Operating Systems: Linux

Operating Systems: Linux

Een introductie tot de installatie en het gebruik van Linux als Operating System

© 2008 Jochum van Weert

1

Linux Module v1.0

Inhoud Inhoud.............................................................................................................................................................2 1 Inleiding........................................................................................................................................................4 2 Linux.............................................................................................................................................................5 2.1 Geschiedenis van Linux.........................................................................................................................5 2.1.1 Linux en GNU................................................................................................................................5 2.1.2 Richard Stallman............................................................................................................................5 2.1.3 De geboorte van GNU....................................................................................................................5 2.1.4 Linux..............................................................................................................................................5 2.1.5 GNU en Linux................................................................................................................................6 2.2 Vrije software........................................................................................................................................6 2.3 Voordelen..............................................................................................................................................7 2.4 Nadelen..................................................................................................................................................8 2.5 Verschillende distributies......................................................................................................................9 2.6 Vragen...................................................................................................................................................9 3 Installatie....................................................................................................................................................10 3.1 Voorbereiding en begin installatie......................................................................................................10 3.2 Partitioneren........................................................................................................................................11 3.3 Verdere installatie...............................................................................................................................13 3.4 Opdrachten..........................................................................................................................................14 4 Werken in de Grafische Omgeving (GUI)...............................................................................................15 4.1 Inleiding...............................................................................................................................................15 4.2 Algemeen gebruik................................................................................................................................15 4.2.1 Een eerste indruk..........................................................................................................................15 4.2.2 Bestanden en mappen...................................................................................................................16 4.3 Nuttige programma’s...........................................................................................................................16 4.3.1 OpenOffice...................................................................................................................................16 4.3.2 Firefox..........................................................................................................................................16 4.3.3 The Gimp.....................................................................................................................................17 4.3.4 Overig...........................................................................................................................................17 4.4 Opdracht..............................................................................................................................................17 5 Configuratie en programma installatie...................................................................................................18 5.1 Hardware.............................................................................................................................................18 5.2 Layout..................................................................................................................................................18 5.3 Programma's installeren.....................................................................................................................18 6 De console...................................................................................................................................................21 6.1 Waarom console?................................................................................................................................21


2

Linux Module v1.0

6.2 Algemeen gebruik................................................................................................................................21 6.2.1 Navigeren en de Linux directorystructuur...................................................................................22 6.2.2 Mappen en bestanden...................................................................................................................24 6.2.3 Opties meegeven aan een commando..........................................................................................24 6.3 Nuttige commando's en programma's.................................................................................................25 6.3.1 File...............................................................................................................................................26 6.3.2 Bekijken van tekstbestanden: Less, head en tail .........................................................................26 6.3.3 Bewerken van tekstbestanden: pico.............................................................................................26 6.4 Tot slot.................................................................................................................................................27 7 Gebruikers en rechten...............................................................................................................................28 7.1 Inleiding...............................................................................................................................................28 7.2 Gebruikersbeheer................................................................................................................................28 7.2.1 Aanmaken van gebruikers............................................................................................................28 7.2.2 Virtuele terminals.........................................................................................................................29 7.3 Rechten................................................................................................................................................30 7.4 Inloggen op een andere pc (remote access)........................................................................................32 7.4.1 Voorbereiding..............................................................................................................................32 7.4.2 Verbinden.....................................................................................................................................32 7.4.3 Communiceren.............................................................................................................................33 7.4.4 Uitloggen......................................................................................................................................33 8 Multitasking en Processen........................................................................................................................34 8.1 Inleiding...............................................................................................................................................34 8.2 Bekijken van processen........................................................................................................................34 8.3 Beheren van processen........................................................................................................................35 9 Vrije invulling............................................................................................................................................37 9.1 Scripting..............................................................................................................................................37 9.2 Geavanceerd console gebruik.............................................................................................................37 9.3 Installeren van andere grafische omgevingen.....................................................................................38 9.4 Eigen invulling.....................................................................................................................................38 10 Referenties en nuttige links.....................................................................................................................40 Appendix A: Studiewijzer en beoordeling.................................................................................................41 Studiewijzer..............................................................................................................................................41 Beoordeling..............................................................................................................................................42


3

Linux Module v1.0

1 Inleiding In deze module maak je kennis met de installatie en het gebruik van Linux als operating system. Bij deze module hoort een Linux Live CD. Vanaf deze CD kun je Linux installeren op de computer op school, maar ook thuis. Het grote voordeel van een LiveCD is dat je Linux ook rechtstreeks van CD kunt gebruiken zonder het te installeren. Je bent dan enigszins beperkt in je gebruik, maar het is een goede en veilige manier om Linux uit te proberen (en thuis te gebruiken voor het maken van opdrachten uit deze module). De omvang van deze module bedraagt ongeveer 9 lessen. In de studiewijzer in Appendix A vind je welke onderdelen bij welke les horen en welke opgaven je moet maken. Tijdens het werken aan deze module stel je een PO verslag op. Je verslag bevat je antwoorden op alle opgaven in deze module (zie daarvoor ook de studiewijzer) en een uitgebreid verslag van jouw invulling van de vrije opdracht beschreven in hoofdstuk 9 van deze module. Je kunt dit verslag het beste digitaal maken in OpenOffice Writer (een Linux alternatief voor Word). Veel succes en plezier met deze module!


4

Linux Module v1.0

2 Linux 2.1 Geschiedenis van Linux Bron: Open Linux Site http://members.home.nl/openLinuxsite 2.1.1

Linux en GNU

Hoewel men het meestal over Linux heeft, is Linux eigenlijk alleen het hart van het besturingssysteem, de kernel, terwijl een besturingssysteem uit veel meer dan een kernel bestaat. Veel systeemprogramma's komen bijvoorbeeld van GNU. De x-server (belangrijk onderdeel van de grafische omgeving), de grafische omgeving en vele andere aanvullende programma's komen ook vaak van andere organisaties en groeperingen. 2.1.2

Richard Stallman

In de jaren 60 waren computers nog slechts te vinden in universiteiten. In die tijden was Richard Stallman student, en schreef en gebruikte software op zulke computers. Hij gebruikte ook wel eens andermans programma’s, en ontdekte soms een bug (programmeerfout). In dat geval kon hij de broncode opvragen (die heb je nodig om zo'n fout te repareren) bij de auteur, de bug repareren, en het gecorrigeerde programma weer teruggeven aan de auteur. Deze manier van software ontwikkelen en verbeteren was zeer gebruikelijk in die tijd. Op een gegeven moment kwam de commerciële software op. Mensen schreven software om geld mee te verdienen, en hielden de broncode geheim, zodat niemand het programma zou kunnen 'stelen', aanpassen en zelf gaan verkopen. Het besturingssysteem Unix was zo'n commerciëel stuk software. Unix werd voor het eerst uitgebracht in 1971. 2.1.3

De geboorte van GNU

Deze ontwikkeling irriteerde Richard Stallman, hij wilde dat software vrij was, en dat iedereen eraan kon werken, en ermee doen wat hij wilde. Zulke commerciële software kon vanalles verbergen voor de gebruiker. In 1985 richtte hij GNU op. GNU staat voor "Gnu's Not Unix". Het project had als doel een (Unix-achtig) besturingssysteem te schrijven, maar dan zou het vrije software moeten zijn. De software uit het project werd uitgebracht onder de GNU General Public License (GPL), een specale licentie die verzekert dat de software vrije software blijft. Het project werd een succes en rond 1990 was het besturingssysteem bijna voltooid, behalve de kernel. 2.1.4

Linux

Linus Torvalds was student op de Helsinki universiteit in Finland, en maakte zoals velen gebruik van Minix. Minix is (zoals de naam misschien al doet vermoeden) een Unix-achtig besturingssysteem, maar dan niet zo uitgebreid. © 2008 Jochum van Weert

5

Linux Module v1.0

Minix is gratis verkrijgbaar en was in die tijd erg populair onder studenten, omdat ze het dure Unix lang niet konden betalen. Linus Torvalds was niet tevreden met Minix, en besloot in 1991 ook een Unix-achtig besturingssysteem te schrijven. Hij begon met de kernel en daar is het bij gebleven. Hoewel hij de kernel zelf 'Freax' wilde noemen, is het uiteindelijk op aanraden van een vriend 'Linux' geworden. In 1992 bracht hij de kernel opnieuw uit, ook onder de GPL. 2.1.5

GNU en Linux

Toen begon de bal te rollen: mensen ontdekten de Linux-kernel, en zochten er software bij om een compleet besturingssysteem te verkrijgen. Deze software vonden ze bij GNU, en zo ontstond GNU/Linux. Ook van vele andere organisaties komt een hoop software zoals xfree86 of x.org, KDE en de Mozilla-browser. Er ontstonden organisaties (bedrijven en vrijwilligersorganisaties) die al deze software samenvoegen en de nodige configuratiehulpmiddelen en een installatieprogramma toevoegen. Deze samengevoegde pakketten noemen we distributies. In deze module maken we gebruik van de Ubuntu distributie.

