n medan 16-25 persen,
relief
51-300 m ,
lembah < 2 5 m .
l e b a r p u n c a k < 50 m
dan
lebar
Sistem lahan l a i n n y a pada f i s i o g r a f i
ini,
m e m i l i k i k e m i r i n g a n medan b e r k i s a r d a r i 4 1 p e r s e n h i n g g a > 60
persen,
Sistem
relief
51-> 300
dan l e b a r puncak
<
50
l a h a n MPT d a n PLN m e m i l i k i l e b a r lembah 25-200
m. m,
s e d a n g k a n s i s t e m l a h a n MTL, JLH, TBA d a n BTA t i d a k m e m i l i k i lembah. A s o s i a s i t a n a h y a n g dominan p a d a f i s i o g r a f i i n i adalah
C i r i lain
T r o p u d u l t dan D y s t r o p e p t .
dari
sistem
l a h a n - s i s t e m l a h a n i n i a d a l a h kedalaman e f e k t i f y a n g d a h dan adanya s i n g k a p a n b a t u a n .
ren-
S i s t e m l a h a n MPT d a n TDR
m e m i l i k i kedalaman e f e k t i f 26-50 cm d a n s i n g k a p a n b a t u a n 5 persen; sistem
lahan
TBA
m e m i l i k i kedalaman e f e k t i f 26-
50 c m d a n s i n g k a p a n b a t u a n 50 p e r s e n ; sistem l a h a n PLN d a n JLH
memiliki
kedalaman e f e k t i f 51-75
cm
dan
singkapan
b a t u a n 5 p e r s e n ; s i s t e m l a h a n MTL m e m i i i k i k e d a l a m a n e f e k tif
76-100
cm d a n s i n g k a p a n b a t u a n 5
persen;
sedangkan
sistem l a h a n BTA m e m i l i k i kedalaman e f e k t i f 101-150 c m d a n
singkapan b a t u a n 10 p e r s e n . S i s t e m l a h a n PDH, BRW ,BPD d a n lahan
BRW 200 m
d e n g a n k e m i r i n g a n medan
TWI
merupakan
4 1 - > 60
persen (kecuali
= 26-40 p e r s e n ) , r e l i e f > 300 m , l e b a r dan t i d a k
lahan-sistem 1320 m d p l .
lahan-
d i j u m p a i lembah. E l e v a s i
p u n c a k < 50 dimana
sistem
l a h a n i n i t e r d a p a t b e r k i s a r d a r i 100 m hingga Asosiasi
tanah
yang
dominan
pada
sistem
33
lahan-sistem
lahan i n i adalah Tropudult, Dystropept,
leudult
Troporthod.
sistem
dan
C i r i lain
dari
sistem
l a h a n d i a t a s a d a l a h kedalaman e f e k t i f
Pa-
lahan-
yang
ber-
k i s a r 26-75 c m d a n a d a n y a s i n g k a p a n b a t u a n 5-15 p e r s e n . dan K e t e r s e d b s L a h a n Data s i s t e m l a h a n y a n g d i s a j i k a n p a d a s u b - b a b d i a t a s p e r l u d i t u a n g k a n kedalam b e n t u k y a n g l e b i h p r a k t i s
sesuai
d e n g a n t u j u a n s t u d i , y a i t u pengembangan w i l a y a h p e r t a n i a n . Pendekatan suaian
yang digunakan a d a l a h m e l a l u i
lahan,
yang pada p r i n s i p n y a
antara sifat-sifat
evaluasi
merupakan
kese-
perpaduan
l a h a n d e n g a n p e r s y a r a t a n tumbuh tanaman
yang dipertimbangkan. P e n i l a i a n k e l a s kesesuaian lahan pada t i n g k a t
tinjau
(reconnaissance) m a s i h b e r s i f a t umum (aeneral) k a r e n a l u a s dan
v a r i a s i s i f a t d a r i s a t u a n lahan yang
dinilai,
serta
s e l a n g s i f a t d a r i p e r s y a r a t a n tumbuh tanaman y a n g
diguna-
kan m a s i h t e r l a l u l e b a r d i b a n d i n g k a n d e n g a n s t u d i
tingkat
detil. tingkat
Tujuan d a s a r d a r i p e n i l a i a n k e s e s u a i a n l a h a n t i n j a u a d a l a h u n t u k melakukan s e l e k s i
w i l a y a h - w i l a y a h y a n g mempunyai p o t e n s i u n t u k pertanian.
awal
H a s i l s t u d i i n i belum d a p a t d i g u n a k a n
yang d i i d e n t i f i k a s i k a n b e r p o t e n s i
bagi
pengembangan
langsung d i lapangan untuk t u j u a n implementasi . wilayah
pada
secara Wilayah-
untuk
pengem-
b a n g a n p e r t a n i a n , m a s i h memerlukan p e n e l i t i a n l e b i h t e r i n ci,
sebelum
implementasi dilakukan.
Tabel
Lampiran
3
34 menyaj i k a n
h a s i l e v a l u a s i kesesuaian lahan
pada
masing-
masing s i s t e m lahan d i w i l a y a h s t u d i . B e r d a s a r k a n T a b e l L a m p i r a n 3, l a h a n d i w i l a y a h d a p a t dibedakan a t a s lahan yang s e s u a i (S) l a h a n y a n g t i d a k s e s u a i (N) u n t u k
dan yang
untuk p e r t a n i a n
pertanian.
d i g o l o n g k a n s e s u a i mencakup s i s t e m l a h a n
300 h a ;
sedangkan
lahan
yang
Lahan
KHY,
LWW, TWH, H J A d a n TDR d e n g a n l u a s a n p o t e n s i a l
= 1 410
studi
BLI,
keseluruhan
tergolong
tidak
s e s u a i mencakup sistem l a h a n MDW, GBT, MPT, MTL, PLN, JLH, TBA,
BTA, PDH, BRW, BPD d a n TWI d e n g a n
luasan
potensial
k e s e l u r u h a n 397 700 h a . X e n d a l a utama b a g i pengembangan p e r t a n i a n p a d a sistem lahan
KHY
a d a l a h kedalaman p i r i t , g e n a n g a n
musiman
dan
k e l a s drainase tanah terhambat, sehingga sistem lahan
ini
hanya m e m i l i k i t i n g k a t k e s e s u a i a n l a h a n m a r j i n a l (S3) b a g i pengembangan tidak
p a d i sawah, k e d e l a i dan k e l a p a s a w i t ,
sesuai
pengembangan
komoditi
pertanian
Disamping k e n d a l a d i a t a s , k h u s u s b a g i
lainnya. bangan
(N) b a g i
komoditi
dibatasi
oleh
tebu faktor
dan tipe
rumput
makanan
i k l i m Bulan B a s a h (BB) Kendala
tanah
pembuatan
dapat d i a t a s i melalui
namun
Perbaikan
d r a i n a s e diusahakan untuk t i d a k mencapai
karena
pirit
agar
diperhatikan
proses oksidasi
pirit
adanya
dapat
o k s i d a s i p i r i t d a p a t menyebabkan pemasaman
sapi
>
9
drainase
drainase,
laman
perlu pula
pengem-
ternak
b u l a n d a n B u l a n K e r i n g (BE) < 2 b u l a n . relatif
serta
saluran pirit. kedadicegah tanah.
Perbaikan besar.
d r a i n a s e i n i a k a n memerlukan i n p u t
Sedangkan
perlu
pengaturan
untuk mengantisipasi p o l a tanam tanaman
yang
adanya
cukup
genangan,
pangan,
yang
d i s e s u a i k a n dengan p o l a a d a t i d a k n y a genangan.
mana
Sedangkan
k e l a p a sawit r e l a t i f t a h a n t e r h a d a p g e n a n g a n . K e n d a l a utama b a g i pengembangan p e r t a n i a n p a d a s i s t e m
B L I a d a l a h t e r d a p a t n y a g e n a n g a n musiman
lahan
drainase tipe
tanah
iklim
pertumbuhan Karena
padi
s a n g a t t e r h a m b a t . D i samping
dan curah hujan r a t a - r a t a
d i a t a s sistem
tingkat kesesuaian marjinal
sawah
dan
padi
gogo,
pengembangan k o m o d i t i - k o m o d i t i
serta
itu
tahunan
k a k a o , t e b u d a n rumput makanan
kendala-kendala
memiliki
dan
tidak
lainnya.
faktor
membatasi
ternak
lahan untuk
kelas
sapi.
ini
hanya
pengembangan sesuai
Kendala
untuk
genangan
d a p a t d i a n t i s i p a s i m e l a l u i p e n g a t u r a n p o l a tanam p a d i gogo p a d a s a a t musim kemarau d a n penanaman p a d i sansrh re;?rr musim
hujan.
Sedangkan k e n d a l a d r a i n a s e
relatif
d i a t a s i m e l a l u i pembuatan s a l u r a n d r a i n a s e , namun
dapat relatif meru-
membutuhkan i n p u t y a n g c u k u p b e s a r , s e d a n g k a n i k l i m pakan k e n d a l a yang s u k a r d i a t a s i .
S i s t e m l a h a n LWW merupakan s i s t e m l a h a n d e n g a n k u a l i tas t e r b a i k d i wilayah s t u d i sehingga memiliki jumlah
ternatif lain
penggunaan t e r b a n y a k d i b a n d i n g k a n
yang t e r d a p a t d i wilayah s t u d i .
al-
sistem
lahan
Faktor f i s i k
lahan
y a n g d a p a t menunjang p e r t u m b u h a n tanaman' p a d a sistem l a h a n ini
a d a l a h d r a i n a s e b a i k , k e m i r i n g a n medan
datar
hingga
36
agak l a n d a i , k e l a s t e k s t u r tanah h a l u s s e r t a tanpa genangan,
gambut
maupun b a h a y a
keracunan
S i s t e m lahan i n i s a n g a t s e s u a i (S1) ternak
kerbau;
adanya
(toksisitas).
u n t u k rumput
cukup s e s u a i (S2) u n t u k
makanan
komoditi
karet,
kelapa s a w i t , kelapa, cengkeh, kopi dan l a d a ; s e r t a s e s u a i marjinal
(S3)
b a g i pengembangan p a d i s a w a h ,
jagung,
singkong,
pembatas
bagi
kedelai,
jeruk
dan
pengembangan p a d i sawah
padi
gogo,
tebu. adalah
Faktor drainase,
sedangkan f a k t o r pembatas utama b a g i tanaman pangan kering bulan).
adalah
t i p e i k l i m (BB 7 - > 9 b u l a n d a n
lahan
BK
Karena f a k t o r pembatas t i p e i k l i m d i a t a s
<
2
pula,
s - i s t e m l a h a n i n i t i d a k s e s u a i (N) b a g i pengembangan rumput makanan t e r n a k s a p i . lahan
Pengembangan p a d i s a w a h p a d a
i n i sebaiknya melalui a n a l i s i s
sistem
kemungkinan
pemba-
ngunan j a r i n g a n i r i g a s i d i kawasan i n i , s e d a n g k a n t i p e i k l i m merupakan k e n d a l a y a n g s u k a r d i a t a s i .
kendala Romoditi
k a k a o t i d a k s e s u a i (N) p a d a s i s t e m l a h a n i n i k a r e n a hujan yang b e s a r . Kendala yang t e r a k h i r i n i , j u g a
curah merupa-
kan k e n d a l a y a n g s u k a r d i a t a s i . S i s t e m l a h a n TWH d a n H J A m e m i l i k i p o t e n s i y a n g h a m p i r
sama.
Kedua s i s t e m l a h a n i n i s e s u a i m a r j i n a l u n t u k
untuk
komoditi k a r e t , kelapa s a w i t , kelapa,
ceng-
pengembangan keh,
kopi,
lada,
jeruk,
tebu,
kerba u , p a d i gogo dan j a g u n g .
rumput
makanan
ternak
F a k t o r pembatas utama u n t u k
pengembangan tanaman p e r k e b u n a n d a n r u m p u t makanan
ternak
37
p a d a s i s t e m l a h a n TWH a d a l a h
kerbau agak
kemiringan
medan
curam, sedangkan u n t u k tanaman pangan l a h a n
kering,
f a k t o r p e m b a t a s n y a a d a l a h k e m i r i n g a n medan d a n t i p e (BB
7 - > 9 b u l a n d a n BK < 2 b u l a n ) .
disamping lain
Pada sistem l a h a n
f a k t o r pembatas utama d i atas, f a k t o r
adalah
iklim
adanya singkapan batuan 5
HJA
pembatas
persen.
Kendala
k e m i r i n g a n medan d a p a t d i a t a s i m e l a l u i t i n d a k a n k o n s e r v a s i t a n a h , m i s a l n y a m e l a l u i pembuatan t e r a s , sedangkan k e n d a l a singkapan batuan, r e l a t i f sukar d i a t a s i . tidak
Sistem lahan i n i
s e s u a i b a g i pengembangan k e d e l a i d a n
kakao
karena
f a k t o r pembatas c u r a h h u j a n yang b e s a r ; t i d a k s e s u a i pengembangan
padi
sawah d a n s i n g k o n g
karena
bagi
kemiringan
medan; s e r t a t i d a k s e s u a i b a g i pengembangan rumput makanan ternak s a p i karena
t i p e iklim.
