LOUIS-FERDINAND CÉLINE STERVEN OF LIEGEN BRIEVEN, INTERVIEWS EN DOCUMENTEN, GEKOZEN, INGELEID EN VERTAALD DOOR JAN VERSTEEG
UITGEVERIJ DE ARBEIDERSPERS AMSTERDAM ⋅ ANTWERPEN
Copyright © 1994 Nederlandse vertaling Jan Versteeg/ B.V. Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam De Nederlandse uitgave is gebaseerd op de Cahiers Céline 1, 2, 4 en 6, verschenen in 1976(1,2), 1978(4) en 1980(6) Uitgave: Gallimard, Parijs Omslagillustratie: Céline in Meudon, juli 1960 ISBN
90 295 1226 1/CIP
De waarheid van deze wereld, dat is de dood. Je moet kiezen, sterven of liegen. Persoonlijk heb ik nooit de moed gehad om me van kant te maken. Uit: Reis naar het einde van de nacht
BRIEVEN UIT AFRIKA (1916-1917) INLEIDING
Alvorens begin mei 1916 naar Kameroen te vertrekken, had Louis Destouches vermoedelijk in maart in Parijs een contract getekend met de Compagnie Forestière Sangha Oubangui. Dit contract hield in dat hij, na een half jaar stage gerekend vanaf zijn aankomst in Doeala, vervolgens twee jaar aan de CFSO verbonden zou blijven. Zo lang heeft zijn verblijf echter bij lange na niet geduurd. Kameroen was een Duitse kolonie die tijdens een actie in september 1914 werd bezet door Franse en Engelse troepen. Het welvarendste gedeelte, waaronder Doeala en omstreken, kwam onder Frans beheer. Links en rechts werden er daarop in Frankrijk jongemannen gerekruteerd om het gebied te bevolken en de rijkdommen te kunnen exploiteren. Jongens vaak die, door de verschrikkingen van de oorlog gedesoriënteerd geraakt, het strijdperk maar al te graag wilden verlaten. Louis was een van hen. Het vertrek uit Liverpool met het stoomschip Accra (10 mei 1916) heeft inderdaad het karakter van een overhaaste vlucht, die overigens niet zonder strubbelingen schijnt te zijn verlopen. De reis, via Freetown en Lagos met als eerste reisdoel Doeala, moet een hel zijn geweest. De koorts heeft Louis meteen te pakken en hij zal hem niet meer kwijtraken ook. Aan zijn vriend Milon, die hij blijkens enkele brieven ertoe probeert over te halen eveneens naar Afrika te komen, schrijft hij op 2 juni 1916 uit Lagos: `Er valt hier geen greintje toekomst te verwachten... Elk gezond leven is onmogelijk en als je hier iets bereikt is het slechts ten koste van je gezondheid'. Na enkele weken Doeala (Fort Gono in Voyage/Reis) gaat Louis via Campo (Topo in Voyage/Reis) verder naar zijn eerste standplaats Bikobimbo. Zijn eerste brieven drukken vooral verbazing uit over de nieuwe wereld die hij ontdekt. Over zijn werk schrijft hij op 28 juni aan zijn jeugdvriendin Simone Saintu: `De handel die ik drijf is van een engelachtige eenvoud en bestaat hierin dat ik slagtanden van olifanten koop in ruil voor tabak'. De negers roken volgens hem liever een sigaret dan dat ze voor hun arbeid geld ontvangen, waarvan ze de waarde niet kennen en
waarmee ze ter plaatse toch nauwelijks iets kunnen doen. Wie denkt hierbij niet ook meteen aan die schrijnende passage, veel later, in de Reis? In september 1916 maakt Louis promotie en wordt hij beheerder van een cacaoplantage in Dipikar, een plaatsje verder landinwaarts. Hij weet het er zich redelijk comfortabel te maken en kan zelfs flink sparen. Maar de klimatologische omstandigheden waaronder hij moet werken zijn zwaar. Muggen, koorts, regen, voedsel, verbindingen -- alles betekent een dagelijkse strijd om te overleven. Al spoedig ondermijnen de eerste aanvallen van malaria en een hardnekkige ingewandsontsteking zijn gestel en ook zijn oorlogswond wil in dit klimaat niet verder