No title

mm

SPINOZA.

SPINOZA

DOOB

AUERBACH

BERTHOLD^

NAAR

DE MET

VIERDE TOESTEMMING

HOOGDUITSCHE

UITGAAF

VAN

DEN

BEWERKT

SCHRIJVER.

sttt-

s-HERTOGENBOSCH

—

1875

^5«JLl

VAN

HEUSDEN

V

-

mmmm

EERSTE

HOOFDSTUK.

AKOSTA.

Op

vrijdagnamiddag

een

het

April van ijverigin aarde

de

het

een

Geen

leven

nu

de

sterven

en

te Amsterdam

neergelatenkist

treurende

over

met

daamevens.

stond

verdeeld

groepen

nieuwtjesvan

den

dengeen,

van

maand

afgelegenhoek

een

Kerk

even

zoo

in verschillende

waren

elkaar,

met

over

om

weer,

bedekken.

te

ortistanders ken

in

men

was

helft der

tweede

jodenbegraafplaats bij de Oude

de

van

jaar 1647,

in de

Wiens

De

en

spradän

dag,

stof hier

^

de

aan

werd

aarde

haastten afbeid

zieh daar

zwijgend de

Ook

toevertrouwd. en

reeds

zon

de

doodgravers

met tamelijk onverschillig

het westen

naar

b^on

,

hen

en

herinnerde,

des

sabbats

het

graf stond

zenden

blik

te

dat

het

spoedig tijdwas

begroeten." Slechts een

de

jongeling bruine

aardklompen

dwijnen. Werktuigelijkontbladerde eenige knoppen, haag

boveneind

bleek

gelaaten

,

die

zieh

reeds

in

de

hij met de

aan

hun

neigen

aangezicht

het

aan

die met

»het

te

van

pein-

groef zag de

zelf

ver-

linkerhand

geschoren beuken-

vertoonden.

»Mijn jonge vriend,"

dus

sprak

een

vreemde

den

jonge4

M368283

in

ling

bloedverwant

eenige de

Uit

te

»Ik de

ben

niet

aangesprokene

WO

behoort. als

zijn,

hij

ten

nu

hij

inlichtingen

»Wie

dien

familie fierste

uit

die

was

vroeger

gevonden, vader het

die

man,

heeft volmaakte

was

hebt

ge-

hoe

en

is

ik

hij

de

vreemdeling die

ik

hem

reeds

kwam

om

deel

;

mij

een

*

en

wiens

de

tomooien

dat

roemrijk

dood der

een

was

jongeling.

ridders

aanzienlijkste na

de

vroeg

hebben

Costa,

op

?'

Oporto

droegen de

geheele

krachtigste Lissabon

te

ijverig aanhanger

van

en

gezien onze

heime ge-

geweest."

gemeente »De

gekomen

man

anderen,

gewoond

da

,

heb;

landen

h^rwaarts

uit

verdween,

Oporto

ridders

ik

De

Miguel

naam.

de

al

Costa

da

kennen?

niet

geslacht

Israels

stam^

—

Spanje

in

zou

den

gij

^'

mede

gijde familie

»Kent

als

terwijl

vroeg,

woorden

körte

in

»indien

verre

viel

mag,"

niet

»doe

rede,

de

aarzelens,

gedaaldl"

verzoeken

u

lijkrede,

voortreffelijk

en

me-

antwoordde

ongelukkigen

groot

zoo

grave

ik

dien

een

vreemd."

tot

uit

als

met

dangij,"

ook en

gij hem

zonder

hier

verwant

vreemd

van

was

ben

vermoed,

ge

niets

gij

»Wat in

moet

O,

hoord.

ik

hier

gestopt,

Ik

dat

i.

verplichten

die

de

begraven

op,

zeer

oogenblik

een

na

zooals

minste,

ten

wordt

hem

met

meer

ik

dus

mij

zucht.

daar

maak

eigenlijk is,

grond

zonder

beklag,

zonder

het

den

onder

zult

gij

en

die

man,

gelaat

uw

wie

zeggen,

laatsche

van

hebt

gekend

»waarschijnlijk zijt gij

aan,

den

van

uitdnikldng

goed mij

taal

Spaansche

de

hier

nu

zijn zoon,"

eindelijk begon

mij dikwijls gezegd, evenbeeld

zijns

de dat

vaders

in

rust

het

jongeling, hij was.

in

zijn

graf heeft mijn

»en

voorkomen

Gabriel

zöö ,

i

•

3

heette

hij

alle

in

was

öi-

-wetenschappen

hoofdvak.

felingen

had

betrekking

van

de

zieh

genomen

doch

;

godsdienst verliet

reeds

vervolgd,

jaar

door

hij toch

zijn vijf en

op

de

van

alle

met

de

kracht

twij-

twintigste

domkerk

ijver

broeders

en

in

zijn

was

godsdienstige

rentmeester

moeder

als

rechtsgeleerdheid

eindelijk ontwaakte

zijne

met

zoowel ,

vroeg

vaderen

zijner

hij

De

ervaren.

Hoewel

kunsten

ridderlijke

,

op den

voor

in

zijne

het

land

ziel

en

waar ,

het

gebeente

loof,

tal

waar

beeiden

om

op,

het

hield

gesprek

de

'tmij!"

schelm

die

de

zeide

de

van

een

verdiend

vvant

weest na

nog

Haast

»Ja, ja," hij ginds

er

nog

dus,

u

aankomt

een

getwijfeld heeft.

een ,

dat

;

de

en

dan

andere Dunkt

ander,

de

zal

wereld u

ook

toch

is, niet?"

nu

in gaan; van

morgen

genoeg nu

in

den

zal

ge-

hij

ons

sabbat

te

komen."

»hij

zal

worgengelen

hij

te

zondag

en

gat

gereed

we

binnen

vroeg

wacht,

ziel

zijne

boosdoeners

tot

't nog

was

hem

dat

antwoordde

geeselen

roeden

dan

sabbat

tafel komen,

alk hem

vrijdag-

de

Als

(de hei)

had

verleiden

zijn dood

werken.

Men

lot,

het

voor

blijf er

op

nog

omdat

gedekte

imnlers

mögen

liggen;

hij,

verlost.

gehenna

de

uitrusten.

laten

de

aan

ze

sabbat

kwalen

moeten

eens-

beide

de

ik

»maar

had is

nu

hellepijn

eerste

mag

den

op

hun

worden;

terstond

van

dat

,

niet

te

aankomt,

plaats

en

voerden.

begraven

ginds

ge-

jongeling

luisteren,

te

ons

neerkniclen

,

invalt,

dat

Hier

—

van

beeiden

voor "

zij

martelaren

,

avond

als

die

vergeve

dat

joden

naar

doodgravers »God

zoovele

van

van

küssen,

klaps

bij

rust

vreemd hem

eindelijk waaraan

opzien, met

wel

vurige

gelooven

,

hij levenslang

AVees zocht

goed

zop

hebt

die

thans

^:

»Gij

zult

geloof

heeft

zieh

hoogen

rüg

dat

het

hem

van

Gabriel en

-

wat

heette

aandoenlijk

van,

om

Staat:

heeft

Men

was

af

nu

geschreven

er

nacht."

en

,

voorschriften

alle

Hij

dag

goeds

onbegrensd.

aan

ijverig

voii^chen

daarin

veel

was

opgenomen.

volbracht

en

verteld

dikwijls

antwoordde

dien

met

schimpt,

onderwicrp

ons

Akosta

Uriel

daar

zijne milddadigheid

hierheen, in

kleine

hem

op

want

werd

ver-

,

,

kwam

gaan,"

te

zeiden,"

mannen

,

zoo

genoten

die

wat

die

en

voort

^

gehoord,

jongeling

de

verhaal

uw

vreemdeling.

de

»Ge

met

mij zien

te

aan

,

hoe

de

zieh

zelfs

in

is

hij

aanzienlijke door

loochenen

geschriften

verbreid

durven

ban

den

riep hij was

alles

heilige

onze

het

Silva,

hiervan had.

allerlei

neef

hem

van

getuigde

spijzen

Gods

beroemde werd

bevrijden, die

daar den

sabbat

her-

herroeping hij zieh

verzette

,

verboden

oude

Akosta

Maar

godsdienstvormen

zoo

de

woord

,

zijn eigen

het.

onze

te

alleen

begon

denkbeeiden

weerlegd.