2.2 Vrije software Bron: www.wikipedia.nl Vrije software is de verzamelnaam van software die tegenwoordig vooral verspreid wordt onder de GNU General Public Licence (GPL), deze licentie geeft de gebruikers van deze software de volgende vrijheden: • • • •

De software mag door iedereen - zonder licentie kosten - geïnstalleerd en gebruikt worden, zowel voor privé- als voor commerciële doeleinden. De software mag door iedereen aangepast en uitgebreid worden. Dat houdt niet in dat de officiële software zomaar door iedereen veranderd kan worden. Voorstellen daartoe worden eerst uitgebreid getest. Om deze vrijheid in de praktijk mogelijk te maken moet iedereen toegang hebben tot de broncode van het programma. De software mag door iedereen verder verspreid worden, zowel gratis als tegen vergoeding. Ook gewijzigde versies mogen verspreid worden, zodat de gemeenschap baat heeft bij de verbeteringen.

Deze vier vrijheden worden in de talloze vrije software licenties in min of meer grote variaties en nuances beschreven. De essentie van al deze licenties, en de reden waarom ze tot de groep van de vrije software behoren, is dat de makers van de software hun gebruikers stimuleren om de software te helpen verbeteren en uit te breiden. Het gebruik van de benaming vrije software kwam in de jaren tachtig op als reactie op veranderingen in de manier waarop de Westerse wereld auteursrechten is gaan gebruiken. Voor het ontstaan van propriëtaire software was zo ongeveer alle software vrij; programmeurs wisselden zonder problemen broncode uit. Om te waarborgen dat oude vrijheden bleven bestaan, kwam Richard Stallman in 1984 met een licentie, de GNU


6

Linux Module v1.0

General Public Licence (GPL). De GPL is een copyleft licentie. De licentie maakt gebruik van copyright om vrijheden voor gebruikers te garanderen. Informatie die onder een copyleft licentie valt mag worden aangepast. Deze aangepaste informatie moet dan zelf ook weer onder een copyleft licentie vallen. De GNU Free Documentation License is een copyleft licentie van GNU die speciaal voor documentatie van software is ontworpen, en die ook door de Wikipedia wordt gebruikt. Er bestaat een aantal misvattingen over vrije software. Het volgende is wel juist: • •

•

•

Vrije software is niet hetzelfde als freeware: bij freeware krijg je meestal de broncode niet mee, zodat je niet over al de hoger vermelde vrijheden kan beschikken. Iedereen kan veranderingen aanbrengen en deze software weer doorgeven of verkopen. Deze veranderingen komen niet zomaar in de officiële software. Voorstellen moeten eerst een lang traject doorlopen voordat ze worden goedgekeurd en in een nieuwe officiële versie verwerkt worden. Vrije software mag wel verkocht worden. Er bestaat dus, in principe althans, wel degelijk commerciële vrije software. Al is dat wel heel moeilijk vol te houden: elke koper van zulke vrije software mag immers zelf de software beginnen te kopiëren en verder te verhandelen, wat natuurlijk tot een neerwaartse druk op de prijs leidt. De commerciële uitbating van vrije software zal dan ook vooral moeten gebaseerd zijn op dienstverlening aan de gebruiker eerder dan op de loutere verkoop van de programma's, zoals bijvoorbeeld bij firma's als Red Hat Linux.

Deze misvatting over de prijs van vrije software is ontstaan doordat het Engelse woord voor gratis en vrij hetzelfde is, namelijk free. Om in het Engels dit misverstand te voorkomen, wordt vaak het citaat van Richard Stallmann gebruikt, dat de software 'free as in speech, not free as in beer' is (de software is vrij als de vrijheid van meningsuiting, niet gratis zoals bij gratis bier).

2.3 Voordelen Waarom zou je Linux gebruiken? Voorstanders van het gebruik van Linux voeren meestal de volgende argumenten aan: -

Stabiliteit Linux heeft de naam een zeer stabiel OS te zijn. Stabiel wil zeggen dat er zelden of nooit crashes optreden. Als een programma vastloopt kan de gebruiker het programma beëindigen zonder dat dit gevolgen heeft voor andere programma's of dat het systeem herstart hoeft te worden. Hoewel Windows de laatste jaren veel stabieler is geworden (iedereen herinnert zich vast nog de hoeveelheid blauwe schermen die Windows98 bijvoorbeeld produceerde), blijft dit een van de grootste speerpunten van Linux.


7

Linux Module v1.0

-

Prijs Linux is goedkoop. Veel distributies zijn gratis of tegen een geringe vergoeding te verkrijgen. Eventuele meerprijzen zitten in technische ondersteuning. Ook veel programma's die onder Linux werken zijn gratis terwijl ze qua prestaties zich vaak zonder problemen kunnen meten met andere veel duurdere software.

-

Systeemeisen De systeemeisen voor het gebruik van Linux liggen over het algemeen laag. Natuurlijk geldt, hoe beter je systeem hoe sneller en fijner je kunt werken, maar met een relatief oude computer kun je toch met Linux werken.

- Virussen Veel virussen die worden gemaakt zijn specifiek voor Windows ontworpen omdat dat het meest gebruikte operating system is. Bij het gebruik van Linux heb je geen last van deze virussen. Natuurlijk geldt wel dat hoe meer mensen Linux gaan gebruiken, hoe aantrekkelijker het wordt om virussen voor Linux te ontwikkelen. Daar staat tegenover dat er veel verschillende versies en distributies van Linux worden gebruikt en dat het daarom lastig is algemeen werkende virussen te maken.

2.4 Nadelen Het overstappen naar Linux kan ook nadelen hebben, bijvoorbeeld: -

Leercurve Hoewel de gebruikersvriendelijkheid van Linux enorm is toegenomen en het zeker ook voor beginners goed te gebruiken is (Linux had de naam alleen voor experts geschikt te zijn), blijft het altijd lastig om over te stappen naar een ander OS. Dingen werken toch net anders dan je gewend bent. De dingen zijn niet per se beter of slechter geregeld, maar gewoon anders. Het kost even moeite om dat onder de knie te krijgen.

-

Hardware ondersteuning Wat is een distributie?Niet alle fabrikanten van hardware houden rekening met Linux. Daardoor kan het soms lastig zijn om alle hardware in je computer correct te laten werken, omdat er soms geen drivers beschikbaar zijn. Door de toenemende populariteit van Linux verbetert dit echter snel. Ook zijn de recentere versies van Linux steeds beter in staat om hardware automatisch te detecteren.

-

Software Hoewel steeds meer software ook voor Linux beschikbaar is, kan het zijn dat er software is die je graag zou gebruiken en die niet voor Linux beschikbaar is. Vaak zijn er echter wel goede (gratis) alternatieven.

-

Games


8

Linux Module v1.0

Veel bekende spellen zijn niet beschikbaar voor Linux. Ook hier geldt dat het steeds beter wordt, maar bij spellen gaat de acceptatie van Linux beduidend langzamer dan bij software. Opvallend is wel dat veruit de meeste gameservers op internet op Linux draaien vanwege de stabiliteit.

2.5 Verschillende distributies We hebben al gezien dat een distributie bestaat uit (GNU)software, gecombineerd met de Linuxkernel. Er zijn veel verschillende distributies in omloop. Een keuze maken voor een distributie is een kwestie van smaak (wat vind ik fijn werken), ervaring (beginner of gevorderd) en toepassing (voor een gameserver heb je andere softwarepakketten nodig dan voor een desktopPC bijvoorbeeld). Voor deze cursus gebruiken we de Ubuntu distributie. Dit is een distributie bedoeld om als desktop pc te gebruiken. Tevens is deze distributie makkelijk te gebruiken voor beginners. Door de grote hoeveelheid beschikbare distributies, kan het lastig zijn een goede distributie te kiezen. Een goede hulp daarbij is de volgende website: http://www.zegeniestudios.net/ldc/index.php. Op deze website wordt je een aantal vragen voorgelegd. Aan de hand van jou antwoorden wordt je een distributie aangeraden.

2.6 Vragen Opdracht 2.1. Op welk besturingssysteem is GNU/Linux gebaseerd? Opdracht 2.2. Wat was het doel van het GNU project? Opdracht 2.3. Wat is een distributie? Opdracht 2.4. Wat houdt copyleft in? Opdracht 2.5. Op welke manier wordt vrije software toch vaak commercieel geëxploiteerd? Opdracht 2.6. Noem twee redenen waarom jij op Linux zou overstappen. Opdracht 2.7. Noem twee redenen waarom jij niet op Linux zou overstappen.


9

Linux Module v1.0

3 Installatie LET OP! Bij deze installatie gaan we er vanuit dat je een computer beschikbaar hebt die helemaal leeg mag (De Linux computers op school zijn hier speciaal voor). Je kunt Linux ook installeren (bijvoorbeeld op de computer thuis) naast een ander OS (bijvoorbeeld Windows XP), maar hiervoor moet je wel weten wat je doet. Je moet je harde schijf zo indelen (partitioneren) dat er ruimte is om Linux te installeren zonder je andere OS in de weg te zitten. Er wordt dan bijvoorbeeld Grub als bootloadmanager geïnstalleerd. Info over het installeren van Ubuntu naast Windows XP vind je hier: https://help.ubuntu.com/community/WindowsDualBoot Meer info vind je in paragraaf 3.2 van dit boek. Je kunt natuurlijk ook je docent om hulp vragen.