genezen. Hij is genoodzaakt de hele boel in de steek te laten. Nadat hij in het ziekenhuis van Doeala enigszins op verhaal is gekomen, wordt hij gerepatrieerd. In april 1917 brengt het stoomschip Le Tarqueh hem terug naar Europa. Begin mei is de inmiddels drieëntwintigjarige Louis weer bij zijn ouders in Parijs. Hoe groot de betekenis van het verblijf in Afrika voor Destouches is geweest, blijkt vooral uit de wijze waarop hij deze episode in zijn latere romans heeft verwerkt. In de Reis neemt het hoofdstuk over Afrika een belangrijke plaats in (Nederlandse vertaling blz. 153-225). Ook in Feeërie voor een andere keer I (1952), Van het ene slot naar het andere (1957) en een aantal interviews komt hij op zijn Afrikaanse avontuur terug. De brieven die hij tussen mei 1916 en april 1917 onder anderen aan zijn ouders en Simone Saintu schreef, tonen een persoonlijkheid in wording. In zijn uitspraken zitten talloze tegenstrijdigheden. Zijn ideeën zijn nog nauwelijks gevormd. Maar in zijn afzondering krijgt hij volop de gelegenheid afstand te nemen van wat hem in de oorlog is overkomen en zich te bezinnen op wat er in Europa nu eigenlijk gaande is. Soms is hij kinderlijk naïef, andere momenten geeft hij blijk van een koel cynisme. Eerst wil hij vrij en onafhankelijk zijn, even later pleit hij voor tucht en orde. Toch heeft hij een goede kijk op de uitzonderlijke situatie waarin hij zich bevindt en op de toekomst die hem in Europa te wachten staat, op dat moment een zeer onaanlokkelijk vooruitzicht. Meer dan om hun literaire kwaliteiten of om wat ze over Louis onthullen, zijn deze brieven vooral van grote documentaire waarde: ze geven een beeld van een tijd waarin het kolonialisme nog volop bloeit -- gezien door de ogen van iemand die de werking van het systeem meemaakt in de meest navrante vorm -- en waarin Europa zelf verscheurd wordt door een afschuwelijke oorlog. Ver weg van in ieder geval dit geweld, profiteert de jonge Destouches in Afrika van een ongekende vrijheid. `Het absolute ontbreken van commentaar op mijn gedrag [een toespeling op het leven bij zijn ouders thuis?] en de grote, absolute, totale vrijheid' doen hem aanvankelijk niet in het minst naar huis
terugverlangen. Behalve voor deze pijlsnelle weg naar de volwassenheid, is het verblijf in Afrika voor Louis vooral van belang geweest voor de vorming van zijn belangstelling. Het heeft hem op het spoor gezet van de twee voornaamste interesses die zijn leven verder hebben bepaald: de geneeskunde en de literatuur. In de rimboe had hij een compleet apotheekje ingericht -- in de brieven aan zijn ouders doet hij vaak alleen maar bestellingen -- en hielp hij de inlandse bevolking bij de bestrijding van ziektes (malaria, slaapziekte). Hij doet dierproeven om het effect van alcohol te bestuderen en voert zelfs eenvoudige operaties uit. Wat zijn belangstelling voor literatuur betreft leren we uit de brieven dat hij in Afrika bijzonder veel las. Bovendien zette hij er zijn eerste literaire vingeroefeningen op papier: twee gedichten, een stukje vertaling van Kipling en de novelle Golven, hier voor de curiositeit eveneens opgenomen. Hoe onhandig en pretentieloos die pogingen ook zijn, toch zien we, met name in de brieven aan Simone, dat hij al bewust bezig is met de taal en naar een persoonlijke manier van schrijven zoekt. Zo kunnen we de Afrikaanse periode in het leven van Destouches beschouwen als een soort scharnier: ze betekent het einde van zijn jeugd, maar opent tegelijk de poort naar zijn uiteindelijke bestemming.