niet

gemeend;

hebt die

op

ter ech-

en

zondige

de

zieh

om

en

Gij was,

hierbij

Salomo

hij gezegd

wat

oprecht

niet

tegen

gedaan

gevaren

die

zijn dwaalleer

heeft ,

in

heeft

zieh

Rabbi

beroepen.

geneesheer

hij

en

Spoedig

hem

dergenen

achtte,

Hebreeuwsch

bespotten.

een

en

het

in

in

te

;

zieh

beneden

onderrichten.

geest

hij

leerstellingen in

laten

te

dat

gehoord,

even

niet

jongen

rabbijnen

vrome

onze

kleinen

een

onheilige

een

er

het

man

Schrift

Heilige

de

,

hij,

zooals

ontvvijdde ,

gebruikte

en

twee

Cl

ristenen ,

die

tot

afraadde, echt

het

wilden

jodendom maar

godloochenaar

hij

liet uit.

zieh Zeven

dit

overgaan, ook

in

jaren

het

lang

ten

openbaar wcigerde

sterkste als

een

hij,

de

voorschriften de

3B11

boetedoening Nu

werd.

in

Pereira, Din,

harde

de

straffen

vader

heeft

godsdienst

mögen

Mijn

den kon

die »had

dan

strijden,

niet."

hem

hij

Beth-

liet

voor

onzen

daarvoor dien

voor

al

zieh

oplegde.

Akosta

zou

maar

gegaan;

het

en

men

raad

Naphthali

van

rabbijnen)

van

Op

rabbi

uitspraak

welgevallen,

zijn

hij

de

aan

voot

en

worden.

v^omeh

dikwijls gezegd:

dood

leven,

hij zieh

reehtbank

(kerkelijke

den

opgelegd

gedaan

verwijderd

vriend,

onderwierp

ban

zieh

en

hem

die

grooten

gemeente

onze

zijn voormaligen

van

den

volgen

te

op

onderwerpen,

te

hij

zou

uit

eeuwig

in

godsdienst

onzen

van

gaame

godsdienst het

Huiselijke teleurstellingen

verbre-

,

zijner verloving

ken

de

met

doehter

di

Jozua

van

Leon ,

het

hem

deden

laatste

Hij heeft

verliezen.

hij zieh

waarin

traeht

verdedigen kunt

blijft

zijn berouw

van

zien

langen

een

broedde

eigenlijk

hij

,

Onder

nieuws. Pereira

anderen

hij

daar

hij thans

vermeed

dezen

bewerker

den

voor

rabbi al

van

,

Gisteren

hield.

ochtend

terwijl

,

huiswaarts

afvallige met

met

arm

een

Akosta's

en

pistool

kunnen

wapens

beroemd

zijn

keert

hebben

huis

den

maar

daarvoor

ditmaal

tegengehouden

Hij

man.

in

woord

bewijs iets

op

Synagoge sehiet moet

de

goed

zijn vaderstad

sehijnt want

zijn

zijn ongeluk

de

uit

bij-

Naphthali

voorbijkomt,

braven

en

omgaan

zijn geweest, te

op

rabbi

de

een

met

tijd geen

hierin

meenden

maar

gij

tegenstelling

sedert

sommigen

te

stand ver-

mondelinge

,

iemand;

tegen

hij

indien

allerlei In

vememen.

sprak

gewoonte

vroegere meer

hem

van

doeh

;

ge

,

zonderheden

zijn gezond

van

levensbesehrijving nagelaten,

een

te

Amsterdam

te

poos

overblijfsel

tot

een

ieders

engel ver-

,

bazing,

is

de

vrome

man

ongedeerd

gebleven.

Alles

schijnt

voorbedachten

met

onmiddellijk

wordt

hij

»Baruch," die de

ongemerkt

nader

»kom

Baruch,

rede,

want

geladen

pistool

hoofd.

het

—

van

man

't

slanke

een

,

afgeloopen

is

stalte ge-

jongeling

den

getreden

was

Daarom

"

eerbetoon

jong

een

geschied,

tweede

door

eenig

viel

dus

,

in

zonder

zijn

te

een

kogel

een

zoo

nu

hij

greep

zichzelf

schoot

en

daarop

rade

we

gaan

,

huis."

naar

»Ik

Chisdai,"

kom,

vreemdeling ders

in

het

prevelden. rukte dit de

woorden

reinigen

te

moest

het

men

niet,"

Ps.

zieh

men

i)

In

afwachting

Ps.

worden.

bij

de

de

banden,

booze

men

Het

nieuwe

een

,

deze

Palm.

en

de Vert.

volg.

teksten

uit

het

O.

T.

de

Hierbij

den

dood

te

huiswaarts^

nog

drie

malen

bracht

mede,^

of

grasveld

steen

bijbelvertaling

om

zieh

gebruik

op

dat

geesten,

hielden. doet

het uit-

den

Bij

water,

onderweg

91

aanhef

den

van

begaf

eerst

en

opgezegd

moesten

dat

Thans

15

90,

8): »Hij

als

met

der

verblijf

hun

(Jes. 25,

vers

uitspreken.

hoewel

besmetting

de

begraafplaats

de

op

malen

drie

wierp

en

bloeien

zieh

men

godsakker

Hebreeuwsch

het

plaatsen

wiesch

van

in

salem Jeru-

van

grond

den

de

voor

den

(Ps. '72, 16.) i).

gehouden,

werd

gereed

zieh die

kerkhof

het

van

gang

uit

gras

»Dorre

aarde."

der

gebed

vain

achteren,

naar

omstan-

wederopbouwing

verlaten

eenig

sprekende:

kruid

welig

hier

malen

zijn hoofd

over

het

den

voor

de

waar

opgestelde

de

en

Bij

drie

ieder

taal

dooden

piek,

de

naar

Arameesche

de der

opstanding

zieh

begaf

en

boog

Baruch,

antwoordde

gebniiken

overzetting

van

wij Van

voor

der

nederzette dan

had

;

ging

delden

weder

men

rabbi

heeft

zieh

Gij

geopenbaard. ik

en

dergelijks delijden had

ik

onvergetelijk vöör

de

van

in

meer

zooals

werd

mij

naast

en

den

zijn breeden

van

een

en

vergeeft

bij

en

slag smart

op

kwam

hoofd

den

naar

zonden,

is

verschoonend

woord

zijn ontblooten hem

over

de

rüg. de

pilaren stond

38): in

sprak gaf

lippen

hij

koster

Geen en

het hoek

Chacham

(Ps. 78,

ieder

riet?

een

de

vers

Driemalen

hij,

een

aan

De

niet

alsof

geest,

hij daarop

nog

meer

dat

als

het

sprak de

het

boog

ontblootte.

mg

zijn gramschap."

woorden

afvallige

hoe

niet

echter,

zijn Simsonsarmen

men

koster

het

zijn hoofd voor

stem

hij

mij

schuld-

zijne

Synagoge

hielp

is

aanhoore

ten

zijn

wel

afvallige

doodshemd de

spoedig

Alles

den

droeg

duidelijk

geschied,

zie

me-

menschen

de

zwaaien.

Ik

toen

Wat

even

hoe

smoort

dertien

kreet

is

gevoerd,

barmhartige toom,

anders,

iets

weer

doch

klonk

toen

omhoog.

nog

gisteren

vastbond

in

leven

meester, dat

ruch, Ba-

gezien,

geplaatst

te

wit

zijn

profeet Jesaja zegt,

de

Staat

eerst

in

doch

als

fier

zoo

Gods

schäre

voorlas,

niet

verkeerd

in,

herinnering.

hij

gebiedend

ZOO

mij

zag

(Rieht.

zijn kracht

al

in

mijn

van

van

geesel

de

Heer!"

weer

Een

en

toegestroomde

belijdenis

't

den

zooals

mij,

eerst

berouw

zijn,

man

bijwonen.

hun

met

goddelijk Strafgericht

»Het

nooit

wan-

in.

hen

zijn boetedoening

ook,

zieh

daarover

verplicht

hebt

zuUen

maakte

omkomen,

trotschen

hoop

te

vijanden

zoo

huis,

naar

tusschen

eindelijk.

dien

aan

Chisdai

Morteira,

uwe

Chisdai

zeide

En

voorwaarts.

