achtergrond
Gokken op je
42
FORUM #08/22.04.10
oude dag Het pensioenstelsel moet beter. Daarover zijn alle betrokkenen het eens. Werkgevers en werknemers zijn nu in gesprek. Hoe maken we ons pensioen goedkoper en schokbestendiger? Tekst: Jan Buevink | Foto: iStockphoto
Het Nederlandse pensioenstelsel stond altijd bekend als het beste ter wereld, zeker in Nederland zelf. Geen pensioencongres ging voorbij zonder dat iemand daar nog eens fijntjes op wees. Maar dat was voordat de kredietcrisis eind 2008 in alle hevigheid losbarstte. De dekkingsgraden van de fondsen die lange tijd ruim boven de 100 hadden gestaan, kletterden soms met vele procentpunten tegelijk naar beneden. Het belegde vermogen vloog met miljarden de deur uit. De lage rentestand maakte de situatie nog dreigender en tot overmaat van ramp bleken Nederlanders ook nog eens steeds langer te leven. Leuk voor de betrokkenen zelf natuurlijk, minder voor de fondsen die hun pensioenen moeten uitkeren. Het pensioen in Nederland dreigt onbetaalbaar te worden, concludeerde begin dit jaar dan ook de commissie onder leiding van de Leidse hoogleraar Kees Goudswaard die door de minister aan het werk was gezet om zich over 43
FORUM #08/22.04.10
achtergrond
de toekomst van het stelsel te buigen. Werkgevers betalen zich nu al blauw aan een premie die de afgelopen jaren met vele procentpunten is gestegen en die, als er niks gebeurt, alleen nog maar verder stijgt. Volgens Goudswaard kan de economie dat niet meer trekken. Minister Donner van Sociale Zaken liet al snel weten dat hij het met die analyse wel eens was. Eerder deze maand zette hij dat nog eens zwart op wit in een brief aan de Tweede Kamer waarin hij
ook aangeeft welke maatregelen hij wil treffen. Zo wil Donner het onder andere mogelijk maken dat pensioenafspraken gekoppeld worden aan de levensverwachting. Dat kan betekenen dat gepensioneerden pas later een uitkering krijgen als de bevolking gemiddeld ouder wordt of dat de uitkering dan lager ligt. Hoe de pensioenregelingen er straks precies uit zullen zien, is een zaak van onderhandelaars. Pensioen is een arbeidsvoorwaarde dus de
afspraken daarover moeten aan de cao-tafel gemaakt worden. Onderhandelaars kijken daarbij altijd wel graag naar wat de vakcentrales en de ondernemersorganisaties op landelijk niveau afspreken. Voordat op 9 juni de verkiezingen plaats vinden proberen ze een akkoord te sluiten over een stelsel dat houdbaar, handhaafbaar en betaalbaar is.
-219.000.000.000 De kredietcrisis kwam keihard aan in de pensioenwereld. In 2008 werden de fondsen maar liefst 219 miljard lichter. Doordat de waarde van hun beleggingen kelderde, raakten ze 112 miljard kwijt. De dalende rente zorgde er voor dat hun verplichtingen nog eens met zo’n 108 miljard stegen (zie ook 4). Overigens zouden de fondsen er eind 2008 nog slechter voorgestaan hebben als ze niet hadden belegd in aandelen. Zelfs op het dieptepunt van de crisis waren hun bezittingen nog altijd zo’n 25 procent meer waard dan wanneer ze vanaf 1980 hun geld hadden weggezet op plekken waar ze alleen een vaste rente hadden gekregen.