3.1 Voorbereiding en begin installatie Voor de installatie van Ubuntu Linux heb je alleen de installatie CD nodig. Start de computer op en stop de cd (tijdens het opstarten) in de CD-ROM speler. De computer wordt gestart vanaf de CD-ROM en je krijgt een menu te zien. Kies “Start or install Ubuntu”. De computer gaat verder met laden. Na een tijd kom je op de Ubuntu desktop uit. Die ziet er als het goed is ongeveer uit zoals in figuur x. Omdat dit een zogenaamde Live CD is, zie je nu ook meteen een werkende Ubuntu Linux voor je! Een Live CD wil zeggen dat het OS kan opstarten en werken vanaf CD, dus zonder installatie. Dit heeft als voordeel dat je makkelijk het OS kunt uitproberen zonder het te installeren en het kan ook uitkomst bieden om problemen te verhelpen bij gecrashte computers (die niet meer normaal willen opstarten) Werken vanaf een Live CD is echter wel trager dan vanaf een harde schijf. Tevens is het lastiger om instellingen en bestanden op te slaan, omdat je niet kunt schrijven op een CDROM. Dit kun je deels opvangen door een memory-stick te gebruiken als opslag. Omdat wij serieus met Linux aan de slag willen, gaan we niet van Live CD af werken, maar we gaan het echt installeren. Klik daarvoor op het icoontje Install:


10

Linux Module v1.0

Figuur x: De Ubuntu desktop na het booten van CD Na het klikken op Install zal Ubuntu je een aantal vragen stellen, zodat hij het systeem goed kan configureren. −

−

−

Stap 1: Welcome Bij deze stap moet je de taal aangeven waarin je wilt installeren. Kies Nederlands (eventueel Engels) Stap2: Where are you Hierbij moet je je fysieke locatie opgeven. Zoek Amsterdam op op het kaartje en klik die aan. Stap 3: Keyboard layout Hier moet je je keyboardtype opgeven. Gebruik US-English

Pas bij stap 4 wordt het iets ingewikkelder, daar moet je de harde schijf partitioneren. Lees voordat je deze stap maakt eerst de volgende paragraaf en vraag even om de hulp van je docent.

3.2 Partitioneren Om een besturingssysteem te installeren moet je harde schijf (of schijven) goed zijn ingedeeld. Het indelen van een harde schijf noemen we partitioneren. Bij het partitioneren kun je je harde schijf in een of meerdere stukken verdelen. Van elk stuk © 2008 Jochum van Weert

11

Linux Module v1.0

moet je aangeven hoe groot het moet worden en in welk bestandssysteem het geformatteerd moet worden. Een bestandsysteem zorgt voor de indexering van de inhoud van de schijf. Via het bestandsysteem kan door het OS worden achterhaald waar bepaalde betstanden zich bevinden. Er zijn verschillende typen bestandssystemen. Deze systemen hangen meestal samen met specifieke OSen en verschillende periodes in de informaticageschiedenis. Enkele bestandsystemen die vaak worden gebruikt: − FAT32 (Windows 95/85/XP − NTFS (Windows NT/XP/Vista) − Ext2/Ext3 (Linux) − Swap (Linux) Het is dus ook mogelijk om verschillende partities op je harde schijf aan te maken die in verschillende bestandssystemen worden geformatteerd. Zo is het dus mogelijk om Windows en Linux op een PC te installeren. Bij het partitioneren moet je wel een idee hebben wat je aan het doen bent. Immers als je per ongeluk bestaande partities verwijdert of wijzigt kan het zijn dat de bestanden die op die partities stonden voorgoed verloren zijn. De partitioneringsstap bij Ubuntu is afgebeeld in figuur x. Bij twijfel is optie 1 het veiligst. Bij optie 1 wordt (een deel van) de eventuele vrije ruimte op de bestaande partities vrijgemaakt. Van deze vrije ruimte wordt een Linux partitie gemaakt waarop Ubuntu geïnstalleerd zal worden. Hiervoor moet er natuurlijk wel vrije ruimte beschikbaar zijn op de schijf. Optie 2 gooit de hele harde schijf leeg en maakt daar een nieuwe Linuxpartitie op. Hierbij gaan andere partities dus verloren. Als je voor deze stap kiest, moet je zeker weten dat dat kan. Optie 3 geeft je de mogelijkheid om alles naar je eigen inzicht in te delen.


12

Linux Module v1.0

Figuur x: Partitioneringsstap tijdens de installatie van Ubuntu Opdracht 3.1: Kies voor optie 3 en klik op “Forward”. Je krijgt dan de huidige partitieindeling van je schijven te zien. Schrijf op hoe die indeling eruit ziet. Klik als je klaar bent weer op “Back” om terug te gaan naar de partitioneringskeuze. Voordat je een keuze maakt om te partitioneren, raadpleeg eerst even je docent. Waarschijnlijk gebruiken we optie 1 of 2.

3.3 Verdere installatie Als de partitionering geregeld is, krijg je nog een paar vragen voor je kiezen: − Stap 5: Migrate Documents and Settings Hiermee kun je bestanden van eventuele andere OSen op je PC (bijvoorbeeld Windows) importeren naar Linux. Voor de installatie op school kun je deze stap gewoon overslaan. − Stap 6: Who are you


13

Linux Module v1.0

Bij deze stap moet je je gebruikersnaam e.d. opgeven. Gebruik de volgende gegevens (houd je hieraan zodat ook anderen kunnen inloggen op de Linux PC's!): − Name: NSG-Linux-# (vul voor # een nummer in. 1 voor de meest linkse PC, 2 voor de volgende, etc.) − Name to use for log in: nsg − Password: nsg123 − Name of this computer: hetzelfde als bij Name − Stap 7: Ready to install Je krijgt nog een overzicht van de door jou opgegeven instellingen. Met een druk op “Install” begint de installatie. De verdere installatie bestaat voor jou uit wachten met een voortgangsbalk in beeld. TIP: Het installeren kan even duren. Dit is een mooi moment om over de geschiedenis van Linux te lezen in hoofdstuk 1 en de bijbehorende opgaven te maken. Als de installatie voltooid is, start dan de computer opnieuw op. Vergeet niet de installatie cd uit de computer te halen. Ubuntu start nu op van je harde schijf. Wacht tot er een inlogscherm verschijnt en log in met je gebruikersnaam (nsg) en wachtwoord (nsg123). Gefeliciteerd, je bent nu de trotse bezitter van een werkende Ubuntu installatie!

3.4 Opdrachten Opdracht 3.2: Geef een voordeel en een nadeel van het werken met een Live CD Opdracht 3.3: Vertel in je eigen woorden wat partitioneren inhoudt. Opdracht 3.4: Vat in je eigen woorden de installatieprocedure nog eens samen.


14

Linux Module v1.0

4 Werken in de Grafische Omgeving (GUI) 4.1 Inleiding Als je Ubuntu opstart, beland je meteen in de grafische omgeving. In bijvoorbeeld Windows zit de grafische omgeving geïntegreerd met de rest van het OS. Bij Linux is dat niet zo. Dat heeft als voordelen dat je Linux ook zonder grafische omgeving kunt gebruiken (bijvoorbeeld op oudere systemen) en dat je flexibel bent met welke grafische omgeving je wilt gebruiken (vaak een kwestie van smaak). In een later hoofdstuk komen hierop terug. Ook kijken we in een later hoofdstuk naar de commandline, het alternatief voor de grafische omgeving. In dit hoofdstuk gaan we in op het gebruik van de grafische omgeving. Bij onze Ubuntu distributie zit de GNOME grafische omgeving geïnstalleerd. GNOME is behoorlijk gebruikersvriendelijk en lijkt redelijk op de desktop zoals je hem van Windows gewend bent. Opdracht 4.1: Voor een grafische omgeving heb je een x-server en een windowmanager nodig. Zoek (met behulp van internet) uit wat het verschil is tussen deze twee dingen. Dit kan je doen met de firefox webbrowser. Deze kun je opstarten met een klik op dit icoontje in de menubalk bovenaan je scherm:

4.2 Algemeen gebruik Eerst bekijken we enkele algemene principes van het werken met GNOME. 4.2.1

Een eerste indruk

De GNOME grafische omgeving lijkt best wel op die van Windows. GNOME maakt gebruik van twee taakbalken. Een taakbalk onderaan waarin de geopende programma's staan en een balk bovenaan met menu's, snelkoppelingen en een klok. Je kunt programma's starten via het “applications” menu in de bovenste taakbalk. Met het “Places” heb je toegang tot de bestanden op de computer en via het “System” menu kunnen allerhande instellingen gewijzigd worden. Open eens enkele programma's uit het “applications” menu. In GNOME heb je meerdere desktops tegelijk (standaard 2, maar meer instellen kan ook). Helemaal rechts in de onderste taakbalk zitten knoppen waarmee je van desktop kunt wisselen. Zo kun je als je de desktop te vol vindt worden programma’s op een tweede desktop openen. Je kunt openstaande programma’s ook tussen desktops uitwisselen. Opdracht 4.1: Probeer het werken met meerdere desktops eens uit. Zoek uit en beschrijf hoe je programma’s van de ene naar de andere desktop kunt verplaatsen.


15

Linux Module v1.0

4.2.2

Bestanden en mappen

Een van de belangrijkste functies van een OS is het beheren van bestanden. We komen later nog terug op bestandsbeheer en alles wat daarbij komt kijken. Voor nu is het genoeg om te weten dat elke gebruiker van Linux een homedirectory heeft. Deze homedirectory is alleen voor die gebruiker (en de systeembeheerder) toegankelijk. In deze homedirectory kun je al je persoonlijke bestanden opslaan. Het heeft eigenlijk dezelfde functie als de “Mijn Documenten” map van Windows. Je kunt je persoonlijke map bekijken door in de balk bovenaan te kiezen voor “places” en dan “home folder”. Open je homedirectory en kijk eens rond. Open submappen om de inhoud daarvan te bekijken.

