Improving Mental Health by Sharing Knowledge
Ouderschap versterken voor ouders met psychische en/of verslavingsproblemen Rianne van der Zanden (Trimbos-instituut) Merel Haverman (Trimbos-instituut) Judith van de Nobelen (Mondriaan verslavingszorg) Nationaal Congres Opvoedingsondersteuning 1 juni 2012, Ede
Inhoud workshop 1. Achtergrond KOPP/KVO problematiek Aard en omvang van de problematiek Risico- en beschermende factoren Belemmeringen in bereikbaarheid doelgroep 2. KOPP/KVO ouders en opvoeden: KopOpOuders.nl 3. Ervaringen uit de praktijk & casus 4. Zelf oefenen
Improving Mental Health by Sharing Knowledge
Achtergrond KOPP/KVO problematiek
Quiz: vraag 1 Hoeveel ouders zijn er jaarlijks met een diagnose volgens de DSM? A.
486.000
B.
684.000
C.
864.000
Quiz: vraag 1 Hoeveel ouders zijn er jaarlijks met een diagnose volgens de DSM? A.
486.000
B.
684.000
C.
864.000
Quiz: vraag 2 Hoeveel kinderen groeien jaarlijks op met een ouder met psychische problemen? A.
Minder dan 1,5 miljoen
B.
Meer dan 1,5 miljoen
Quiz: vraag 2 Hoeveel kinderen groeien jaarlijks op met een ouder met psychische problemen? A. Minder dan 1,5 miljoen B.
Meer dan 1,5 miljoen
Quiz: vraag 3
Hoeveel van deze kinderen ontwikkelt zelf psychische problemen? A.
1 op de 2
B.
1 op de 3
C.
1 op de 5
Quiz: vraag 3
Hoeveel van deze kinderen ontwikkelt zelf psychische problemen? A.
1 op de 2
B.
1 op de 3
C.
1 op de 5
Aard en omvang problematiek • Jaarlijks hebben 864.000 ouders psychische of verslavingsproblemen. Zij hebben tesamen anderhalf miljoen kinderen onder de 22 jaar • 1 op de 3 kinderen ontwikkelt zelf vroeg of laat een psychische stoornis • Kopp-kinderen hebben een verhoogd risico op kindermishandeling (kopp: 44% ; niet-kopp: 24%) • Kopp-kinderen zijn oververtegenwoordigd in kinderpsychiatrische klinieken (55% tot 77%) • Onderzoek naar de precieze mechanismen waarlangs psychische stoornis bij kopp-kind ontstaat ontbreekt
Effecten ontwikkeling kind Prenataal
Peuter (0-4 jaar)
Basisschool (4-12 jaar)
Adolescentie (12-24 jaar)
• Foetaal Alcohol Syndroom (FAS)
•Hechtingsproblemen • Ontwikkelingsachterstand •Gebrekkige ego-entwikkeling •Afwijkend speelgedrag • Vreemde fantasieen •Sociaal isolement •Terugval in gedrag • Slecht slapen
•Parentificatie •Problemen met naar school gaan •Sociale onhandigheid •Slechte schoolprestaties • Moeilijkheden relaties met vrienden • Lage zelfwaardering •Psychosomatisch e klachten • Depressie • Eetproblemen
•Parentificatie •Agressief of juist teruggetrokken gedrag •Niet om kunnen gaan met emoties • Weglopen •Criminaliteit • Depressie • Suïcidaal gedrag • Drugs- en alcoholmisbruik • Eetproblemen • Persoonlijkheidsstoornissen • Angst-stoornissen
•Neonataal Abstinentie syndroom (NAS)
Risico- en beschermende factoren Ouder • Ernst en duur van stoornis • Sekse van de ouder
Risico- en beschermende factoren Kind •
Leeftijd
•
Temperament
•
Competentie
•
Inzicht in ouderlijke problematiek
Risico- en beschermende factoren Gezin •
Ouder-kind interactie
•
Gezinsfunctioneren; conflicten samenhangend met stoornis
•
Gezondheid andere ouder
•
Sociaal-economische status (SES)
Risico- en beschermende factoren Omgeving • Sociaal netwerk - kwaliteit - aanwezigheid
Risicofactoren voor psych. problemen
Risico and Protectieve Factoren bij Kinderen van Ouders met Psychiatrische problemen © Hosman & Van Doesum Nijmegen University 1999