en

Saul al

moeten

31)

gebracht

eind

ten

vers

biddend

Baruch

ook

leermeester,

5,

eerste

,

nu

»Zöö

het

men

»De

zijn deze den

enkele toen

hij

het

bepaaide

bleef den

aantal

hij nog

gedrukt,

Eindelijk der

builen

en

heen;

ik

zoodat

hij mijn gij

ook

nog

deed

moeite

op

de

arke

rollen

aanspoorde,

hoonlach,

nu

in

Hij

is

lingschen

blik

keurenden te

was

lezen;

zondaar

bescherming

in

reeds

uit zou

in

echter

twee

nemen,

voor

zondaars

zijde-

een

hoop,

goed-

een

diens

op

deren an-

vergaan.

wierp

het

mond

den doch met

had

zijn

wegen

gelaat

hoofd

en

verdiept.

antwoorden,

mededoogen

hulde

Hij

hij

bedenkelijk

malen

des

schellen

een

dien

de

koster

poorten

met

Chisdai

zijn gebeden

te

de

zijn heiligen ijver

over

nog

had

alle

moeten

de

Gods

gevallen,

verloren."

schudde

deze

kuil

den Zöö

glimlach

zijn medescholier den

in

geruime

een

drong.

huis.

naar

zijn leermeester,

op

bovendien

Baruch

is

ginds

en

sloop

en

binnen-

totdat

been

en

merg

vertrokken

en

hij

heb

Ik

waart!

»Zijn

vroeg

jammer,

synagoge

staren,

gaan.

ontsloten?"

gegraven.

hier

bleef te

riiij door

rechtvaardig. Hij

de

maken,

te

menschen

alle

met

hem

over

Hoe

reis

op

nogmaals

wet

heen

om

zijn mantel

heeft

nadat

zöö

zwaar

driftig openrukte

der

weer

die

hij,

opstond,

poos

mij

vader

uw

moest

zijn

op

voelen.

zou

den

vasthield,

voet

dubbel

mij

treden. be-

te

portaal,

stapte

op

naar

zijn hoofd

en

mg

terdege

met

hoe

gezien,

heilige

hemels

ook

had en

het

op

verliet, den

best,

voet

hier, koster

bedekten

juist

toen

de

zijn mond

met

aangekleed

;

had,

ontvangen

geweigerd

voet

weer

synagoge

mijn

de

zieh

terwijl

de

trad,

henfl

hij

lang

Uggen

zijn

gevoerd

Striemen

met

waren,

werd

en

die

ieder,

dat

dien

synagoge

hij neerknielen zette

reeds

altijd onbewegelijk

grond

iritgang

slagen

hij

geopend, uit

zijn lot tot

dat

vrees, te

dusver

om

zeer

in

gezwegen.

hij zijn

Toen

hij

teira

het

met

»Gij

zeide:

het

(Ps.

verhaal

uitgeroeid

20)

Uriel

dwazen

»Ge

»Zijn

leer

hem

hij

zelf heeft

leefde,

nog

gehouden;

hij

nu

niet

die

meer

Chisdai

viel

hem

zelfmoord

tot

»Toen

zelfe

naam

door

is

verfoei

ik

woord

deugd-

zoo

zondigt?" (Pred.

nooit

en

het

zijn," is

worden

die

leeringen,

hebben.*'

verleid

uitgewischt,"

hem

ze

»Ook

voort.

aarde

—

hij goeddoet

hetvers

in

»Wie

veratiderde.

hij

dpelde

de

meer

en

rabbi

van

vrouw

van

niet

goddeloozen

zijn

moogt

goed

voor

hij

ging

zuUen

moed

hij

vrouw

de

Mor-

van

Hiermede

—

waar

zondaars

dat

aarde,

op

der

Talmud,

den

zonde

in

zaam

den

de

voorbeeld

navolgen."

»De

en

zondaars

7,

in

35):

104,

het

willen

schepte

bemerkte,

gesprokene

te

ingenömenheid

weinige

de

schijnt

niet

Mejir op

echter

nu

hem

in

geoordeeld gevoerd,"

hebben

de

dood

is,

de

rede. daar

geworden,

Barucb.

vervolgde

menschen

gericht

over

God

hem

alleen

mag

is

deze

noemen,

richten." rabbi

De te

daar

mengen,

»Daar

zijne

Zwijgend

het

met

was

het

in

gesprek opzcggen

de

ook

het

ging

overgeleverd,

(Spr.

in

drietal

wet met

nog

zijn eigen het

leermeester

haar

geschreven," lo,

7):

Chisdai,

zeide »De

der

naam

verrot."

ieder

openbaarde heeft

altijd bezig

vasthoudende

streng

goddeloozen

nam

nog

immers

Staat

voort,

hij

zieh

zonder

toe,

psalm.

den

van

Baruch

knikte

geene

zijn eigen opdat

woord

een

poos

gedachten

afvalligheid vingeren

wij allen

daamaar

Eindelijk

verdiept

verklaarde,

en

elkander

nevens

daarvan

geschreven leven

dat

de

duldt; en

zouden.

aan

ge-

God ons

Wie

10

volgens

meent,

loochent

leven,

hem

besloot

de

looven,

zooals

doch

rabbi,

deze

Wij

zijn. Kunnen boete

stokt

hij

weerspannig, dood,

dooden. ons

hij

Wij

»Men

hier

de

rabbi

gindschen

kan

zelf

verderf

ons

zou

berouw

tot

den

in

satan

macht,

de

ver-

kleederen

onze

we

:

zijn

hart

die

God

dus

wil,"

ik

kwam

tusschenbeide,

Talmud

den

niet

die

te

van

gelijk met

en

zijn

zaak

het

als

u

zoo

eind

van

hem

drij-

moeten

ver

geluk,

een

ons

verleiden

had

men

zeggen:

niet

Heer

het

door

Waar

satan.

niet

verteederd

de

zijn

Laat

medelijdend

en

verwijderen,

de

steenigen.

thans

hem

zijn, heeft

,

beschouw

dat

hij

niet

nu

zondigen."

Baruch's

gedachten

want

na

een

schenen körte

,

»Waar

afvalligen

redenen

al

kracht

te

om

ontzien Ik

nemen

—

geloof geboren

ons

hij zegt: uit

van

afvallige

moeten

langer

totdat

hem

meer

degenen

—

ge-

kan

weten,

ook

of

leugengeest

we

gegeven

ven.

en

Halleluja; blijfthij

we

met

woorden

den

woorden

door

wat

de

we

steenen

denken

vervolgde:

verdelgen

geen

hem

hem,

met

»Kunnen dan

in

van

sterven

menschen,"

heeft."

dwingt

Chisdai

moet

te

verscheuren

dan

tevens

verantwoorden

dat

zingen

dwingen

gegeven

en

dan

ieder

kracht

door

brengen,

en

is

overlaten,

hem

we

laat

die

niemand,

mögen

hiermede

zijn wel

't zelf

zonder

openba-

der

»Er

zelf

zieh

voor

zijn verderf

aan

en

hij 't

moet.

zeggen:

zijn reeds,

geworden. is,

»die

hoont

en

kunnen

te

noodzakelijkheid

de

straffen

verstand

zijn

van

waarheid

hare

die

wet,

ingeving

hiermede

loochent

ring, de

de

is

in

de

heilige

pauze schrift

zonderlingen

een

vroeg de

loop

hij eensklaps

zelfmoord

:

verboden?**^

te

11

»Hoe

komt

rabbi

de

wrevelig

»Daar

doodslaan

»Gij

noch

ruch.

mij

zeide

kon

Deze

zijn gemoed emstige ketter

nadere

in

en

wil

dus

Ba-

tot

toon wat

hem

in

er

in

gestoord

het

waarin

aan

vragen

van

had

terwijl hij bij

kuil staarde

den

dat

en

geven

vreemdeling ,

zult

zonderlinge

met

rekenschap

De

niet

gij

,

terechtwijzenden

op

overpeinzingen stond

al

geen

omging.

gebod:

uzelf."

noch

rabbi

zieh

zesde

antwoordde

bij :

er

omschrijving

daag

van

de

voegde het

ander,

een

komt

boord,"

in

zonder

—

:

Chisdai

en

vraagf"

dwaze

die

aan

immers

Staat

zeggen

nu

ge

graf het

men

den

van

lichaam

,

het

nederliet;

begraven

het

dät

is

:

in

afgrond

wie

zijn eigen den

van

begraven

geest

gebieden,

dooden

en

mocht

hier

oordeelen

Indien

het

die

plotseling

geest:

jaren

tusschen

knaap zijn

de met

oom

met

nieuw

leven

toen

graflieuvels had weemoed

ander,

noch

die

man,

daar

ander

een

had

links

onwrikbaar

had

gebracht?