Over dertig jaar zal de vergrijzing in
Als er niets verandert, zullen ondernemers al in 2025 17,2 procent van de loonsom kwijt zijn aan pensioenpremies. Nu is dat nog 12,7 wat neerkomt op een totaalbedrag van zo’n 25 miljard op jaarbasis. Niet zo lang geleden schommelden de premies in Nederland nog rond de 6, maar als reactie op de dotcomcrisis van begin deze eeuw waren veel fondsen gedwongen hun premies te verhogen waardoor ze in 2005 gemiddeld uitkwamen op een percentage van 11. Die stijging betekende niet alleen slecht nieuws voor de bedrijven maar ook voor de Nederlandse economie als geheel. Volgens het cpb werd de economische neergang erdoor versterkt. Volgens hoogleraar Goudswaard die begin dit jaar de houdbaarheid van het pensioenstelsel evalueerde, is een verdere premiestijging nu ook onverantwoord. Die zal nadelig uitpakken voor de Nederlandse concurrentiepositie en daarmee ook voor de welvaart en de werkgelegenheid.
Nederland zijn hoogtepunt bereiken. In 2040 zullen zo’n 4,5 miljoen mensen 65 of ouder zijn. Nu zijn dat er nog 2,5 miljoen. Tegenover elke 65-plusser staan dan nog maar twee Nederlanders die tot de beroepsbevolking behoren. Nu is die verhouding nog een op vier.
44
FORUM #08/22.04.10
8.500.000 De vergrijzing lijkt steeds grotere vormen aan te gaan nemen. De gemiddelde leeftijd waarop mensen overlijden, stijgt nog steeds en de verwachtingen daar omtrent moeten elke keer weer verder naar boven worden bijgesteld. Een man die dit jaar 65 wordt, kan statistisch gezien op ‘slechts’ 18,3 extra levensjaren rekenen. In 2050 zijn dat er al 21. Voor de pensioenfondsen zijn die drie extra levensjaren slecht nieuws omdat ze dan ook langer moeten uitkeren. Daar zullen ze nu al rekening mee moeten houden bij hun premies. Voor nieuwe toetreders is al snel zo’n 15 procent meer nodig. Overigens worden ook vrouwen nog altijd ouder. Een vrouw die dit jaar haar 65ste verjaardag viert, zal gemakkelijk ook haar 85ste nog halen. In 2050 gaat ze zelfs nog over haar 88ste heen.
Omdat pensioenfondsen vele decennia vooruit moeten plannen, zijn ze constant sommetjes aan het maken. Daarbij rekenen ze vooral terug. Als ze straks een bepaalde hoeveelheid pensioen moet uitkeren, hoeveel aandelen moeten ze dan nu aanschaffen en hoeveel geld moeten ze vastzetten in deposito’s? Probleem is natuurlijk dat niemand weet wat beurskoersen en rente gaan doen. Tot een aantal jaren geleden mochten de fondsen uitgaan van een vaste rekenrente van 4 procent maar bij de komst van de nieuwe Pensioenwet in 2007 werd die ingeruild voor de marktrente. Probleem is niet alleen dat die enorm fluctueert, maar ook dat die de laatste tijd beduidend onder de vier lag. En bij de lagere rente moet je nu natuurlijk een groter bedrag vastzetten om straks toch dezelfde opbrengst te krijgen. Daardoor was de rente voor een flink deel verantwoordelijk voor de lage dekkinggraden van veel fondsen.
45
Naast de aow waar in principe iedere Nederlander recht op heeft, is het zogenoemde tweede pijlerpensioen de belangrijkste oudedagsvoorziening in Nederland. Zo’n 8,5 miljoen mensen ontvangen al zo’n uitkering of zijn bezig daarvoor te sparen. Hun gezamenlijke pensioenvermogen bedroeg eind 2009 meer dan 700 miljard. De meeste Nederlanders zijn aangesloten bij een pensioenfonds. Daarnaast hebben werkgevers voor zo’n 800.000 werknemers een pensioenovereenkomst afgesloten bij een verzekeraar. Dat zijn 22.000 overeenkomsten.
6,8
Wat de aandelenkoersen in de toekomst gaan doen, is voor de fondsen ook net zo belangrijk als onbekend. Omdat ze toch ergens van uit moeten kunnen gaan, stelt de minister van Sociale Zaken om de zoveel jaar een bepaald rekenrendement vast. De commissie die hem daarover eind 2009 adviseerde, was verdeeld. Deskundigen van werkgevers en werknemers pleitten voor 7,2, de overige leden voor 6,2. Donner heeft begin deze maand besloten om op 6,8 te gaan zitten. Onnodig, onwenselijk en onverstandig laag, volgens werkgevers en werknemers. Het rekenrendement heeft grote invloed op de hoogte van de premies. Als die eerste een procentpunt daalt, moet die andere maar liefst vijf punten omhoog.