Genetische & biologische Risicofactoren model overdracht
Kenm. ouder met psychiatr. problemen
Gezinsfunctioneren
Kind factoren
Ontwikkeling levensloop
obstetrische complicaties
(vroege) ouder-kind interactie
Stress Coping Steun
Gezonde ontwikkeling Tijdelijke problemen Ernstige problemen
Kenmerken andere ouder
Sociaal netwerk
16
Beïnvloedbare beschermende factoren • • • • •
Goede ouder-kind interactie Je kind snapt wat er aan de hand is Sociale steun (van gezonde partner en omgeving) Veerkracht van je kind Vrij van negatieve gedachten
Doelgroepen
Kind
Ouders
Hulpverleners
Netwerk
18
Doe-praat groepen Informatie Gespreksgroepen Weerbaarheids trainingen Brochures en video’s Buddy’s Pleeggezin
Vroegtijdige Improving Mental Health by Sharing Knowledge
Kind
Ouders
Multi-compenent model Belangrijke andere steunfiguren Familie organisaties School educatie Massa media campagne
Netwerk
Maatschappij
Hulpverleners
behandeling Moeder-kind begeleiding Ouder training Gezinsinterventie Gespreksgroepen Brochures en Video’s
Bijscholing Educatie Screenings instrument Protocol&training Samenwerking Case-mangement Consultatie Conferenties Richtlijnen
Multi-componenten benadering: Interventies ten behoeve van Multikinderen van ouders met psychiatrische problemen © Hosman & Van Doesum, Prevention Research Centre, Nijmegen University 1999
19
Belemmeringen bereik doelgroep Belemmeringen bij Ouders: • Ontkenning problemen • Ontbreken ziekte-inzicht • Schaamte- schuldgevoelens • Angst voor uithuisplaatsing kind • Praktische redenen Belemmeringen bij Hulpverleners en Verwijzers: • Ouderrol onderbelicht in hulpverlening • Onbekendheid hulpaanbod Belemmeringen bij beleidsmakers/financiers: • Afbakening doelgroep (hoog- en laagrisicogroepen) • Financiële aspecten (universele en selectieve preventie overgeheveld van AWBZ naar WMO)
Improving Mental Health by Sharing Knowledge
KopOpOuders.nl
Doel & doelgroep KopOpOuders.nl Doel: • Bevordering psycho-sociaal welbevinden & preventie psychopathologie KOPP/KVO-kinderen door versterken opvoedvaardigheden ouders met psychische en/of verslavingsproblematiek. Doelgroep: • Ouders en partners van ouders met psychische en/of verslavingsproblemen met minimaal één kind in de leeftijd van 1-18 jaar.
Aanpak KopOpOuders.nl • Stepped care aanbod: licht waar mogelijk, zwaar waar nodig • De website heeft vijf functies: o Informatievoorziening o Uitwisseling tips en persoonlijke verhalen o E-mail service o Online cursus o Drempelverlaging tot hulpverlening • Voordelen online: o Vrijblijvend en anoniem o Toegankelijkheid 24/7 o Laagdrempelig
Online cursus KopOpOuders.nl • 8 gestructureerde chatsessies van 1,5 uur onder leiding van twee preventiewerkers GGZ en/of Verslavingszorg • wekelijks op vast tijdstip • terugkombijeenkomst na zes weken • maximaal zes deelnemers • inloggen met zelfgekozen gebruikersnaam i.v.m. privacy • elke week huiswerkopdrachten en informatie lezen • algemene opvoedingsvaardigheden en specifieke thema's KOPP/KVO gezinnen • elke chatsessie ander thema centraal, bijvoorbeeld: Goed genoeg ouderschap, Communiceren met je kind, Parentificatie en Sociaal netwerk • 5 beschermende factoren als basis • betrekken van partners cursisten door meelezen op het scherm en stimuleren samen maken huiswerkopdrachten.
