Hanne Knaepen 2e kan Japanologie Academiejaar: 2003-2004
‘Oost is Oost en West is West’? Een studie van de wederzijdse invloeden op de schilderkunst tussen 1860 en 1930. Toegelicht vanuit de persoonlijke leefwereld van Vincent van Gogh en Leonard Tsuguharu Foujita.
‘Art is a window through which people of different cultures and different epochs can connect.’1
Uit: Van den Ing, Eric en Robert Schaap. Beauty and Violence: Japanese prints by Yoshitoshi, 18391892. Bergeyk: Society for Japanese Arts, 1992. 1
1
INHOUDSTABEL 1 INLEIDING................................................................................................................................3 1.1 MOTIVATIE...................................................................................................................................3 1.2 ACHTERGROND..............................................................................................................................3 1.3 METHODOLOGIE............................................................................................................................5 1.4 TREFWOORDEN..............................................................................................................................6 1.5 DEFINITIE....................................................................................................................................7 2 INSTRUMENTARIUM..............................................................................................................9 2.1 BIBLIOTHEEK (OAB).....................................................................................................................9 2.1.1 Japonisme...........................................................................................................................9 2.1.2 Verwestering....................................................................................................................12 2.2 ONLINE DATABANKEN EN ARCHIEVEN...............................................................................................13 2.2.1 Japonisme.........................................................................................................................13 2.2.2 Verwestering....................................................................................................................17 2.3 ZOEKEN OP HET INTERNET.............................................................................................................19 2.3.1 Japonisme.........................................................................................................................19 2.3.2 Verwestering....................................................................................................................20 3 BESLUIT ...................................................................................................................................23
2
1 INLEIDING 1.1
Motivatie
Mijn eerste kennismaking met het japonisme was tijdens de lessen van prof. Hellemans. We kregen enkele prachtige dia’s te zien en ik had er meteen een zwak voor; de mix van twee zo verschillende, zeg maar, tegenstrijdige stijlen is buitengewoon fascinerend. Maar in geen enkele cursus vond ik veel terug over de verwestering die terzelvertijd in Japan plaatsvond op artistiek vlak. En omdat ik deze beweging ook bijzonder interessant vind heb ik besloten er evenveel aandacht aan te schenken. Ik ben me er echter van bewust dat de twee kunststromingen enorm breed zijn en daarom zal ik voor het japonisme mijn aandacht toespitsen op Van Gogh en de invloed van Japan op zijn werk. Ik pik deze kunstenaar eruit omdat ik zijn werk, in tegenstelling tot dat van bijvoorbeeld Monet of Degas, het beste ken, gezien ik in de zomer van 2003 een bezoek bracht aan het Van Gogh Museum in Amsterdam. Wat de verwestering in Japan betreft heb ik besloten informatie op te zoeken over de Japanse kunsternaar Fujita (ik hoorde ook zijn naam voor het eerste in de lessen van prof. Hellemans) die, volledig in de ban van het Westen, zijn land verliet en zich definitief in Parijs ging vestigen. Ik koos hem dus omdat hij één van de weinige Japanse kunstenaars is die zich zover liet leiden in zijn passie voor het Westen
1.2
Achtergrond
1867, begin van de Meiji-restauratie. Na 250 jaren van bijna absolute isolatie gaan de poorten van Japan open voor het Westen. De shōgun werd van zijn macht beroofd en de keizer in ere hersteld. In het boek “Plunder and Pleasure – Japanese Art in the West, 1860-1930”2 las ik dat in Europa een tiental jaren voor de Meiji-restauratie een crisis in de kunst ontstond. Deze achteruitgang werd in de eerste plaats veroorzaakt door de industrialisering: de kunstenaar moest nu functionele voorwerpen maken en hij werd beroofd van het plezier mooie dingen te creëren. Er was veel kritiek en de roep om innovatie luidde alom. Rond het midden van de jaren ’50 ontstond er een nieuwe passie: de kunst van Japan. De openstelling van Japan kwam als volgt niet ongelegen en zorgde voor een ware doorslag tussen de jaren 1860 en 1890 met als belangrijk hoogtepunt de ‘Paris Exposition Universelle’ in 1867. Parijs was dus ‘the-place-to-be’ voor verzamelaars van Japanse kunstvoorwerpen. Dit groeide uit tot een ware rage! Vanuit heel Europa, ook België trouwens, maar ook vanuit Amerika stroomden kunstliefhebbers toe op de Parijse beurzen waar ook Japanse specialisten rondliepen voor de nodige uitleg.