1 Aan Simone Saintu Grand Café Guillaume Tell Eugène Grand, Eigenaar Le Havre Telefoon 55
(eind april of begin mei 1916)
Lieve Vriendin. Mijn overhaaste en niet zo correcte vertrek heeft je ongetwijfeld verbaasd, als ik je tenminste nog verbazen kan. Alles, mijn beslissingen en mijn daden zijn grillig. Toch treft, in dit bijzondere geval, mijn `wil' geen enkele blaam. en is het aan een voorval buiten mijn wil om te wijten dat ik niet in de gelegenheid ben geweest afscheid te nemen van jou en je familie -`Nog een paar minuten en ik zal Frankrijk hebben verlaten' misschien wel voor altijd -- een dergelijke gebeurtenis is al eeuwenlang, en veel beter dan ik het zou kunnen, buitensporig gebruikt door schrijvers van sentimentele romans -daarom onthoud ik me maar wijselijk van sentimentaliteit -- Zonder beven zal ik. `het Franse vasteland zien samensmelten met de horizon' en bij dit schouwspel zullen mijn ogen droog blijven als de Sahara, ik heb al heel lang de gewoonte mijn gevoelens op een verstandige manier in bedwang te houden. en bij zoveel moois wil ik maar een zwakheid bekennen namelijk die welke veroorzaakt wordt door de afstand die ons scheidt, en die ongelukkigerwijs nog groter zal worden Hoewel ik van nature weinig mededeelzaam ben, voelde ik me met jou verbonden door een vriendschap die ik met je goedvinden graag wil aanhouden. Ik heb bij jou in korte tijd eigenschappen leren waarderen die, zeldzaam bij mannen, vrijwel onbekend zijn bij vrouwen, en die voor degene die ze bezit waarschijnlijk een belofte voor geluk inhouden, dat wens ik je toe met heel mijn hart -- lieve Simone, en ik hoop dat je in deze brief de uitdrukking van een vriendschap wilt zien die tegen alles bestand is, Zou je aan je ouders mijn verontschuldigingen willen overbrengen alsmede mijn beleefde groeten -Nu ga ik verder, niet waar de wind me heen voert, zoals bij een blad, maar op de weg die mijn fantasie voor me heeft uitgestippeld, als we het liedje moeten geloven, is dat een goddelijke leugen. Hartelijke groeten Louis --
2 Aan Simone Saintu
Liverpool. Zondag Avond (7 mei 1916)
Lieve Simone Gedwongen te zijn een zondag in Londen door te brengen is op zich al een ernstig ongeluk, maar het krijgt spoedig het karakter van een ramp als de omstandigheden je noodzaken deze in Liverpool door te brengen. Zo'n grimmige, smerige en van godsdienst vergeven plek zul je je nooit kunnen voorstellen. Niettemin komen tegen. zes uur 's avonds, misschien blij dat die vervelende dag ten einde loopt, de verschillende protestantse sekten met banieren voorop uit hun schuilplaatsen te voorschijn en lopen in alle richtingen door de stad, op de klanken van militaire marsen, ten slotte blijven ze op de verschillende pleinen staan en gaan nog harder door de Heer ervoor te bedanken dat we ons allemaal de kl... verveeld hebben. Ik zou al lang uitgekeken zijn op dit soort manifestaties, maar die in Liverpool hebben wel een heel bijzonder karakter vanwege de ontelbare dokwerkers die de basis van de bevolking vormen, en die 8½ u op het opengaan van de bars wachten -- hun dorst komen opwekken -- door `een nummertje ten beste te geven' op de klanken van gewijde muziek Geroutineerd verspreiden ze zich over de groepen van hun overtuiging, en leveren een aanzienlijke bijdrage aan het klankvolume ook al is het niet uit vroomheid, want voor mij zag ik er een die vol overgave een loflied op de Maagd inzette waarin men achtereenvolgens de uitzonderlijke-lichamelijke en geestelijke deugden van deze laatste bezong en waarin het bijvoeglijk naamwoord `beautiful' om de haverklap terugkeerde, hetgeen de dokwerker in de gelegenheid stelde er sterk de nadruk op te leggen en daarbij strak naar zijn buurvrouw te kijken die dit eerbetoon, oorspronkelijk bedoeld voor de moeder Gods, goedkeurend op zichzelf leek te betrekken -- Hetgeen, je zult het moeten toegeven, een ondeugende dubbelzinnigheid opleverde. Je zeer toegenegen Des Touches
Je kunt je brieven aan mij sturen naar -- Compagnie Forestière Shanga-Oubanghui Doeala (Eq.aal Afrik.) -- Mijn welgemeende groeten aan je ouders.