Wie

?

vreemdeling

deze

ernstige

had

verstoord

had-

zoo ,

rabbi

de

op

wakker

vroeger

hij hier gestaan

en

vervuld die

thans

tijden de

voor

was

al

terugwandeling

geroepen,

uit

begraven,

en

hem

men

een

Hoe

daarvan

het

den

van

den

van

wille

dat

hij rechta

afwijke ?

tooneel

geleden,

Immanuel

klagend

,

geest

dat

oogenblik den

een

diepen

den

veroordeelen

het

op

om

en

van

bedenkingen

hem

kan

ter

zichzelf

woorden

afgedwaalde

weg

hij

voor

daarwerd

doolde

wereld

zijn geweest

gesprek

overpeinzingen de

den

van

Wie

dat

was,

de

stoot?

willen

den

lot

overtuiging

lichaam

zijn eigen

,

voorgeschreven

de

moest

door

zijn geest

en

vragend den

alsof

hem,

was

het

voor

den maal

eerste

hart

stond

van

den

,

Men

had

toen

altijd ziekelijken

aan

geweest.

12

huis

gebenden,

door

hen

inaken. de

anderen

weer

teruggekeerd

niets

er

knaap

hoe

kan

niet de

kamer

wijd

zoo

geweest, zieken

en

aan

het

en

ook

niet

"jod

al

en

hemel

gelegd

wakker

lichaam

hij kalmer, bij

oom

het

Sedert

storm

daar dien

doch weken

maar

en

ziel

en

maanden

in

tijd had

den

hij

bij

grond het

ziek

in den

begrijpen

te

ze

was.

te

wel

in

slapen;

zeker

alleen

dat

de is

Zijne

uit/'

meer

en

hem op

het

Allengswerd hem

lang schoot

nu

welbij

boven

zand

God

meer

en

hoe

leggen,

gedachte

aan

niet

niet

nu

stellen

menschen

gezien,

te

de

de

onweer

buiten

uit

knaap

oom

te

gezond

echter

er

den

durfde

vader

niet

goede

hij lag

kan

en

den

begraven,

kens

waarin

was

die

gerust

nu

menigte

een

geval

alsof

zijn

oom

hij

't niet

en

geworden poogde

dat

dat

hebt

hebben,

geworpen

moeder

kon

vensters

,

hem.

alle

en

kind

Het

kuil

diepen

kist

voorvaders

het

deden

äan

dat

maar

was,

altijd: »gij

maar

een

hij

alleen

de

menschen, en

—

brengen,

te

in

weenen

waarvan

nooit

trachtte

-r—

te

,

liggen

moeder

Zijne

verstand

zijne

lieten

klagen

niet

leefde.

riep

buiten

immers

oom

kind

de

op

op:

,

het

zat

boos

zieh

van

hem

aan

daar

gaan

vroeger

,

bestaan.

hij zijn leed

als

zieh

vraag

afgestorvene

stonden

daar

had

lang

den

maakte

en

de gang

Uren

van

open

man

nooit

is?

hart

,

ouden

zijn

woelig

en

het

werd

toen

was

of

of winkeis

druk

even

had-

haven

de

naar

stad

liet

verlaten

werkplaatsen

de

drong

en

zoo

thuis

meer

leege

nu

ontroerd

alles

in

gebeurd

,

•den

het

en

ander

hunne

naar

waren,

alsof

was

de

en

kenbaar

kerkhöf

het

school,

bemoeide

buitenwerdd

de

omstanders

de

naar

Idnderen

de

met

aan

alle

nu

een

beurs,

de

veel

zijne wenschen Toen

den,

zieh

binnen

:

hoe

makenf

graf zijner

moeder

telzou

—

ge-

14

Ook

ontstaat

de

er

zaadkorrel

doorloopen

ze

vrucht

geene

ds

al

moet

de

ontkiemen

moet

en

wisselingen

te

wen

boom

en

die

in

halm,

dere; an-

levens

struik

,

worden,

dragen,

eene

des

uitspruiten

,

en

uit

zoodanig

stand

om

wederom

houden.

zeven-

en

op

hare

honderdvoudige beurt

het

vruchten

leven

hemieu-

HOOFDSTUK.

TWEEDE

VRIJDAG

EEN

zijkamer

de

In

vensters

hooge

hoekhuis

versierden

rijk

den

en

het

van

AVOND.

gevel

dat

niet

ver

de

van

stond

Synagoge

heerschte

een

pracht.

buitengewone die

lamp,

zilveren

dekt

midden

arabesken

derlinge

in

schitterend

was

de

gewoonlijk

schitterde

waren,

Zij

kamer

met

zon-

be-

sluier

kaatste

en

De

wier

en

krippen

nu

avond

verlicht.

hing een

straalde

en

dezen

op

,

burgwal,

den

op

,

breede

de

met

duizend-

,

de

voudig

brandden.

haar

de

dien:

van

hunne

den

al

besehenen

Zij

kussens

der

vogels

en

hoe

grond,

fraai

ook, en

gerangschikt

kästen

nauwelijks

zetels

ontdaan

en

zoodat

toon,

zijde

het

in

weerkaatsten

het

licht

spreid-

geborduurde

bonte het

waren

en

tapijt

in

al

met

op

viel.

oog

ordelijk

roemers,

boven-

heerlijkheden

goud

met

rondom

kring

eeii

overtrekken

der

ten

van

in

gebeeldhouwde

grijze

drinkschalen

blinkende

tal

kunstig

kleurenpracht

de

die

terug,

alledaagsche

bloemen den

lichten

zeven

de

de

De

glazen Ideuren

,

van

den

van

sandelhout

Uit

regenboog. op,

verspreidde

in ,

welks

de

die

kachel

zieh

steeg

door

midden

juist ,

het

onder

zachte

een

vrij

vertrek

ruime

de

geur

lamp

een ,

16

tafel

ronde

stond

met

zilveren

De

bekers komst

de

deden

gezet,

bruin

ouderdom

waaruit

plaat, ken

nog

slechts

te

herkennen

woorden

Hebreeuwsche

opbouw

weer

was

en

zal

doen."

het

Jerusalem

stad ,

lang

reeds

nu

of

weemoed laten de de

sofa

zeker

en

stof

had

of

liever

de

dat

de

gesproken oude

gebeente

wiens ,

blik

diepen

met

ment perka-

schilderij,die tegen

eenige

rechterhand

Op

aangebracht.

was

jong

een

gods-

geel geworden

wanden

lag

de

met

was

siecht ge-

den gewor-

,

op

was

het

u

wat

wildemis

den

de

rondom

Heer,

heb

Het

was

door

stonden die

een

menigeen

vergaan

Het

nisten.

zat,

36).

,

verlangen

zoet

tot

Heer,

,

tot

lusteloos

hoofd

(Ezech. 36

tapijtstof bekleede

met

de

beplant. Ik,

weer

meisje,

kleine

het welker

steunende

vin-

,

gers

zieh

in

lokken

doch

ze

voor

komst,

verscholen.

scheen

althans

staarden

haar

vrij längs

zwarte ,

rende

vrome

de

iets

aan

haar die

hield

geest haar

?

hals

anders

was

te

oprees

't

of

lag

denken zieh

het

de

gedachte

een

gelukkige

waren

zwie-

haar,

vöör

; hare

voor

,

Was

schouders

en

gebedenboek

onbewegelijk

overpeinzingen bezig

Een

oogen het

Waren

uit. aan

God,

herinnering

't illusien

voor

die die ,

de

,

hartje binnendrongen

:

omtrek-

zwakke

de

Ik,

wat

en

Een

,

,

was,

de

volken,

dat

weten,

,

met

geschreven

onderaan

de

eene

dehalfuitgewischte

waren;

»En

hing

levens."

des

moeite

met

:

zuUen

zijn overgelaten

stond

adem

waren

waarboven

teekening,

lijstomsloot

geworden

stad

eener

de

gereed

oosten,

Hebreeuwsch

waait

zijde

deze

»Van

overdekt.

vroolijk gezelschap

het

tegen

kleed

hierop

klein,

een

muur,

het

in

letters

vergulde

die

vervaardigde

geel perkament

op

van

den

Aan

vermoeden.

kannen,

en

linnen

gebloemd

een

,

dien ,

lievenlachom

toe-

17

haar

lippen

voorschijn riepen

te

kloppen?