Put, Max. Plunder and Pleasure – Japanese Art in the West, 1860-1930. Leiden: Hotei Publishing, 2000. 2
3
Impressionisten als Monet, Manet, Degas en Van Gogh waren de beste klanten van deze antiquairs. De kunstenaars assimileerden de Japanse invloed vrij snel in hun eigen stijl en techniek. Het belangrijkste kenmerk was dat ze de werkelijkheid met andere ogen gingen bekijken. Het meest overtuigende beeldmateriaal vond ik in Siegfried Wichmann’s Japonisme.3
Rond dezelfde tijd vond er in Japan een omgekeerde beweging plaats. Dit begon in de Meiji-periode (1868-1912). In die tijd steunde de Japanse regering een moderniseringscampagne (modernisering: kindaika 近代化) die zorgde voor een algehele politieke en sociale omwenteling, met het Westen als voorbeeld. Zogenaamde Western-style painting (yôga 洋 画 ) werd officieel gepromoot en verschillende schilders waaronder Asai Chû (1856-1907) reisden in opdracht van de regering naar het buitenland om de Westerse technieken onder de knie te krijgen. Al snel groeide kritiek tegen deze blinde verwestering met als grote voorstander de bekende Ernest Fenolossa (1853-1908). Japanese-style painting (nihonga 日本画) trad opnieuw op de voorgrond en tegen de jaren 1880, werden schilders die Westerse tecknieken toepasten, geweerd uit tentoonstellingen en sterk bekritiseerd. Als reactie vormden ze de Meiji Bijutsukai of Meiji Fine Arts Society (明治美術界) en organiseerden hun eigen tentoonstellingen. Eén van de prominente kunstenaars was Kuroda Seiki (ook bekend als Kuroda Kiyoteru; 1866-1924) die het pleinairisme (kogaishugi 戸 外 主 義 ) introduceerde en de White Horse Society (Hakubakai 白馬会) oprichtte. In 1912 brak de Taishô-periode aan en dit was opnieuw een ontluikende periode voor Westerse invloeden in de Japanse kunst. Kunstenaars als Yamashita Shintarô (1881-1966) introduceerde het impressionisme (inshôshugi 印 象 主 義 ): schilders als Pissarro, Cézanne en Renoir werden geadoreerd. Toch was er nog voldoende aandacht voor de nihonga. De Taishô-periode, die eindigde in 1926, kan dus bestempeld worden als een periode van eclectisme ( secchūshugi 折衷 主義). Als laatste bespreek ik de Showa-periode (1926-1989). De jaren voor de Tweede Wereldoorlog (1925-1940) worden ook wel de ‘Yasui-Umehara era’ genoemd, naar respectievelijk Yasui Sôtarô en Umehara Ryûzaburô. In hun schilderijen zie je duidelijk aspecten van de nihonga-traditie met een zweem van Westerse eigenheden, maar geen van beiden maakte zich de yôga-stijl volledig eigen. Een andere kunstenaar van die tijd die zich, in tegenstelling tot Yasui of Umehara, definitief tegen zijn eigen traditie keerde, was Leonard Tsuguharu Foujita (ook bekend als Fujita Tsuguji of Fujita Tsuguhara, 1886-1968). Deze kunstenaar studeerde in 1910 af aan de Tokyo National University of Fine Arts and Music en verliet daarna Japan om zich definitief in Parijs te vestigen. Hij raakte al snel bevriend met kunstenaars als Picasso en Matisse en paste een erg orginele teckniek toe, nl. Franse olie-tecknieken met sporen van de typische Japanse stijl. Fujita werd beroemd met zijn schilderijen van mooie vrouwen (bijin-e, 美人絵) en katten. 4 Ik heb hem gekozen
Wichmann, Siegfried (ed.). Japonisme: The Japanese influence on Western art since 1858, Londen: Thames and Hudson, 1985. 3
4
Zie pag. 13, prent van kattenschilderij 4
omdat hij meer dan de andere kunstenaars in de ban was van het Westen. Zijn passie deed hem immers verhuizen naar de andere kant van de wereld. 5
1.3
Methodologie
Dankzij het interessante blogsysteem van de japanologie-website kon ik meteen van wal steken: enkele mensen reageerden namelijk met interessante boekentips, nadat ik het onderwerp van mijn paper postte. Dit waren de boeken die ik zeker moest nachecken: - Conroy, Hilary, Sandra T.W. Davis en Wayne Patterson. Japan in transition: thought and action in the Meiji era, 1868-1912. London: Associated University Presses, 1984. Er stond bij dat vooral deel 5.5 van hoofdstuk 2, de moeite was. - Conant, Ellen. The French connection: Emile Guimet ’s mission to Japan: A cultural context for Japonisme. London: Associated University Presses, 1984. - Lach, Edward. Asia in the making of Europe. Chicago: The University of Chicago Press, 1994. Het echte opzoekwerk begon in de Oost-Aziatische Bibliotheek. Ik gebruik het liefst boeken om informatie op te zoeken omdat ze voor mij nog altijd het handigste zijn en het beste overzicht geven. Als eerste sloeg ik de Encyclopedia Japonica open en vond er een interessante samenvatting van de verwestering in de schilderkunst van de Meiji-periode tot de Showa-periode.6 Hierin vond ik de namen van enkele representatieve kunstenaars en vervolgens zocht ik ze op in de Kodansha Encyclopedia of Japan, waar telkens een korte uiteenzetting werd gegeven over hun belang in de Japanse kunstwereld. De computer van de bibliotheek is onlangs verder aangevuld en dat vind ik bijzonder interessant (je hoeft zelf niet helemaal naar de bibliotheek te gaan: via internet, thuis of op kot, kan je ook checken welke boeken de bibliotheek in zijn bezit heeft: www.libis.be). Als trefwoord gebruikte ik ‘vangogh’ en ik kreeg een 5-tal resultaten waaronder een boekje met als titel “Van Gogh: ses contemporains, sa postérité”, geschreven door Pierre Cailler7. Wat het ‘Japonisme’ in het algemeen betreft weet ik ondertussen dat het derde rek in de zaal boven dat van de kunstboeken is; dus zonder computer kon ik voorlopig ook wel aan de slag. Ook voor mijn zoektocht i.v.m. de verwestering vond ik enkele interessante boeken in hetzelfde rek. Daarna ging ik op zoek naar informatie uit de databanken en archieven. Met zoektermen als ‘japonisme’, ‘van gogh’, ‘westernization of japan’ of ‘foujita’ verliep dat bijzonder vlot. Elke databank overdonderde me met boeken en artikels.
5
Alle informatie over Meiji-, Taishô-, en Showa-periode, uit de Encyclopedia Japonica.
6
Voor een samenvatting van die tekst, zie supra: 1.2 achtergrond (p.3-5).
Cailler, Pierre. Van Gogh, raconté par lui-même et par ses amis. Ses contemporains, sa postérité. Vésenaz-Genève, 1947. 7
5
Als laatste raadpleegde ik het internet. www.google.be is de grootste zoekmachine en met als trefwoorden ‘vangogh+japonisme’ en ‘leonard tsuguhara fujita’ (‘fujita’ alleen is niet interessant want het is blijkbaar een heel frequente naam, o.a. de naam van een computerbedrijf in Parijs.) kwam ik ook weer heel wat te weten, hoewel de meeste sites hetzelfde vertellen en de informatie vaak vrij oppervlakkig is. Maar bijzonder interessant vond ik de optie bij Google om bij ‘voorkeuren’ Japans als zoektaal aan te klikken. Ik voerde dan telkens Japanse zoektermen in (ジャ ポニスム, 明治, 明治文化, 藤田嗣治, 近代化, 工部大学校, 文明開化 )8 en kreeg vervolgens enkele interessante Japanse websites.