3 Aan Simone Saintu
Liverpool -- Maandag-avond (8 mei 1916)
Lieve Simone -Na alle bezienswaardigheden van Liverpool afgewerkt te hebben bereikte mijn ellende vanmiddag een hoogtepunt. Bij zulke gelegenheden blijft er voor de arme reiziger maar een uitweg over, die is naar de rivier te gaan -Dat deed ik dan ook -- en gerieflijk met de ellebogen op de leuning van een draaibrug geleund gaf ik me over aan mijn lievelingsbezigheid die eruit bestaat in het water te spugen en zodoende steeds grotere kringen te krijgen -Ik had met deze sport waarbij ik prat ga op een zekere bedrevenheid al enkele interessante resultaten geboekt, toen er een hand op mijn schouder sloeg en ik niet zonder verbazing mijn oude vriend -- monseigneur Bernadotte1 -- herkende Het zou kinderachtig zijn te denken dat Monsr. Bernadotte een mijter op had, maar toch dankt hij deze bijnaam aan zijn werk als geestelijke -Hij genoot zelfs een zekere reputatie als predikant in het Bisdom Lyon -- hij was in die tijd particulier secretaris van Zijne Eminentie in deze stad -- toen hij om redenen die mij wel altijd onbekend zullen blijven een carrière die briljant beloofde te worden in de steek liet, en door de wereld ging reizen -Zijn vroegere werkzaamheden, die hem slechts vertrouwd hadden gemaakt met de handel in heilige-geesten, maakten hem niet bijster geschikt voor winstgevender zaakjes. en daarom had die arme Bernadotte overal ter wereld achtereenvolgens alle beroepen uitgeprobeerd. Ik informeerde naar zijn huidige omstandigheden en hij vertelde me dat hij nog dezelfde avond aan boord van een steamer naar Zuid-Amerika zou vertrekken in de hoedanigheid van Boekhandelaar aan boord -- een nogal onduidelijk baantje naar hij mij bekende -Monseigneur Bernadotte is een geestig prater en ondanks de warrelingen van zijn bewogen bestaan heeft hij nooit helemaal de gewoonte afgeleerd in zijn woorden de preekstoel te laten doorklinken -Hij vertelde me onder andere het volgende verhaaltje -- dat me wel aardig leek. Als jonge kapelaan gaf hij in Tours catechisatie, en hij vertelde zijn kudde jonge toehoorders uitgebreid over de genoegens van het paradijs, toen een jonge gelovige van vier jaar hem aan het eind van een van die lessen eens de volgende vertrouwelijke vraag stelde: `Als ik nu de hele ochtend met Engelen heb gespeeld, vindt God het dan goed dat ik 's middags met een Duiveltje speel?' Ik vertrouwde mijn vriend Bernadotte toe dat ik me verveelde, waarop hij me vertelde dat de Bibliotheek van Liverpool vertrouwelijke papieren in huis had
van Verschillende Duitse hoven, uiterst Belangrijk -Ik bedankte hem hartelijk, en we namen geen afscheid met een vaarwel maar met een tot ziens -- Ons beider rusteloosheid hield in onze ogen de belofte in dat we elkaar op langere of kortere termijn zeker weer zouden ontmoeten. Daarna verdween hij in het donker en ik hoorde nog heel lang het geluid van zijn voetstappen op de kade -- eentonig en in het afgepaste ritme van iemand die het gewend is in processies te lopen -Je zeer toegenegen Louis [1. Persoon wiens identiteit niet kon worden achterhaald.] 4 Aan Simone Saintu
(Liverpool, 9 mei 1916)
Lieve Simone -Vanaf morgen drie uur zal ik deze steeds melancholieker wordende stad verlaten hebben het zal niet eens in vrolijk gezelschap zijn want we zijn maar met z'n tweeën aan boord aangezien de Equator slechts een gering aantal vurige bewonderaars bijeen schijnt te brengen -Ik was vandaag in de Bibliotheek om die fameuze papieren door te nemen, ze zijn over het algemeen grof schandalig of treurig laag-bij-de-gronds. behalve een zeer verfrissende liefdesaffaire tussen ene Hertogin Louise van Brunswijk en een zekere Chevalier d'Aubant die het verdient heel speciaal genoemd te worden en die ik van plan ben je nog eens te vertellen als ik tegen die tijd mijn ongelovige ziel tenminste niet aan Onze-Lieve-Heer heb teruggegeven. die er waarschijnlijk