4.3 Nuttige programma’s Bij onze Ubuntu distributie zitten voor de meeste algemene toepassingen programma's bijgeleverd. Soms bestaan deze programma’s ook voor Windows. Soms zijn het totaal andere programma’s. Hier stippen we enkele nuttige programma’s aan. 4.3.1

OpenOffice

Zoals de naam al aangeeft is OpenOffice een opensource variant van het Office pakket van Microsoft. Dit opensource pakket is overigens ook beschikbaar voor Windows (www.openoffice.org). Het bevat onder andere de volgende programma’s: - Writer. Een tekstverwerker (alternatief voor Word) - Calc: Een spreadsheetprogramma (alternatief voor Excel) - Impress: presentatieprogramma (alternatief voor Powerpoint) - Database: een database programma (alternatief voor Access) Opdracht 4.2: Open het programma Writer. Maak daarin een bestand (misschien een begin van het verslag van deze PO?). Sla dit bestand op in je home directory. Gebruik email of een USB-stick om het bestand op een windows machine te bekijken. Kan Word het door jou gemaakte bestand lezen? Zo nee, probeer dit te verhelpen en beschrijf hoe je dat gedaan hebt. (Hint: Word kan niet met Writer documenten overweg, maar Writer kan wel overweg met Word documenten) 4.3.2

Firefox

Firefox is de standaard browser van Ubuntu. Je gebruikt hem misschien ook al in Windows. Firefox is een moderne browser met ondersteuning voor de laatste standaarden.


16

Linux Module v1.0

4.3.3

The Gimp

The Gimp is een uitgebreid fotobewerkings- en tekenprogramma dat standaard met Ubuntu wordt meegeïnstalleerd. Het is het gratis alternatief voor Photoshop. 4.3.4

Overig

In het “Applications” menu zitten nog veel meer programma's zoals een rekenmachine, teksteditor, muziekspeler en spelletjes. Probeer zelf maar eens wat programma's uit. Hoewel er al veel handige programma's met Ubuntu worden meegeleverd, zul je als gebruiker ongetwijfeld nog meer programma's nodig hebben. In het volgende hoofdstuk gaan we in op het installeren van programma's.

4.4 Opdracht Opdracht 4.3: Je hebt nu een eerste indruk van het werken met Linux via een grafische omgeving. Beschrijf nu (in +- 200 woorden) de belangrijkste verschillen en overeenkomsten met het OS dat je zelf normaal gebruikt (waarschijnlijk Windows). Voor inspiratie kun je natuurlijk nog eens wat in het rond klikken in Ubuntu...


17

Linux Module v1.0

5 Configuratie en programma installatie 5.1 Hardware Een Operating System vormt de brug tussen de gebruiker en de hardware. In de begindagen van Linux was het een hele klus om al je hardware draaiend te krijgen. Je moest vaak met de hand allerlei configuratiebestanden gaan wijzigen en hierbij moest je wel goed weten wat je deed. Gelukkig is Linux een stuk gebruikersvriendelijker geworden. Zeer waarschijnlijk heeft Ubuntu tijdens de installatie alle hardware automatisch gedetecteerd en geconfigureerd. Bekijk een overzicht van de aanwezige hardware via het menu “System”, “Preferences” en dan “Hardware information”. Opdracht 5.1: Zoek in de hardware information op welke processor er in de computer zit. Opdracht 5.2: In lokaal 101 is een netwerkprinter aanwezig. Via “System”, “Administration”, “Printing” kun je deze printer toevoegen aan je PC. Probeer of dit lukt en print een pagina uit. Je hebt daarbij de volgende printergegevens nodig: Printertype: HP Laserjet 2100TN Adres: 192.168.1.51

5.2 Layout GNOME heeft een standaardlay-out, maar daaraan kun je een hoop dingen instellen en veranderen naar je eigen smaak. Achtergronden, kleuren, lettertypes kunnen allemaal gewijzigd worden. Ook de locaties van de taakbalken kunnen bijvoorbeeld gewijzigd worden. Misschien wil je beide taakbalken wel onderin. Opdracht 5.3: Pas de lay-out van GNOME aan naar je eigen smaak. Je kunt de meeste dingen van de layout veranderen via “System”, “Preferences”, “Appearance”. De eingeschappen van de taakbalken kun je wijzigen door er rechts op te klikken en de properties te wijzigen. Zorg er wel voor dat de lay-out bruikbaar is. Andere mensen moeten de computer ook nog kunnen gebruiken! Maak als je klaar bent met de Print Screen knop een screenshot van je desktop en voeg deze toe aan je verslag.

5.3 Programma's installeren Voor Linux zijn een grote hoeveelheid programma's beschikbaar. Omdat de meeste Linux programma's gewoon gratis zijn, kun je de meeste programma's rechtstreeks van internet downloaden. Nu kun je lukraak het net op gaan om je favoriete software te gaan zoeken en installeren. Vaak is het handiger om eerst even in de package manager te gaan kijken. De package manager is een programma waarmee je gemakkelijk software kunt installeren. Aan de package manager kun je het adres van servers op internet toevoegen waar software te downloaden is. Ubuntu heeft standaard al zo'n server ingesteld. Het voordeel aan software installeren vanaf deze server met de package manager is dat de © 2008 Jochum van Weert

18

Linux Module v1.0

software wordt ondersteund door de Ubuntu community en dat de software dus waarschijnlijk goed zal werken in Ubuntu. Om sommige programma's te laten werken heb je soms ook andere programma's of bibliotheken nodig. Als je software installeert via de package manager zullen deze zogenaamde dependencies (afhankelijkheden) automatisch worden meegeïnstalleerd. Start de package manager via “System”, “Administration”, “Synaptic package manager”.

Figuur x: De packet manager Links zie je een lijst met categorieën, rechtsboven een lijst met packages (programma's of programmaonderdelen) en rechtsonder een beschrijving van de geselecteerde package. Als je een package wilt installeren, klik je op het vakje voor de package en selecteer je “mark for installation”. Als er dependencies zijn, krijg je een pop-up dat deze ook geïnstalleerd worden. Als je al je gewenste packages gemarkeerd hebt voor installatie klik je op de Apply knop. Opdracht 5.4: Zoek en installeer het spelletje Atomix met de package manager (gebruik de search knop of zoek via de categorie “games and amusement”). Zijn er dependencies? (wil Ubuntu automatisch nog andere packages installeren?) Zo ja, welke?


19

Linux Module v1.0

Als de installatie goed is gegaan, staat het spelletje nu in het applications menu. Start het spel op en zet een screenshot in je verslag. We hebben tot nu toe alleen gekeken naar het installeren van software via de package manager. We gaan in deze module niet verder in op het installeren van software zonder de package manager. Als je serieus Linux gaat gebruiken zul je dit wel eens nodig hebben. Meer info over het installeren van programma's in Ubuntu kun je hier vinden: http://www.psychocats.net/ubuntu/installingsoftware


20

Linux Module v1.0

6 De console 6.1 Waarom console? Hoewel het tegenwoordig goed mogelijk is om Linux te gebruiken zonder ooit een console (tekstuele interface) te gebruiken, is het voor elke Linuxgebruiker zeker zinvol om enigszins met de console overweg te kunnen. Hier zijn enkele goede redenen voor: - De console is op elke Linuxmachine (min of meer) hetzelfde Hoe de grafische omgeving van Linux eruit ziet, kan behoorlijk verschillen tussen verschillende machines. Er kan verschil zijn vanwege de keuze voor een bepaalde windowmanager en door verschil in instellingen en hardware. De console is op elke Linuxmachine (bijna) gelijk. Als je met de console om kunt gaan, kun je met alle Linuxmachines omgaan. - Door het gebruik van de console leer je veel over de werking van Linux en OSen in het algemeen. De grafische omgeving “verstopt” een boel onderliggende principes van het operating system. Dit komt vaak ten goede aan de gebruikersvriendelijkheid. Nadeel is dat je geen goed zicht hebt op de onderliggende werking. Zeker voor ons is dit wel interessant. Omdat je met deze module niet alleen met Linux leert werken, maar ook leert wat een OS is en wat een OS doet. - Sommige handelingen zijn sneller/makkelijker uit te voeren via de console. Het werken met de grafische omgeving heeft ook als nadeel dat het minder flexibel is. Niet alle functies van het OS zijn makkelijk bereikbaar. In de console heb je alle “macht” over de functionaliteit van het OS. Nu je overtuigd bent van het nut van de console, zullen we hem ook maar gauw gaan gebruiken.

