LANDASAN KONSEPTUAL PERANCANGAN TUGAS AKHIR
Diajukan Untuk Melengkapi Tugas-Tugas dalam Memenuhi Syarat-Syarat Guna Mencapai Gelar Sarjana Teknik Arsitektur Periode Juli 2015
PENGEMBANGAN GOA MARIA PALASARI DI JEMBRANA SEBAGAI TEMPAT ZIARAH DAN RUMAH RETRET
OLEH: DENALIA CHRISMA 0904205090
UNIVERSITAS UDAYANA FAKULTAS TEKNIK JURUSAN ARSITEKTUR (REGULER) 2015
LANDASAN KONSEPTUAL PERANCANGAN TUGAS AKHIR
Diajukan Untuk Melengkapi Tugas-Tugas dalam Memenuhi Syarat-Syarat Guna Mencapai Gelar Sarjana Teknik Arsitektur Periode Juli 2015
PENGEMBANGAN GOA MARIA PALASARI DI JEMBRANA SEBAGAI TEMPAT ZIARAH DAN RUMAH RETRET
DOSEN PEMBIMBING: Ir. I Nyoman Surata, MT I Ketut Mudra. ST., MT
UNIVERSITAS UDAYANA FAKULTAS TEKNIK JURUSAN ARSITEKTUR (REGULER) 2015
ABSTRAK Ruang hijau merupakan sebuah konsep pembangunan suatu kawasan yang memberikan pengaruh terhadap kualitas lingkungan, tata guna lahan dan citra pada kawasan tersebut. Kajian konsep ruang hijau dilakukan untuk mempertahankan karakter visual yang membentuk identitas kawasan itu sendiri. Berdasarkan kasus pengembangan kawasan Goa Maria Palasari, Jembrana, Bali,sebagai tempat ziarah, konsep ruang hijau digunakan untuk memenuhi kebutuhan ruang terbuka dan memperkuat gambaran kawasan sesuai tujuan, sifat, dan karakteristiknya. Kata Kunci: ruang hijau, ziarah goa maria, visual kawasan
ABSTRACT Green space is a concept of development in an area that bring the impact to the quality of environment, land use planning and the image of it’s area. The study of green space was carried to maintain the visual character which will forms the area itself. Based on the case of regional development of Goa Maria Palasari, Jembrana, Bali, as a place of pilgrimage, the concept of green space used to meet the needs of open space and strengthen the regional identity that fits to the purpose, nature and characteristics. Keywords: green space, goa maria pilgrimage, visual area
i
KATA PENGANTAR
Puji dan syukur penulis ucapkan kepada Tuhan Yesus Kristus yang telah memberikan kasih karunia dan anugerah yang sangat besar sehingga penyusunan Landasan Konseptual Pengembangan dengan judul : Pengembangan Goa Maria Palasari Di Jembrana Sebagai Tempat Ziarah Dan Rumah Retret dapat penulis selesaikan tepat pada waktunya. Penyusunan Landasan Konseptual Pengembangan ini merupakan persyaratan dalam menempuh Studio Tugas Akhir Program Studi Arsitektur di Fakultas Teknik Universitas Udayana.
Landasan Konseptual Pengembangan ini dapat disusun dengan baik tidak terlepas dari bantuan, bimbingan, dan arahan berupa petunjuk serta informasi dari berbagai pihak. Dalam kesempatan ini penulis ingin mengucapkan terima kasih kepada: 1. Bapak Ir. I Made Suarya, MT., selaku Ketua Jurusan Arsitektur, Fakultas Teknik, Universitas Udayana. 2. Bapak Ir. I Nyoman Surata, MT., selaku Dosen Pembimbing I Mata Kuliah Studio Tugas Akhir Program Studi Arsitektur, Fakultas Teknik, Universitas Udayana. 3. Bapak I Ketut Mudra, ST., MT., selaku Dosen Pembimbing II Mata Kuliah Studio Tugas Akhir Program Studi Arsitektur, Fakultas Teknik, Universitas Udayana. 4. Bapak Dr. Ir. Syamsul Alam Paturusi, MSP., selaku Dosen Koordinator Mata Kuliah Studio Tugas Akhir Program Studi Arsitektur, Fakultas Teknik, Universitas Udayana. 5. Bapak Ir. Gusti Suarya, selaku Arsitek Gua Maria Palasari di Jembrana. 6. Kakak Theresia Normawati, SE., Maria Galianti ST., dan saudara-saudara keluarga besar penulis atas dukungan secara moril, finansial, dan motivasi selama mengikuti perkuliahan dan dalam menyelesaikan laporan ini. 7. Teman-teman seangkatan dan seperjuangan Felix J. F Siburian, Angela Sujanuarti, Gareth Evans dan Julwansen Manik yang selalu bersama dalam
DAFTAR ISI HALAMAN JUDUL LEMBAR PENGESAHAN LEMBAR PERNYATAAN ABSTRAK ................................................................................................................ KATA PENGANTAR .............................................................................................. DAFTAR ISI ............................................................................................................. DAFTAR GAMBAR ................................................................................................ DAFTAR TABEL ....................................................................................................