Verder testte ik ook de alternatieve zoekmachines en ook in dit geval waren de resultaten erg bruikbaar. Er werd in de les ook gesproken over een theoretische invalshoek en zoals de ondertitel van deze scriptie9 aangeeft, zal ik dieper ingaan op de wereld Van Gogh en Foujita. Ik zal deze kunstenaars dus benaderen vanuit psychologische hoek.
1.4
Trefwoorden
1 japonisme japonisme ジャポニスム japonisme+van gogh van gogh ukiyo-e+van gogh 2 verwestering Meiji era 明治 (めいじ) / Meiji culture 明治文化 Léonard Tsuguhara Fujita / Leonard Tsuguharu Foujita 藤田 (ふじた) 嗣治 (つぐじ) Paris + Fujita Westernization of Japan kindaika 近代化 (modernisering) Kôbu daigakkô 工部大学校 (departement voor Westerse kunst) Bunmei kaika 文明開化 (“Beschaving en Verlichting”)
8
Voor de leeswijze en betekenis van deze zoektermen: zie 1.4 Trefwoorden, p.6.
“Toegelicht vanuit de persoonlijke leefwereld van Vincent van Gogh en Leonard Tsuguharu Foujita.” 9
6
1.5
Definitie
Tot mijn grote verbazing staat er noch in Van Dale, noch in Verschueren een definitie voor het japonisme. Het online-woordenboek ‘hyperdictionnary’ geeft me volgende omschrijving, die in de buurt komt, maar nog niet is wat ik zoek: Definition: \Jap"o*nism\, n. [F. japonisme, fr. Japon Japan.] A quality, idiom, or peculiar characteristic of the Japanese or their products, esp. in art. Via de alternatieve zoekmachine ‘alltheweb’ (trefwoord: ‘japonisme’) heb ik meer succes: “The term Japonisme came up in France in the seventies of the 19th century to describe the craze for Japanese culture and art.” Dit is duidelijk en bondig. Ik bevind me nu op www.artelino.com., er staat trouwens niet enkel informatie op, je kan artikels of boeken opzoeken, ukiyo-e prenten bestellen etc. Via ‘yahoo’ kom ik op de site van het Sandiegomuseum10 ( trefwoord opnieuw: ‘japonisme’) en die leert me het volgende: “Japonisme was the fad for all things Japanese that pervaded French art and design in the second half of the nineteenth century. From the 1850s onwards, objects from Japan flowed into the west and attracted the attention of both artists and collectors. The Paris Exposition Universelle of 1867 brought an influx of more things Japanese, as well as Japanese visitors to the city. The term "japonisme" was coined in 1872 by Philippe Burty, a French art critic, to describe what was essentially a new field of study - the influence of Japanese style on French art.” Nu weet ik genoeg.
Vervolgens zocht ik naar een definitie van ‘verwestering’ (misschien wat absurd want het woord spreekt voor zich) en typte dus ‘definition+westernization’ als zoekterm in alltheweb.com en zo kwam ik weer terecht op de www.hyperdictionary.com: Definition: [n] assimilation of Western culture; the social process of becoming familiar with or converting to the customs and practices of Western civilization. Synonyms: Westernisation See Also: absorption, assimilation Interessant is dat je op elk woord kan klikken en hier dan een erg omvangrijke definitie van krijgt. Maar net zoals mijn eerste resultaat bij mijn zoektocht naar een definitie van het japonisme, is ook deze definitie te omvangrijk. In de cursus “Geschiedenis van het Moderne Japan” van Prof. Vande Walle las ik volgende interessante omschrijving: “ De bewondering voor het Westen (onder het motto Bunmei kaika 文 明 開 化 “ Beschaving en Verlichting” en ook erg gestimuleerd door de beweging voor burgerrechten) leidde in 1875 tot de oprichting van een departement voor Westerse kunst, aan de kunstacademie, de Kôbu daigakkô 工 部大学校. Italiaanse leraars werden aangetrokken, A. Fontanesi voor landschapschilderkunst en V. 10
De volledige url: http://www.sandiegomuseum.org/lautrec/Japonisme.html 7
Raguza voor beeldhouwkunst. Ze onderwezen de Westerse technieken en hadden een duurzame invloed op hun leerlingen. De Japanse pionier van de Westerse schilderkunst in Japan was Takahashi Yuichi 高 橋 由 一 , die zijn stijl verfijnde bij de Brit Charles Wirgman (1834-1891), bekend voor zijn olie- en waterverfschilderijen. De keerzijde van deze enthousiaste modernisering naar Westers voorbeeld was een totale verwaarlozing van de eigen culturele en artistieke tradities, die met achterlijkheid geassocieerd werden. Japanse prenten (ukiyo-e 浮 世 絵 ) verdwenen naar het buitenland en zoals reeds vermeld, schakelden vele kunstenaars over op Westerse technieken.. De belangstelling voor Westerse kunst was toch echter vrij oppervlakkig en niet voldoende geïnspireerd om een echt interessante ontwikkeling op gang te brengen.”