6.2 Algemeen gebruik Hoewel het mogelijk is om Linux te starten met alleen een console, zul je in de praktijk toch meestal werken vanuit de grafische omgeving en er de console bijpakken als je die nodig hebt. Dit is vergelijkbaar met een DOS-box (commandline) uit Windows. In Ubuntu heet een console venster een terminal. Je kunt een terminal starten via het applications menu:


21

Linux Module v1.0

Je terminalvenster ziet er dan ongeveer zo uit:

In het venster staat een regel, met daarachter een knipperende cursor. Op deze commandoregel (commandline) kun je commando's invoeren. 6.2.1

Navigeren en de Linux directorystructuur

Tijdens het gebruik van de console, bevind je je altijd in een bepaalde map. De locatie waar je je bevindt, wordt in Ubuntu in de promptregel aangegeven net voor de $ en net na de : bijvoorbeeld: © 2008 Jochum van Weert

22

Linux Module v1.0

Ik bevind me nu in de map ~. Dit is een korte notatie van mijn persoonlijke map. Met het commando pwd (gevolgd door een <Enter>) kun je de volledige naam van je huidige map opvragen. Opdracht 6.1: Voer het commando pwd uit en schrijf op wat voor antwoord je krijgt. Het begin van de mappenstructuur in Linux wordt aangegeven met /, dit wordt ook wel de root (wortel) van de mappenstructuur genoemd. Een submap van de root is bijvoorbeeld /home, dit bevat alle persoonlijke mappen van de gebruikers van het systeem. Zoals je in de vorige opdracht hebt gezien is je eigen map dus een submap van de /home map. Bijvoorbeeld /home/jochum. De standaard mappenstructuur van linux is afgebeeld in figuur x. Zoals je ziet lijkt het op een (omgekeerde) boom. Elke map heeft een bepaalde functie (die je echt niet allemaal hoeft te kennen). Bijvoorbeeld de map /tmp bevat tijdelijke bestanden en de map /bin bevat programma's.

Figuur x: de Linux directory structuur Om de inhoud van een map te bekijken kun je het commando ls gebruiken. Vraag met het commando ls de inhoud van je persoonlijk map eens op. Je kunt het commando ls ook vertellen dat je niet de inhoud van de huidige map wilt zien, maar de inhoud van een specifieke map. Dat kun je doen door de naam van de map achter het ls commando te zetten na eerst een spatie achter ls te hebben getypt (probeer het zelf ook eens). Zo geef je bijvoorbeeld de inhoud van de rootmap weer:


23

Linux Module v1.0

Opdracht 6.2: Geef de inhoud van de map home weer. Welke gebruikers zitten er allemaal op je systeem? Je ziet dat de verschillende onderdelen een andere kleur krijgen. De paarsblauwe zijn mappen, de felblauwe zijn bestanden. We bevinden ons (als het goed is) nog steeds in onze home map. We kunnen naar een andere map gaan met het commando cd gevold door de naam van de map. We kunnen bijvoorbeeld naar de root map gaan met het commando cd / Als je dat commando uitvoert en je voert dan het ls commando uit, krijg je weer de inhoud van je root map te zien. Met cd /home ga je naar de home map en met cd /home/jochum (vul voor jochum je eigen gebruikersnaam in) ga je naar je eigen map. Dit kan ook rechtstreeks met cd ~. Nog een laatste handigheidje met cd: met het commando cd .. ga je een map omhoog. Dus als je je in /home/jochum bevindt en je typt cd .. dan bevind je je daarna in /home. 6.2.2

Mappen en bestanden

Je kunt via de console een nieuwe map maken met het commando mkdir <mapnaam>. Met het commando cp <doelmap> kun je een bestand kopiëren naar een map. Je kunt een bestand of een map (alleen als deze leeg is) verwijderen met rm of rm -r <mapnaam> (dit wordt later nog uitgelegd). Handige truc: als je in de console een mapnaam of bestandsnaam aan het typen bent, kun je na het typen van een paar letters op de toets drukken. De console zal dan de rest van de naam automatisch aanvullen. Erg handig bij lange bestandsnamen! Opdracht 6.3: (Maak af en toe een screenshot voor in je verslag.) Ga naar je eigen map en maak daar een directory aan. Gebruik ls om te checken dat het gelukt is. Ga met cd naar de submap Desktop van je homemap en bekijk met ls de inhoud. Kopieer een bestand van de Desktop map naar de map die je zelf had aangemaakt (gebruik tab!). Ga naar de map de je hebt gemaakt en bekijk met ls of het bestand goed gekopieerd is. Verwijder het bestand met rm. Ga terug naar je home map en verwijder de door jou aangemaakte map met rm -r. Kijk met ls of de map ook echt weg is. 6.2.3

Opties meegeven aan een commando

We hebben nu kort gekeken naar enkele eenvoudige console commando's (ls, rm, cd, pwd). Later zullen we nog meer commando's bekijken, maar eerst gaan we ontdekken dat commando's vaak nog veel meer kunnen. Ga naar je eigen home map en typ het


24

Linux Module v1.0

commando ls -l. Als het goed is krijg je nu weer de inhoud van je map te zien, maar nu krijg je veel meer informatie dan zonder de -l.

Wat dit alles betekent leren we later. Een aantal dingen zul je herkennen, zoals de datum dat de bestanden het laatste gewijzigd zijn. De -l achter ons ls commando noemen we een optie. Met opties kun je het gedrag van commando's beïnvloeden. De -l betekent hier dat we een lange listing willen in plaats van de beknopte standaard listing. Je kunt een commando meerdere opties meegeven door ze gewoon achter elkaar te zetten. Het commando ls -l -h geeft dezelfde lijst als net weer, maar de bestandsgrootte wordt nu in kilobytes e.d. weergegeven (dankzij de -h). Je kunt dit ook korter schrijven als ls -lh. Probeer het maar eens uit. Zoals je in de vorige opdracht hebt gezien moet je bij het commando rm de optie -r meegeven als je een map wilt verwijderen. Bijna elk commando in Linux heeft een aantal (of een heleboel) van deze opties. Wat deze opties zijn kun je opvragen door het commando te typen gevolgd door --help. Typ maar eens ls –help. Als je de uitleg via –help te kort vindt, kun je nog uitgebreidere help krijgen voor een commando via man . Dus met man ls krijg je uitgebreide help voor het commando ls. (Man staat voor manual ofwel handleiding). Om weg te gaan uit een manual druk je op de letter q. Opdracht 6.4: Zoek uit wat de opties ls –R, ls –r en ls -k doen. Probeer het uit en beschrijf wat de opties doen.

6.3 Nuttige commando's en programma's De Linux console bevat een grote hoeveelheid nuttige commando's en programma's. Het valt buiten de stof van deze module om ze allemaal te bespreken. Voor nu behandelen we kort nog enkele nuttige commando's.


25

Linux Module v1.0

6.3.1

File

Het commando file geeft informatie over een bestand. In Windows heeft elk bestand een extensie om aan te geven wat voor bestand het is (bijvoorbeeld .doc voor een word document, .jpg voor een jpeg afbeelding etc.) In Linux kunnen bestanden ook extensies hebben, maar het hoeft niet. Met het file commando kun je dus achterhalen wat een bestand is. Zoek eens een bestand op, bijvoorbeeld in je Desktop directory en vraag het type ervan op. 6.3.2

Bekijken van tekstbestanden: Less, head en tail

In Linux worden heel erg veel instellingen en dergelijke opgeslagen in platte tekstbestanden. Ook wordt er veel informatie over het systeem in logbestanden opgeslagen. Voor goed gebruik van Linux is het dus noodzakelijk dat je tekstbestanden kunt bekijken. Met het commando less kun je de inhoud van een tekstfile bekijken. In het bestand /var/log/messages houdt Linux bijvoorbeeld een log bij van dingen die met het systeem gebeuren (en eventueel misgaan). Dit kan handig zijn om te bekijken als er iets misgaat op je systeem, zodat je kunt zien waar het probleem zit. Je hoeft niet te begrijpen wat er in het bestand staat, we gebruiken het hier als een voorbeeld. Bekijk de logfile door het commando less /var/log/messages te typen. Met pageup en pagedown kun je door het bestand bladeren, met q kom je weer terug op de commandline. Van een logfile zijn vaak alleen de laatste regels interessant (de rest van de file zijn oude meldingen). Met het commando tail kun je de laatste 10 regels van een tekstbestand bekijken. Als je de eerste 10 regels wilt zien kan dat met het commando head . Opdracht 6.5: De programma's head en tail hebben ook de optie om de gebruiker te laten kiezen hoeveel regels er moeten worden afgedrukt. Zoek met behulp van –help uit hoe dit werkt. 6.3.3

Bewerken van tekstbestanden: pico

Als je instellingen van linux wilt wijzigen kan dat vaak door bepaalde tekstbestanden (configuratiebestanden) aan te passen. We hebben al gezien hoe we tekstbestanden kunnen bekijken. Voor het aanpassen van tekstbestanden hebben we een teksteditor nodig. Van oudsher worden in linux de editors vim en emacs veel gebruikt. Deze zijn echter niet gebruiksvriendelijk voor beginners. Gelukkig is meestal ook de editor pico voorhanden (eventueel nano dat is een net andere versie van pico). Je kunt pico opstarten door simpelweg pico te typen in een terminal. Je kunt eventueel pico typen. Als het bestand al bestaat wordt deze geopend, als het bestand nog niet bestaat wordt dit bestand gemaakt (als je tenminste wat tekst invoert en het bestand opslaat).


26

Linux Module v1.0

Opdracht 6.6: Open pico en typ enkele regels tekst. Onderaan het scherm zie je een overzicht van enkele pico commando's. Al deze commando's zijn uit te voeren door op + de genoemde letter te drukken. Druk op +x om pico af te sluiten. Pico zal je vragen of het bestand moet worden opgeslagen. Typ y om dit te bevestigen en vul een bestandsnaam in. Bekijk je eigen bestand met less of tail en plak een screenshot ervan in je verslag.