i ii iv ix xiii
BAB I PENDAHULUAN 1.1 Latar Belakang.................................................................................................... 1.2 Rumusan Masalah............................................................................................... 1.3 Tujuan ................................................................................................................. 1.4 Metode Penelitian ...............................................................................................
1 3 4 4
BAB II
STUDI PENGEMBANGAN GOA MARIA PALASARI DI JEMBRANA 2.1 Kondisi Fisik Goa Maria Palasari di Jembrana............................................. .. 6 2.1.1 Lokasi Pengembangan .......................................................................... 8 2.1.2 Kondisi Geografis ................................................................................. 9 2.1.3 Topografi dan Kemiringan.................................................................... 10 2.1.4 Geologi.................................................................................................. 10 2.1.5 Klimatologi ........................................................................................... 10 2.1.6 Hidrologi ............................................................................................... 10 2.1.7 Tata Bangunan ...................................................................................... 11 2.1.8 Ruang Terbuka ...................................................................................... 11 2.1.9 Sirkulasi dan Parkir ............................................................................... 12 2.2 Kondisi Non Fisik Goa Maria Palasari di Jembrana ..................................... 13 2.2.1 Fungsi dan Tujuan Goa Maria Palasari................................................. 13 2.2.2 Bidang Kegiatan ................................................................................... 13 2.2.3 Jenis dan Pelaku Kelompok Kegiatan .................................................. 14 2.3 Analisis SWOT ................................................................................................... 14 2.3.1 Kekuatan (Strength) .............................................................................. 14 2.3.2 Kelemahan (Weakness) ......................................................................... 16 2.3.3 Peluang (Opportunity) .......................................................................... 16 2.3.4 Tantangan (Threat) ............................................................................... 17 2.3.5 Hasil Analisa SWOT ............................................................................ 17
iv
2.4 Spesifikasi Umum Goa Maria Palasari di Jembrana.................................... . 2.4.1 Definisi.................................................................................................. 2.4.2 Fungsi.................................................................................................... 2.4.3 Tujuan ................................................................................................... 2.4.4 Sasaran .................................................................................................. 2.4.5 Batasan .................................................................................................. 2.4.6 Klasifikasi Fasilitas Goa Maria.............................................................
BAB III PEMAHAMAN GOA MARIA PALASARI SEBAGAI TEMPAT ZIARAH DAN RUMAH RETRET 3.1 Tinjauan Ziarah ................................................................................................. 3.1.1 Sejarah Perjalanan Ziarah ..................................................................... 3.1.2 Sejarah Tradisi Ziarah Maria ................................................................ 3.1.3 Tradisi Ziarah Dalam Agama Katolik .................................................. 3.1.4 Aspek-Aspek yang Mempengaruhi Ziarah ........................................... 3.1.5 Makna Ziarah Bagi Umat Katolik ........................................................ 3.1.6 Pelaku, Kegiatan dan Fasilitas .............................................................. 3.2 Tinjauan Kegiatan Retret ................................................................................. 3.2.1 Pengertian Retret................................................................................... 3.2.2 Pengertian Rumah Retret ..................................................................... 3.2.3 Tujuan Retret ........................................................................................ 3.2.4 Jenis Retret ............................................................................................ 3.2.5 Isi Acara Pelaksanaan Kegiatan Retret ................................................. 3.2.6 Studi Pewadahan Kegiatan Retret......................................................... 3.3 Konsep Tri Angga Dalam Arsitektur Tradisional Bali .................................. 3.4 Arsitektur Ruang Luar ...................................................................................... 3.4.1 Faktor Pendukung Arsitektur Ruang Luar ............................................ 3.4.2 Faktor Pendukung yang Mempengaruhi Kemudahan, Kenyamanan dan Keamanan ...................................................................................... 3.4.3 Elemen-Elemen Perancangan Visual .................................................... 3.5 Tinjauan Terhadap Proyek Sejenis .................................................................. 3.5.1 Goa Maria Air Sanih, Buleleng-Singaraja, Bali ................................... 3.5.2 Goa Maria Sendang Jatiningsih, Yogyakarta ...................................... 3.5.3 Goa Maria Kaliori Banyumas, Jawa Tengah ........................................ 3.5.4 Kesimpulan ........................................................................................... 3.6 Spesifikasi Khusus Goa Maria Palasari di Jembrana .................................... 3.6.1 Pengertian dan Batasan Proyek............................................................. 3.6.2 Lingkup Pelayanan .............................................................................. 3.6.3 Fungsi....................................................................................................