Reactie ouder vooraf “Graag wil ik even kwijt dat ik heel blij ben met deze mogelijkheid van begeleiding. Het is heel fijn dat het anoniem mag, en dat ik er niet voor naar een instantie hoef te gaan, want de wachttijden zijn erg lang, en ik hoef er zo ook niet voor te reizen en oppas te regelen, ik heb toch al zo weinig energie om iets te ondernemen, en als je naar een instantie gaat voor hulp kom je ook bekenden tegen, en ik loop liever niet te koop met mijn problemen t.o.v. de buitenwereld.”
Reactie ouder achteraf “Mijn zelfvertrouwen groeit langzaam en ook in mijn rol van moeder voel ik mij steeds zekerder. Ik durf meer op mijn eigen indrukken en ideeën te vertrouwen. En wat lol te maken. Waar ik echt vooruitgang in boek is het onderscheid maken tussen mijn eigen emoties, bezorgdheid en angsten en datgene wat mijn dochter beleeft en nodig heeft.”
Home
Informatie
Mijn verhaal
Chatbox
Video KOPP-ouder
Onderzoek effectiviteit Effecten opvoedingscompetenties ouders (significant): • Afname van permissiviteit ** • Afname van overreageren ** • Minder gevoelens van incompetentie ** • Meer gevoelens van competentie ** ** p < .01 (Van der Zanden, Speetjens & Arntz, 2010)
Onderzoek effectiviteit Effecten kindgedrag volgens ouders (niet significant): • Afname emotionele problemen * • Afname hyperactiviteit * • Afname totaal probleemgedrag * *p < .10 (Van der Zanden, Speetjens & Arntz, 2010)
Onderzoek effectiviteit Evaluatie online cursus: • Gemiddelde waardering: 7,8 (N= 28)
Ontwikkeling KopOpOuders Zelfhulp • Aanbod voor ouders die cursus in eigen tempo en op een eigen gekozen tijdstip willen volgen • KopOpOuders Zelfhulp wordt extra aanbod naast online groepscursus • 5 beschermende factoren nog meer centraal • 5 modules, 3 contactmomenten • Korte teksten, veel audio-visuele ondersteuning m.b.v. interviews ouders en animaties • Per module: 3 à 4 opdrachten en 1 praktische thuisopdracht • Bibliotheek en Tijd voor jezelf plek • Reminders per e-mail/sms • Ouder kan kiezen om antwoorden wel/niet te delen met begeleider
Uitkomsten focusgroep • Aandacht voor alleenstaand moeder zijn (= extra uitdaging) • Behoefte aan concrete, praktische tips • "Normaal" referentiekader ontbreekt, dus graag informatie over: - Wat is een normale opvoeding? - Wat is een normale ontwikkeling van kinderen? - Wanneer is het abnormaal en moet je ingrijpen? • Huiswerkopdrachten moeten vooral praktische zoekopdrachten zijn (geen ellenlange verslagen hoeven schrijven) • Opzien tegen huiswerk, niet aan toekomen (schuldgevoel). Dus: huiswerk moet behapbaar zijn • Voordeel zelfhulp: geen contact met andere ouders (verhalen anderen grijpen je aan)
Animatie
Interview ouders
Aanbod KOPP/KVO kinderen en jongeren • • • • •
Doe-praat groep (8-12 jaar) Jongerengroep (12-16 jaar) Jongvolwassenengroep (16-23 jaar) www.kopstoring.nl www.drankjewel.nl
Improving Mental Health by Sharing Knowledge
Praktijkervaringen & zelf oefenen a.d.h.v. casus
Casus & opdracht Casus Je (hulpverlener, huisarts, maatschappelijk werker, welzijnswerker, consultatiebureau, jeugdarts, juf/meester) hebt een gesprek met moeder Daniëlle. Zij heeft een zoontje van 6 jaar. Moeder komt voor haar wietgebruik en haar borderline bij jou op gesprek. Jullie hebben eerder een kennismakingsgesprek gevoerd en zien elkaar nu tijdens het tweede gesprek. Opdracht Jij wilt als hulpverlener 1) het ouderschap bespreekbaar maken (dus: hoe gaat het met opvoeden?) en 2) de moeder motiveren om deel te nemen aan KopOpOuders chatcursus of zelfhulp. Oefen dit in tweetallen a.d.h.v. een rollenspel; een is hulpverlener, ander ouder. Wissel na verloop van tijd van rol.