Wellicht

toch

zaligen toestand

ZOO

jonkvrouw

tot

nameloos

»Ik dus

lag

geloof,

klonk de

in

terwijl Mirjam

boek, kussens

't

op

komen

en

terwijl enkele draden

over

de

terstond

haar

het

Spiegel ijverig in te

wisschen. hier

ge

een

»Ge

dat

nooit

gebruikt

ding

het

wordt?

de

; ik

hare

eerste

helft en

deze

groot de

vielen.

van

Chaje met

den was

haar

ken!" wer-

voof-

gaf. Een

frischheid

had

grijze hären, als

daar Een neus

herfst-

zwarte

streep

Mirjam

was

thans

voor

sofa

wilde

hebt

den

af

keukenschort

gelijk," ging zij voort,

geheele jaar Ik

en

dat

haar

zijzichzelve

er

geen

nog

Is

dien

hier

zou

heb

inderdaad,

dat

ge

men

waar,

kleeden.

en

vlokken

weer,

op

snel

Dacht

gedeeltelijk haar

de

en

hebt

poosje

Staat

I.

stof

gevallen

de

het

gebeden-

bracht

schrikkenl

gerimpeld gelaat

oog

kamer

zieh

het

op en

,

losbandige

linkerwang in

titel

slechts

bedekte

streek

aanzien

Chaje

rook

verloren,

de

gedaante

kus

sabbat.te

oude den

door

neusgeluid haar

't Is

kunnen

rechtvaardigde die

muts,

te

zoo

den

de

sprak

ZOO

wonder!"

orde.

voor

voor

Sab-

—

geen

op,

een

binnenkwam?

mij

en

vensterbank

niet

oogenblik

tijd gehad,

over

in

tooverheks

een

drukte

de

behoeft

ge

haastig

met

uitgebreid.

zonderlinge

een

op

omgeving

onaangenaam

sprong

sofa

de

van

»Nu,

mij

het

legde

het

en

vervult?

Verlangens

een

voorhoofd,

het

en

die

droomen

zijt, Mirjam,

met

onbewusten

dikwijls overvalt

zoo

en

moe

ge

dien

,

gansche

stem

ooren,

van

er

dat

een

binnentrad. haar

de

pols sneller deden

wakend

van

gedachten

over

in

zij

rijpende meisje

zoete

batsrust

verkeerde

haar

en

»dat

uitgerust. Waartoe

daar

in

ook

wel

dien

als

hoek,

terstond

in 2

't

mijn

18

bed

al

kruipen,

zöö

ik; ja, als

ben

moe

gemakkelijk voelen;

waar

geen

orde

en

goed

is

visch

en

hij

uw

66n

dienst

niet

armen

nu

zoo

zelve

gast

opgemaakt,

visch

heeft

dat

en

alles

ook

en

dan

en

het

bed

dat

is

de

maken.

Hoe

hebt.

Wijn,

gekocht

nog

onder

ärmste

voor-

volmaakte

in

kunnen

aanmerkingen die

boven

opgeruimd

is

nu

beeiien

en

naar

alles

Maar

gij

vleesch

ook

,

geen

dat

het,

in

mensch

een

malen

tien

kleinigheid! zal

werk

zult

onverwachten

den

van

wel

geloopen

beneden

naar

het

Gij

hebt

jaren

achttien

hebben,

te

gegeten

,

meer.

ge

iets

men

valt

doorgebracht

heeft

't zonder

was

de

armen

,

visch

't zonder

verzoekt

dat

Hebt

wel

ge

Ik

hij al

zal

zoon

gehad,

deze

heeft

uit

Synagoge

zijn deur

ook

de ze

al

is

en

de

geld

geen

zooals

komen,

oogen

bij

Maar

was.

"

stoep

en

—

wereld er

legen. ge-

heeft

in

nu

hiermede

op

leeren een

maar

't eind

Stil, ik geloof,

ik

weer

Ristoteles,

hij

ter

—

had

en

Abraham

dat

dat

nadeelig

leeren

als

dan

maar,

grond

leeren

maar

een

en

vandaag

er

dat

dat

Rebekka.

uwe

den

knap

zoo

voor

als

broer

geleerd,

kwijt

zijt zulk

Zorg

al

Mijn

zooveel

Ge

bruiloft?

Altijd

heen?

is.

onder

dat

jongen

een

verstand

geheele

onder

dat

moet

waar

Thora,

Baruch

jaren

werken.

de

trouwen,

krijgt

vrees,

in

moogt

hoe

tien

ik

vrees,

zijn gezondheid —

schelm

opgemerkt,

Alsof

uitziet?

de

op

kleinen

zoo'n

niet

sabbat

spoedig

ge

immers

mij

ge

ook

immers rechte

geen

huisvrouw,

goede

ge

't Staat

sabbat;

iederen

zijn

dat

de

wil ik iemand

uitzie

daar

—

snelde

zij

de

uit.

Mirjam heengaan.

was

Haar

blijde, vader,

de

vervelende een

babbelaarster

vreemdeling,

dezelfde

te

zien dien

19

kerkhof

het

wij

op

en

Baruch

gemoet

boog

hoofd

haar make

gelijk

u

(Gen.

trilde, lof

den

der

Hare

vrouw?

brave

huis

Het

zong.

de

heen,

telijk viel

»Kent

ge

den

te

haar

Guadalajara;

Terwijl

»Gij

ziet

in ik

smar-

vreugde

beschouwde

het

heb

van

de

onderwijl

vandaag

uit,"

zeide

zachte

band

de

in

aldus

in

is

een

oud

keldersynagoge

onze

levensgevaar

met

hunne

Baruch

gered." vroegere

en

Mirjam

sa*

aan

kamer.

vreeselijk

weer

van

»'t

gebracht,

stonden

Mirjam,

hären

degastheer,nadat

vroeg

tijd

zieh

de

van

drukt

had

vroegeren

mannen

eind er

voor-

zijzelvq

Dubbel de

een

boven,"

te

ver

ontvallen.

zoon

vindt

voortleven,

gedurende

einde

ten

verdiepten,

andere

het

zijn

ordelijk als

en

hier

Rodrigo?"

nog,

beide

menkomsten

man

muur.

hing

en

dood

den

vreemdeling

hij zijn gebeden erfstuk

bleef

aandenken

De

schilderij aan

rein

ouden

»Wie

paarlen

iederen

van

met

enz.):

10

even

huisvrouw door

den

vader

engelen

der

van

woor-

zijn

schaar

gewoonte,

31,

Rachel

Manasse."

met

huis

Heer

de

en

het

stem

naar

nog

haar

hem

sabbat.

den

was

echter

in

waardij gaat

der

geest

hem

was

als

(Spr.

vrouw

Baruch

zij de

De

nenjen.

hij daarop,

toen

hief

op

»De

met

Ephraim

aan

sabbat

den

hij

te

banden

Rebekka,

zegende

waarmede

op

intrek

Sara,

gelijk

u

beide

de

vader

zeggende:

zegen,

Baruch

zoon

aan,

die

hun

jood

zijn

Vervolgens

gezang

begroetten,

hij legde

gezien,

haar

ging

aartsmoeders

make

20).

48,

kort

een

zijn

Heer

»De

den:

de

aan

Ook

Lea!"

en

gaf haar

hebben

gesprek

Mirjam

hem;

voor

en

in

binnen.

traden

en

Baruch

met

terwijl het

ze

voorhoofd

somber

haar

en

neerge-

broeder

streck, »kijk 2*

met

eens

20

spiegell" Baruch

den

in

zijne, doch aandacht

ik

gesprek

straat

op

Baruch's

vader

Hoe

dochter. »Maar

hijmet de

van

zijn gast;

zijtge

de

luisterde.

Voorzienigheid ,

»en

herkende," zeide hebt

ge

dat

gemaakt? Zie,

zoon

in

gespannen

anderen

terstond

en

ook

dus

is

al

mijn jongste

Mirjam?"

nu,

Baruch,"

dan

jaar jonger

e^n

daar

beide

der

ontmoette

oud

zijnerzuster

beschikking

tot

mijn

met

woord,

geen

werkelijkeen

u

kennis

het

naar

»'t Is dat

sprak

hand

de

nam

antwoordde

het

meisje, hoog blozend. »Dat's is

heb

omstreeks

nu

twintigjaren

als

worden.