8
2
INSTRUMENTARIUM
2.1
bibliotheek (OAB)
2.1.1
Japonisme
De Oost-Aziatische bibliotheek heeft in zijn collectie het boek: Wichmann, Siegfried (ed.). Japonisme: The Japanese influence on Western art since 1858, Londen: Thames and Hudson, 1985. In vrijwel elke databank met bibliografische gegevens staat het vermeld. In één van mijn blogs schreef ik trouwens reeds hoe ongelofelijk omvangrijk dit boek is. In één hoofdstuk vertelt Wichmann over Van Gogh. Ik las dat de kunstenaar net zoals vele andere impressionisten een zeer grote bewonderaar van Japan was en dat hij er zijn eigen revolutionaire ideëen over had: de invloed van het japonisme zou zorgen voor een verandering in de kunst die het einde van de traditionele, academische Europese kunst teweeg zou brengen. Van Gogh vertoonde echter ook obsessief gedrag: hij schoor zijn haar af en schilderde zichzelf als een boeddhistische monnik. Hij studeerde bovendien Oosterse kunst en wou die niet begrijpen door ze simpelweg te kopiëren, maar hij groef naar de wortels van de Japanse cultuur en vanuit deze ontmoeting gaf hij de Japanse prenten weer in de achtergrond van zijn werken. Dit kwam, zoals bij meeste schilders van die tijd, tot uiting in het gebruik van heldere kleuren, de keuze voor onverwachte uitsneden en de beperkte toepassing van perspectief. Bovendien staat het boek vol met vergelijkende kleurenprenten die een duidelijk beeld scheppen van de grote gelijkenis tussen de Westerse en Japanse kunst. Dit is een schilderijtje van Van Gogh met als titel ‘De courtisane’. De gelijkenis met de Japanse kunst hoef ik niet uit te leggen…
Achteraan in het boek staat een enorme lijst met alle boeken en catalogussen die Wichmann raadpleegde. Ik noem er enkele: - Buhot, Felix. Japonisme. Paris, 1883.
9
- Stern, Harold P. Master Prints of Japan. New York, 1969. - Rutherford, Alcock. Catalogue of Works of Industry and Art Sent from Japan, International Exhibition. London, 1862. (Het is vrij oninteressant dat men enkel de stad waar de boeken werden uitgegeven vermeld en niet de uitgeverij.) Ook een interessant boek: - Put, Max. Plunder and Pleasure – Japanese Art in the West, 1860-1930. Leiden: Hotei Publishing, 2000. Ik heb ook over dit boek reeds een korte inhoud geblogd. Het is interessant omwille van de lange inleiding waarin Max Put vertelt over hoe het japonisme in Europa tot stand kwam en de verdere evolutie hiervan.11 Daarnaast zijn er twee lange teksten die verhalen over de persoonlijke ervaringen van kunsthandelaars in Japan. Ze geven leuke achtergrondinformatie over het wel en wee in artistiek Japan van toen.
Dit zijn enkele werken die Max Put gebruikte tijdens het samenstellen van zijn boek:
- Akiyama, Terukazu. La peinture japonaise. Geneva, 1961. - Baekeland, Frederick. 9 Imperial Japan: The art of the Meiji era (1868-1912). New York, 1981. - Barr, Pat. The coming of the barbarians. A story of Western settlement in Japan, 18531870. New York, 1967. - Bing, Siegfried. Collection S. Bing. Objets d’art et peintures du Japon et de la Chine. Paris, 1906. - Burty, Philippe. Collection Philippe Burty, objets d’art Japonais et Chinois. Paris, 1891. - Koechlin, Raymond. Souvenirs d’un vieil amateur d’art de l’ Extrême-Orient. Chalonsur-Saone, 1930. ( Opnieuw is enkel de stad van uitgave vermeld en niet de uitgevrij.)
Nog een boekje, dat ik kreeg van een collega van mijn vader die een groot verzamelaar is van Japanse boeken:
- Wilkinson, Endymion. Misunderstanding – Europe vs. Japan. Tokyo: Chuokoron-sha, inc., 1981. Eén hoofdstukje over het japonisme. 11
Voor een korte inhoud van dit boek: zie 1.2 Achtergrond, p. 3. 10
In de centrale bibliotheek van Leuven vond ik het volgende boek: - Cailler, Pierre. Van Gogh, raconté par lui-même et par ses amis. Ses contemporains, sa postérité. Vésenaz-Genève, 1947. Dit charmante, oude boekje (1947!) gaat over het leven van Van Gogh, geschreven aan de hand van zijn brieven en wat vrienden en familieleden vertelden. In twee korte bladzijden met als titel ‘Les Japonais’, vertelt een zekere T. Duret over Van Goghs passie voor Japan: “Il n’ a pu manquer en effet d’observer dans les arts du dessin japonais, avec quelle liberté et quelle justesse les touches sont mises et les contours tracés. « (Hij bewonderde de grote vrijheid waarmee de Japanners hun penseel neerstreken op het doek en langs de andere kant was hij gefascineerd door de zuiverheid van de contouren.) Ik vond ook een artikel over het japonisme in het tijdschrift Monumenta Nipponica. Het was wel een book review. De tekst met uitleg over het artikel citeer ik letterlijk uit wat ik ooit geblogd heb. - Barrett, Marie- Thérèse, “Japonisme in the West .” Monumenta Nipponica, nr.1 (1993), 101108. Barett bespreekt in dit artikel twee boeken die een duidelijk beeld schetsen van de belangrijke invloed die het japonisme heeft uitgeoefend op de Westerse tweedimensionale kunst. Het ene boek handelt over de Japanse impact op de Amerikaanse kunstscène en betrekt daarbij het tot dan toe onbesproken domein van de fotografie. Het andere boek tracht de diepste essentie van het japonisme weer te geven en bovenal hoe deze essentie is doorgedrongen in de ideeën van de meest belangrijke Europese kunstenaars. De auteur, Klaus Berger, tracht deze essentie weer te geven volgens een bepaalde methodiek, die hij ‘de stilistische analyse’ noemt. Hij vindt deze wijze van analyse noodzakelijk en essentieel voor het begrijpen van de ukiyo-e prenten. Aan de hand van deze stilistische analyses komen we meer te weten over de invloed van het steriele kleurgebruik en design van de ukiyo-e prenten op werken gaande van Whistler tot Matisse. Berger toont ons hoe het Japonisme nieuwe deuren heeft geopend op vlak van kleur, ruimte en volume en hoe het heeft bijgedragen tot de (westerse) zoektocht naar de herontdekking van het steriele en het vlakke. De voornaamste bron van dit artikel is ongetwijfeld het boek van Arthur Dow met als titel: “Composition: A series of Exercises Selected from a New System of Art Education” uit 1899. Dit boek geeft overvloedig veel voorbeelden van de typerende kenmerken zoals de asymmetrie en het steriel kleur –en vormgebruik en was bovendien populair genoeg om in twintig verschillende edities uitgegeven te worden.