S i s t e m l a h a n TDR h a n y a d a p a t d i k e m b a n g k a n u n t u k komoditi
k e l a p a s a w i t , k e l a p a , p a d i gogo, jagung
msput
2.-2
makanan t e r n a k k e r b a u d e n g a n k e l a s k e s e s u a i a n Sg. pembatas
utama
b a g i pengembangan l a h a n i n i
Faktor
adalah
(BB > 9 b u l a n d a n BK < 2 b u l a n ) , k e d a l a m a n
iklim
tipe
efektif
26-50 cm, k e m i r i n g a n medan a g a k curam d a n s i n g k a p a n b a t u a n
5 ini
p e r s e n . Karena f a k t o r pembatas t e r s e b u t ,
sistem
t i d a k s e s u a i b a g i pengembangan p a d i s a w a h ,
lahan
singkong,
kakao, k a r e t , cengkeh,
k o p i , l a d a , j e r u k , t e b u dan rumput
makanan
D i samping i z u , c u r a h
ternak
sapi.
hujan
yang
b e s a r menyebabkan sistem l a h a n i n i t i d a k s e s u a i p u l a
bagi
38 pengembangan
sistem
komoditi kakao dan k e d e l a i .
lahan
lain
yang j u g a
terdapat
Sistem pada
lahan-
fisiografi
p e r b u k i t a n , t i d a k s e s u a i u n t u k semua penggunaan p e r t a n i a n . F a k t o r p e m b a t a s utama p a d a s i s t e m l a h a n - s i s t e m sebut
a d a l a h k e m i r i n g a n medan curam h i n g g a s a n g a t
s i n g k a p a n b a t u a n d a n kedalaman e f e k t i f t a n a h . lai
ter-
lahan
dan
karena
Untuk kede-
kakao, d i samping f a k t o r pembatas d i curah
hujan yang b e s a r ,
sedangkan
curam,
atas
untuk
juga rumput
makanan t e r n a k s a p i , f a k t o r p e m b a t a s u t a m a n y a a d a l a h
tipe
i k l i m , k e m i r i n g a n medan d a n s i n g k a p a n b a t u a n . Sistem grafi
lahan-sistem lahan yang t e r d a p a t pada
pegunungan
seluruhnya t i d a k sesuai
penggunaan p e r t a n i a n y a n g d i p e r t i m b a n g k a n .
fisio-
untuk
seluruh
Faktor
pemba-
t a s u t a m a b a g i pengembangan p e r t a n i a n p a d a f i s i o g r a f i adalah
k e m i r i n g a n medan curam h i n g g a s a n g a t c u r a m ,
laman
e f e k x i f t a n a h dan s i n g k a p a n b a t u a n .
lahan
BRW d i s a m p i n g f a k t o r - f a k t o r d i a t a s , f a k t o r
tasnya
Untuk
kedasistem
pemba-
adalah elevasi.
Sistem
lahan-sistem lahan yang t e r d a p a t pada
grafi
rawa-rawa y a i t u MDW d a n GBT k e d u a n y a
untuk
seluruh
Faktor
ini
pembatas
komoditi p e r t a n i a n
yang
utama b a g i pengembangan
tidak
fisiosesuai
dipertimbangkan. pertanian
t i p e f i s i o g r a f i i n i a d a l a h kedalaman gambut, d r a i n a s e kedalaman p i r i t .
pada dan
Sistem lahan-sistem lahan yang d i i d e n t i -
f i k a s i t i d a k s e s u a i u n t u k semua p e n g g u n a a n p e r t a n i a n
ini,
sebaiknya dikeluarkan ( d i e l i m i n a s i ) untuk p e n e l i t i a n jutan s e r t a diusulkan untuk dihutankan atau untuk
lan-
penggu-
naan yang t i d a k i n t e n s i f . Sistem
l a h a n y a n g s e s u a i u n t u k penggunaan
pertanian
merupakan l a h a n - l a h a n y a n g d a p a t d i k e m b a n g k a n l e b i h l a n j u t setelah status
mempertimbangkan lahan.
penggunaan l a h a n
sekarang
Tabel 2 dan P e t a P o t e n s i lahan
l u a s a n masing-masing
sistem l a h a n yang d a p a t
dan
menyajikan dikembangkan
l e b i h l a n j u t , berikut kesesuaiannya untuk pertanian. Tabel 2.
Sistem
Luas k e s e i u r u h a n d a n p o t e n s i masing-masing s i s t e m l a h a n yang d a p a t dikembangkan l e b i h lanjut.
Luas Ketersediaan (ha)
P o t e n s i
.......................................................... S3- P a d i Sawah; K e d e l a i ; K e l a p a Sawit
KHY
900
BLI
2 500
LWW
1 6 4 127
S1- Rumput Makanan T e r n a k Kerbau S2- K a r e t ; K e l a p a s a w i t ; K e l a p a ; Cengkeh; K o p i ; L a d a S3- P a d i s a w a h ; P a d i Gogo; J a g u n g ; S i n g k o n g ; K e d e l a i ; J e r u k ; Tebu
TWH d an HJA
268 506
S3- K a r e t ; K e l a p a S a w i t ; K e l a p a ; Cengkeh; Kopi; Lada; J e r u k ; T e b u ; Rumput Makanan T e r n a k K e r b a n ; P a d i Gogo; J a g u n g
TDR
6 900
S3- K e l a p a S a w i t ; K e l a p a ; Rumput Makanan T e r n a k K e r b a u ; P a d i Gogo; J a g u n g
S3- P a d i Sawah; P a d i Gogo
40 Berdasarkan
Tabel
2 dan P e t a
Potensi
Lahan
dapat
dikemukakan bahwa l u a s k e s e l u r u h a n l a h a n y a n g d a p a t dikemb a n g k a n l e b i h l a n j u t d i w i l a y a h s t u d i s e k i t a r 4 4 2 933
ha.
L a h a n - l a h a n t e r s e b u t menyebar d i b e r b a g a i k e c a m a t a n d e n g a n luasan
BLI
S i s t e m l a h a n KHY d a n
yang berbeda-beda.
s i n g - m a s i n g hanya t e r s e d i a d i Kecamatan Toba d a n Hulu,
ma-
Belitang
y a i t u p a d a d a t a r a n a l u v i a l d a n lembah d e k a t
Sungai
Kapuas, d e n g a n l u a s k e t e r s e d i a a n m a s i n g - m a s i n g 900 h a
dan
2500 h a . Sistem
lahan
LWW t e r l u a s d i j u m p a i
kecamatan B e l i t a n g Hulu, B e l i t a n g H i l i r ,
pada
kecamatan-
Sekadau H i l i r d a n
Mukok, d a n s e b a g i a n k e c i l p a d a k e c a m a t a n - k e c a m a t a n
Parin-
B o n t i , Sekadau H u l u , Tayan H i l i r , Tayan H u l u ,
Balai,
du,
Sekayam,
Noyan,
ketersediaan
Jangkang,
keseluruhan
Kembayan
dan
sistem
dari
Beduai.
Luas
lahan i n i
adalah
164 127 h a . Sistem
lahan
pada
dan
terluas
dijumpai
pada Toba,
Nangamahap d a n Sekadau Hulu ; d a n s e b a g i a n
kecil
kecamatan-kecamatan
Belitang
HJA
Tayan Hulu, Tayan H i l i r , B a l a i ,
kecamatan-kecamatan Meliau,
TWH
Hulu,
Nangataman, ketersediaan
Belitang
Sekayam,
Sanggau K a p u a s , P a r i n d u , Hilir,
Sekadau
Noyan, Kembayan
keseluruhan
dari
dan
sistem
Bonti,
Hilir,
Mukok,
Beduai.
lahan
Luas
i n i adalah
268 506 h a . S i s t e m l a h a n TDR hanya d i j u m p a i d i Kecamatan Kapuas d e n g a n l u a s k e t e r s e d i a a n 6 900 h a .
Sanggau
41
Potensi WilS i s t e m p e r t a n i a n merupakan k e t e r p a d u a n a n t a r b e r b a g a i komponen
s i s t e m y a i t u pengadaan i n p u t ,
pengolahan,
d i s t r i b u s i dan konsumsi.
produksi ,
proses Setiap
aspek
t e r l i b a t d i d a l a m komponen s i s t e m t e r s e b u t akan
yang
berpenga-
r u h t e r h a d a p p o t e n s i pengembangan p e r t a n i a n . Dalam s t u d i i n i a s p e k w i l a y a h y a n g d i n i l a i d a n d i a n g g a p b e r p e n g a r u h t e r h a d a p kemungkinan pengembangan p e r t a n i an a d a l a h k e s e s u a i a n l a h a n , k e t e r s e d i a a n l a h a n , k e l e n g k a p an
prasarana
pelayanan, t i p e j a r i n g a n
kepadatan
penduduk
penilaian
adalah
penilaian
p o t e n s i wilayah dituangkan pada Tabel
4-7
dan
pada
angkatan k e r j a .
transportasi
unit
Peta
Sebagai
administratif
Potensi
unit
dasar
kecamatan.
Wilayah
Hasil Lampiran
(Gambar/Peta
piran 3).
P a d a Gambar Lampiran 3 t e r s e b u t j u g a
blok-blok
l a h a n y a n g d a p a t dikembangkan l e b i h I%srS.l.t-
s e r t a l u a s a n n y a masing-masing. an
9 7 2 1 ha d a n 5 900 h a .
sistem
lahan
dapat jagung,
l a h a n TWH d e n TDR
keca-
:
Recamatan. P a d a k e c a m a t a n
masing
be-2
Berdasarkan h a s i l p e n i l a i -
matan d a p a t d i u r a i k a n s e b a g a i b e r i k u t
sistem
Lam-
disajikan
t e r s e b u t d i a t a s , p o t e n s i w i l a y a h masing-masing
jumpai
dan
dengan
ini
luasan
masing-
Berdasarkan p o t e n s i
t e r s e b u t , a d a 11 a l t e r n a t i f
di-
komodizi
kedua yang
padi
gogo,
k a r e t , kelapa s a w i t , kelapa, cengkeh, kopi,
lada,
dikembangkan
di
kecamatan i n i
yaitu
42 jeruk,
t e b u d a n rumput makanan t e r n a k k e r b a u .
luruhan
lahan
yang s e s u a i dan t e r s e d i a a t a u
Luas
kese-
lahan
yang
d a p a t dikembangkan l e b i h l a n j u t , a d a l a h s e k i t a r 1 6 621
ha
a t a u 1 2 . 0 3 p e r s e n d a r i l u a s k e s e l u r u h a n kecamatan, t e r d i r i d a r i blok-blok
lahan
2 500 ha dan 9 446 h a .
ekonomis
dengan
l u a s a n 2 656 h a , 1 719
ha,
T i g a b l o k l a h a n yang p e r t a m a t i d a k
u n t u k pengembangan p e r t a n i a n d a l a m
skala
besar
d a n h a n y a mungkin u n t u k pengembangan p e r t a n i a n d a l a m s k a l a kecil.
Blok l a h a n yang t e r a k h i r , s e b a g i a n
besar
disusun
o l e h s i s t e m l a h a n TDR s e h i n g g a w a l a u p u n l u a s a n n y a
memadai
untuk usaha p e r t a n i a n dalam s k a l a b e s a r , p e r l u pertimbangan
kendala
Kecamatan antara
Eisik
lahannya
pada
penelitian
lanjutan.
i n i memiliki p r a s a r a n a pelayanan terlengkap
kecamatan-kecamatan
lainnya d i wilayah s t u d i ,
di se-
hingga memiliki ranking t e r t i n g g i dalam urucan kelengkapan p r a s a r a n a p e l a y a n a n d i a n t a r a kecamatan-kecamatan wilayah s t u d i . 25
jiwa/km2.
aspal-aspal
lain
R e p a d a t a n penduduk a n g k a t a n k e r j a Kecamatan i n i d i l a l u i o l e h
sekitar
jaringan
jalan
( j a l a n a s p a l d a r i wilayah-wilayah bagian b a r a t
dan j a l a n a s p a l d a r i wilayah-wilayah bagian t i m u r ) . dasarkan
di
penilaian
aspek-aspek d i
atas,
kecamatan
Berini
d i g o l o n g k a n b e r p o t e n s i t i n g g i b a g i pengembangan p e r t a n i a n .
Recarnatan. Lahan y a n g d a p a t dikembangkan l e b i h l a n j u t p a d a k e c a m a t a n i n i t e r d i r i d a r i b l o k - b l o k lahan yang
dengan disusun
l u a s a n 1 0 494 h a , 17 400 ha oleh
sistem
d a n 8 054 h a ,
l a h a n LWW ( 2 7 0 4 8 h a ) d a n TWH
43
( 8 900
ha).
Ada 1 4 a l t e r n a t i f
komoditi
pertanian
yang
mungkin d i k e m b a n g k a n d i k e c a m a t a n i n i y a i t u Rumput makanan t e r n a k k e r b a u , K a r e t , K e l a p a S a w i t , K e l a p a , Cengkeh, K o p i , P a d i s a w a h , P a d i Gogo, J a g u n g ,
Lada,
J e r u k dan Tebu. bangkan
lebih
Singkong,
Kedelai,
Luas keseluruhan l a h a n yang d a p a t l a n j u t d i kecamatan
ini
dikem-
a d a l a h 35 9 4 8 h a
a t a u 42.14 p e r s e n d a r i l u a s keseluruhan kecamatan.