Ik

gij

hen

wat

zijnzijnog

het

nog

stad

ge-

zeer

ging staan,

herkend

kerkhof

heb

:

die

de

uwe

schelmstuk

in

hoofd,

dit

—

zwarte

in

den

elkaar

over

»als

ik

zin

geslagen

niet

ook

kroeshaar,

die

Manuela

die

mij

aan

fijnbesneden met

die

armen

aanzie,

nu

onmiddellijk op

eigenaardige bruine

hadt,

zult willen

wezenlijk,"

jongen

uw

ik hem

alles herinnert

engelachtiglief kon

ander

het

wenkbrauwen,

zwarte

rimpel u;

is

gelaatskleur,

jonge jaren, als gij het

uw

zal

zoon

mijne kinderen

Doch

onervaren.

lange, eenigszinssaamgetrokken,

evenals

mijn

godsdienst betreft, heiligen

,

k

in de

en

en

een

onzen

dat mij onbegrijpelijk

i

ook

»Mijne Isabella

als

dat

hoop,

terwijlhij met

ging hij voort, Baruch

gij, Mirjam,

met

helpen,vooral hierin

want

dat

hier

»Zij

,

oud

even

komen,

terecht

die

die

heb

kinderen," zeide Casseres.

twee

is

vöör

Ik

vader.

is."

»Ik

hier

haar

oud.

Rebekka

dochter ,

trouwd

het

jaren

,

oudere

een

veertien

ik

meen ,

hemam

antwoord,"

dwaas

een

en

een

of ander

het

op

voor-

daarentegen

lippen,

—

o,

hoe

lippen glimlachen

—

sigaar

i);

^gen

zieh

maar

minder

rooken

aan

niet

voort,

»houdt

het

gij in

blijftge dien

hier

in

voortdurend maanden

blauwe

hemelgewelf in

men

plaats

siechts

rook

waar

eiders

die

geduld,

bedaard

en

hun

behouden

land

ook

de

hier

het

in

waar

het

en

is;

waar

en

planten

deze

stad

het

men

het

maakt,

in

iand,

klimaat

karaktertrekken

zelf

hier,

druivennat

te

kruipend

bloed

vloeit. een

ik

zeg

dan

u,

hebben

der

gieten

in

het

geroepen

bewoners

't is

Eden

heerlijk

een

maar

door

en

duivels

ook

u

zijn

onvervalscht

jaren

door

prachtig land, bewoond.

langzamer

steeds

Nu

de

Spanje,

ons

ik

äderen

weldra

,

hoofd

vermoeid eerst

nu

gevoel

in

den

ik

schoot

der

het

niet

dat

aarde

te

zal

rüsten

vaderlandsche

mijn

leggen, is

grond

,

die

;

,

schielijker

wat

,

O,

ge

de

met

uw

zoodat

gewent

de

vooreichtigheid

en

aanzijn

drinkwater

,

blijftg€

en

,

waar

;

het

kniiden

van

waar

komen

laten kalm

en

heeft

bedekt

inademt;

entspringt

moet

zoo

üefelijke geuren

vochtigheid

bron

menschen

en

de

;

bodetn

bevrozen

is

wölken

met

echter

u

,

in

grond

hij

eigen

uw

den

op

moet;

dat

gii^

ontwoekerd

zee

de

steeds

van

en

geen

van

en

twaalf

de

van

van

,

beschermen

daartegen

" —

verzeker

Ik

niet

,

ik?

noorden de

aan

?

ik

moeite

gewoonte

doen

te

nevelachtig

geweld

met

men

zes

het

zie

nei-

onze

denk

geen

wat

de

al

dan

volstrekt

aan

wijn

den

,

alsof

juist

openbaren;

Maar

nog

u

het

mij

overtreden,

te

water

om

is

krachtig

kost

en

gebod

land

sabbat

op

,

mij opneemt." •rtj

Deze le

Dordeek

eenzijdig,"

dichterltjke

sigoren

lijn

eersl

vrijheid in

de

antwoordde

lalen

I9de

wij eeuw

voor

in

zijn

rekening

Europa

vriend.

sNu ,

van

ingevoerd.

den

schrijVert.

23

terwijl te

hier

ge

dat

vreezen

in

onbezorgd

vertrouwde

uw

zit

woning

uwe

zelfs

of

vriend

behoeft

niet

en

eigen

uw

,

kind

döor

morgen

priester biechten Israel

het

berouw

zal

dat

vereert

gevolge

ten

—

,

brandstapel

niet

en

ledematen

zou

die

het

in

gij

,

verwarmen

de

voorrechten die

vsm

denkt

nu

—

overal

ons

tanjebosschen noch

de

hun

als

ik

u

onder

wij gebukt

zeer

acUizien

dat

»In

den

gastheer

grond hem

doör

eens

geen

kelder

den

Castro

voorlichten

mij onlangs

»Uitmuntendl"

glas »*t

is

met

Va/ ik

daar

de

hem

uit

thans

waar-

dat

wij

al te

en

het

krijg

vocht

geef

,

käst

stemde

des

Kom,

stören!

bekers

de

ons

laat

zijn

blijdschap

de

herinneringen

gindsche

Pennas\

Hamburg

ik

zou ,

,

Elsje

door

u

van

in

,

die

flesschen

beide

de

de

,

heeft." de

vreemdeling, de

aan

hoe

zeide

lippen

komt van

ge

Ramiro

gezonden.

Die

wijn

hij

nadat had

een

gebracht

;

daaraan'?" de

,

heeft

wild

eilenden

gelijk,"

ge

ons

Mirjam

gezonden

even

onzen

vaderland

dierbaar

droeve

en

geurige

boom

praten

de

het

tot

,

hebt

laat

betuigde

het

echte

»Zooais

uit

rüsten,

niet

toeschrijven

zaak

neen

glas

kas-

genoten."

,

Venetiaansch

tot

,

ons

»doch

Doch

!

met

de

aan

opgejaagde

wijs hoor

,

de

van

toe,

wederziens drink

däar

wij

,

iedere

daaraan

gaan

ingenomen

waren

kon

al

oude

marteldood,

niet

wouden

die

geven

den

prachtige

bevolkte

die

op

van

uwe

alleen

den

wij zelf het

,

ijveraars bijna gelijk

w^n

gebladert

morgen

konden

morgen

zijn. Waarlijk

;

van

die

zouden

ans

wild

van

uitnöodigen

,

;

gloed

ge

vergeet

en

lommerrijk

overvloed

jachtvermaak

die

.aangrijnsde met

met

houtstapel

vaderland

uw

God

parelenden

,

,

den

geheim

waarvan

den

van

den

gedreven

daartoe

,

is

Castro

;

metonsjong

hij

24

geweest wij

hij

,

is

de

met

jaren krachtiger geworden

terwijl

,

—

»Welnu meer?

Die

Weet

ge

avond

hebben

wij

,

wekt

wijn

in

nog

wel

de

Posada

ook

immers tal

oude

van

hoe

wij

,

geleefd

herinneringen

dezen

ook

het

huis

nevens

wilt

wat

;

bij mij op.

dronken

dien

op

Inez

donna

van

ge

,

die

al

u

sloegt

in

willen

vergeefs

te

vuist

uw

te

terug

dagen

twee

met

,

zien ,

stille

het

lieve

prieel :

en

zwoert,

Alfonso

lieve

en

wachten

nooit

klonk

het

och,

Inezl

gij

;

haar

^vond

volgenden

den

en

laten

tafel

de

op

had

zoo

teeder!" De

vader

woordig

wenkte

waren

vaderland echter

wij

herinnert

den?