11
2.1.2
Verwestering - Noritake, Tsuda (津田, 敬武). 『日本美術案内』(nihon bijutsuannai, Eng:Handbook of Japanese Art). Vermont & Tokyo: Charles E. Tuttle Company, 1991.
De auteur, Noritake Tsuda, is professor esthetica aan de universiteit van New York. Dit is natuurlijk een heel interessant feit. Zoals de titel aangeeft is het een handboek, dus een samenvatting van Japanse kunst. Er staat o.a. een 7-tal bladzijden lang hoofdstukje in met als titel: ‘The art of the new age (The Meiji-Taishō Era 1867-1926)’. Hierin kan je lezen over de verwestering van de kunst en enkele representatieve kunstenaars en bewegingen worden vernoemd. Noritake schrijft ook over de tegenreactie (met als grote leider Ernest Fenolossa) die ingaat tegen de blinde verwestering. Wat ik nog vond: - French, Calvin L. Shiba Kôkan, Artist, Innovater and Pioneer in the Westernization of Japan. Columbia: Columbia University: Studies of the East Asian Institute, 1974. Zoals de titel zegt was Shiba Kôkan een veelzijdig man. Hij introduceerde Westerse schildertecknieken in Japan (hij wordt weleens de Japanse Leonardo da Vinci genoemd), hij was astronoom ( hij verkondigde als eerste de Copernicaanse theorie in Japan), geograaf, cartograaf en filosoof. Het boek beschrijft dus het leven van Shiba Kôkan maar daar ben ik voor mijn paper niet naar op zoek. Ik heb het echter gekozen omdat er enorm veel achtergrondinformatie wordt gegeven over Japan en de Westerse invloeden, die ik wel kan gebruiken. Zoals ik in de inleiding heb uitgelegd, ben ik van plan heel veel aandacht te geven aan de Japanse kunstenaar Foujita. In de centrale bibliotheek (na een zoektocht op de computer van de bibliotheek via Libis, met als trefwoord ‘Foujita’) vond ik de thesis van een Duitse doctoraatsstudent: - Hori, Noriko. Leonard Tsuguharu Foujita, 1886-1968. Doctoraatsverhandeling, Filosofie, Universiteit Keulen, 1982. Deze verhandeling is het meest interessante werk dat je als onderzoekend student in handen kan krijgen. Ik vond ook dit boekje: - Japanse Kunst. Den Haag: Gemeentemuseum, 1958. Er staat een samenvatting in van de kunst vanaf de prehistorie tot de Meiji-Taishō periode en de rest van het boek is gevuld met afbeeldingen van schilderijen (er stond absoluut geen naam van een schrijver in vermeld, de Voorzitter van de Commisie ter bescherming van Nationaal Kunstbezit is Yahachi Kawai en ik kan alleen vermoeden dat hij één van de belangrijkste krachten was achter de samenstelling van het boek.) Ook interessant om door te nemen: - Parthesius, Robert en Kris Schiermeier. Japanse Verwondering. Shiba Kōkan, 17471818, Kunstenaar in de ban van het Westen. Amsterdam: Historisch Museum, 2000. - Dambmann, Gerhard. Wie Japan den Westen entdeckte. Eine Geschichte in Farbholzschnitten. Stuttgart: Belser Verlag, 1988.
12
Ik ben me ervan bewust dat, als ik over dit onderwerp een eindverhandeling zou schrijven, de nodige informatie over de politiek-sociale toestand van Japan in het begin van de Meiji-periode zeker niet mag ontbreken. Via de computer in de OAB (Libis) vond ik (trefwoord: ‘Meiji Culture’): - Mutel, Jacques. La fin du shōgunat et le Japon de Meiji, 1853-1912. Paris: Hatier Université, 1957.
2.2
online databanken en archieven
2.2.1
Japonisme12
1 PCI Ik citeer wat ik begin maart geblogd heb over mijn zoektocht naar informatie over het japonisme in de databanken en archieven: Tijdens het schrijven van mijn paper zal ik vooral PCI raadplegen, omdat deze zoekmachine me de meeste resultaten opleverde (50-tal met als trefwoord simpelweg ‘japonisme’) in full-text, waaronder: - Bernier, Bernard. ‘Révisionnisme, japonisme, culturalisme: comment expliquer le succès économique japonais?’. Québec: Université de Laval: Le Japon Culture de l’ Economie, l’ Economie de la Culture, 1990. - Scott, Barbara. Japonisme’, ‘Letter from Paris. London: Apollo, 1988. Deze boeken gaan allemaal over het japonisme (algemeen), maar ik had toen echter mijn terrein nog niet afgebakend. Ik ging de hele lijst af en er stond slechts één werk tussen over Van Gogh: - Kodera, Tsukasa. Japan as primitivistic utopia: van Gogh's "Japonisme" portraits. Amsterdam: Simiolus, Fine Arts, 1984. Ik kreeg dus ook dit artikel van Kodera Tsukasa toen ik als trefwoorden intypte: ‘Van Gogh and japonisme’. (let op: geen komma of plusteken tussen de termen! Het moet ‘and’ zijn) Ik probeerde ook ‘Van Gogh or japonisme’ en kreeg bijna 700 resultaten maar ik vrees dat ze dus niet direct gaan over de invloed van het japonisme op Van Gogh’s werk. Je krijgt ofwel artikels over Van Gogh, ofwel over het japonisme.