v
18 18 18 18 18 18 19
20 20 21 23 24 26 27 29 29 30 30 31 34 36 37 40 41 42 43 44 44 47 50 53 54 54 55 55
3.6.4 Sistem Pengelolaan ............................................................................... 55 3.6.5 Lokasi.................................................................................................... 56 3.6.6 Klasifikasi Fasilitas ............................................................................... 56 BAB IV TEMA DAN PROGRAM PENGEMBANGAN 4.1 Tema Pengembangan ......................................................................................... 4.2 Program Pengembangan ................................................................................... 4.3 Program Performansi ........................................................................................ 4.4 Program Arsitektural ........................................................................................ 4.4.1 Besaran Ruang ...................................................................................... 4.4.2 Hubungan dan Organisasi Ruang ......................................................... 4.4.3 Sirkulasi Ruang ..................................................................................... 4.5 Program Tapak .................................................................................................. 4.5.1 Analisa Pemilihan Lokasi Tapak .......................................................... 4.5.2 Analisa Tapak .......................................................................................
57 58 72 76 76 82 84 85 85 88
BAB V KONSEP PENGEMBANGAN GOA MARIA PALASARI DI JEMBRANA 5.1 Konsep Pengembangan Tapak ......................................................................... 5.1.1 Konsep Entrance................................................................................... 5.1.2 Konsep Zoning ...................................................................................... 5.1.3 Konsep Bentuk dan Pola Massa............................................................ 5.1.4 Konsep Sirkulasi pada Tapak ............................................................... 5.1.5 Konsep Ruang Luar .............................................................................. 5.1.6 Konsep Parkir ....................................................................................... 5.2 Konsep Perancangan Bangunan ....................................................................... 5.2.1 Konsep Zoning pada Bangunan ............................................................ 5.2.2 Konsep Entrance dan Sirkulasi pada Bangunan ................................... 5.2.3 Konsep Tampilan Bangunan ................................................................. 5.2.4 Konsep Ruang Dalam ........................................................................... 5.2.5 Konsep Tata Lansekap .......................................................................... 5.2.6 Konsep Struktur Bangunan ................................................................... 5.3 Konsep Perancangan Utilitas ............................................................................ 5.3.1 Sistem Jaringan Listrik ......................................................................... 5.3.2 Sistem Pencahayaan .............................................................................. 5.3.3 Sistem Penghawaan .............................................................................. 5.3.4 Sistem Pengadaan Air Bersih ............................................................... 5.3.5 Sistem Pengolahan Air Kotor dan Air Hujan ...................................... 5.3.6 Sistem Telekomunikasi ......................................................................... 5.3.7 Sistem Pengolahan Sampah ..................................................................