Als gevolg van de kredietcrisis daalde de gemiddelde dekkingsgraad van de fondsen van 144 eind 2007 naar 95 eind 2008. Die dekkingsgraad geeft aan in welke mate een fonds in staat is om aan zijn verplichtingen te voldoen. Bij 100 kan een fonds aan zijn verplichtingen (in euro’s) voldoen. Maar om de uitkeringen ook mee te kunnen laten groeien met de welvaart, is een hoger cijfer nodig, waarbij 125 redelijk veilig is. De verschillen tussen de fondsen waren eind 2008 wel groot. Sommige wisten de verliezen zeer beperkt te houden, andere verloren meer dan 60 procentpunten, een enkeling zelfs meer dan 100.
FORUM #08/22.04.10
achtergrond
“Een Nederlandse werknemer kan in 35 jaar tijd een heel redelijk pensioen opbouwen. Elk jaar mag zijn werkgever voor hem een bepaald percentage van het loon belastingvrij in een pensioenregeling stoppen (2,25). Omdat veel mensen langer dan 35 jaar werken, komen ze uit op een pensioen dat inclusief aow veel hoger ligt dan die 70 procent (zie hiervoor onder 70). Door dit opbouwpercentage te verlagen tot 1,75 of zelfs 1,5 komt de hoogte van het pensioen niet in gevaar, maar hoeft er veel minder aan premies betaald te worden. Wie ondanks dat lagere opbouwpercentage toch een hoger pensioen wil, kan er dan voor kiezen om wat langer door te werken.
De meeste regelingen streven nog steeds naar een pensioen (inclusief aow) dat
200.000 Over geld hebben Nederlandse ouderen niet te klagen. Gemiddeld zijn ze de laatste jaren steeds rijker geworden en Goudswaard verwacht dat deze trend zich doorzet. Per huishouden beschikken ze over zo’n 200.000 euro. Daarbij gaat het om de waarde van hun huis minus de hypotheek plus het geld op de bank en de beleggingen. Daarmee zitten ze er warmer bij dan de rest van de bevolking die het met 141.000 euro moet doen. Omgekeerd ligt onder 65-plussers het percentage armen lager dan onder de rest van de bevolking: 2,8 versus 6,1 procent.
uitkomt op 70 procent van het gemiddelde inkomen dat iemand had tijdens zijn werkzame leven. Tot een aantal jaren terug was dat vaak 70 procent van iemands eindloon. Na de klap die
34
Eind vorig jaar telde Nederland 634 verschillende pensioenfondsen. Het grootste deel daarvan verzorgt de pensioenregeling van een bepaalde onderneming (531). Daarnaast zijn er 91 fondsen voor een afzonderlijke bedrijfstak en 12 voor een specifieke beroepsgroep. Uitgedrukt in het aantal deelnemers is die laatste groep het kleinst (0,5 procent van het totaal). Driekwart van alle deelnemers is bij de bedrijfstakpensioenfondsen aangesloten. Directeur Kellerman van toezichthouder De Nederlandsche Bank wil dat het aantal fondsen op termijn terug gaat naar zo’n honderd. Volgens haar zal de kwaliteit van het bestuur daardoor toenemen zodat ze beter in kunnen spelen op nieuwe schokken.