2 EBSCO HOST zoekterm: japonisme. (31 resultaten) - Genova, Pamela. “Japonisme and Decadence: Painting the prose of a rebours.” Romanic Review, nr. 88.2 (Mar 1999): 267- 299. 12
Ik noteer telkens het aantal resultaten en één of meerdere respresentatieve werken. 13
- Kestner, Joseph. “Brigde of Dreams.” Opera News, nr. 59.8 (1997): 5-8. - Lehmann, Jean-Pierre. “Old and New Japonisme: The Tokugawa Legacy and Modern European Images of Japan.” Modern Asian Studies, nr. 4 (1984): 757-768. Het trefwoord ‘van Gogh’ leverde me 850 resultaten op, maar ‘japonisme and/or vangogh’ was tevergeefs.
3 Jstor zoekterm: japonisme. (4 resultaten, waaronder 2 zeker bruikbaar) - Lehmann, Jean- Pierre. “Old and New Japonisme: The Tokugawa Legacy and Modern European Images of Japan.” Modern Asian Studies, nr.4 (1984): 757-768. - Watanabe, Toshio. “The Western Image of Japanese Art in the Late Edo Period.” Modern Asian Studies, nr.4 (1984): 667-684. Ik vond geen artikel over van Gogh én het japonisme. Wel 41 artikels met als trefwoord enkel ‘van Gogh’. Al deze artikels verschijnen in full-text.
4 Libis zoekterm: japonisme (3 resultaten) - Wichmann, Siegfried (ed.). Japonisme: The Japanese influence on Western art since 1858, Londen: Thames and Hudson, 1985. - Roppe, Katrien. Japonisme en België rond de eeuwwisseling: 1880-1910. Licenciaatsverhandeling, Kunstwetenschappen, K.U. Leuven, 1994. - Berger, Klaus en David Britt. Japonisme in Western Painting from Whistler to Matisse. Cambridge: University Press Cambridge, 1993. zoekterm: japonisme+vangogh (1 resultaat) Opnieuw het boek van S. Wichmann en dat van K. Berger. zoekterm: van Gogh (4 resultaten) - Van Gulik, Willem Robert. Japanese prints collected bij Vincent van Gogh. Amsterdam: Rijksmuseum Vincent van Gogh, 1978. - Perruchot, Henri. La vie de van Gogh. Paris: Hachette, 1955. - Bruhns, Leo. Das neunzehnte Jahrhundert: von Louis David bis Van Gogh. Köln: Seemann, 1954. - Thomson, Belinda. Van Gogh. Chicago: Art Institute of Chicago, 2001.
14
5 Picarta zoekterm: japonisme. (62 resultaten) - Terlouw, Willem J. en Sam A. Herman. Japonisme, Art Nouveau : hoogtepunten uit de collectie "Bambus & Facher". ̈ Leeuwarden : Museum het Princessehof, 1998. - Fraisse, Luc. Proust et le japonisme. Strasbourg : Presses Universitaires de Strasbourg, 1997. - Weisberg, Gabriel P. en Yvonne M.L. Weisberg. Japonisme : an annotated bibliography. New York: Garland, 1990. zoekterm: japonisme en van gogh Dit levert geen resultaten op. zoekterm: van gogh. (2769 resultaten) -
Lidin, Olof. Tanegashima : the arrival of Europe in Japan. Copenhagen : NIAS Press, 2002.
Ik vrees echter dat dit boek niet enorm veel informatie over Van Gogh bevat, maar het is in ieder geval interessant om een algemeen beeld te scheppen voor het onderdeel ‘verwestering’.
6 Nascis Webcat zoekterm: japonisme. (64 resultaten) - Bouillon, Jean Paul, Christine Shimizu en Philippe Thiébaut. Art, industrie et japonisme : le service "Rousseau". Paris : Ministère de la culture et de la communication, Éditions de la Réunion des Musées nationaux, 1988. - Zatlin, Linda Gertner. Beardsley, Japonisme, and the perversion of the Victorian ideal. New York: Cambridge University Press, 1997. - Weisberg, Gabriel. Japonisme : Japanese influence on French art, 1854-1910. Cleveland: Rutgers University, 1975. zoekterm: japan+vangogh. (1 resultaat) -『ゴッホと日本展』( gohho to nihonten, Eng: Vincent van Gogh and Japan). Tokyo: Terebi Asahi (テレビ朝日), 1992. Er stond geen schrijver bij vermeld, wel wat Japanse informatie waaruit ik kan afleiden dat het om een catalogus van een tentoonstelling in Kyoto ging. zoekterm: ukiyo-e+vangogh. (3 resultaten) - Tadashi, Goino. Ukiyo-e prints that Van Gogh loved, and Utagawa Shokoku exhibition. Nagano: Soei, 1995.
15
7 BAS zoekterm: japonisme. (42 resultaten) - Barrett, Marie- Thérèse. « Japonisme in the West .” Monumenta Nipponica, nr.1 (1993), 101- 108. - Inaga, Shigemi. Van Gogh's Japan and Gauguin's Tahiti reconsidered. Kyoto: International Research Center for Japanese Studies, 1997.
8 Citation Indexes Ik heb enkele hoger-vermelde auteurs van boeken en artikels aan de citation index onderworpen: - Conant, Ellen. The French connection: Emile Guimet ’s mission to Japan: A cultural context for Japonisme. London: Associated University Presses, 1984. →4 keer vermeld. - Wichmann, Siegfried (ed.). Japonisme: The Japanese influence on Western art since 1858, Londen: Thames and Hudson, 1985. → 43 keer vermeld. - Put, Max. Plunder and Pleasure – Japanese Art in the West, 1860-1930. Leiden: Hotei Publishing, 2000 → 3 keer vermeld. Schrijvers die naar hem refereren: Dix M. en Hockley A. - Buhot, Felix. Japonisme. Paris, 188313 → 1 keer vermeld.