Keca-
matan
kedua
i n i memiliki prasarana pelayanan
setelah
Kecamatan
angkatan dilalui
Sanggau
Kapuas.
k e r j a s e k i t a r 27 jiwa/km 2 . oleh
terlengkap Kepadatan
Areal k e c a m a t a n
jaringan jalan batu, baik d a r i
maupun t i m u r k e c a m a t a n .
penduduk ini barat
arah
Kecamatan i n i t e r g o l o n g berpoten-
si t i n g g i b a g i pengembangan p e r t a n i a n .
. .
. -
Lahan y a n g d a p a t dikembang-
kan l e b i h l a n j u t p a d a k e c a m a t a n i n i t e r d i r i d a r i b l o k - b l o k l a h a n d e n g a n l u a s a n 2 5 4 0 0 h a , 3 1 2 7 ha d a n 2 250 h a , y a n g disusun ha).
o l e h s i s t e m l a h a n LWW ( 2 6 2 7 7 h a ) d a n Ada 1 4 a l t e r n a t i f k o m o d i t i p e r t a n i a n
TWH
yang
(4500 mungkin
dikembangkan d i k e c a m a t a n i n i y a i t u Rumput makanan
ternak
k e r b a u , K a r e t , Kelapa S a w i t , K e l a p a , Cengkeh, Kopi,
Lada,
Padi
sawah, P a d i Gogo, J a g u n g , S i n g k o n g ,
d a n Tebu.
Kedelai,
Luas keseluruhan lahan yang d a p a t
Jeruk
dikembangkan
l e b i h l a n j u t d i k e c a m a t a n i n i a d a l a h 3 0 777 ha a t a u persen
dari
l u a s keseluruhan kecamatan.
40.28
Kecamatan
memiliki r a n k i n g kesembilan dalam u r u t a n kelengkapan sarana
pelayanan
d i masing-masing kecamatan
di
ini pra-
wilayah
44 studi.
Kepadatan
jiwa/km 2 .
Iiawasan
penduduk
angkatan
kecamatan i n i
kerja
dilalui
sekitar oleh
j a l a n t a n a h , b a i k d a r i a r a h b a r a t maupun t i m u r
18
jaringan kecamatan.
Kecamatan i n i t e r g o l o n g b e r p o t e n s i sedang b a g i pengembangan p e r t a n i a n .
Recamatan.
Lahan
yang
dapat
dikembangkan
lebih
lanjut
pada kecamatan i n i t e r d i r i
dari
lahan
dengan
l u a s a n 7 969 h a , 1 7 8 1 3 h a
dan
blok-blok 1 0 499 h a ,
yang d i s u s u n s e l u r u h n y a o l e h sistem l a h a n H J A ( 3 6 281 h a ) , yang m e l i p u t i 2 4 . 2 5 p e r s e n d a r i l u a s k e s e l u r u h a n an.
Ada
11 a l t e r n a t i f k o m o d i t i
pertanian
kecamat-
yang
mungkin
dikembangkan d i k e c a m a t a n i n i y a i t u Rumput makanan
ternak
k e r b a u , K a r e t , K e l a p a S a w i t , K e l a p a , Cengkeh, K o p i ,
Lada,
P a d i Gogo, J a g u n g , J e r u k d a n T e b u . ranking
Kecamatan i n i m e m i l i k i
keempat d a l a m u r u t a n k e l e n g k a p a n p r a s a r a n a
pela-
yanan d i m a s i n g - m a s i n g k e c a m a t a n d i w i l a y a h s t u d i .
Kepa-
d a t a n p e n d u d u k a n g k a t a n k e r j a s e k i t a r 1 6 jiwa/km 2 .
Areal
kecamatan i n i d i l a l u i o l e h j a r i n g a n j a l a n t a n a h , b a i k d a r i arah
u t a r a maupun s e l a t a n k e c a m a t a n .
Kecamatan i n i
ter-
g o l o n g b e r p o t e n s i r e n d a h b a g i pengembangan p e r t a n i a n .
. . Recamatan. Lahan y a n g d a p a t
dikembangkan
lebih
lanjut
pada kecamatan i n i t e r d i r i
dari
lahan
dengan
l u a s a n 5 769 h a , 2 3 594 h a
d a n 2 3 750
yang
disusun
( 3 3 724 h a ) .
oleh Ada
sistem
lahan
blok-blok ha,
LWW ( 9 700 h a ) d a n H J A
14 a l t e r n a t i f k o m o d i t i
pertanian
yang
mungkin dikembangkan d i k e c a m a t a n i n i y a i t u rumput makanan
45 t e r n a k k e r b a u , k a r e t , k e l a p a S a w i t , K e l a p a , Cengkeh, K o p i , Lada,
P a d i s a w a h , P a d i Gogo, J a g u n g ,
J e r u k dan Tebu. bangkan
lebih
Singkong,
kedelai,
Luas k e s e l u r u h a n l a h a n yang d a p a t l a n j u t d i kecamatan i n i
adalah
dikem-
4 3 424 ha
a t a u 4 1 . 3 2 p e r s e n d a r i l u a s k e s e l u r u h a n kecamatan
.
Keca-
matan i n i m e m i l i k i r a n k i n g k e l i m a d a l a m u r u t a n k e l e n g k a p a n p r a s a r a n a p e l a y a n a n d i masing-masing studi.
Repadatan
jiwa/km 2 .
penduduk
angkatan
kerja
wilayah
sekitar
15
A r e a l kecamatan i n i d i l a l u i o l e h j a r i n g a n j a l a n
batu d a r i arah u t a r a matan
kecamatan d i
dan t a n a h d a r i a r a h s e l a t a n .
i n i t e r g o l o n g berpotensi tinggi
Keca-
bagi
pengembangan
dapat
dikembangkan
pertanian.
Kecamatan
Sekaw.
Lahan y a n g
l e b i h l a n j u t pada kecamatan i n i t e r d i r i d a r i s i s t e m
LWW ( 3 000 h a ) satuan
yang
b l o k l a h a n dengan l u a s a n 4000 h a .
meliputi Ada
d a n TWH j l 000 h a ) ,
2.97
persen d a r i l u a s
merupakan Blok
keseluruhan
di
kerbau,
k a r e t , kelapa, cengkeh, k o p i , l a d a ,
padi
gogo,
kelapa
kecamatan
i n i yaitu
rumput
jagung, singkong, k e d e l a i ,
kecamatan. dikem-
makanan
ternak
padi
jeruk
s a w i t t i d a k d a p a t dikembangkan d i
satu
lahan i n i
1 3 a l t e r n a t i f k o m o d i t i p e r t a n i a n y a n g mungkin
bangkan
lahan
sawah,
dan
lahan
tebu.
tersedia
y a n g a d a k a r e n a l u a s a n n y a y a n g t i d a k memadai u n t u k pengembangan k o m o d i t i t e r s e b u t . na
Kecamatan i n i m e m i l i k i p r a s a r a -
p e l a y a n a n t e r l e n g k a p k e t i g a s e t e l a h Recamatan
Sanggau
.
angkatan
Rapuas
dan
Sekadau H i l i r
Repadatan
penduduk
46 k e r j a s e k i t a r 1 3 jiwa/km 2 . oleh
Kawasan k e c a m a t a n i n i
jaringan jalan batu, baik d a r i arah
utara
kecamatan.
Kecamatan
ini
rendeh b a g i pengembangan p e r t a n i a n
dilalui
selatan
tergolong
maupun
berpotensi
.
Recamatan. Lahan y a n g d a p a t
dikembangkan
l e b i h l a n j u t pada kecamatan i n i t e r d i r i d a r i s i s t e m
lahan
LWW ( 5 2 9 3 h a ) d a n TWH ( 2 5 8 0 0 h a ) y a n g merupakan s a t u s a t u an b l o k l a h a n d e n g a n l u a s a n 4 0 0 0 h a . B l o k l a h a n i n i puti.
Ada 1 4 a l t e r n a t i f k o m o d i t i p e r t a n i a n y a n g
meli-
mungkin
d i k e m b a n g k a n d i k e c a m a t a n i n i y a i t u rumput makanan
ternak
kerbau, k a r e t , kelapa s a w i t , k e l a p a , cengkeh, kopi,
lada,
padi
jeruk
sawah, p a d i gogo, j a g u n g ,
dan t e b u .
singkqng,
kedelai,
L u a s k e s e l u r u h a n l a h a n y a n g d a p a t ddikembangkan
l e b i h l a n j u t d i k e c a m a t a n i n i a d a l a h 31 093 ha a t a u persen
dari
l u a s keseluruhan kecamatan.
43.25
Kecamatan
ini
memiliki ranking kedelapan dalam u r u t a n kelengkapan prasarana
pelayanan
Kepadatan Kawasan
kecamatan-kecamatan
penduduk
di
wilayah
angkatan k e r j a s e k i t a r
19
studi. jiwa/km 2 .
kecamatan i n i d i l a l u i o l e h j a r i n g a n j a l a n
baik
d a r i a r a h b a r a t maupun t i m u r
ini
tergolong
berpotensi
kecamatan.
tinggi
bagi
aspal,
Kecamatan pengembangan
pertanian.
.-
Lahan y a n g d a p a t
dikembang-
kan l e b i h l a n j u t p a d a k e c a m a t a n i n i t e r d i r i d a r i b l o k - b l o k lahan dengan 4 688 h a ,
luasan
yang
14 063 ha,
3 900 h a ,
disusun oleh sistem lahan
3 339 h a
dan
LWW ( 3 900 h a )
47 d a n TWH/HJA tanian
( 2 2 090 h a ) .
Ada 14 a l t e r n a t i f k o m o d i t i
y a n g mungkin dikembangkan d i k e c a m a t a n
ini
peryaitu
rumput makanan t e r n a k k e r b a u , k a r e t , k e l a p a s a w i t , k e l a p a , cengkeh, k o p i , l a d a , p a d i sawah, p a d i gogo, jagung, kong, k e d e l a i , j e r u k d a n t b u . dapat
dikembangkan
lebih
sing-
Luas k e s e l u r u h a n l a h a n yang
l a n j u t d i kecamatan i n i a d a l a h
25 990 h a a t a u 2 9 . 8 7 p e r s e n d a r i l u a s k e s e l u r u h a n kecamatan.
Recamatan
urutan
i n i memiliki
ranking
kelimabelas
kelengkapan p r a s a r a n a pelayanan
kecamatan
d i wilayah s t u d i . Repadatan
k e r j a s e k i t a r 1 7 jiwa/km 2 . oleh
jaringan
selatan
masing-masing
penduduk
angkatan
Kawasan k e c a m a t a n i n i
jalan-batu, baik d a r i
kecamatan.
di
Kecamatan i n i
arah
dalam
dilalui
utara
tergolong
maupun
berpotensi
s e d a n g b a g i pengembangan p e r t a n i a n . e R,mbavan.
Lahan y a n g
dapat
lebih
lanjut
lahan
d e n g a n l u a s a n 11 2 4 3 h a d a n 1 9 0 0 h a , y a n g
oleh
pada kecamatan i n i t e r d i r i
dikembangkan
dari
blok-blok disusun
s i s t e m l a h a n LWW ( 6 300 h a ) d a n TWH/HJA ( 6 8 4 3
Ada 14
a l t e r n a t i f k o m o d i t i p e r t a n i a n y a n g mungkin
bangkan d i k e c a m a t a n i n i y a i t u rumput makanan t e r n a k
sawit, k e l a p a , cengkeh,
bau,
karet, kelapa
padi
sawah, p a d i g o g o , j a g u n g , s i n g k o n g ,
dan t e b u .
dikemker-
kopi,
lada,
kedelai,
jeruk
Luas keseluruhan lahan yang d a p a t
dikembangkan
l e b i h l a n j u t d i kecamatan i n i a d a l a h 1 3 1 4 3 ha a t a u persen d a r i l u a s keseluruhan kecamatan.
ha).
21.51
Recamatan i n i me-
m i l i k i r a n k i n g k e t u j u h dalam u r u t a n kelengkapan
prasarana
49
d i k e m b a n g k a n d i k e c a m a t a n i n i y a i t u Rumput makanan
ternak
kerbau,
sawah,
Padi
K a r e t , R e l a p a , Cengkeh, Kopi, Lada,
Gogo,
Berdasarkan memadai
Jagung, Singkong, Kedelai, luasan
lahan t e r s e d i a ,
Padi
Jeruk
Kelapa
dan
Tebu
Sawit
u n t u k dikembangkan d i kecamatan i n i .
.
tidak
Kecamatan
i n i memiliki r a n k i n g keempatbelas dalam u r u t a n kelengkapan p r a s a r a n a p e l a y a n a n d i masing-masing kecamatan d i studi.
Repadatan
penduduk
angkatan
kerja
wilayah
sekitar
jiwa/km 2 . A r e a l k e c a m a t a n i n i d i l a l u i o l e h j a r i n g a n batu,
baik
dari
arah selatan
maupun
utara
15 jalan
kecamatan.
Kecamatan i n i t e r g o l o n g b e r p o t e n s i r e n d a h b a g i pengembangan p e r t a n i a n .