Ik

zie

het

ßtond

u

ge

u

klokje begon om

frommeldet

alsof

vuur

wereld

in

vuur

uitbreken

als

ik

Lieve

uitriept : van

onze

»Dit

deze

wandel-

weder

en

als :

alleen

te

negen

betooverd

stil-

krampachtig

handen,

uw

als

zomeravonden,

alles

donna

en

uwe

Inez

hoe

del

Transito

ten

aanhooren

1

wildet

vlammen

en

prachtige

voorvaderen

zijn

van

ver-

oogen de

maar ,

,

gij tandenknarsend

wijn

die

in

gebracht, ging

bidden

te

niet

bedenk

Vrouw

den

heen

en

tusschen

,

Onze

uitvoerig

uitzaagt, als dan

er

gevaarlijke Caballero

altijdeen

te

prachtige

luiden

te

ge

,

geheele

die

gij

hoed

uw

ge

erbijtegen-

voort:

paternoster

een

door

;

Guadalajara

hoe

nog

al

stemming

nog

te

,

schoten

toon

Almeda

de

op

uren

denzelfden

op

»En

opgeruimde

een

kinderen

de

niet

dus

verdiepen

moest

in

zieh

hij

en

herinneringen

dat

zijn gast,

! Het

wij

gebouw Samuel

te

kan

angstzweet eens

voor

Toledo

eens

was

die

Levi ,

de stonden

elken

van

Gewaart

zetten.

mij

nog

kerk

van

enhoe

voorbijganger een

haar

Synagoge

gebouwd

25

heeft,

is

»'t Is

de

aan

werkelijk

heid

Aldus

»Ik zieh

niet

land,

smaad

»Daarvoor

terd

wordt

zoo

vroolijk zijn

slijk gesleurd is

macht

al

weet

zijn

er

verheven

sluit

doorstaan

en

»Maar

die

de

voor

»Dat

toch

door

dagen

Hoe

en

zieh

het

door

en

hier

daar

menschelijke

alle

bewustzijn

die

waarop

,

overladen,

boven

dat

beluis-

ook

,

of

niemand

AI

worden.

eigen

onze

voor

ont-

ons

die

niets, zelfs eilenden

door

niet

hebben

wij

wij gelukkig."

waren

in

jood

en

ongeluk.

ons

in

Casse-

ademtocht

schände

eigen

onophoudelijke

was

men

,

ons

wereld

»hoe

antwoordde

kunt.

en

hemel

ontroofd

dood

genot.

verraad

door

zelfs

en

,

den

en

voelen

kan

gelukkig

iedere

uren

vergeten

ons

de

;

kan

deze

toch

smciad

:

eens

kanten

dat

Heiligen

is

vreugde

van

jong,"

te

ge,

met

der

alle

nog

alles

en

huiselijke kring

uur

ziet."

ook

en

Heilige

een

in 66n

,

van

,

,

ge

zieh

omringd

mij

vermetel-

uw

vrienden

Baruch

zeide

,

zijt ge

»Geloof

res.

beide

minuut

66ne

men

dood

en

—

zijn afgekomen." de

begrijpen ,"

waar

**

nu!

en

,

zij 't slechts

,

een

kleerscheuren

geheel jongelingsleven

een

kan

gekomen,

wij ondanks

dat

doorleefden

pratende

eenmaal

zijn eind

aan

wonder,

een

altijdzonder

er

nog

galg

tweespalt het

Dat

in

de

ziel ? Christen

hart?" heb

ik

aanuwoomjeronimo

gezien." »Waarom

bij

ons

»Hij Hij

is

verlaat in

het

land

heeft

Hadt ze ,

zijn geweest."

zou

vertaten die

ge u

niet ?"

wonen

zijn kluis

dood.

mijn jongen

deze

uw

kluis

zijn donkere

vroeg en

en

komt

Baruch. wacht

ons

nu

bij

zieh.

lijdensgeschiedenis medebeleefd, gansche

leven

tot

een

nutte

les

26

Baruch

stond

gebruikelijke

spreuk

op

wereld

der

koning

zacht

zeide

en

op

de

»Geloofd

:

zijt rechter

waarachtig

bij

doodsbericht

een

Gij,

Heer

God,

onze

I"

,

»Deel

mede

ons

wat

hem

met

er

gebeurd

is?"

vroeg

,

hij

vol

daarop

belangstelling

schoof

Mirjam

ook

en

wat

,

naderbij »*t

niet

ondersteunde

en

Is

vandaag

doen

doch

het

sabbat

verzoek

eigenlijk

en

ditmaal

zal

haar

van

ik

ter

u

ik

moest

wille

broeder.

zijn

,"

het

was

dus

het

,

»Het

antwoord.

was

zijn

dood

die

mij

deed

besluiten,

,

mij

en

de

mijnen

met

Gods

hulp

uit

dien

dubbelzinnigen ,

leugenachtigen

toestand

te

redden."

HOOFDSTUK.

DERJDE

Na

hief

genomen

zal

omstreeks

nu

Filip Capsoli

door

schrikte

ik

toen

uit

teug Casseres

Rodrigo

,

»Het ik

duchttge

een

nog

DOMINICAAN.

JOODSCHE

DE

het

aldus

acht

las

adres

geleden

»Aan

:

hebben

te

:

Sevilla

uit

glas

aan

maanden

brief

een

zijn lang

zijn Ik

ontving.

Daniel

dat ,

ver-

Casseres

te

,

Welke

Guadalajara."

onvoorzichtige

jood

het

waagde

mij.

,

bij mijn joodschen echter harte

," dus

doods

is

Kom

Bij

tot

den

luidde

het

mij

; ik

word

des

naam

stervenden

Jeronimo

de

ik

door

wil

gij

deed

mij Gods

naar

man

al

noegzaam, als

het

van

dag

den

zelf onder

eenigen ik

herkende Ik

de

had

bij de ik

Ik

Espinoza."

de

zijne.

,

bezweer

zusters

en

wrake

der met

sterven

allerheiligstenGods

twijfelen ; Jeronimo

zijner vereering

»de

den

zijn God,

het

bevende

deelde

mijne

asch

u,

bewaakt. van

kom

er

bewees

niet

teeken

mij

dit

handschrift kinderen

uw

geschreven het

naam,

onze

bij

behoefde brief

des

en

Philistijnen.

heilige gerechtsdienaars

fijne, lijnrechte streep

terstond

»Daniel

daarinN,

aangebroken';

broeders

te

inhoud

De

,

vermoorde

aan

?

noemen

entstellen.

meer

nog

te

naam

mijn

geniet be-

;

28

sluit

mede,

mij door

noeg,

houden,

naar

Sevilla

hunne

tränen

om

door

had,

en

wekkende

droom

bezwaard

een

Den

hart

ikzeide

aanwie wilde

brengen.

mijner

het

dat

ik

Ik

trok

alsof

was,

delijk voortdreef.

klokje

het naar

den

dus

klonk

mede

het

gij,

een

de

mis

ik

trad

geeindigd

onderzoekenden

een

de

Ik

uitgeteerde echter

steeds

weken over

bracht naar

schedel

hart.

jood

lang

in

met

op

Op

de

mijne

in

Daniel De

crucifix

den

zieke zoodat

hing

ik

boven

wierp als

der dat

dienst-

Jeronimo

zweefde

sprak.

en

had

niets

dan

op

herkende

een

leeuwenkuil

te

totdat

en

op

dood

sliep

den

van

hunner

deze, en

verzoe-

zoowel

aan

vraag

leven in

mij

geen

antwoordde

gekeerd, een

ik

de

en

neder,

welgedane, ;

tusschen

zijn cel.

muur

zag;

richtte

Nu

was.

u

ge

broeders

uwe

enknielde

kapel binnen

de

God

midden

te

u

lippen

niet

mij

Jeronimo!

begeeft

de

aldus

om

kloosterbroeders

en,

mij den

hart,

uw

ik

tpen ge,

däär op

onophou-

Juist luidde

aan.

heteigenlijk

in

mij

vertoeft

gebed

Was

kloosterbroeders,

doende reeds

het

met

huis

het

ikrustnoch

gebeds,

mijn binnenste,

blik

Jeronimo.

des

Däär

inquisitie waagdet,

—

Sevilla

ure

begaf. in

kapel

in

de

eenbezoek

vond

hand

met

kinderen,

sloop

nergens

te

reis;

op

mijne

en

hat

in

weer

Cordova

onzichtbare

kwam

ik

van

door

den

huivering-

een

ging

te

Cordova

Hora,

stem

de

der

helpen?

de

een

vervloeking

raad

zuster

een

Trianenburg

toen

mijne

voorbij;

Ik

voor

naar

ken,

afscheid

ongemerkt

zuster

duur;

ik

nam

toen

dag

weer-

overstelpt,

plotseling

volgenden

ge-

laten

te

bezigheden

zijn beeld

zwak

was

gebeden

en

bijna vergeten,

mij

riep.

geheugen

doch

gaan,

mijne

reeds

Jeronimo

armen

te

en

Hij

zijn gelaat zijn kalen

zijn legerStede

en

30

ik

den,

kan

niet

er

het

gelijk moet

uit.