Een vriendin gaf me volgende site: www.infography.com. Je typt simpelweg bovenaan je zoekterm in en meteen krijg je de bibliografische gegevens van enkele interessante bronnen. Ik typte ‘japonisme’, met als resultaat: “six superlative sourches” waaronder: - Wichmann, Siegfried. Japonisme: The Japanese Influence on Western Art since 1858. London: Thames and Hudson, 1999. - Berger, Klaus. Japonisme in Western Painting from Whistler to Matisse. Cambrigde: Cambridge University Press, 1992. En “other excellent sourches” waaronder: - Le Japonisme, Editions de la Réunion des Musées Nationaux, 1988.
Naar dit boek werd er gerefereerd in: Wichmann, Siegfried (ed.). Japonisme: The Japanese influence on Western art since 1858, Londen: Thames and Hudson, 1985. 13
16
- Zatlin, Linda. Beardsley, Japonisme, and the Perversion of the Victorian Ideal. Cambridge: Cambridge University Press, 1997. Over van Gogh vond ik echter niets! 2.2.2
Verwestering14
1 Libis zoekterm: meiji-culture. (3 resultaten) - Van Mechelen, Catherine. Het dagelijkse leven in Japan tijdens de Meiji-periode, 1868-1912. Licenciaatsverhandeling, Japanologie, K.U. Leuven, 1991. - Vanden Berghe, Geert. De val van het Tokugawashogunaat. Een poging tot socio-politieke en kultuurfilosofische historische situering van de Meiji-Restauratie. Licenciaatsverhandeling, Japanologie, K.U. Leuven, 1986. - Ki, Kimura en Philip B. Yampolsky. Japanese literature: manners and custums in the MeijiTaishō era. Tokyo: Obunsha, 1957. - Rustow, Dankwart. Politics and westernization in the Near East. Princeton: University, 1981.
2 Picarta zoekterm: foujita. (11 resultaten) - Desnos, Youki. Les confidences de Youki Desnos. Dessins orginaux de Foujita et Robert Desnos. Paris: Fayard, 1957.
3 Nascis Webcat zoekterm: foujita. (56 resultaten) - Vaucaire, Michel.Foujita, Tsugouharu, 1886-1968.Paris: G. Crès, 192-?. - 『猫と女とモンパルナス藤田嗣治』(neko to onna to monparunasu fujita tsuguji, Eng: Foujita Tsuguharu’s cats, women and Montparnasse.). Tokyu: Nouberu Shobou (ノ ーベル書房), 1968. ( Er stond geen schrijver bij vermeld.)
4 BAS zoekterm: foujita. (3 resultaten) 14
Ik noteer telkens het aantal resultaten en één of meerdere representatieve werken. 17
- Buisson, Sylvie en Dominique Buisson. La vie et l’oeuvre de Leonard-Tsuguharu. Paris: ACR, 1987.
5 EBSCO Host zoekterm: westernization of japan. (1 resultaat) - Sisson, Jacqueline. “Book review: 'Calvin, French. Shiba Kokan: Artist, Innovator, and Pioneer in the Westernization’.” Library Journal, nr 100.9: 838.15
6 Jstor zoekterm: westernization of japan. (10 resultaten) - Vaporis, Constantine. “To Edo and Back: Alternate Attendance and Japanese Culture in the Early Modern Period.” Journal of Japanese Studies, nr 1 (1997): 25-67.
7 PCI zoekterm: foujita. (16 resultaten) - Klingsor, Tristan. “Foujita”. Art et decoration, nr. 51 (1927): 111.
8 Citation Index - French, Calvin L. Shiba Kôkan, Artist, Innovater and Pioneer in the Westernization of Japan. Columbia University: Studies of the East Asian Institute, 1974. → 2 keer vermeld. Door Little S. en Cunningham Mr.. Ik onderzocht ook de populariteit van Cunningham Mr: Er werd naar hem verwezen in een artikel door een zeker Chen LS en Cotter H.
9 Amazon Eén van de opdrachten was boeken zoeken over je onderwerp op Amazon.com. In een blogbericht schreef ik reeds welke boeken ik over het japonisme, van Gogh en de verwestering vond16. Ik voegde eraan toe dat er geen boeken te vinden waren over Fujita, maar had toen zijn naam als Foujita gespeld. Ik heb het dus opnieuw geprobeerd en er waren maar liefst 58 boeken over de kunstenaar te koop, waaronder: - Buisson, Sylvie. Foujita.2. Art Creation Realisation, 2001 ( De stad van uitgave is niet vermeld, ook niet bij de andere boeken.)
15
Dit boek bespreek ik zelf in 2.1 Bibliotheek, p. 13.
16
Blog Hanne Knaepen: Encyclopedie Sessie 9: zoektocht op Amazon.com (04/26/2004). 18
2.3
Zoeken op het internet
2.3.1
Japonisme
1 Google www.google.com is, net als www.yahoo.com, volgens mij de grootste zoekmachine, ze leveren mij ook telkens weer de meeste resultaten. zoekterm: japonisme http://discipline.free.fr/japonisme.htm Dit is een zeer uitgebreide site over schilderkunst in het algemeen, met ‘japonisme’ als onderdeel. Ik heb geluk want bij de links staat er als eerste van Gogh, ik klik erop en kom op een site die volledig is gewijd aan de schilder. Ik probeer de volgende eens uit: http://www.roland-collection.com/rolandcollection/section/33/fr_971.htm Er wordt maar heel weinig informatie gegeven, dus vrij teleurstellend. zoekterm:ジャポニスム (via google: ‘voorkeuren’: ‘Japans’ als zoektaal.)