93 93 96 99 101 104 106 108 108 112 117 118 119 123 125 125 126 128 130 132 134 136
vi
5.3.8 Sistem Proteksi Bahaya Kebakaran ..................................................... 137 5.3.9 Sistem Akustik ...................................................................................... 140 5.3.10 Sistem Proteksi Bahaya Petir ............................................................... 143 DAFTAR PUSTAKA GAMBAR RANCANGAN DAN PENGEMBANGAN
vii
DAFTAR GAMBAR Gambar 2.1 Gambar 2.2 Gambar 2.3 Gambar 2.4 Gambar 2.5 Gambar 2.6 Gambar 2.7 Gambar 2.8 Gambar 2.9 Gambar 2.10 Gambar 2.11 Gambar 2.12 Gambar 3.1 Gambar 3.2 Gambar 3.3 Gambar 3.4 Gambar 3.5 Gambar 3.6 Gambar 3.7 Gambar 3.8 Gambar 3.9 Gambar 3.10 Gambar 3.11 Gambar 3.12 Gambar 3.13 Gambar 3.14 Gambar 3.15 Gambar 3.16 Gambar 3.17 Gambar 3.18 Gambar 3.19 Gambar 3.20 Gambar 3.21 Gambar 4.1 Gambar 4.2 Gambar 4.3 Gambar 4.4 Gambar 4.5
Peta Pulau Bali ……………………............. .....................................9 Peta Lokasi Goa Maria…………………………………….. .............9 Pelataran Goa Maria..................................……………… .................11 View Goa Maria Palasari………………………………………........12 Ruang Hijau Pelataran Goa Maria …………………………… .........12 Area Parkir Goa Maria Palasari........…………… ..............................12 Area Parkir gereja Katolik Palasari....………………………… ........12 Jalan Utama Desa Ekasari....................................................…… ......15 Gereja Katolik Palasari.........................………………………… ......15 Candi Bentar Gerbang Gereja..............................……………… ......15 Gerbang Masuk Goa Maria…………………………………… ........15 Jalur Jalan Salib Pendek………………………………… .................16 Konsep Tri Angga Pada Alam Lingkungan …………………....... ...38 Penerapan Konsep Tri Angga.....................…………… ....................39 Goa Patung Bunda Maria …………………………………….. ........44 Rumah Retret..................................……………… ............................44 Track Jalan Salib....................................................……… ...............45 Rumah Pengelola dan Toko Souvenir...……………………… .........45 Lobi..............................…………………...........................................45 Paviliun ……………………………………… ..................................46 Kafe ………………………………… ...............................................46 Area Parkir Pengunjung .....................................................................47 Pelataran Goa Maria..............................………………… .................47 Pendopo ……………………………………… .................................48 Salib Kristus ………………………………… ..................................48 Kapel..............................………………….........................................49 Ruang Serbaguna ……………………………………… ...................49 Goa Maria ………………………………… ......................................50 Stasi Jalan Salib ..................................................................................51 Rumah Retret..............................………………… ............................51 Taman Doa Rosario ……………………………………… ...............51 Toko Souvenir ....................................................................................52 Area Outbond ………………………………… ................................52 Struktur Organisasi Goa Maria Palasari di Jembrana.........................65 Alur Kegiatan Ibadah Jemaat.....................…………… ........................70 Alur Kegiatan Rohaniawan …………………………………….. ........70 Alur Kegiatan Petugas Ibadah..................................……………… ......71 Alur Kegiatan Persekutuan Rohaniwan …………………………… .....71
viii
Gambar 4.6 Gambar 4.7 Gambar 4.8 Gambar 4.9 Gambar 4.10 Gambar 4.11 Gambar 4.12 Gambar 4.13 Gambar 4.14 Gambar 4.15 Gambar 4.16 Gambar 5.1 Gambar 5.2 Gambar 5.3 Gambar 5.4 Gambar 5.5 Gambar 5.6 Gambar 5.7 Gambar 5.8 Gambar 5.9 Gambar 5.10 Gambar 5.11 Gambar 5.12 Gambar 5.13 Gambar 5.14 Gambar 5.15 Gambar 5.16 Gambar 5.17 Gambar 5.18 Gambar 5.19 Gambar 5.20 Gambar 5.21 Gambar 5.22 Gambar 5.23 Gambar 5.24 Gambar 5.25 Gambar 5.26 Gambar 5.27 Gambar 5.28 Gambar 5.29
Alur Kegiatan PA ……………………………….................................71
Alur Kegiatan Pengunjung........…………… .....................................72 Alur Kegiatan Servis....…………………………… .............................72 Alur Kegiatan Pengunjung (umum)................................................... 72 Sirkulasi dan Organisasi Ruang...................................... ..................72 Site Tersedia...…………………………… ........................................87 Batas-Batas Tapak.....................…………… .....................................88 Bentuk Tapak...................................................................................... 89 Sirkulasi pada Tapak........................................................................... ........ 90 Vegetasi pada Tapak .............................................................................91 Jaringan Listrik ……………………………… ....................................92
Lay Out Plan..................... ..................................................................94 Analisis Entrance Tapak.....................…………… ...............................95 Analisis Zone Kebisingan …………………………………….. ...........97 Analisis Zoning Tapak..................................……………… ................98 Analisis Zone View Tapak …………………………… ........................98 Hasil Analisis Zoning Tapak..................... .........................................99 Analisis Bentuk dan Pola Massa.............................................................100 Bentuk dan Pola Massa …………………………………….. ...............101 Sirkulasi Dalam Tapak..................................……………… ................103 Sirkulasi Pejalan Kaki ................................................................................. 104 Alternatif Pola Parkir.............................................................................104 Konsep Pola Parkir................................................................................106 Analisis Zoning Ruang ................................................................................ 107 Zoning Ruang .............................................................................................. 109