46
FORUM #08/22.04.10
de fondsen kregen bij de vorige crisis, veranderde dat. Tegenwoordig heeft nog maar twee procent van de deelnemers een (gedeeltelijke) eindloonregeling. Meer dan 90 procent heeft een middelloonregeling.
column scheer dik nicolai
97,5 Veel mensen gaan er – misschien zonder veel na te denken – vanuit dat hun pensioen volledig zeker is. Dat is het niet. Pensioenfondsen hebben de plicht om ernaar te streven dat het 97,5 procent zeker is dat deelnemers ook daadwerkelijk het pensioen (in euro’s) krijgen waar ze op gerekend hebben. Maar zekerheid kost geld omdat fondsen dan minder kunnen beleggen in de meer risicovolle aandelen die ook veel meer op kunnen leveren. Door voor een deel van het pensioen de zekerheid te verlagen, is er minder premie nodig.
Degraderen De voetballiefhebber komt deze weken volop aan zijn trekken. De vaderlandse voetbalcompetitie nadert haar ontknoping. In de eindfase van de Champignons League zijn fantastische wedstrijden te zien. En de Oranjesupporter kan de straatversiering alvast van zolder halen. De voetbalhater beleeft zware tijden.
649.000.000.000 Het totale belegde vermogen van de Nederlandse pensioenfondsen eind 2009 bedraagt 649 miljard euro. In de laatste drie maanden van het jaar boekten de fondsen een koerswinst van 18 miljard waardoor hun totale vermogen voor het vierde kwartaal op rij steeg. Ondanks die stijgingen is de klap van de kredietcrisis nog lang niet verwerkt. Eind 2007 hadden de fondsen nog altijd 20 miljard meer op de balans staan.
Bij Zestienhoven 6 zitten we in een soortgelijke situatie. Met nog een paar wedstrijden te gaan staan we derde van onderen. De jaarlijkse opleving van een aantal gewonnen wedstrijden op rij is deze keer uitgebleven. Nu stelt degraderen op ons niveau niet zo veel voor, maar zo’n lage positie geeft toch te denken bij het bepalen van onze plannen voor het volgend seizoen. Het spelplezier gaat er immers niet op vooruit. Dus wie stoppen er en wie gaan er door? Moeten we jeugdige spelers aantrekken om een brede selectie te houden? Tijdens de inventarisatie van persoonlijke plannen en wensen komen allerlei varianten langs. Moeten we bijvoorbeeld niet gewoon overstappen naar de veteranencompetitie (35+)? Dan lopen we niet langer het risico tegenstanders te treffen die onze zonen hadden kunnen zijn. Of moeten we die lijn dan maar helemaal doortrekken en voor de 45+-variant kiezen: met 7 tegen 7 op een half veld ballen? Tot dusver heeft de meerderheid van het team die varianten buiten de deur kunnen houden. Ze voelen toch aan als degradatie. Zoals een oudere werknemer moeite kan hebben met demotie: niet eens zozeer vanwege het geld, als wel vanwege het gevoel afgedankt te worden. Geen weg meer terug. Op weg naar het einde, om met Reve te spreken.
Nu de aow-leeftijd omhoog gaat, ligt het voor de hand om ook de pensioenleeftijd te verhogen. Die lag altijd op de 65, maar zou makkelijk op 67 gezet kunnen worden. Goudswaard stelt voor om de pensioenleeftijd mee te laten groeien met de levensverwachting. Nu is dat wettelijk nog niet toegestaan maar minister Donner heeft al aangegeven dat hij dit soort pensioenvarianten mogelijk wil maken.
47
Maar hij – of zij – is niet de enige, want in de kelder van de competitie spelen zich dramatische taferelen af. Clubs weten al dat ze gaan degraderen of moeten voor lijfsbehoud vechten in de nacompetitie. Ook ‘mijn’ Sparta kijkt de Eerste Divisie in de ogen. Dat kan altijd gebeuren als je middenmotor bent en het zit tegen. Van mij heeft Sparta het ook niet moeten hebben dit seizoen. Ik heb welgeteld één thuiswedstrijd bezocht, en die werd prompt verloren.
Het idee om nog eens tegen een goed vrouwenelftal te spelen en zo te bewijzen dat – qua voetbal – mannen het altijd winnen van vrouwen, moet ik zo zoetjesaan ook maar gaan loslaten. Want hoeveel vernedering kun je aan als veteraan? Paul Scheer
FORUM #08/22.04.10