.-
Lahan y a n g d a p a t pada kecamatan i n i t e r d i r i
dikembangkan
lebih
lanjut
lahan
d e n g a n l u a s a n 1 7 1 9 h a d a n 22 6 5 6 h a , y a n g
o l e h sistem l a h a n
H J A ( 2 4 375 h a ) ,
dari
yang
p e r s e n d a r i l u a s keseluruhan kecamatan.
blok-blok disusun
meliputi
42.84
Ada 11 s l t e r n a t i f
k o m o d i t i p e r t a n i a n y a n g mungkin d i k e m b a n g k a n d i
kecamatan
i n i y a i t u rumput makanan t e r n a k k e r b a u , k a r e t , k e l a p a
sa-
w i t , k e l a p a , cengkeh, kopi, l a d a , p a d i gogo, jagung, j e r u k dan dalam
tebu.
Kecamatan i n i m e m i l i k i r a n k i n g
ketujuhbelas
u r u t a n kelengkapan p r a s a r a n a pelayanan
di
masing-
m a s i n g k e c a m a t a n d i w i l a y a h s t u d i . K e p a d a t a n penduduk angkatan
k e r j a s e k i t a r 22 jiwa/km 2 .
Rawasan
kecamatan
d i l a l u i . o l e h jaringan jalan tanah, baik d a r i arah
ini
selatan
50 Kecamatan i n i t e r g o l o n g b e r p o t e n -
maupun u t a r a k e c a m a t a n .
si r e n d a h b a g i pengembangan p e r t a n i a n .
m a t a n jumpai
JannkanE.
P a d s kecamatan i n i
tidak
di-
l a h a n y a n g d a p a t dikembangkan l e b i h l a n j u t .
Ber-
d a s a r k a n u r u t a n kelengkapan p r a s a r a n a pelayanan kecamatan, k e c a m a t a n i n i menempati r a n k i n g k e s e b e l a s . K e p a d a t a n duduk a n g k a t a n k e r j a s e k i t a r 8 jiwa/km 2 . an
pen-
Kawasan kecamat-
i n i d i l a l u i oleh jaringan jalan batu d a r i
dan
t i d a k a d a j a r i n g a n j a l a n ke a r a h
ini
tergolong berpotensi sangat rendah bagi
arah
lainnya.
barat
Kecamatan
pengembangan
pertanian.
Recamatan. Lahan y a n g d a p a t d i k e m b a n g k a n l e b i h lanjut
pada
dengan
l u a s a n 22 344 h a d a n 9 0 7 1 h a , y a n g
sistem
lahan
ha).
kecamatan i n i t e r d i r i d a r i
blok-blok
lahan
disusun
s i s t e m l a h a n LWW ( 2 8 290 h a ) d a n
Ada 14 a l t e r n a t i f k o m o d i t i p e r t a n i a n
oleh
TWH ( 3 1 2 5
yang
mungkin
dikembangkan d i k e c a m a t a n i n i y a i t u rumput makanan
ternak
kerbau, k a r e t , k e l a p a sawit, k e l a p a , cengkeh, k o p i ,
lada,
padi
jeruk
sawah, p a d i gogo, j a g u n g ,
dan t e b u .
singkong,
kedelai,
Luas k e s e l u r u h a n l a h a n yang d a p a t kecamatan
ini
31 4 1 5 h a
lebih
lanjut
62.71
p e r s e n d a r i l u a s keseluruhan kecamatan.
ini
di
dikembangkan
adalah
Kecamatan
memiliki r a n k i n g k e d e l a p a n b e l a s dalam u r u t a n
kapan
p r a s a r a n a p e l a y a n a n d i masing-masing
wilayah
studi.
sekitar
21
Kepadatan
jiwa/km2.
penduduk
keleng-
kecamatan
angkatan
A r e a l kecamatan i n i
atau
dilalui
di
kerja oleh
51 j a r i n g a n j a l a n b a t u d a r i a r a h s e l a t a n dan t a n a h d a r i utara
kecamatan.
Kecamatan
ini
tergolong
arah
berpotensi
s e d a n g b a g i pengembangan p e r t a n i a n . t a n B&.a.2i. I
lanjut
pada
Lahan y a n g d a p a t d i k e m b a n g k a n l e b i h
kecamatan
i n i t e r d i r i d a r i s i s t e m l a h a n LWW
( 3 1 0 0 h a ) d a n TWH ( 2 2 2 9 9 h a ) y a n g merupakan s a t u b l o k l a h a n dengan l u a s a n 4000 h a . Blok l a h a n i n i
satuan meliputi
25 399 h a a t a u 6 4 . 1 4 p e r s e n ' d a r i l u a s k e s e l u r u h a n k e c a m a t an.
Ada
14 a l t e r n a t i f komoditi p e r t a n i a n
yang
mungkin
dikembangkan d i k e c a m a t a n i n i y a i t u r u m p u t makanan
ternak
kerbau, k a r e t , k e l a p a sawit, kelapa, cengkeh, kopi,
lada,
sawah, p a d i g o g o , j a g u n g ,
padi dan
tebu.
urutan
Kecamatan i n i m e m i l i k i r a n k i n g
kelengkapan p r a s a r a n a pelayanan
kecamatan
d i wilayah s t u d i . Bepadatan
k e r j a s e k i t a r 3 7 jiwa/km 2 . oleh
singkong,
di
jeruk
keenam
dalam
masing-masing
penduduk
Kawasan k e c a m a t a n i n i
jaringan jalan batu, baik d a r i arah
u t a r a kecamatan.
kedelai,
selatan
angkatan diialui maupun
Kecamatan i n i t e r g o l o n g b e r p o t e n s i t i n g -
g i b a g i pengembangan p e r t a n i a n .
.-
Lahan y a n g d a p a t dikembang-
kan l e b i h l a n j u t p a d a k e c a m a t a n i n i t e r d i r i d a r i b l o k - b l o k lahan oleh
d e n g a n l u a s a n 5 0 1 6 6 h a d a n 4 090 h a , y a n g sistem
lahan
sistem
lahan
( 1 0 656 h a ) d a n BLI ( 2 5 0 0 h a ) . ti
LWW
( 4 1 100 h a ) ,
TWH
Ada 1 4 a l t e r n a t i f komodi-
p e r t a n i a n y a n g mungkin d i k e m b a n g k a n d i
yaitu
disusun
kecamatan
rumput makanan t e r n a k k e r b a u , k a r e t , k e l a p a
ini
sawit,
52 kelapa,
cengkeh,
kopi,
jagung,
singkong,
luruhan
lahan
lada,
padi
sawah,
k e d e l a i , j e r u k dan t e b u .
yang d a p a t dikembangkan
padi
gogo,
Luas
kese-
lebih
lanjut
di
k e c a m a t a n i n i a d a l a h 5 4 256 h a a t a u 3 7 . 5 7 p e r s e n d a r i l u a s keseluruhan
kecamatan.
Kecamatan i n i
memiliki
ranking
keduabelas dalam u r u t a n kelengkapan p r a s a r a n a pelayanan d i masing-masing
kecamatan d i w i l a y a h s t u d i .
duk a n g k a t a n k e r j a s e k i t a r 9 jiwa/km 2 .
R e p a d a t a n pendu-
Rawasan
ini
d i l a l u i oleh jaringan jalan tanah d a r i
dan
t i d a k ada j a l a n d a r i arah l a i n .
kecamatan
arah
selatan
Kecamatan i n i
ter-
g o l o n g b e r p o t e n s i r e n d a h b a g i pengembangan p e r t a n i a n .
&.canatan lanjut
pada
( 3 219 h a )
Novan.
Lahan y a n g d a p a t d i k e m b a n g k a n l e b i h
kecamatan dan
i n i t e r d i r i d a r i s i s t e m l a h a n LWW
H J A ( 7 8 1 h a ) y a n g merupakan
satu
b l o k l a h a n dengan l u a s a n 4000 h a . Blok l a h a n i n i 8.20
persen
dari
luas
keseluruhan
satuan meliputi
kecamatan.
Ada
13
a l t e r n a t i f k o m o d i t i p e r t a n i a n y a n g mungkin d i k e m b a n g k a n d i kecamatan kelapa, jagung,
i n i y a i t u rumput makanan t e r n a k k e r b a u , cengkeh,
kopi,
lada,
padi
sawah,
singkong, k e d e l a i , j e r u k dan t e b u .
padi
kecamatan i n i .
gogo,
Tidak dijumpai
l u a s a n l a h a n y a n g memadai u n t u k pengembangan k e l a p a di
karet,
Recamatan i n i m e m i l i k i r a n k i n g
sawit kesem-
b i l a n b e l a s dalam u r u t a n kelengkapan p r a s a r a n a pelayanan d i masing-masing
kecamatan d i w i l a y a h s t u d i . Kepadatan
duduk a n g k a t a n k e r j a s e k i t a r 11 jiwa/km 2 . ini
dilalui
oleh jaringan jalan tanah,
pen-
A r e a l kecamatan baik
dari
arah
53
barat
maupun
timur kecamatan.
berpotensi sangat rendah
Recamatan.
Kecamatan
ini
tergolong
b a g i pengembangan p e r t a n i a n . Lahan y a n g
dapat
dikembangkan
l e b i h l a n j u t pada kecamatan i n i t e r d i r i d a r i s i s t e m
LWW
( 2 800 h a ) dan
merupakan
satu
Blok l a h a n
ini
m e l i p u t i 9.44 persen d a r i l u a s keseluruhan kecamatan.
Ada
satuan
TWH ( 2 8 0 0 h a )
yang
lahan
b l o k l a h a n dengan l u a s a n 4000 h a .
13 a l t e r n a t i f k o m o d i t i p e r t a n i a n y a n g mungkin d i k e m b a n g k a n di
kecamatan
ini
y a i t u rumput
makanan
ternak
kerbau,
k a r e t , k e l a p a , cengkeh, k o p i , l a d a , p a d i sawah, p a d i gogo, jagung,
singkong, k e d e l a i , j e r u k dan tebu.
tidak
dapat
dikembangkan p a d a l a h a n
tersedia
k a r e n a l u a s a n n y a y a n g t i d a k memadai u n t u k s k a l a
yang
di
p r a s a r a n a p e l a y a n a n d i masing-masing
wilayah
sekitar
studi.
Kepadatan
24 jiwa/km 2 .
jaringan
penduduk
kecamatan.
ke-
kecamatan
angkatan
Kawasan k e c a m a t a n i n i d i l a l u i
jalan aspal, baik d a r i arah barat
ada
ekonomis.
Kecamatan i n i m e m i l i k i r a n k i n g k e s e p u l u h d a l a m u r u t a n lengkapan
sawit
Kelapa
maupun
kerja oleh timur
Kecamatan i n i t e r g o l o n g b e r p o t e n s i sedang b a g i
pengembangan p e r t a n i a n .
Recsmatan. Lahan y a n g d a p a t dikembangkan lanjut
pada
dengan
l u a s a n 18 000 h a d a n 1 7 3 4 4 h a , y a n g d i s u s u n
oleh
sistem
lahan
KHY
(900
ha).
kecamatan i n i t e r d i r i d a r i
blok-blok
lebih
s i s t e m l a h a n H J A ( 3 4 444 h a ) d a n
Lahan y a n g s e s u a i d a n t e r s e d i a i n i
persen d a r i l u a s keseluruhan kecamatan.
meliputi
lahan
31.36
Ada 1 3 a l t e r n a t i f
54 k o m o d i t i p e r t a n i a n y a n g mungkin d i k e m b a n g k a n d i
kecamatan
i n i y a i t u rumput mak.anan t e r n a k k e r b a u , k a r e t , k e l a p a
wit,
k e l a p a , cengkeh, k o p i , l a d a , p a d i sawah, p a d i
jagung,
k e d e l a i , j e r u k dan t e b u .
ranking
keduapuluh
pelayanan
di
Kepadatan
penduduk
Kawasan
dalam
urutan
gogo,
Kecamatan i n i
memiliki
kelengkapan
prasarana
masing-masing kecamatan d i angkatan k e r j a
wilayah
sekitar
5
studi.
jiwa/krn 2 .
kecamatan i n i d i l a l u i o l e h j a r i n g a n j a l a n
b a i k d a r i a r a h s e l a t a n maupun u t a r a k e c a m a t a n . ini
sa-
t e r g o l o n g b e r p o t e n s i sangat r e n d a h b a g i
tanah,
Kecamatan pengembangan
pertanian. an B o n t i .
Lahan y a n g d a p a t dikembangkan l e b i h
l a n j u t p a d a kecamatan i n i t e r d i r i ( 3 000 h a ) d a n
dari
sistem
l a h a n LWW
H J A ( 1 1 4 1 h a ) y a n g merupakan s a t u
b l o k l a h a n dengan l u a s a n 4000 h a .
satuan
a l o k lahan i n i m e l i p u t i
yang m e l i p u t i 3.69 p e r s e n d a r i l u a s k e s e l u r u h a n kecamatan. Ada
1 3 a l t e r n a t i f k o m o d i t i p e r t a n i a n y a n g mungkin
dikem-
bangkan d i kecamatan i n i y a i t u r u m p u t makanan t e r n a k
ker-
b a u , k a r e t , k e l a p a , c e n g k e h , k o p i , l a d a , p a d i sawah,
padi
gogo,
jagung,
dijumpai kelapa
k e d e l a i , singkong, j e r u k dan
luasan sawit
ranking
lahan yang
memadai
d i kecamatan i n i .
keenambelas
pelayanan
di
Kepadatan
penduduk
dalam u r u t a n
untuk
Kecamatan
tebu
angkatan k e r j a s e k i t a r
Tidak
pengembangan ini
kelengkapan
masing-masing kecamatan d i
.
memiliki prasarana
wilayah 10
studi.
j iwa/km2.