Beïnvloedbare factoren • • • • • • •
Het contact tussen ouder en kind Regelmaat en rust Toptijd in het gezin Opvoedingskennis en –vaardigheden Steunend (sociaal) netwerk rondom het gezin Ouders op een lijn in de opvoeding Competentie kind en ouder: omgaan met stress
Wat kun je als professional doen? • Signaleren • Bespreekbaar maken • Doorverwijzen
Gesprek is sleutelwoord tot succes • Een vermoeden bespreekbaar maken • Vermijd een verwijtende, beschuldigende houding (globale context, ontschuldigen) • Mogelijkheden en krachten binnen het gezin aanspreken • Bespreek beleving ouderschap (verwachtingen, eigen ervaringen als kind, teleurstellingen) • Stel ‘hoe’-vragen, geef ík-boodschappen • Geef informatie, voorlichting
A-specifieke signalen • • • • • • • •
Rolomkering of parentificatie Verandering in stemming Verandering in sociaal gedrag Verandering in schoolprestaties Psychosomatische problemen Negatief zelfbeeld Moeilijkheden met het omgaan met emoties Moeilijkheden met het aangaan van intieme relaties
Bespreekbaar maken bij ouders • • • • • • • • •
Hoe gaat het met de kinderen? Wat gaat er goed en wat vind je moeilijk? Hoe is het om op te voeden in deze situatie? Heb je vragen/ zorgen over je kind? Weten de kinderen wat er aan de hand is? Praten jullie er wel eens over? Ervaar je steun van je omgeving? Kan het gewone leven doorgaan? Zou je hier ondersteuning voor willen?
Aandachtspunten gesprek ouder • • • • • • • • •
Reden voor het gesprek over kinderen aangeven Steunend, niet controlerend Praktische zaken bespreken Weerstand bespreekbaar maken (schaamte, loyaliteit en angst) Schuldgevoel bespreken Breng het onderwerp “kinderen en opvoeding” als vanzelfsprekend Gevoelens van de ouder serieus nemen Niet onnodig problematiseren Benoem zaken die goed gaan
Voorwaarden in gesprek gaan over ouderschap • Respect • Acceptatie / aanvaarding • Niet moraliseren of beschuldigen • Openstaan voor beweegredenen • Laat iemand zelf beslissen • Indien nodig: meerdere pogingen wagen
Wat veroorzaakt weerstand bij de ouder? Teleurstelling (kinderen/leven) Negatief zelfbeeld Angst slechte ouder te zijn Angst dat de kinderen worden afgenomen Pre-occupatie met zichzelf Praten over ouderschap raakt aan meerdere probleemgebieden • Praten over ouderschap is bedreigender naarmate situatie ernstiger is • • • • • •
Drempels voor de hulpverlener • • • • •
Onervaren voelen Indringer voelen Angst contact te verliezen/ conflicten/ kwetsen Lastig loyaal te blijven naar alle partijen Timing
Samenvatting: tips voor de praktijk • • • • • • • •
Wees steunend (ga naast ouder staan) Gebruik open vragen en luister naar de cliënt Ontschuldig Bespreek beleving ouderschap (verwachtingen, eigen ervaringen als kind, teleurstellingen) Sluit aan bij wat goed gaat Normaliseer Bied psycho-educatie Vraag advies en verwijs zo nodig door
Dank voor uw aandacht! Rianne van der Zanden
[email protected] Merel Haverman
[email protected] Judith van de Nobelen
[email protected]