6.4 Tot slot Tot zover de basis van de console. Er valt nog veel meer over te zeggen. In de komende twee hoofdstukken zullen we de console gebruiken als we kijken naar gebruikers en processen. Als je wilt kun je je in de vrije opdracht aan het eind nog verder in de console verdiepen. Misschien ben je nog steeds niet helemaal overtuigd van het nut van de console boven de grafische interface. Toch zul je zien dat hoe beter je thuis raakt in Linux, hoe meer je de console zult gebruiken voor uiteenlopende taken. Maar niets moet (behalve nu even dan), je moet gebruiken wat voor jou het beste werkt.


27

Linux Module v1.0

7 Gebruikers en rechten 7.1 Inleiding Een operating system heeft vaak meerdere gebruikers. Een belangrijke taak van het OS is dan ook om deze gebruikers te beheren. Windows (XP) ondersteunt ook meerdere gebruikers, maar deze gebruikers kunnen niet tegelijk ingelogd zijn. Linux is een echt multi-user systeem. Op een Linux machine kunnen meerdere gebruikers tegelijkertijd ingelogd zijn! Dit heeft natuurlijk gevolgen voor het gebruik van de hardware en met name de processor, het OS moet zorgen dat dit goed gaat. Daarnaast moeten verschillende gebruikers niet zomaar aan elkaars bestanden kunnen komen. Ook dit moet door het OS geregeld worden. Nu zul je zeggen dat op een normale desktop PC niet zo vaak verschillende gebruikers (tegelijkertijd) ingelogd zullen zijn. Toch kan het handig zijn om onder verschillende gebruikersnamen verschillende taken uit te voeren. Ook kan je, als je PC een internetaansluiting heeft, vanaf een andere pc op je Linuxmachine inloggen om vanaf daar te werken. Dat kan ook terwijl je moeder al achter de PC zelf aan het werk is.

7.2 Gebruikersbeheer Bij het installeren van Ubuntu hebben we een gebruiker aangemaakt (nsg). Als het goed is ben je nu ook ingelogd onder die gebruiker. Een Linux systeem heeft standaard nog een gebruiker. Deze gebruiker heet root. De root gebruiker is de beheerder van het systeem en “mag” alles. Als er dingen aan het systeem gewijzigd moeten worden of er moeten programma's worden geïnstalleerd, dan moet de root gebruiker dat doen. De overige gebruikers kunnen het systeem alleen gebruiken. In Ubuntu werkt dit iets anders. De root gebruiker bestaat nog steeds, maar deze is niet persé meer nodig om het systeem te beheren. De gebruiker die als eerste is aangemaakt (in ons geval de nsg gebruiker) kan als dat nodig is tijdelijk de “macht” van de root gebruiker krijgen. We zullen dit in de komende twee hoofdstukken gaan gebruiken. 7.2.1

Aanmaken van gebruikers

Het aanmaken van een nieuwe gebruiker voor ons systeem is eigenlijk heel eenvoudig. Dat kan met het console commando adduser . Opdracht 7.1: Open een terminalvenster en voeg een nieuwe gebruiker toe. Verzin zelf een naam. Dit gaat niet. Welke foutmelding krijg je? Zoals je in de vorige opdracht hebt gezien, mag je als gebruiker niet zomaar een andere gebruiker toevoegen. Dat mag alleen de beheerder van het systeem. Zoals al eerder gezegd kunnen we tijdelijk de macht van systeembeheerder op ons nemen om toch gebruikers toe te kunnen voegen. Dat kan door het commando wat we willen uitvoeren


28

Linux Module v1.0

vooraf te laten gaan door het commando sudo (dat staat voor “superuser do”, ofwel voer uit als systeembeheerder). Met het commando sudo adduser <username> kunnen we dus een nieuwe gebruiker toevoegen. We worden eerst om ons wachtwoord gevraagd, dit is nodig voor het sudo commando. Als we ons wachtwoord hebben ingevoerd, wordt de nieuwe gebruiker aangemaakt. We worden nog tweemaal om het wachtwoord van de nieuwe gebruiker gevraagd en we kunnen eventueel wat persoonlijke gegevens ven de nieuwe gebruiker invoeren. Opdracht 7.2: Probeer nu met het sudo commando nog eens om de gebruiker toe te voegen. Als het gelukt is, vraag dat met ls de inhoud van de /home directory op. Als het goed is, is daar nu ook een map aangemaakt voor de nieuwe gebruiker. Zet een screenshot in je verslag. 7.2.2

Virtuele terminals

Linux heeft enkele zogenaamde virtuele terminals. Hiermee kun je nog een keer inloggen op je systeem. Dit kan terwijl je ingelogd en aan het werk bent onder je normale gebruikersaccount. Linux simuleert daarmee eigenlijk een verbinding vanaf een andere computer (terminal). Druk eens op --F5. Je komt dan uit op virtuele terminal 5. Niet schrikken, je grafische omgeving en al je eventueel geopende programma's blijven gewoon actief op de achtergrond. Als je in een virtuele terminal zit, kun je met -F# (met voor # een nummer) wisselen naar een andere virtuele terminal. Met -F7 kom je weer terug in je vertrouwde grafische omgeving. Ga naar virtuele terminal nummer 5. Linux zal je vragen om in te loggen. Je kunt nu inloggen onder de gebruiker die we in de vorige opdracht hebben aangemaakt. Als je nu het commando pwd invoert, zul je zien dat je je in de homedirectory van de andere gebruiker bevindt en met het commando whoami wordt je huidige gebruikersnaam afgedrukt (je kon het natuurlijk ook gewoon aan de tekst in het prompt zien). Opdracht 7.3: Ga met -F7 terug naar de grafische omgeving. Open daar een terminalvenster (als je dat nog niet had) en typ het commando who. Met dit commando kun je zien wie er allemaal is ingelogd op het systeem. Druk een screenshot af in je verslag. Je kunt ook zien waar bepaalde users zijn ingelogd. tty# (met voor # een nummer) is een virtuele terminal, tty7 is de grafische omgeving. Pts/# (met voor # een nummer) is een console venster in de grafische omgeving. Wie zijn er allemaal ingelogd op jouw systeem en waar bevinden ze zich? Als je in een virtuele console bent ingelogd, kun je de gebruiker afmelden met het commando exit.


29

Linux Module v1.0

7.3 Rechten Een gevolg van het hebben van meerdere gebruikers op een systeem is dat er afspraken moeten worden gemaakt wat iedereen mag. We hebben al gezien dat niet zomaar iedereen gebruikers mag toevoegen of programma's mag installeren. Daar heb je beheerdersrechten (superuser) voor nodig. Ook mag niet zomaar iedereen aan alle bestanden komen. In Linux heeft elk bestand een eigenaar en van elk bestand staat genoteerd wie er aan mag komen. Deze informatie kun je opvragen met ls -l (de lange listing). De lange listing van je persoonlijk map zou er zo uit kunnen zien:

Figuur x: De lange listing van een home map Zoals je al weet staat op elke regel een bestand of map. Aan het begin van elke regel staan 10 letters en/of streepjes (-), deze geven de rechten aan. Daarnaast staat de naam van de eigenaar van het bestand (meestal degene die het bestand gemaakt heeft). Daarnaast staat de naam van de groep van het bestand. Dit is meestal gelijk aan de naam van de eigenaar. Op hele grote systemen met veel gebruikers kan er ook met groepen gewerkt worden. Op een klein systeem als het onze doen we dat niet. Dit kun je dus verder vergeten. Daarnaast staat de datum en tijd van de laatste wijziging van het bestand en tenslotte de bestands- of mapnaam. d rwx rwx rwx bestandstype eigenaar groep anderen figuur x: bestandsrechten Wat betreft de 10 letters aan het begin, die moet je als volgt lezen (zie figuur x): De eerste letter zegt iets over het soort bestand. Een - geeft een normaal bestand aan, een d wil zeggen dat het een map (directory) is. Een l geeft een link aan (een soort snelkoppeling). Zoals je ziet in figuur x bevat die home map alleen mappen en een link. De overige 9 letters moet je lezen in groepjes van drie. De letters geven de rechten van verschillende personen op het bestand aan. Het eerste groepje slaat op de eigenaar van het © 2008 Jochum van Weert

30

Linux Module v1.0

bestand, het tweede groepje op de groep van het bestand (vergeet dat maar) en het derde groepje op overige gebruikers. Een r (read) geeft aan dat die persoon het bestand mag lezen, als er geen r is staat er een -. Een w (write) geeft aan dat die persoon het bestand mag schrijven (veranderen) bij afwezigheid van een w staart er een -. Een x (execute) geeft aan dat de persoon het bestand mag uitvoeren (dat kan alleen als het een programma is). Bij een directory betekent een x dat die persoon in de directory mag komen. Een voorbeeld om het wat duidelijker te maken:

Dit is een gewoon bestand (te zien aan de eerste -). De eigenaar (Jochum) mag lezen en schrijven naar dit bestand, hij mag het niet uitvoeren. (Dat kan kloppen want het bestand is een afbeelding). De leden van de groep Jochum mogen dit bestand alleen lezen, ze mogen het niet wijzigen of uitvoeren. Alle andere gebruikers mogen het bestand ook alleen lezen. Opdracht 7.4: Geef van onderstaand bestand aan wat voor bestand het is en welke rechten iedereen heeft:

Je kunt als eigenaar van een bestand de rechten wijzigen. Dat kan met het commando chmod. Bij het gebruik van chmod moet je aangeven voor welk bestand je de rechten wilt wijzigen, voor welke groep je dat wil doen en wat er aan de rechten verandert. Bijvoorbeeld: chmod a+x mijnbestand Dit zorgt ervoor dat allen (a) execute rechten krijgen (+x) op mijnbestand chmod u-w mijnbestand Dit zorgt ervoor dat de eigenaar (u voor user) geen schrijfrechten (-w) meer heeft op mijnbestand Om de rechten voor de groep te veranderen zet je g (group) voor de + of -, om de rechten voor de overige gebruikers te veranderen zet je o (others) voor de + of -. Opdracht 7.5: Open een terminalvenster. Maak in je eigen map met de teksteditor pico een nieuw tekstbestand aan. Sla dit tekstbestand op. Verander met chmod zodanig de rechten dat alleen de eigenaar het bestand mag lezen en schrijven. Open vervolgens een virtuele terminal en log in als een andere gebruiker. Probeer met het programma less de inhoud van de tekstfile af te drukken. Welke foutmelding krijg je?