http://www.dnp.co.jp/museum/nmp/artscape/artwords/a_j/japonisme.html http://homepage1.nifty.com/jshoda/essays/essays43.htm 2 Alternatieve zoekmachines. Ik heb reeds eens geblogd wat mijn resultaten waren bij de alternatieve zoekmachines: Ik mag van geluk (of moet ik zeggen ongeluk?) spreken dat ik elke keer weer overspoeld wordt door een golf van informatie, telkens als ik de term ‘japonisme’ ingeef bij alternatieve zoekmachines als Vivisimo, Teoma, Kartoo, enz. Specifieker zoeken is dus de boodschap! De ‘advanced search’ van ‘Alltheweb’ vond ik bijzonder interessant: ik zocht naar één werk over ‘Toulouse-Lautrec’ én ‘japonisme’ samen en kreeg onmiddellijk wat ik wou, voorbeeld: ik onderzocht welk resultaat ‘url:japonisme’ zou opleveren en ik kreeg tal van interessante webpagina ’s aangeboden. Ondertussen heb ik mijn werk duidelijk ingedeeld in categoriën, dus ik zoek een werk over ‘van Gogh’ én ‘japonisme’ via de ‘advanced search’ van ‘Alltheweb’: http://www.zilverbank.nl/cachet/03_04_vangogh_japonisme.html 19
Deze site is echt aan te raden als je op zoek bent naar informatie over kunst. In mijn geval krijg ik uitleg over van Gogh en zijn passie voor Japan. In een brief naar zijn broer merk je het geïdealiseerde beeld dat hij had van Japan: 'Kijk, is dat niet bijna een ware religie die ons wordt geleerd door de zo eenvoudige Japanners, die in de natuur leven alsof ze zelf bloemen waren. En je kunt volgens mij de Japanse kunst niet bestuderen zonder vrolijker en gelukkiger te worden en die ons doet terugkeren naar de natuur, ondanks onze opvoeding en ons werk in een wereld vol conventies.' (brief van Vincent aan Theo, september 1888)
2.3.2
Verwestering
1 Google Ik begon mijn zoektocht bij ‘google’ (trefwoorden: ‘paris+fujita’). Het eerste resultaat is bijzonder interessant: zoekterm: paris+fujita. http://encyclopedia.thefreedictionary.com/Fujita Ik krijg een 2-tal bladzijdenlange uitleg over het leven van Leonard Tsuguharu Foujita of kortweg Foujita (1886-1968). Hij werd geboren in Tokyo en nadat hij er afstudeerde aan de Tokyo National University of Fine Arts and Music, nam hij zijn koffers om naar Parijs te gaan en er voor de rest van zijn leven te blijven. Hij werd al snel bevriend met kunstenaars als Picasso en Matisse. Fujita oogstte veel succes met zijn orginele vrouwen- en kattenschilderijen, gebruik makend van Franse olie-technieken om werken te maken in Japanse stijl. zoekterm: 明治文化
http://www.city.mishima.shizuoka.jp/mishima_infoDB/new_hyouji.asp?ID=2703 zoekterm: 文明開化
http://www.rekihaku.ac.jp/kodomo/2-5/bunmei.html zoekterm: 近代化 http://www.kindaika.jp
2 Alternatieve zoekmachines.
20
Via ‘vivisimo’ geraakte ik heel wat verder met als trefwoord: ‘Leonard Tsuguharu Foujita’ http://www.theo-zimmerman.freeserve.co.uk/foujita.htm Ik kon o.a. enkele schilderijen bekijken. Hier is één van zijn beroemde kattenschilderijen, je ziet duidelijk de Frans-Japanse combinatie
Ik checkte ook ‘teoma’ even (zoekterm: opnieuw: ‘Leonard Tsuguharu Foujita’) en kreeg 36 resultaten maar dit is bedrieglijk! De eerste tien sites geven telkens juist dezelfde tekst, hoewel het toch steeds om een andere site gaat! Die tekst was dezelfde als ik kreeg bij ‘http://encyclopedia.thefreedictionary.com/Fujita’17. Wel bruikbaar was: http://www.arcanabooks.com/INVENTORY_interface/arcanainventory/asianart_page.asp Zoals de url zegt is dit een site waar je boeken kan kopen, vergelijkbaar met Amazon.com. Dan probeerde ik ‘alltheweb’: zoekterm: meiji culture
http://history-db.stanford.edu/courses/295A En ‘vivisimo’ zoekterm: meiji culture
17
zie supra: 2.3.1 Japonisme, 1 Google, p.20. 21
http://www.culturevulture.net/ArtandArch/JapanWoodblocks.htm Als laatste ‘teoma’: zoekterm: bunmei kaika
http://www.ic.ucsc.edu/~naso/hist159b/presentations/bunmei%20kaika%20pres/bunmei _kaika.htm http://www.udel.edu/History/figal/Hist370/bunmeikaika/index.html
22
3
BESLUIT
Wat het ‘japonisme’ betreft moet ik het beroemde boek van Siegfried Wichmann18 op de eerste plaats zetten. Het biedt het omvangrijkste overzicht, aangevuld met de mooiste kleurenprenten. Bovendien verschijnt het in bijna elke databank op de eerste plaats, als je ‘japonisme’ als zoekterm ingeeft. Er worden ook een aantal bladzijden gewijd aan Vincent Van Gogh, de kunstenaar die ik in deze paper onder de loep nam. Over de ‘verwestering’ zijn er ongelooflijk veel interessante boeken verschenen. Het is dus niet moeilijk om een algemeen beeld van de Meiji cultuur te scheppen. Maar als ik meer wil weten over Foujita moet ik toch dieper graven. Gelukkig vond ik de doctoraatsthesis van Noriko Hori 19 in de centrale bibliotheek, die een biografie geeft van Foujita’s leven. Ik kan concluderen dat er over deze onderwerpen enorm veel is geschreven en gedacht en het dus niet zo moeilijk is om veel en interessante informatie te vinden. De echte moeilijkheid zou opduiken als ik details zou zoeken of als ik vragen zou stellen als ‘Hoe waren de reacties in Japan op Foujita? Stond men achter zijn ideën of vonden ze hem te non-conformistisch?’ Dan komt het échte denken zoekwerk, maar dat is een zorg voor mijn eindverhandeling.
Wichmann, Siegfried (ed.). Japonisme: The Japanese influence on Western art since 1858, Londen: Thames and Hudson, 1985. 18
Hori, Noriko. Leonard Tsuguharu Foujita, 1886-1968. Doctoraatsverhandeling, Filosofie, Universiteit Keulen, 1982. 19
23