Areal k e c a m a t a n i n i d i l a l u i o l e h j a r i n g a n j a l a n b a t u
dari
55 arah
s e l a t a n dan t a n a h d a r i u t a r a
kecamatan.
t e r g o l o n g b e r p o t e n s i sangat rendah b a g i
ini
Kecamatan pengembangan
pertanian.
Dari u r a i a n d i a t a s d a n d a r i pembandingan P e t a P o t e n si
Lahan (Gambar L a m p i r a n 2 ) dengan P e t a P o t e n s i
(Gambar
Lampiran 3 ) d a p a t dikemukakan
lahan-iahan
k u a l i t a s t e r b a i k (LWW) t i d a k s e l a l u merupakan
dengan
wasan w i l a y a h b e r p o t e n s i t i n g g i . belum
ka-
Penyebab utamanya a d a l a h
memadainya a t a u belum a d a n y a j a r i n g a n
ke kawasan t e r s e b u t . ini
bahwa
Wilayah
transportasi
S y a r a t utama u n t u k membangun kawasan
a d a l a h membangun a t a u m e n i n g k a t k a n k u a l i t a s
jaringan
t r a n s p o r t a s i s e h i n g g a d a p a t mendorong i n v e s t a s i s w a s t a d a n mendorong k e g i a t a n p e r t a n i a n r a k y a t d i w i l a y a h i n i . Gambaran atas
p o t e n s i masing-masing w i l a y a h k e c a m a t a n
d a p a t d i g u n a k a n s e b a g a i pedoman
dalam
di
merencanakan
pengembangan p e r t a n i a n d i w i l a y a h s t u d i . Pengembangan akan l e b i h e f i s i e n a p a b i l a d i p r i o r i t a s k a n pada yang
b e r p o t e n s i r e l a t i f t i n g g i karena i n v e s t a s i yang
perlukan sama
wilayah-wilayah
r e l a t i f l e b i h k e c i l dengan h a r a p a n
dibandingkan
relatif
rendah.
berpotensi
pada wilayah-wilayah Pembangunan p a d a
rendah
yang
output
yang
berpotensi
kawasan-kawasan
a k a n memerlukan i n v e s t a s i
yang
yang
lebih
b e s a r , t e r u t a m a u n t u k membangun j a r i n g a n t r a n s p o r t a s i f a s i l i t a s - f asilitas pelayanan. ngunan i n f r a s t r u k t u r bangunan
pertanian
seperti d i di
Tanpa d i i k u t i o l e h
atas, d i p e r k i r a k a n
kawasan-kawasan
di-
tersebut
dan
pembapemakan
56 berjalan untuk
lambat
pengadaan
terutama karena input
serta
mahalnya
sukarnya
biaya
pemasaran
(a) hasil
pertanian. Disamping memperhatikan a s p e k e f i s i e n s i a l o k a s i
dana
pembangunan m e l a l u i p e r t i m b a n g a n p o t e n s i l a h a n , k e l e n g k a p an f a s i l i t a s p e l a y a n a n , a k s e s i b i l i t a s / j a r i n g a n si
dan
serta
penyebaran
penduduk/tenaga k e r j a ,
transportaperencanaan
p e l a k s a n a a n pembangunan w i l a y a h p e r t a n i a n j u g a
harus
m e m p e r h a t i k a n a s p e k k e b i j a k s a n a a n ( ~ o l i c v )p e m e r i n t a h b a i k p a d a t i n g k a t p u s a t maupun n i l a y a h ( r e g i o n a l ) . Sehubungan perencanaan
dengan
aspek
kebijaksanaan
pengembangan l a h a n u n t u k
pemerintah,
kegiatan
pertanian
d a p a t ditempuh melalui t i g a s t r a t e g i :
(1) Mengembangkan
wilayah-wilayah
berpotensi
tinggi
d e n g a n h a r a p a n , p e n g a r u h pembangunan d a p a t p u l a menyeb a r ke w i l a y a h y a n g b e r p o t e n s i r e n d a h . ( 2 ) Mengembangkan
dengan
wilayah-wilayah
(sDread effect).
yang b e r p o t e n s i
t u j u a n p e m e r a t a a n pembangunan
dan
rendah
pemerataan
pendapatan. ( 3 ) P o r s i yang seimbang a n t a r a wilayah-wilayah
berpotensi
t i n g g i dengan wi l ay a h - w i l a y a h b e r p o t e n s i r e n d a h dengan tujuan
agar
pertumbuhan dan
pemerataan
d a p a t d i c a p a i s e c a r a bersama-sama.
pembangunan
58 s e d a n g k a n f a k t o r p e m b a t a s b a g i pengembangan t a n a m a n p a n g a n l a h a n k e r i n g a d a l a h t i p e i k i i m (BB 7 - > bulan)
9 b u l a n d a n BK < 2
.
S i s t e m l a h a n y a n g s e s u a i l a i n n y a y a i t u TWH, H J A , TDR,
KHY
d a n BLI h a n y a m e m i l i k i t i n g k a t k e s e s u a i a n
lahan
Sg.
S i s t e m l a h a n TWH d a n H J A s e s u a i m a r j i n a l u n t u k p e r k e b u n a n , rumput
makanan
t e r n a k kerbau dan
tanaman
pangan
lahan
k e r i n g , k a r e n a f a k t o r p e m b a t a s u t a m a k e m i r i n g a n medan a g a k curam, s i n g k a p a n b a t u a n dan t i p e i k l i m .
Sistem lahan
TDR
s e s u a i m a r j i n a l u n t u k k e l a p a s a w i t , k e l a p a , r u m p u t makanan t e r n a k k e r b a u , p a d i gogo d a n j a g u n g , tas
karena f a k t o r
u t a m a k e m i r i n g a n medan a g a k c u r a m , s i n g k a p a n
pembabatuan,
Sistem lahan
KHY
hanya
mungkin u n t u k pengembangan p a d i s a w a h , k e d e l a i
dan
kelapa
s a w i t , dengan f a k t o r p e n b a r a s utama kedalaman
pi-
kedalaman e f e k t i f t a n a h d a n t i p e i k l i m .
d r a i n a s e t e r h a m b a t d a n g e n a n g a n musiman.
rit,
sistem
lahan
BLI h a n y a mungkin u n t u k
Sedangkan
pengembangan
padi
sawah d a n p a d i g o g o , d e n g a n f a k t o r p e m b a t a s u t a m a g e n a n g a n musiman.
Luas
keseluruhan lahan yang
berpotensi
untuk
d a p a t dikembangkan l e b i h l a n j u t d i K a b u p a t e n Sanggau
ada-
l a h 442 933 H a . Recamatan-kecamatan bagi
yang t e r g o l o n g b e r p o t e n s i
pengembangan p e r t a n i a n d i K a b u p a t e n
Sanggau
tinggi adalah
Sanggau K a p u a s , S e k a d a u H i l i r , Tayan H i l i r , Tayan Hulu d a n Balai; Hulu,
berpotezsi sedang adalah Belitang Kembayan,
Mukok
dan
Parindu;
Hilir,
berpotensi
Sekadau rendah
59 a d a l a h M e l i a u , Sekayam, Nangataman, B e d u a i , Nangamahap d a n Belitang
Hulu; sedangkan kecamatan-kecamatan
sangat
tensi
yang
rendah a d a l a h J a n g k a n g , B o n t i ,
berpo-
Noyan
dan
Toba.
Sssasl Lahan-lahan
yang d i i d e n t i f i k a s i k a n b e r p o t e n s i
untuk
dikembangkan l e b i h l a n j u t , s e b a i k n y a d i s u r v a i
dapat
t i n g k a t yang l e b i h d e t i l u n t u k memastikan t i n g k a t a i a n n y a d a n membuat b a t a s a n s a t u a n - s a t u a n
pada
kesesu-
l a h a n yang l e b i h
t e r i n c i s e h i n g g a p e r l a k u a n yang d i p e r l u k a n pada t i a p s a t u an lahan t e r s e b u t d a p a t d i t e n t u k a n . nya
disertai
p u l a a n a l i s i s kelayakan
. . . w ) p o t e, n s i sumberdaya -1,
Survai d e t i l sebaikekonomi
manusia
(W resolar-
s o s i a l d a n k e l e m b a g a a n , dampak l i n g k u n g a n
mfjiILLELL
(-
( e n v i r o n-
imDact) s e r t a a s p e k k e b i j a k s a n a a n ( W p) emerin-
t a h , b a i k p a d a z i n g k a t n a s i o n a i maupun r e g i o n a l . Pengembangan
w i l a y a h p e r t a n i a n d i Kabupaten
Sanggau
disarankan dilakukan s e c a r a berimbang a n t a r a wilayah-wilayah
b e r p o t e n s i t i n g g i dan sedang
berpotensi kecamatan
rendah pada
dan
tiap
sangat kelompok
dengan rendah
wilayah-wilayah mengingat
wilayah-wilayah
jumlah tersebut
cukup b e r i m b a n g . Untuk p e n e i i t i a n s e r u p a d i masa m e n d a t a n g , b a i k w i l a y a h y a n g sama maupun p a d s w i l a y a h l a i n , p e r l u purnaan parameter
kriteria
pembobotan a s p e k - a s p e k
penilaian
potensi wilayah.
yang
pada
penyemdijadikan
Pembobotan
perlu
Balai I n f o r m a s i P e r t a n i a n , Kanwil Departemen P e r t a n i a n , Propinsi Kalimantan B a r a t . 1977. Rekomendasi P e r t a n i a n d i Kalimantan B a r a t . P o n t i a n a k .
Bappeda P r o p i n s i K a l i m a n t a n B a r a t d a n P r o p i n s i K a l i m a n t a n Barat. 1 9 8 7 . Dalam Angka. P o n t i a n a k .
Kantor S t a t i s t i k Kalimantan B a r a t
Bappeda K a b u p a t e n Sanggau . 1 9 8 8 . P e t a d a n D a t a J a l a n d i Kabupaten Sanggau. Sanggau.
Jaringan
C h r i s t i a n , C.S. 1 9 5 8 . The C o n c e p t o f Land U n i t s and Land Systems. P r o c e e d i n g s o f The N i n t h P a c i f i c S c i e n c e C o n g r e s s , Vol 20 p p 74-81. Bangkok.
--------------- .
and S t e w a r t , G . A . 1968. Methodology o f I n t e g r a t e d S u r v e y s . In : Aerial S u r v e y s a n d I n t e g r a t e d S t u d i e s . P r o c . of Toulose Conf. UNESCO. P a r i s . p p 223-280.
CSR/FAO Staff . 1983. Reconnaissance Land Resource S u r v e y s , 1 : 250 000 S c a l e , A t l a s F o r m a t P r o c e d u r e s . M i n i s t r y o f A g r i c u l t u r e Government o f I n d o n e s i a and U n i t e d N a t i o n s D e v e l o p m e n t Programme and Food and A g r i c u l t u r e O r g a n i s a t i o n . F o r m a t f o r Land E v a l u a t i on. Bogor. FAO.
1976. A Framework F o r Land E v a l u a t i o n . Food and Agriculture O r g a n i z a t i o n o f The U n i t e d States. Romme .
Hanafiah, T. Pedesaan. Bogor.
1982. Pendekatan Wilayah J u r u s a n S o s i a l Ekonomi
Kantor S t a t i s t i k Kabupaten Sanggau. Sanggau d a l a m Angka. Sanggau
. Sanggau
d a l a m Angka.
d a n Pembangunan IPS. Pertanian, 1987. 1989.
Kabupaten Kabupaten
Sanggau
Riswondo, H . 1 9 8 8 . P e r e n c a n a a n T a t a Guns Tanah d i I n d o n e s i a . Makalah D i s a m p a i k a n P a d a S e m i n a r K e p r o f e s i a n Himpunan Mahasiswa I l m u T a n a h , Fakultas Pertanian, IPB. Bogor
Kusumadewa, A. L.; Fisher, H. 8 . ; Wiyono, H . 1977. Analisa Lokasi untuk Perencanaan Pusat-pusat Pelayanan. P r i s m a No. 11. J a k a r t a . N a s u t i o n , L . 1. 1 9 8 6 . P e n e r a p a n I l m u W i l a y a h d a l a m Pemb a n g u n a n d i I n d o n e s i a . J u r u s a n G e o g r a f i FAMIPA U I . Jakarta.
--------------- d a n
-Rustiadi, E. 1990. Pengantar Perencanaan d a n Pengembangan W i l a y a h . Laboratorium Perencanaan dan Pengembangan Sumber d a y a L a h a n , J u r u s a n T a n a h , IPB. B o g o r .
PPT.
1971. Bogor.
P e t a Tanah T i n j a u K a b u p a t e n
Sanggau.
PPT.
PPT.