31

Linux Module v1.0

Ga terug naar je normale gebruiker en pas de rechten van het tekstbestand aan zodat anderen het ook kunnen lezen. Log weer in als een andere gebruiker en probeer het bestand nog eens te bekijken. Lukt het nu wel? Tot slot kun je met het commando sudo chown <usernaam> de eigenaar van het bestand veranderen.

7.4 Inloggen op een andere pc (remote access) Voor deze paragraaf moet je samenwerken met een medeleerling (je buurman is het handigst). 7.4.1

Voorbereiding

Je kunt je Linuxcomputer zo instellen dat je vanaf een andere computer op je computer kunt inloggen. Hiervoor moet het programma ssh geïnstalleerd zijn. De snelste manier is om dit te doen is door het volgende commando uit te voeren (dit is een verkorte manier om de packagemanager te gebruiken. Zoals je ziet gaat dat via de console erg snel, je moet alleen wel de naam van de te installeren package kennen). sudo apt-get install openssh-server openssh-client Als jullie dit allebei gedaan hebben kun je een verbinding maken met de computer van de ander. Maak op je pc een nieuwe gebruiker aan (adduser) waarmee je buurman kan inloggen. Om te kunnen verbinden moet je het ip-adres van je buurman kennen. Je kunt het ip-adres van je eigen computer opvragen met het commando ifconfig eth0. Vraag je ip-adres op en geef het aan je buurman. 7.4.2

Verbinden

Nu alle voorbereidingen getroffen zijn, kun je verbinding maken. Dit gaat met het volgende commando: ssh -l Als het goed is word je nu om het wachtwoord van de gebruiker waarmee je wilt inloggen gevraagd. Als je dit in hebt gevoerd, ben je ingelogd op de andere pc en kun je daar werken. Opdracht 7.6: Als jullie op elkaars computer zijn ingelogd, dan kun je dat natuurlijk zien met het commando who. Voer dit commando uit en zet een screenshot in je verslag. Kijk nog eens rond op de pc van de ander en maak eens een tekstbestand aan. Zoals je ziet kun je gewoon werken alsof je zelf achter die computer zit. Linux is echt een multiuser operating system.


32

Linux Module v1.0

7.4.3

Communiceren

Nu je toch met die andere computer verbonden bent, kun je net zo goed even een berichtje naar de ander sturen. Voordat dat kan moeten beide gebruikers eerst even het volgende commando uitvoeren om te zorgen dat berichten kunnen worden ontvangen: mesg y Met het commando write <usernaam> open je een soort chatfunctie. Zinnen die je daarna typt, verschijnen in het console venster van de andere gebruiker. Je kunt het zenden beëindigen met -c. 7.4.4

Uitloggen

Om de verbinding met de andere pc via ssh te beëindigen typ je het commando exit. Je consolevenster blijft gewoon open, maar je bent nu weer aan het werk op je eigen pc.


33

Linux Module v1.0

8 Multitasking en Processen 8.1 Inleiding Als je met je computer aan het werk bent, lijkt het alsof de computer een heleboel dingen tegelijk doet. Je speelt een mp3tje, typt een verslag en af en toe gaat er een alarm af dat je een nieuwe e-mail hebt ontvangen. Toch hebben de meeste computers maar één processor (computers met 2 of meer processoren zijn in opkomst) en zo'n processor kan maar één ding tegelijk. Zo'n processor is wel heel erg snel en door de hele tijd te wisselen tussen de openstaande taken, lijkt het alsof alles tegelijk gebeurt. Om te zorgen dat dit zogenaamde multitasken allemaal goed gaat, is er natuurlijk wel wat administratie en regelwerk nodig. Dit is de verantwoordelijkheid van het OS. Op elk moment draaien er een aantal processen. Veel van deze processen worden gestart bij het starten van het OS. Bijvoorbeeld een proces dat periodiek kijkt of er nieuwe mail is. Bij het starten van een programma worden ook een of meerdere processen gestart die voor de werking van het programma zorgen. Veel processen zijn “slapend” wat wil zeggen dat ze gestart zijn, maar op het moment inactief zijn. Het proces dat e-mail checkt wordt bijvoorbeeld eens in de paar minuten “wakker” om te kijken of er mail is, de overige tijd “slaapt” het proces en doet het niets. Andere processen zijn actief en het OS geeft ze om beurten processortijd om hun taak uit te voeren.

8.2 Bekijken van processen Hoewel Ubuntu een grafische procesmonitor heeft (te openen via: System, Administration, System Monitor), gaan we toch via de console de processen van het systeem bekijken. Dit kunnen we doen door in een terminal venster het commando top uit te voeren. Je krijgt dan een overzicht van alle processen (actieve en slapende). Dit overzicht wordt elke drie seconden ververst. op elke regel staat een proces. Je kunt top beëindigen door op q te drukken. De betekenis van de kolommen is als volgt: − −

− −

PID: Proces-id. Elk proces heeft een uniek PID, hiermee kun je het proces benaderen. Bijvoorbeeld om het te beëindigen. User: Net als elk bestand heeft ook elk proces een eigenaar. Dit is meestal degene die het proces gestart heeft. Je kunt niet zomaar processen van een andere eigenaar beëindigen. Zoals je ziet is root de eigenaar van de meeste processen. Dit zijn meestal processen die nodig zijn voor het systeem zelf. Die mag je als gebruiker natuurlijk niet zomaar beëindigen. PR: De prioriteit van het proces. Dit is de plaats van het proces in de wachtrij voor de processor. NI: Niceness van een proces. Als een proces een hoge niceness heeft is het snel bereid de processor af te staan aan een minder nice proces. Met deze waarde kan onderscheid worden gemaakt tussen belangrijke en minder belangrijke processen.


34

Linux Module v1.0

− −

− − − −

Deze waarde kun je zelf wijzigen met het commando renice, maar daar gaan we hier niet verder op in. VIRT, RES en SHR: Geven aan hoeveel (virtueel, fysiek en gedeeld) geheugen het proces gebruikt (in bytes en megabytes). S: De status van het proces. Een S staat voor sleeping, een R voor running en een Z voor zombie. Zombie is een restproces van een beëindigd proces. Deze wil je beëindigen als het even kan. %CPU: De hoeveelheid processorcapaciteit die het proces gebruikt. %MEM: De hoeveelheid geheugen die het proces gebruikt (als percentage van het totale geheugen). Time+: De totale tijd dat een proces actief is geweest. Command: De naam van het proces.

Opdracht 8.1: Open een terminal en bekijk de processen op jouw systeem met het top commando. Doe een paar seconden niets en beweeg dan eens met je muis. Wat gebeurt en met de actieve processen? Hoe komt dat denk je?

8.3 Beheren van processen Als je een programma afsluit, worden normaal gesproken alle bijbehorende processen beëindigd. Mocht een programma om wat voor reden dan ook vastlopen, of niet goed worden afgesloten, kan het zijn dat er processen blijven “leven” die je eigenlijk niet meer wil (en die in een slecht geval allerlei systeembronnen zoals geheugen en processortijd blijven gebruiken). In zo'n geval kun je een proces met de hand beëindigen. Om een proces te beëindigen, moet je weten welk PID het proces heeft. Dit kun je opzoeken in de tabel van top. Omdat in de tabel een heleboel processen staan, kan het soms lastig zijn om het goede proces te vinden. Als je top hebt geopend en je drukt op u, dan kun je een gebruikersnaam invoeren (gevolgd door <enter>). Alleen de processen van die gebruiker zijn dan nog zichtbaar. (Top heeft nog veel meer functies. Bekijk de manual van top maar eens via man top). Een nog snellere manier is met het commando pgrep <procesnaam>. Dit geeft rechtstreeks de PID's terug van alle processen met die naam. Om een proces te beëindigen typ je het commando kill . Opdracht 8.2: Open een firefox browser. Zoek op wat het PID van het proces van firefox is (zoek naar een proces dat firefox-bin heet). Beëindig firefox met kill. Open ook eens meerdere instanties van firefox en beëindig firefox-bin. Eindigen alle instantie van firefox tegelijk? Processen kunnen ook stilgezet worden. Dat kan met het commando kill -stop . Een stilgezet proces kan weer hervat worden met kill -cont . Opdracht 8.3: Start firefox op en zet het firefox-bin proces stil. Reageert firefox nog? Hervat het firefox proces en sluit de browser af.