behoorlijk mee in zijn maag zal zitten -- 1 Het stormt vandaag verschrikkelijk. en ik bedenk niet zonder droefheid dat die arme Monseigneur Bernadotte -- in zijn drijvende boekhandel die hem naar het land van de Tango brengt -- wel heel erg door elkaar geschud zal worden Een laatste opmerking, Schrijf me vaak, zo vaak mogelijk je weet dat je brieven dubbel welkom zullen zijn -- in de eerste plaats omdat ze van jou komen en vervolgens omdat ik zeker geen andere zal krijgen... Je zeer toegenegen Louis des Touches Co Forestière Shanga Oubang Doeala -[1. Onderzoek heeft uitgewezen dat in Liverpool geen spoor van deze `fameuze
papieren' is terug te vinden.] 5 Aan zijn vader
Sierra-Leone (Freetown1, 25 mei 1916)
Beste Pa Ik heb de laatste 3 dagen last van hevige koorts -Niets meer op de Spaarbank stuur me 1000 F.2 ik zal in Parijs het geeft niet wat voor werk doen -- om u terug te betalen -- maar hier kan ik niet blijven -- Ik ga verder naar Doeala Schrijf me daarheen. Hartelijks. Louis 3
CFSO
Doeala --
[1. Volgens het poststempel. Freetown was de hoofdstad van de Britse kolonie Sierra-Leone en eerste aanlegplaats van de Accra, het schip waarmee hij onderweg was. 2. Zie brief 13. 3. Compagnie Forestière Sangha Oubangui.] 6 Aan zijn vader1
(Freetown, 27 mei 1916)
Niets tegen Moeder zeggen stuur andere kaart naar huis Zeer hevige koorts -- Stuur Geld Doeala naar mijn rekening Banque Afrique Equatoriale. Zal er niet aan komen als ik het volhoud. Vergeef me kan er niets aan doen 2 doden aan boord Louis [1. Evenals de vorige brief gericht aan verzekeringsmaatschappij Le Phénix, het kantoor waar zijn vader werkte.] 7 Aan Simone Saintu The British and African Steam Navigation Co., Ltd. Managers: -- Elder Dempster and Co., Ltd., Liverpool. Lagos. R.M.S. Accra -- (1 juni 1916)
Lieve Simone, Je oude vriend is heel erg veranderd, hij is nog gemener geworden dan eerst. kleur van een oude citroen, gekweld door een koorts die een lichte voorliefde voor me schijnt te hebben bijziend geworden door de reusachtige hoeveelheden kinine die ik heb verslonden. transpirerend of rillend al naar gelang het tijdstip De hand die je schrijft trilt op een onrustbarende manier, `als een espeblad' zoals de beeldende uitdrukking luidt. Niettemin zet ik mijn reis voort en zal ik binnen tien dagen Doeala bereikt hebben. als een onzichtbare hand intussen niet een einde aan mijn beproevingen heeft gemaakt. Ik zal proberen aan het andere klimaat gewend te raken moet je niet altijd een stukje van je leven verkopen om de kost te verdienen. Als ik je terugzie. zal ik je een heleboel vermakelijke dingen te vertellen hebben. En je weet dat ik. zelfs ten koste van malaria -- niet bang ben nieuwe kennis op te doen Toevallig hoorde ik dat Lodewijk XIV in zijn brieven slechts een onveranderlijke en korte formule als groet gebruikte `Ik maak het goed'. je begrijpt dat hij in Versailles woonde. Met oprechte vriendschap Louis -Doeala 8 Aan Albert Milon
S.S. Accra
-- Lagos 2 juni1 19(16)
Beste Milon -De ervaring laat geen twijfel -- Er valt hier geen greintje toekomst te verwachten. niet als gevolg van een gebrek aan afzet van handelsprodukten maar als gevolg van klimatologische omstandigheden die eenvoudigweg allerberoerdst zijn -- De Europeanen wekken hier de indruk ondermijnd te worden door allerlei aandoeningen die deels te wijten zijn aan uitspattingen maar ook aan hygiënische omstandigheden Elk gezond leven is onmogelijk en als je hier iets bereikt is het slechts ten koste van je gezondheid -- Zelf heb ik in Sierra-Leone een koortsaanval gehad en mijn verblijf in Afrika zal niet van lange duur zijn Morgen vertrekken we naar Doeala... Daar zal ik een maand of twee blijven om de vervelende kant van deze kleine proefneming zoveel mogelijk te compenseren -- Kom bij me langs en vertel me hoe het ermee staat. Als je een mogelijkheid ziet in Parijs vergeet me dan niet --