1984. S u r v a i d a n Pemetaan Tanah T i n g k a t T i n j a u , D a e r a h S a n g g a u d a n S i n t a n g , K a b u p a t e n Kapuas Hulu , P r o p i n s i K a l i m a n t a n B a r a t . P r o y e k Rancangan R e n c a n a Pemukiman T r a n s m i g r a s i , B i r o P e r e n c a n a a n , S e k r e t a r i a t J e n d r a l , Departemen T r a n s m i g r a s i . J a k a r t a .
Protz, R. 1977.. S o i l P r o p e r t i e s I m p o r t a n t f o r V a r i o u s T r o p i c a l Crops, Pahang Tenggara; Master P l a n n i n g S t u d y . Ln S o i l R e s o u r c e I n v e n t o r i e s . P r o c e e d i n g o f Workshop h e l d a t C o r n e l l U n i v e r s i t y , A p r i l 4-7 1 9 7 7 . RePPProT. 1 9 8 7 . Review of P h a s e I R e s u l t s West K a l i m a n t a n . Land R e s o u r c e D e v e l o p m e n t C e n t r e , O v e r s e a s Devel o p m e n t A d m i n i s t r a t i o n F o r e i g n a n d Commenwealth O f f i c e , London; and D i r e k t o r a t B i n a P r o g r a m Ditjen RI. P e n y i a p a n Pemukiman, D e p a r t e m e n T r a n s m i g r a s i Jakarta. R i c h a r d s o n , H . 1 9 7 5 . D a s a r - d a s a r . I l m u Ekonomi R e g i o n a l . (terjemahan oleh Paul Sitohang) . Lembaga P e n e r b i t UI. Jakarta. 1 9 8 8 . L a d a ; B u d i Daya d a n Rismunandar. P e n e b a r Swadaya. J a k a r t a .
Tata
Niaganya.
S i t o r u s , S . R. P . 198ga. S u r v a i d a n E v a l u a s i Sumberdays Lahan d a l a m P e r e n c a n a a n Pemukiman Transmigrasi. Makalah D i s a m p a i k a n P a d a K o n g r e s N a s i o n a l V HIT1 Medan 7-10 Desember 1 9 8 9 .
---------------- .
1 9 8 ~ ~ .E v a l u a s i T a r s i t o . Bandung.
.Sumberdaya
Lahan.
-----------------
1 9 8 9 ~ . S u r v a i Tanah dan Penggunaan L a b o r a t o r i u m P e r e n c a n a a n Pengembangan Lahan . Sumberdaya Lahan, J u r u s a n Tanah, F a k u l t a s Pertanian, I n s t i t u t Pertanian Bogor. Bogor.
Sugandhy. Rota.
1984. P e n a t a a a n Ruang P r i s m a No. 6 . J a k a r t a .
Wilayah,
Daerah
dan
Sukirno, S. 1 9 7 6 . B e b e r a p a A s p e k d a l a m P e r s o a l a n Pemban g u n a n D a e r a h . Lembaga P e n e r b i t U I . Jakarta. T r i c o n Jaya P T / D a l e I n t e r n a t i o n a l L t d . 1 9 8 9 . Pengembanga n Pemukiman T r a n s m i g r a s i d i R a l i m a n t a n B a r a t , Program P e n g e m b a n g a n T a h a p 11, L a p o r a n A k h i r S t u d i K e l a y a k a n , Aneks A?. D i r e k t o r a t B i n a Program, D i t j e n Departemen T r a n s m i g r a s i RI. P e n y i a p a n Pemuklman, Jakarta.
LAMPIRAN
65 -masing sistem lahala y m g terdapat d l Kabupaten Songgsu s k r i p s i Unun
Buntuk Lahan Batuan KeniRelief Lebar ringanCiC) Cn) PuncakCn) LenbahCn)
ntai/sungai gang tergsbung
<2
2-10
none
none
Ganbut endapan sungai yang bar" Cseaar) <
ganbut yang dangkal
<2
<2
none
none
Ganbut
janbut yang dalan dengan liasanya lengkung
<2
<2
none
none
Ganbut
<2
<2
none -----.
2-8
11-50
<50
201-500
Lansu, b a t ~ lunpur, b a t ~ pas i r endapdn sungai ypng baru
16-25
11-50
<50
none
16-25
11-50
<50
25-200
Lsnau, batu lunpuf, batu p a s i r , narl Grani ta, Granodiorit, Schist flndesit. B a s a l t
l j i r beraua dat-i ,ah senpit
------------:uan endapan, palonbang
--
.--
------------------
25-200
Ganbut, Endapan sungai yang b w u
beronbak
.uan b e r b u k i t k e c i l uan bekulnetanorfil cil batuan bukm ondapitn teratur nggung panjang batuan ngan arah lereng t e r j a l t a batu p a s i r dengon nrah ng curan
pasir
Batu pasir,
lunpur
41-60
51-300
<50
16-25
51-300
4 0
<25
Eatu Pasir
41-60
51-300
<50
25-200
Granita,Schist ,Rndesite Basalt, Granodiori t
>60
51-300
<50
25-200
Granite,
~tgunung .&pi yang curam c jari
>60
51-Z300
<50
none
mg a p i t e r t o r r h dungan ie radial
>60
51-300
<50
none
batuan bukan endapsn teratur mggung batnetanorfik wjajar
none
Lanau,batu lunpur,batu narl lanau,batu
'
Schist Gneiss G u a r t z i t e
Basalt Tephra
- -- -
-
-
--
ratuan ondapan gang t r
41->60
>300
50-200
none
Betu pasir,
Konglonwat,Lanau
26-40
>300
150
none
Bstupasir
>60
>300
<5Ci
none
Gneiss P h y l l i t e Quartz Schist Rndesite Basalt
41->60
>300
<50
none
Granite
a bergunung b s t u p a s i r
lareng t a r t o r e h ggung gunung batuan ang t i d a k t e r a t u r ggung bstutln grclnit
Siiilitas Ysdalm Keirin Q Batua Y.&aisa iievasi h a g $ n R1-4d VY, rektli i=cdcal Piilt 1.2% it.rwg[% Tersingkap b h t im dpli i w f 1 0 ~ ) i&KVql (C'1 (Csl ill lea) >!SO 4 51-75 (2 0 2 9-25 svsiaa 2.64-A,:& 24.1-25.3
t
(%I
f-t~i5. Wd MK-3 ( p p l i@!l@&)(!:!!
0.1111.15
ill
0.E-0.2
4.S4.8
0-3 ausi@a 5 - 7 6 5 9 - 3 5 1 - 7 9
ill
0.254.39
4.1-5.3
5.4-5.9
-
:-I
,.
>,I50
(2
0
>1:4
(4
-
(2
0
11-25
1
0
-
lb-25
0
o
~0-40[)
-
1.1;-1.m
8.1-9.4
0.07
ill
0.13-0.a
lili-150
0
-
16-23
5
0
1
-
ill (?I
2.6-4.1
0.%4,&
ill
0.014.02 4.3-b.2
25-:(I
0
-
41-b0
5
0
5{+5:4
-
76-1041
0
41%
5
0
!N-!A%
-
25-50
0
-
16-25
0
lZQ--W
-
51-75
0
-
41-b0
0
lW1XX
-
-
5
>&W
1-3i
TLl= tidak terukur. - = tic;& jijUPrpl da s i s t e l a b y a g dim'i~.ud MTR :miah f&.ni $, Rslsrata
TFiT
i
Tmpratur Rata-rats Tab?-_-. . . .. . . .-...
-
I
t- R q i m T n n i x r a t ~ i r 1. Ten~et-aterr t-atat-ata takman (@C) w- K e t e r d i a a n a i r 1. Tige i l . l i m fDld~iim~) 2- CM t a t ~ u t z rt-ata~ t-ata (fiat)
I
I I
I
7 :2 -:
I
I I
E
I
1 1
3 24-z
I 2 I
A, ?A,
I I
I
ST?% -
I S,L,SiCL ISiC,C:
I
1 I
x- T o k s i s i t a s 1. E e l i n i t a s c 2. i;:&alxm pirit (1.2 %) c m Lei-w~g/MEda 1. i t - i n ( X ! 2 t i - e r a j X '5.. Hz
5-
- a :
I I I
I I
...,:7 .
I . .
,:
I
<:
I
(1)
i
I I
I I I I
.:;z:;
I 7>l!:X:; I :d:+1!:Pj I .: x;
I I I I I I
;.1c:x:i ;.1<:x:i ':.=&-; . ,.
F ' .t tetap
m!sicrmn
1 I :1
3-5 Er-lr:) .:5
1
I I
::.s
I ~d:b-75
1
.:::
I I I
~d11
I
I
I
I
:::.:-3 i I :I
:;.3 .. .-,= ..:.LL,
1
:.=5
I 1
I
I 5.1-3
I
I
1 I 1
I
I
I
I
I I
i
6,s
I
3.1-5
I I I I
D41E11E;.
I
.: 75 .f: 3.1)
I
2.1~~:)
I I
2<:+4<:1
I
1
D7*t+.-.
I I I I
I
. . i ?
:?35 .:::IS
I
I
LS,W
I tidab$ ada
I I I I
1 1
C
I I
I I tidal-: ada I
I
z-35 21-13
I
I
I I I
1 1
I
:~25
.
I I
I I
p~
#at-aktet-istil:
lahm
t- R q i m T m i p r a t c c r
I
1. T m ~ e r a t u t -t-&a-
I
t a t
k r
t
a
t (cC)
b:eter&iax~ a i r
1. T i p ib:.liri, i C i l d ~ ~) ~ z $ 2. CH taiitrm-f t-akarata (nm)
1
I 1 I
T i n g k s t i r ~ z ~ ! z t i xlat~v! !
I I I
I rn
~1
I
3:+2&
I I I
I I I I G . 2 I I I ?~:&:X:I I
I K*J5W I I L I a,s i a I I ... ' C I ..-.--) I
I I I I tidak ads
I
I
9
27-31 19-18
I
17-lb
I
I
3 K?,LT,B'5 I 1 $37 I
i
I I I 3-?_,L,EC I
I
I
I I 1
I I
F'P SF'
9
1
<:75
I I
I
I
1
I 1
% :I.:
-
I !tidal-
N
I
I 1 I
..,--, .....AL
1 1
.:I&
I
I
I
I W34,E29E3I I
1 I?1,E1
1 I I 1 ic:x:x:+ ?:<:I 1
~~:X:I-~!:X:KI
I I I
LY.
z.1-z~
I
I
-7,
I I
I
I 1
I
YFI
EF.
I I I
LSpSiC,C I
3
7 : : :s1+1!:x:I 1g:::.
ada lrr~~siman
E
G
I I I 1 I I I I
Ei3
I
I
I
I
I
I
I
tE
.:::2:> ::.1l:x:I
:.ig:x:, 12. EL:>
IPS.
I
I I
.::?:&:I
Q~tx!t j
Tetap I
::- Tcii.:.sisitas 1. S a l i n i t a s (rmtac/cm)
2. Kdalsk-n p i t - i t (1.2 %) c m Lermg/Mslan 1. b::mxit-inqari (%) 2. ~ a t n a , - , pt-xb:axv i % ) 3. C ~ t u x st e r s i n g k a p ( % )
5-
I
.::: 3
I 1
:>I:&:]
I
3-5
I 1
:
:
:
I
I
I I 1 1
1
': :.
5 5 (:I
I I I I
= 1
5
= ,-lc:)
':.
.
I I I I I 1 I
E LZ
1
:.:-a' 1 : :
I I /
YE; 2:
512
I I I
24 25
I I I I
I I ::.1:~-24 1 :.J.(:FZ~ 1 :-25 I
:;
.:
1 I
'> . c. i
' C
t-ata
I
1 1 2 I
b::etet-=Aim a i r 1. T i p i k l i m ( D l d ~ ~ j~ z r , 2. M t a t ~ r ~ e rrataa
h-
:
1 I
(EUI)
X
I
I 1
(cmj 4. C::&ala~mg m t r r t &pt-ikf. HanilF i biiic 5. ci?ar,gan :
t
2
I
3. b:e~z.lm,3, t
1 1 I I 1 ::::::: 1
3
-
i A1,H1,C1, D1,El :
:
:
I
I
I
I M9E2,E3,E4 I i I I
I
:.
I I
&Z: I:
*:-57
I
1 1
:75 61:::.
I
-
I tidab: a d a I I
T0b;sisitas 1. % l i n i t a s c
i:-
m
I I
.. -,
ii
I 2. k:&alaim p i t - i t (1-2 X > c m r- L e r e r r g / W a n 1. b:e~lit-ingar, ( : X ) 2 ! t i : .( ) 3 . Pat~!%i t e r ~ i n g ' ; a p (j:) r E l w a s i (m) :
:;.
i
ifd:~
I
I
-
I 1 1
s
I
5 (:I
I
::: 1:d:x:)
2-.:::4
1 : : : : : : i 1 1
.::: ,; 2:
1 1 I
15-f Z-1.0 ... = -.. .-,
I I I I
I I I
4-8
I
1 I
I
1-
I
I 1 I I
:
I
1 .; 1 1 f 10-25 = I 7.G
-
1
...
.
I I I
m
=l
... -.,-, ,r ...
I I I
--
.. .:. LT.I
1::. 25 '::. -= LLI rd
)
153:)
I I
I I
,
I
t- K ' e g i m Teirwratctr
1
1. 7-fiin~st-ai:~tt-t-atat-a.ta ted--rtar< i cC )
w- Ketet-&is&
Ti&-e
1
L.