35

Linux Module v1.0

We hebben gezien dat alle processen een eigenaar hebben. Als gewone gebruiker kun je niet zomaar systeemprocessen (met als eigenaar root) beëindigen. Probeer maar eens het proces Xorg te beëindigen. Om systeemprocessen te beëindigen, moet je tijdelijk root rechten gebruiken. Je moet wel weten wat je doet, anders kun je eventueel belangrijke processen beëindigen die nodig zijn om het systeem te laten draaien. Opdracht 8.4: LET OP: Met deze opdracht gaan we de grafische interface herstarten. Zorg dat geen belangrijke bestanden en programma's open hebt, die worden namelijk ook beëindigd! Met het commando kill -hup kun je een proces beëindigen en meteen herstarten. Dit kan handig zijn als een proces is vastgelopen. Onze grafische omgeving is ook een proces genaamd Xorg. Herstart de grafische omgeving.


36

Linux Module v1.0

9 Vrije invulling In de afgelopen hoofdstukken hebben we verschillende concepten van Operating Systems in het algemeen en Linux in het bijzonder behandeld. In dit laatste deel van deze module ga je een onderwerp naar keuze verder uitdiepen. Maak hierbij een keuze uit een van de onderwerpen die beschreven zijn in dit hoofdstuk. Bij elk onderwerp staat een handreiking over hoe je de invulling aan kunt pakken. Het is de bedoeling dat je zelf verdere invulling aan het door jou gekozen onderwerp geeft. Je schrijft een verslag van minimaal 1000 woorden (meer mag) om je werkzaamheden en bevindingen te rapporteren.

9.1 Scripting Shell scripting houdt in dat je shellcommando’s (console commando’s) kunt automatiseren. Dit heeft veel weg van programmeren. Met programmeerconstructies als loops en keuzes kun je erg geavanceerde scripts schrijven. Als je affiniteit hebt met programmeren, is dit een interessant verdiepingsonderwerp. Deze opdracht overlapt deels met opdracht 9.2 (je hebt kennis van de console nodig voor scripting), dus kijk ook eens bij (de links van) die opdracht. Zoek uit wat shell scripting is (geef een definitie in je verslag) en leer jezelf (beginnend) scripten met behulp van tutorials op internet en door dingen uit te proberen. Schrijf ook enkele scripts. Als je scripts kunt schrijven die echt een nuttige taak uitvoeren is dat een pre, maar scripts waarin je verschillende scriptingconstructies gebruikt en je laat zien dat je jezelf in scripting verdiept hebt zijn ook prima. Enkele goede links om te beginnen met scripting: http://www.freeos.com/guides/lsst/ http://www.linuxcommand.org/writing_shell_scripts.php

9.2 Geavanceerd console gebruik In hoofdstuk 6 (en 7 en 8) hebben we al gekeken naar het gebruik van de commandline (console). We hebben daar slechts een deel van het werken met de console behandeld. Er valt nog meer over de console te vertellen. Verdiep jezelf verder in het gebruik van de console: • Ga op zoek naar commando’s die je niet kent en zoek uit (met behulp van de man pages en internet) wat je met deze commando’s kunt doen. Beschijf met uitleg en enkele voorbeelden wat de commando’s doen en hoe ze werken. • Naast het gebruik van de commando’s op zich, kun je nog meer met de console. Zoek van de volgende dingen uit wat het is en wat je er mee kan. Experimenteer met het gebruik ervan. Geef voorbeelden en uitleg in je verslag: © 2008 Jochum van Weert

37

Linux Module v1.0

•

o Omleiden van input en output met de tekens |, > en >> o Installeren van programma’s met behulp van de commandline o Werken met de crontab (het automatisch uitvoeren van commando’s op bepaalde momenten) Eigen ideeën of interessante dingen die je tegenkomt bij het zoeken mag je natuurlijk ook uitwerken. Overleg even met je docent.

Enkele links om je op weg te helpen: http://users.pandora.be/tux/linuxbook.html http://www.linuxcommand.org/lts0060.php

9.3 Installeren van andere grafische omgevingen We hebben al gezien dat een grafische omgeving (ook wel desktop manager of window manager genoemd) een laag is boven op het operating system. Zonder een desktop manager zou je alleen maar een commandline (console) hebben. Hoewel alle functionaliteit van Linux ook te gebruiken is vanaf de commandline, werkt het over het algemeen prettiger in een grafische omgeving. In deze module heb je kennis gemaakt met de GNOME windowmanager. In deze opdracht ga je twee andere windowmanagers installeren. Dit heeft twee leerdoelen. Ten eerste laat het duidelijk zien dat de windowmanager een laag bovenop het OS is en dat deze laag dus verwisselbaar is zonder aan het OS zelf te komen. Ten tweede zie je het verschil in stijl tussen verschillende windowmanagers. Hierdoor kun je zelf beter kiezen welke stijl jij prettig vindt werken en je leert dat er verschillende benaderingen zijn om zo’n windowmanager te ontwerpen. Je gaat de windowmanagers KDE en Xfce installeren. Zoek op internet de filosofie achter de drie windowmanagers (dus ook GNOME) op en beschrijf deze. Je kunt KDE en Xfce installeren vanuit de packagemanager. Zoek voor KDE naar de package “kde” en zoek voor Xfce naar de package “Xubuntu-desktop”. Na de installatie kun je bij het inloggen kiezen uit verschillende sessietypen. Als het goed is staan hier nu zowel KDE, Xfce als GNOME tussen. Experimenteer met de verschillende windowsmanagers en schrijf in je verslag je bevindingen. Wat zijn de verschillen, wat zijn de voor en nadelen van de verschillende managers. Vergelijk ook met het OS dat je normaal gebruikt (Windows, MacOS, ...)

9.4 Eigen invulling Heb je zelf een goed idee voor de open eindopdracht? Bespreek met je docent de mogelijkheden.


38

Linux Module v1.0


39

Linux Module v1.0

10 Referenties en nuttige links • • • • • • • • • •

http://www.ubuntu.com/ – Officiële Ubuntu website. Download hier de laatste versie. http://www.nongnu.org/glms/ – GNU/Linux op middelbare scholen - Zeus WPI Werkgroep Informatica Universiteit van Gent. www.linux.org – Een van de oudste en uitgebreidste Linux sites met nieuws, tutorials, downloads, etc. http://members.home.nl/openLinuxsite – Nederlandstalige site over Linux. Keir Thomas – Beginning Ubuntu Linux, ISBN 978-1-59059-820-7 – Uitgebreid boek over werken met Ubuntu linux. http://www.zegeniestudios.net/ldc/index.php – Een hulp bij het kiezen van een Linux distributie. http://www.linuxcommand.org/ – Veel informatie over de commandline en scripting. http://freeos.com/guides/lsst/ – Uitgebreide shell script tutorial. http://users.pandora.be/tux/linuxbook.html – Een minstens zo uitgebreide shell tutorial. http://www.psychocats.net/ubuntu/installingsoftware – Informatie over het handmatig installeren (compileren) van programma's.


40

Linux Module v1.0

Appendix A: Studiewijzer en beoordeling Studiewijzer Voor deze linuxmodule staan ongeveer 9 lessen (3 weken). In deze studiewijzer vind je de stof die je per les moet doen. Via de liveCD kun je ook thuis werken en in een tussenuur kun je de Linux PC’s in 101 gebruiken. Dingen die je niet af krijgt in de les, zijn dus voor thuis of in een tussenuur. Les1 : • Doorlezen: o Hoofdstuk 1: Inleiding • Maken in de les: o Hoofdstuk 3: Installatie o Hoofdstuk 2: Over Linux • Opgaven voor in je verslag: o 2.1 t/m 2.7 o 3.1 t/m 3.4 Les 2 : • Maken in de les: o Hoofdstuk 4: Grafische omgeving • Opgaven voor in je verslag o 4.1 t/m 4.3 Les 3: • Maken in de les: o Hoofdstuk 5: Configuratie • Opgaven voor in je verslag o 5.1 t/m 5.4 Les 4: • Maken in de les: o Hoofdstuk 6: Console • Opgaven voor in je verslag o 6.1 t/m 6.6 Les 5: • Maken in de les: o Hoofdstuk 7: Gebruikers en rechten • Opgaven voor in je verslag o 7.1 t/m 7.6


41

Linux Module v1.0

Les 6: • Maken in de les: o Hoofdstuk 8: Multitasking en processen • Opgaven voor in je verslag o 8.1 t/m 8.4 Les 7 t/m 9: • Maken in de les: o Hoofdstuk 9: Vrije invulling • In je verslag: o Een verslag van je werkzaamheden in de vrije invulling Checklist verslag: Voordat je je verslag inlevert, controleer je of je alle opgaven gemaakt hebt die hierboven in de studiewijzer vermeld staan!

Beoordeling De beoordeling van deze PO is als volgt opgebouwd: Werk in de klas (2 punten): Ben je goed met de opdracht bezig tijdens het werken in de klas? Uitwerking opgaven H1 t/m H8 (3 punten): Je antwoorden op de opgaven van de “reguliere” hoofdstukken. Hierbij wordt gelet (indien van toepassing) op - Correctheid - Volledigheid - Aanwezigheid vereiste screenshots - (Eventueel originaliteit) Uitwerking vrije gedeelte (3 punten): Het verslag dat je schrijft over de invulling van de vrije opdracht zoals beschreven in hoofdstuk 9. Hierbij wordt gelet op: - Inhoud - Aanpak - Originaliteit Verslag (2 punten): Het uiterlijk van je verslag. Hierbij wordt gelet op: - Layout - Indeling


42

Linux Module v1.0

- Spel en typfouten


43

Linux Module v1.0

Operating Systems: Linux

Recommend Documents