Konsep Sirkulasi Bangunan..................... ..........................................111 Konsep Tampilan Bangunan ..................................................................115 Kolam dan Jalan Setapak merupakan hardscape……………… .......118 Ruang Luar pada Tapak .......................................................................... 119 Suasana pada zona awal .....................................................................120 Anak tangga menuju zona jalan salib .................................................120 Simbol stasi di bagian dinding. ..........................................................121 Suasana lapang di zona pelataran .......................................................121 Goa Maria dan Salib Yesus ................................................................122 Sitting Group ............................................................................................... 125 Contoh penerangan pada pesestrian, ruangan dan taman .................... 125
Kolam pada taman sebagai penyejuk dan estetika..................... ........126 Simbol tangan saat berdoa ..................................................................126 Taman tangan peneduh dan estetika............................................................ 126 Sub Struktur Pondasi .........................................................................128
ix
Gambar 5.30 Gambar 5.31 Gambar 5.32 Gambar 5.33 Gambar 5.34 Gambar 5.35 Gambar 5.36 Gambar 5.37 Gambar 5.38 Gambar 5.39 Gambar 5.40 Gambar 5.41 Gambar 5.42 Gambar 5.43 Gambar 5.44 Gambar 5.45 Gambar 5.46 Gambar 5.47
Super Struktur ......................................................................................... 128 Konsep Sistem Jaringan Listrik. .........................................................130 Konsep Penahan Panas pada Bukaan .................................................131 Sirkulasi Penghawaan Alami .................................................................. 133 Konsep Sistem Air Bersih ....................................................................... 135 Sistem Pembuangan Air Dapur............................................................... 136 Sistem Pembuangan Air Toilet...........................................................137 Sistem Pengolahan Air Hujan ............................................................137 Konsep Pengadaan Air Kotor ................................................................. 138 Skema Sistem PABX..........................................................................139 Skema Sistem Intercom ......................................................................139 Sistem Pengolahan Sampah .................................................................... 140 Operasional Pemadam Kebakaran................ ......................................143 Skema Sistem Hydrant dan Springkler...............................................143 Penyelesaian masalah akustik pada bagian dinding ............................. 145 Penyelesaian masalah akustik pada bagian lantai ..............................145 Penyelesaian masalah akustik pada bagian plafond ............................. 146 Tumbuhan sebagai Sistem Akustik ....................................................146
x
DAFTAR TABEL Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel Tabel
2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 3.1 3.2 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9 4.10 4.11 4.12 4.13
Kekuatan/Potensi (Strength) dari Goa Maria Palasari........................15 Kelemahan (Weakness) dari Goa Maria Palasari ………………….. 16 Peluang (Opportunity) dari Goa Maria Palasari........……………… .16 Tantangan (Threat) dari Goa Maria Palasari..................................... .17 Kelemahan dan Tantangan serta Rekomendasi Pemecahan Masalah 17 Tabel Hubungan Pelaku, Kegiatan dan Fasilitas Jembrana ………...29 Kesimpulan Studi Banding Proyek Sejenis..............................................53 Tabel Program Pengembangan ...........................................................59 Kapasitas Civitas Ibadah Raya ................................................................... 67 Kapasitas Civitas Ziarah .......................................................................68 Kapasitas Civitas Jalan Salib Umat Setempat ............................................ 68 Kapasitas Civitas Jalan Salib Pengunjung ..............................................69 Kapasitas Civitas Kegiatan Persekutuan .................................................... 69 Kapasitas Civitas Kegiatan Pengelola ....................................................69 Tabel Program Performansi ..................................................................73 Tabel Total Besaran Ruang ....................................................................81 Hubungan Ruang Makro........................................................................82 Hubungan Ruang Kegiatan Keagamaan...................................................... 82 Hubungan Ruang Kegiatan ......................................................................... 83 Hubungan Ruang Fasilitas Umum .............................................................. 83
xi