. .: -1 IK~
I
air
I I -:,-EF.xl<:y.
1
I 1
-3-35
1
1
:. .:
I I I
35
XI
I
I
I Al,ii=:,C-?,I I C2,Dl,M I 1 2Zd:x:+-~~:x:x:l 1 1 11:x::x:x I
1
1 B1,CI3C2 I L~.~..!.I 1 z::x:x:+2EL>:l 1 3 : :
I
i@ldfii~ ) ~< 2. CS; tat$-r!a-? t-atat-ata iirm )
1
29-32 4
I
E:z,E;z
1
7
I
I 2 ~ ~ x 31 1
I
L?3,M,EI.,E?I
I 1
.~ FPJ.:~.-....-"-.
....
1
I
I I I
I I I I
W
i E L L?
.
.r bk3alajib&7
7
t
-
t
-
( ciil)
4. b:&a l ~ J ~ E U - I g~uxtctt
,---npt-i4:.
*xi>. Fib?-ii. 5. C3-,ar,~ar,
I;%ala~a-s p i r i t i1.2 % ) cm
-
I I
-
I
I t i d a k ada I 1
c:
I I
-
I I L L t i (%) 1 3. E%tu:r, tet-5.ingl:ap i x ) I Elevasii ( m )
-
I
-
... = -r
1 . .
I:>
s .::
s-i!
I I I I I
I I I 1
&L:+~" 77
I I
-
I
I 1 I I
I I I
I 1
1.-3
-
I I 1
, 7
,
.-.,-cJ
I
I
I
I 1
1
::
5--1I:1
1 1
:::.
= -8
1 I
:,.-25
-
tetae I
:
1 1
I I
::. -
I I
I t-15
-
I
-
I
&:)
I Ps. sut-i!t:
lie-tsimm
I .
':
I I I
-
I
G , S, t C
I
-
I
I
-:8
=.
5e
I I. S i c , C
I I ticiak a d a I I
,
-7
ET
-
I
I
I 8
s- Let-a?g./&dx~ 1. i n (%I
LS,
I SZL, Si,SiLI I CL, SiCL I I I 1 .1: 13:) 1 1<x:+14$ I I
x- T o i s i s i t a s I 1. S a l i n i t a s ( , ~ ~ i i t - ~ x / c m I) 2
CPs m4 .
I I
I
I I
I I .;
d~:
:.
I
25
I I
1::. 25 i-4 :::.
SZ:I:
~~
I
1
1aftan
1
~p~ ~~
Tinghat kes-iaim I
I
fl
:ah%,
I
1
I
I
S?
I
m-
rJ,
I
a : .
I I
I I I
t- R q i m T e i i p z r a t ~ i r 1 Tenre:-ect~!t- r a t s i a t a " L a f ~ ~ i ~ v(&) ~i
.
I
I 2.5-;~:1
1 I
-
4
I
1
=:-2q.
I I 1 I
......
23-7-7
I
I
I
w li:etet-diam a i r 1. T i p i l r l i m !Ciidet~er~ ) 2. Mi tat~~u-~ar, t-atat-aka (mii)
I I
I I I I A l p E 3 B Z 3I &23DlrE1 I I 1 I 1 3.:: 1 I - - .-. 1 .:::Z~:x:x:+lE$.:x:) 1 I<'"LLd.~.+~~.~.k., - -
I
I
I
I
r- Kcrsdisi pzrakaran
I
I I I
I I I. I I
I
I
::.
1 I
.::
I t
1. Dt-ainase
l3i36T
1 1 : : . : x : I
w
I
I 7.
i.
Tel:~.t~it-( letpi-I atas!
-
7 b;+..l.-. .-,. ri
4.
I I
1
d l l t d i
ret-al..aren ma
IS-3;pL,SY-,
(CITI~
gafit~~t c-L~l.~r~!.:.
b n i1.:. Fibt-ik 5. E s ~ - ~ x i q ~ f
.1:
>$X:):
I I I I
-
I I tidal: acia I
Tairsisitas. 1. S a l i n i t a r n
2:-
I
I 1
Let-eng/Man 1.. i n (%) 2 P t L t - a - x) 3 . Pttiian kt-singlrap(;'.)
I
5-
I
L
l;':+1w
,,
I 1 I
SIC-,C '
+13
I
I I
1
1
-,c
:
,
-.
I
1
3-6
I 1 : : : I
I
I
I
I
I
I 1
I
.: 8 .. = -3
; (
0
I 1 1
8-15
510
.:
5
1
7 1 : ~ :
1 .: : 1 :. 1<+25 1 ,-25 E
I vp, p
1 1 1
1::. 1:;
.-
I .
I I
1
I
1
.;
1j:~:)
:
75
:::.
%I:
i k Trtap
5
.<
~I I
I
I.G,S,K I I 1 .: %:I I I
1 ?cI-:x,: I c:: x 1 1 Ed:+7fi I I .::: 3:; I tidal: ada I misiren I I I
I I
.< l3.:~:1
I I
5P
I
I
I I
I I I I I I
ss
r+d7
I I
-
.:: 1
I 2. i.:&alsl~zc p i t - i t (1.2 %) ciil
I E37D3TE!.
I
I I I I
I ;
I I I
I
::. &
I I
75
I I
I .:1 3:) ;:.25 .: 25
I I I I
i ate:
Lzmpit-x, 2 -8.
K t - i t w i a e:alua=i.
i . : . ~ ~ c ~ t a i1 aat-, r,
L r , t ~ l I ~ : txrsnm . kklECL3
1 i;:aral:.tet-irtii.:
I 1
latz3rj
[email protected] i:~.ezuai-ui lab-,
I
t- F:qim T E m ~ e r c ~ t t ~ l r
I
1. Tenpzt-atilt- t-atciI-ata t a t ~ r ~ ~(uCC - ,j
1 I I
w- Ketersdiax~a i r 1. T i p ib:.lim (Old9TGc1 2. M "itd-rban rats-
r ~ i t a( ~ i r i i )
r- V;mdisi ~ r a k : . a r a n 1. Dt-ainase
2. T&:st~tt- ( l a p i s f
atas
.-
L~~€33g/l')slSJl 1. Ke-.. - .t 2 1 ~ ingc-t (%) 2. I t ( 7 i. m-ii~m tet-ringiiap(%!
E
E-
E l e v a s i (m) :
, 1
1 I
I
I
I
7
a : .
'I-. i7-.-.L CP.
2z,-z
I 1 1
-zq .-.-.
21-zr:)
I
i
I C1, 1 2 1 1 1 1 :.ZXx:x:+4:x:x:) 1 1 d 1
Z%:x>:+Z~:x:x:)
1
,
I I tTW, w I I L I
I
:: 1 :
I I I 1 1 1 t i d a k ada I
I I
;: 8
1
I..
... =
I
LG
(:I
S
EdX :7 :
i::
I
I
I I I
p. 5 p
I
LSp EC
I I I. I
I I 1 7r:iW I i I . 1 : I .:; 75 1 .;:&:I Itidak ada
I
I 1
:. 74
I
%:: =:I
I
I
I I
I
I 1 L&!:>:Y?-.. S.-x-.K) - I d 1 1
I C4TD1?D23D31
'
.:
&:n:x:~
:q
1=""-) -Sh
,1-15
1 I
510 .: 5
1 I ! I
I
I
SE
I
VpI
Sic, C
I I
G , S , ti3
I I .. ' 1 . 45-&? I I 1 1(:B+13:1 1 7:rlCX:) 1 w-75 I rr~tsiman I
I 1 1:: 1 1 5 I 5
I
I I
:: 45
I I I 1
::..
1d :1 :
I
::.
1t:X:)
I :. 75 ips. s - l t x l t : I Tetap
I :
I 1 I
I
F.
,
I 1
I
I
I
I E : 1 , EZ, 531 fL?,
I
I
,
6
P4
- 1
5
I 24-2s
I 3. k::&a l amaJ-7 :et-ai:arm !cm) 4. b::Ed-1-=i a l l a r t g x ~ t d - ~ t s i. prib; k b n i i.:. Fibt-it<. 5 . C&i-~mgXb
z
I
S1
I
1 1
zzv2it
1 I I I I I I I 1 I I
I .1:
FL:)
j:. 2 5
:r- 25 I'd :::. Fdx:):
I I I
I a
t
-
-
I I
b:@tet-diax, a i r
I
7
w-
2
~
I ~I 1
1
1
r . ? .
I
2 : ~
I
= -
I
1
I
I
I
LS, Xa_, Lp I
641, C-3
I I C%D1, D2 I D D4, E
T~clisisitss 1. S i l i n i t a c (
c
m
I
I
5p, e
I I. a?-r. qiC, C
T.
I I I I " 4:-S? I 1 II:X:+L:~:) 1 75-1(:X:l
I cr@-~siliis, I
I
I
1
.:'
2
I 2. tiwlilialari~t p i t - i t (1.2 %) c m
1
.:1 13:1
I
,
1
I 1 1
2-(4 :
I
3:)-75
I
Lere-~g/Y&xi I 1. )::mi?-ingar, (%) I 2. Eiatiia-, p ? t - ~ ~ ~ ~ i .(%; :aa~ I .L,. EQ~LI~VIt e t - s i n g k s p ( % ) I
I
:.
-7
r Eleiiasi
(m) :
:
-
r a.
:: 5
I 1
CI
I
.:. = - ,I
E-15 510 i:5
I
I
1
4-8
1
::.8
I
I 1 I
:1::
I I I
.: 3:)
I I I
1
I
5-
I f
I I
I rrd4,s
I 9% SiL,SiI I a,sia I I I I :. 13:) I ?re147 I I I I .:~CKI I -:75 I 1 .< 3:) I I tidak ada ltidak ada I I I I
I
.:: j.(:x:~
I
>:-
I I I
.: 7.4 .: 21
1
1
I I
ili
N
=-?I
1 :::.:x::x::~ 1 ;:. :&x:~ 1 I XT:X:X:I-~.~C:1 ~?: ~: Ix ~:b-icx:x:1 1
:x:x:::x:
I I
I
I 1
I
I
(17~3)
I I
_-
2 ~ 24-77 ,,
1
3
I
2. M *IEll-~rt%r t-ata-
I
SZ
I
I 1
( O l c i s r r ~j +
t-ata
I
S1
I
1. T i r e i k l i m
I
I
I t- Fiegim T m ~ e t - a t u r 1. I m ~ p e r ~ t t ~ lt-akaitt-sta tat+-uEm (c*?1
I 1 1
T i n g k a t tceze%-~aiar~ lahan
I
laPkzc
I 1
I
I
,
I 1.: 1 : I : 5 1 525 1
I :. 3:) ::.25
:. 25 N :::.
d :x:):
I I I I
T a t e l LaXpit-ar, 2-11
.
];it-:=7 e t-la - e+'ai~!asilk:c?--\aim ~ w t ~ i'iak-lama-t Kopi F:iitretsta
X
5
'.I LS,
lahan
SiL,
I
I 1 : : I
I
-
-
I c
I I
l ; : & a l a j ~ ~ yp i t - i t
1
(1.2 % j cm
I
I
I I
3:+w -
-
I
.:: 1
I 2.
I
'
t i d a l a d a I ~~$-tsi~m
I ticla!,: a d a ,:-T o k s i s i t a s 1. S a l i n i t a s '
1
I 1
I 1-.::.3
I
-
1 i
-
1 I
1 I
I 2-4
I
::.4
I
-
I I
-
I I I
I I
1
t- F:qim T e x p r a t ~ t t 1. Tex~et-aht-t-atat a t a (LC)
I
1 I I
2s - 2 ,
I 1 I
I
7
-
1 I I
I
I
1
-
. > I : !
I
I
I \
:) 7.
<
I i
>Yl:
!
I
I
K ~ t e t - c d i a ma i r 1. T i p i k l i m ( @ldeT!& 1 2. CH tkiitn;r$ :-atet-a'ia ( m )
1.r
I 1 1
I
I
1 5 ; 7 1 1 :~:x:!l:+T~:!l:x:l
; .
1 :>.7i:x:x:+*:x:l!:)
I
I
I
E C7,DZ
1 1 :?Lp:x:x:+:d:~:x:! I
I fl
d
i pt-akat-&-I
I
I. Dt-ainas~
I
2. Teis-iur
I
Iri
I ( lapi~.;r,
atas) S. b::&alxsn perakat-an (rm) 4 b i d a l ~ i @ gem~t*.it n sapt-ib: tknil: Fibt-ik 5. Cs-tz~gars
.
I
I I 1 1 I I 1
1:: 1
-
I tidal. ada
I I
,:-Toi:sisitas I 1. S l i n i t a s frmh~s./crn! I 2. b:dalxcr, p i t - i t (1.2 :!) cm
t
I I I S I I I
-
I I
1
:>. 1?d:I
1) C ~ / F X I , 1 5 ~ 3 ?IM Idl - . I n S n r ~ m s iPertmi*!,
I : 1 I
1 1 1
I
C4; D4; E
.: -,:
I I I I
ciii.i;ncE 9
%
Sic, C
I.
:
I
I I 1
-
I .I
I I
i p; VF I I G,S,HZ,LS I I I
51-75.
I -
1 I I I 1
I 1
I sf;E
1 ! I
?&:x:x:? ?x:.x:I:
-~
8
t-
D1
ii 3:)
-
I I I I I I I I I I I
1 1 I 1 t i d a l ada I tidair ada lm~~sim=m;Ps.Su/ I I I rut; Trtap ! I & I 1 I I I I I 1 1 1-2 1 :>.2 I I I I i I I I I -1 1 1: x i 1 1 ,::: 75 1 t:
I
t- R q i m T e i x p e r a t ~ ~ r
1 I I
I. Tanpet-atctt- ratat a t a (CG)
I 1 I I
w- Keterc&iax~ ait-
1. T i p e i k l i m !Ol d e ~ m )s 2. CH t a : ~ b m n i-atarata irm)
3
I 1 I
- 2
I I
:
:
x
bi
2. Tekstut- ( l a p i ~ a - r
I L
atas) 3. birjalsman ~ei-z~lrat-an(cm) 4. bkdala~mrg~rkd-lt L~pt-ik:. kxik F i bt-is.: e Cmartgan
I SiL; i 1
>.
1
I 1 I
I I tidair ada I
.
I
I
Tnksisitas I. % . l i n i t a s !rrmirf/cm!
i:-
2. lb:&al%tart
I
(1.2 %) cm
I. b:exiringan (% ) 2. B a t ~ t a ipermd;aen(%) .i. B a t i ! ~t e ~t - r i n g k a p ( % ) Y
E-
E l e v a s i (m):
7
I I
pit-i t
I s- L e t - a - f g / M x ~
... ., 1
I >.
13:)
i
I
I
I 1
I I C4,Dl,D2,
I 1 I 1 I
8 .: 5 .::
I
I
I I
; I I I
1 I
<'
27:;
,
I
5.F
Ec
~
I I I F';z.E I 1. I I LS; Sic; Cl I I I I 1 I ? I I I 1 751Cx:) i:, I : : I ..= I I
I
1 I I I I I I
Eg S
I
Iz~:l-1w .:: 75 :
:
31
.::
:.
I!:):> 3:)
I F.5. I
Tetap
I I I
.;: 8
I
,
.
1 I
2 -<4
I
I I ?II . - .
,
I
1 I
4 - 8
I I
Stntt;
I
8-13
I
:
[
:-I<; .::5
[
1-35 ::. I
-=; = ,
I I
75
I I I I I
:::. 35
I I
I -32
I l 1
.: '
75-1<:p:,
I
:::.
I
I I I
:
I I
I:, II:x:)
I
I 1
~
'FgE
I I t i d a k a d a I mtsirim~
I
<:I
F i l ; IZ-3
.:
.
I D3,t%,E I I :f. =d-xi7xIL..J I 1 ::::x::x:: 1 :>.lfd:x:l-lz~:x:>1 >.Izi:~:l-l<:x:x:~1 .::: I(:x:x>
I
I
I I I
I
1 I
:>. 7
1
3:~:) I
-
I
I
I
I
ra:
I
I
3 - 4 1 22 - 3:) I
7-
,
I
P-
-
HI; BZ; E.31 m;CI;CZ
I
r- i.:wrdisi prralrarm 1. Dt-airtacr
27
I
1
:. 25 :>. 25
I
I 1
-"'#.->.)
.-
N j..
d:x:>:
-.
I I::;ai-akteristil; lai-mi
z
I
t- R q i m Twripi-atc!r 1. T e n p i - a t u r t-ectai-ah ttaI%ufm (&)
w- Ketei-&iam a i r 1. T i ~ el!.ilirc lO1dmim1) 2. M "Lt#-u-mrl traLCC7-
rata
z
a
[XTST,)
b:&al&T,x,
(cmj 4 . h : d a l c ~ mgantut t
.
=
a
t
-
Sapt-ii: k~rii. Fibrii.: C&nmgan
S1
I I I I
2 : - I::
I I 1 1 I
-a& . 31
-
8
I 35
10 - pa
I
I I I I 1 ~:d:x:+*:x:x:) I
I I I I I I I I I I I I I I
I
I l n g t r a t liE-ezz~taix~ lati=v,
I
1 E,E1,£3 I
I 1 @:x:x:+&:x:x:) I : : x : 1
I I 1 I
I r-7
c-,
2 -4 17
-
12
I I E:3;C4;iF I I 1 ~cx:x:w:x:~ /
I
I I 1 I
N
:i.41:)
.< 12
I
X;L;m-: SiL;Si;CL; Sill;= :.1 72:;
-
-
tidal.:. a d a
.I 2 I I I I 1 tidai: a d a I
1 15-19 I I I I I r#.ts.irx! I
I
I 82;W;E4;E4; 1 I A;Bl I 1 <: 4:x:l I
I sF';r&!;b!
I I I 1 I 1 I
I Permane-(t I Tidal I G I I I 1 ::: 15 I I ::: 10 ".... _. ,r) I I I F's- S - t i - ~ t t ; I Tetau
I I I I
I
Ti.ngks:
1 I
l~:at-al..;.te~-i~.tit:, 1ai-w~
I t- Fiegim T ~ i n p r a t n t -
i 1
1. T w t ~ e t - a t ~ ~I-akatt a t t a u i C S) ~
l:ez~J!aicu~
I
I
S1
c . 2
-
1
I
I I
1 1
31 - 1.5 10 - 1s
1
I
I
I
1. T i p e i i l i l i m IOlde~eU7)
A;Ecl;iclI
2. CH tatfin&-$ t-atat-ata !mn)
I I
~>~:X:+&:X:X:! 1 ~:X?A~-&~X?I:I1 1 1 : : : 1
E:7;C2;EI
I
I I LS;L;rn-;
t b z i k:. Fibril: 5. Ci-!ar~gar,
I I I I
1 s-Lerertg/Wart I b:m~it-ingm ( % ) 2. L t .( X 1.. E a t i ~ z ntet-singkap(X1
.
e- E l e v z s i (m) :
1
(
12
I
I
I
El: E-?
/ W;iI;;E4 1 >: &.:x:x:! 1 . QIP:!
I
I
I
: : : : I
-
I
I
I 1
I 1
:>. 1S! 1
I
< a
1 I
.: 5 !:r
I I S
c:
~:x:x:I
I 1 I
I I
1. -
'
c
-
15
I I 1
:. 10 :'. 1 C I
I I I
I P5. SLltxlt;
I I
I
Tetav
I
:,.
I I
I
<
/I
I
I 1
1
5 - 15 5 - 1
1
-
1
1c:r
I
7Er1Cii)
-
I 1 1 I I
:.1>30 >1C!-25 E -z= .-.,
I
I
I 5
I
G
I I I
I I I tidai: a d a I
S
Tidal
I I I I 1 I
I 1
12
I C4;Dz;Dz;
I
I I
I I 1 I I
C-l;D1;
'., !A::
,:-T o k . s i s i t a s I 1. Sdiriita.5 (iimtc~-/cm) I 2. b-fdalcu~m p i r i t (1.2 X ) ctn
-
! I' S;Sf;K
LS; C
I SiL;Si;CI_ 1 SiCt;Z 3. Kdalcfia-I perairat-an ( ctz) 4. C'Edalai~mn g a z t c i t Z+.pt-i .:b
.: 411
I
I
I
1
- I
I
I I 1
I
17
N
I 1
I
1
~rKetersediaar, a i r
I
P.7
a : .
I
I 2:
I
I
7
I 1 I
l a b
I
,
I
I 1
I I
:;. ZJ:!
>
1 I I N
25 )- 25
I I I I
I I I
.:
Z:x:x:!
karet
kelapa s a ~ i t 1:elapa
miringan lereng atuan di peran~kaan atuan tersingkap levasi
Cengkeh
Eopi (riibustal
Lada
Jeruk
Tebu
Sapi
I:erbau
84 i a k l Lapiran 4. Potensi K ~ w a i a ndan Fiet~rsediawL s b ~ #asing-aasing Exasatan dl Yllayah Studl.
",15ti.3 L a m
E%%3atw Ire as K r s ~ u a i a n t (Fusat t . z a ~ t s n i kr~tiii;; ifitternatif ( f ~ ~ e r ~ d l a a n , H Pmggunsan) al 1 SBQO~LI Kacuas *Prl 19733 ST ( P ~ / J g l ~ r l f s l G ! I ~ / E p l C (%iqgau) ? ~(VI + LuRr/ib16%t-k! 2 Srkadau Hilir $[:#I S 6%"" fi i%kadau) sl [krlls RllCLfEplLd) s? rk/Pq/Jg/St/fd/Jr/ib)
:$
I6 b21
12.03
f
35 948
42.14
B
3 77?
911.28
B
C 3 281 LaIJrfTblRhlt-kl S IFdt-k) ,. , ii 4: 424 ~1 ):r/J:s RllC~li:p/Ld\ \~=i~~~~~/sk:r.c;:~r~~~ R 4W!
29.25
C
41.32
R
2.97
D
:;
3
k l i t a n g Hilir ( a n g a i fitak)
Mia (iirliau) 5 Tayyw HiIir (Tayal
4
7
9
LW f97M14
Klk is372 1
H S, (Pu/JqlKr/ik/Ki:Ck:epl
4
R
31 073
43.25
R
CI
25 5%
21.87
B
A
13 143
21.51
C
C
17 226
18.25
C
B
35%
. 8.97
D
C
24 375
42.84
R
D
-
-
D
A 31 415 21 ~k/Pq/JglP/i.diJrlTti i ~ ~ ~ l / ~ k / ~ $ / ~ d ~
62.71
h
A
25 5W
b4.14
R
A
3 2%
37.57
R
s?;
B
4 C<#
8.M
D
S Fat-kf
B
5
9.44
D
Fj (Myd/Ksl$/Jii/Zr[Kll
H
31.S
f;
I a y a thlu (Scisoki
K~hva (Emhayan)
l(I tjanoa l ~ a n
[ M g a Tarant !l M u a i (Wuai!
%!ep INd@;Citdpi I:. Jangtang I4 %~kok (KEiiilkull 12
LB 262771 M 141~11 &lk ( 3 ~ 1 )
W3i145
17 i6sya (Ibyal
L# 6 x 1 .m
i a ' ( i 1
S Fat-k)
q
$I kKs/P~/PglJg/Sk/RdIJr/Th! l i l n/lplLbl
Klii ~ 1 T d b J
N R (2435) .
" m,
H!!T
j51251
hy R j T l
I8 Parindu i F w t Dmil
L# /?:y ?a ~33
19 Toha iierajui
kX? W l ] HJ6 (:;ill
-
iota1 g-s . Persen t a iertedap Luzs ~i&t Terzdia (Ha) K ~ a i a r a nfk1
P I J /ErlYz[KllCkll:pl (Li/J?/ib/~a~-kl
5 (Pn/J~/fr/f~lK!/Ci/ip/ L~/Jr/ib/&t-kl -
s?;
1 {P~/rg/JglE*lt:dlJrlibl F$hk/~~~il
$ ' {Ps/Pg/Jg/$/I:d/Ji/ihl :nKi CLIb Ildl Ck/i,p/Ld/Jrli61Rhl~-k)
6(<1
35 3 4
Tabel
No
Lampiran
Kecamatan
6.
Kepadatan Penduduk dan Tipe Jaringan J a l a n T i a p Kecamatan d i W i l a y a h s t u d i
Kepadatan Penduduk Bobot Tipe Angkatan Kerja Jaringan fumur>lO t h n )I 1 J a l a n2
................................... 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
Sanggau Kapuas Sekadau H i l i r Belitang H i l i r Meliau Tayan H i l i r Sekayam Tayan Hulu S e k a d a u Hulu Kembayan Nangataman Beduai Nangamahap Jangkang
1 4 Mukok 15 B a l a i I6 B e l i t a n g H u l u 17 18 19 20
Noyan Parindu Toba Bonti
25 27 18
Bobot
........................
16 15 13 19 17 20 15 15 22 8
A A B C C C B C B C C B D
21 37
B A
9
D D A D D
Aspal-Aspal B a t u -Batu Tanah-Tanah Tanah-Batu B a t u -Tanah Batu -Batu Aspal-Aspal Batu -Batu B a t u -Batu B a t u -Tanah B a t u -Batu Tanah-Tanah B a t u -Tidak Ada B a t u -Tanah B a t u -Batu Tanah-Tidak Ada Tanah-Tanah Aspal-Aspal Tanah-Tanah B a t u -Tanah
S u m b e r :1) K a n t o r S t a t i s t i k K a b u p a t e n S a n g g a u , 2 ) Bappeda Kabupaten Sanggau, 1988
1989
A B C B B B A B B B B C D
B B D
C A C
B
cs,gg3u
i:ap~&
; C;ekada? b'ilii 3 g e i i t a g Hili: 4 klia? 5 SS@D H i l i i b 7
8
T*/%& b3lu Sriadau b i i u
9 t:?ab3fz, 1O 8mga i a s s
11 &wusi 12 tialga #:hap 1:. dwgiang
-.
Ilnggi iirrjgi Wang kadah -. liriggi Hmdsh Tinggi :\wan? w%-g, Rdin F:w,da>, fiwgdah Sangat Xmdah w a g Tmggi R&ah P J
Sagat
F:&ah w3rq kr~gai
Sangat RErrdah