worden

alle

Aan

aangestoken

en

haasten,

anders

stijgtde Guadatquivir

ding

bluscht

de

en

Help

genomen. leven

in

deze

hen

heb

zend

dan

ook

nu

ook

mijn

heb

ik in

vroeger

u

,

opdat

,

naij ook,

vertere,

het

mij

uw

wonde-

bliksem

uw

beddienst

in

brengt

gezondigd,

gij hebt

verloochend;

naam

geopenbaard

ren

ik

ons

haar

uit

«

haar

stijgt en

water

Heer!

gevaar.

heiligen

het

mij,

zelf

uit; zij hebben

viammen

te

moeten

we

van

boeken

de

vier

Ik

heb

digd, gezon-

sloeg

zieh

hierbij

eerst.

verdelg mijl" sprak hij, schielijkachtereen

Zöö

zijn

met

ik

kon

't hem Ik

over.

wilde

was

zij

Nu

boet

en

sterf

ginds

ik

Zie

ZOO,

de

gevangenen

mijne mij zieh

vertelde

om

—

niemand

komt

ook

pekkransen

beneden

Halleluja

Zie

mij —

niet

Weer

Gods

en

dat

hem ,

ook

ik

om

Ell zoo

oogen onzentwil

zijn brief

verloochend Ziet

nut. te

Dat

is

Wij

ge

zoo'n

bevrijden

verwijtend

aan;

hij achterover aan.

Ik

ge

helpen.

Hoort

genoeg.

viel

akelig verglaasde

ikwas,

ons

zingen?

Het

verpletteren.

tot om

Halleluja, Hallelu

niet."

schuld

kunnen

mijn God

gij hebt

sterven.

met

heb

uwe

broeders.

ik, wormdie

te

heb

plotseling

geef mij

uwer

dat

Ik

Hij

dat

gezang,

staarde

hem,

wel?

vader,

bloed

meende trots.

»Kom,

en

was

hij zieh

toen

satan,

geleefd

vader

gij moogt

't is

ik

zooals

mijn

schoon

mijn

voor

het

van

boom

reusachtigen

;

achter-

gekomen

uur

zeide:

den

van

dreunde

ademloos

zonk

trekken,

rein

rein,

hij

en

weenend

ingeving

een

den

is

schel

het

dat ,

zijn laatste

dat

en

borst

de

op

beletten

de

aan

oprichtte

band;

en

niet

vreesde,

juist

weer

u,

banden

magere

en

en

smeekte

rüstig tehouden,

ontvangen

en

eindelijk

31

gevolg

hieraan

gered

God

en

denkbeeiden dat

water;

hij

zeide

moeder?

ik

open,

,

en

voeten

geopend

ben

in

door licht.

zilveren

slechts

men

zöu

gelukkig de

ik

voor

met

in

zieh

over

;

zegen

is

mijne

in

het

Jeronimo

dien

het Ik e^n

was

de

woord

echter, de

lutheranen

verhoor te

gen verbor-

niet, Daniel!"

gedaald

was

dood

voorbereid

den

»Ik

:

zieh

den

de

;

zieke

met want

,

ons

niet

was

steeds

bestraalde

van

marteldood

ver.

sleepte

steeds

joden

nacht

en

op

Jeronimo

riep hij

waar

De

venster

mijne

voor

hartbrekende,

stem

in.

ik

kerker

blijfbij mij; verlaatmij weer

Moe-

sprak hy

Zoo

en

bijna in

de

de

te

nemen.

ontfermen

en

dat

geheele gansche Ik

hem

had

gesprek

ontgaan,

,

en

ook,"

synagoge?

duisteren

een

met

niet,

weet

den ons

weer

sporen

hart-

den

Waar

avond

spande;

Daniel,

scheen

afgrond,

wordende

ik

sliep hij

Eindelijk

luisterd,

hem

zwakker

houden.

Indien

wij-

om

gewijd

Mozes!"

werd

Het

men

jood,

geen

haar

het

de

van

uw

den

van

pijnbank

de en

maan

zijne

riep op

sabbat.

kelder

het,

zag.

zieh, dat

zwakker

den

ben

duizelde

ik

voort,

op

in

onder

Nog

heeldde

aan

,

doe

der

lucht

ijzer; »drink

heeft

immers

is

voor-

werden

Hij

gloeiend

heilige vader

*t

vader

mijn

,

»de

mijv

tot

als

dat

gaf

verzachten;

smarten

zijn

over

ia

eensklaps

verward.

en

hem

het

brandde

kuil

doch

zijn

zou,

zieh

tränen

van

,

woest

weer

hij

hart.

het

op

hij vervolgens

sprak

vloed

gemoed

beklemd

alleen

zag

zyn,

menschenlevens

veel

gelqkkig

Ew

gevoelde.

uitzicht zijn

hoe

en

had

ea

bewustzijn

einde

naderend

en

genadig

goedsmoeds

kon

hij

hij

want

was

volkomen

Met

mij

hem,

ik

verzekerde

had;

gegeven

tot

stad

zieh te

ik;

wist

orde

smeekte

a%e-

druk op

te

God, nemen.

32

Maar,

kinderen,

mensch,

van

Waarom

moest

duren?

Ik

ik

bij

knieen

hem

Jeronimo!'*

dus

opgericht.

Ik

had

hij voort,

maar

dat

Ik

terstond." sluimerde

't

tijd. Gideon

is

ook

gekomen; in niet

ziet

de

bazuin. de

Hij vouwde teeken

het Ik

kon

;

hem

en

ik voor,

niet

ik

het

»Waarom

den

hoe

wel,

volhardt,

handen

en

het

mij Hij

terug.

werd

haastig oprichtend,

zij de

gevulde

vuur

? Stil, stil I blaas de

maakte

is

mannen

met

eerst

we

ging^

toewierp»

meld

zieke

leger brengen Laten

vriend

heenboog,

zieh

de

op

gebruikt;

zijn driehonderd

met

hij ook

heilig avondmaal

geeft

dat

hem, hem

herinnerde

hem,

bezwoer

waarschuwde

hoe

en

hem

over

,

ren." vie-

hoogmis drie

daarop

malen

kruises.

des

smeekte,

angst

ge

blik

het

van

hij,

Midianitische

het op

mij

zeide

»Kom,"

»nu

kruiken

ik

luid

»Zorg dan,"

heilig avondmaal

cel

de

naar

Toen

nog.

hij wakker.

nog

ging

mij

mij weder

ik

zijn dwaling

beproef

sterven;

ver-

en

hem

nadät

aan,

in

het

zijn dood niet

hij

mag

niet

erger

klopte

voor

onderzoekenden

een

nog

»Gij zijteen

toestemmend.

Jeronimo

vöör

nog

zöö

knikte

hart

mij

zegen.

sprak hij mij

zou

verscheen

Mijn

wierp

zijn

om

terwijl hij mij

dan,

»zorg

ik

biddenf

treurige gedachten

komen.

binnentrad; hem

ik

broeder

te

een

folteringen ver-

besloten;

allerlei

in

zat

inquisiteur

verzocht

en

anders

van

moeten

te

zulke

langer

nog

dienstdoende

een

bij den

,

ziel

dood

den

om

jeugd

onzer

echter

was

toen

beval

van

die

bijwonen.

zonken,

vreeselijk,

vriend

een

Het

dingen

toen

't is

men

dagen

de

mijn

dood

wilde

'tmij

dan

ik

weende

ieder onzer

zou

inwendigen

van

woord

ons

kindsheid

bewerken,

verraden en

hield

als

nemen.

niet?"

zeide

hijopkalmen

hij

33

»Ik

toon.

ben

ik

onrein,

is

doch

De

langde.

den

naar

wel

was,

wil

dan

maar

Jeronimö

hoofd

priester; kom

immers

begaf mij

Ik

dat

ben

ik

zelf

al

toen

en

treurzang, deze

geeindigd

clamavi

schielijk uiteen,

God

dezelfde

in

hem

om

waar,

zieh

sloeg

De

rukte

hijzijne handen en

het

het

in

zong

Maria

-i^Ave

Zebaoth!

gratiä pleen

die

altijd

nog

dit

nam

dienen,

te

toen

handen

oogenblik

hij gretig

gedaante

voor

lippen,

wierp

rinkelden, Hier de

oogen I.

zakte

zweeg en

hem

tot

de trad

»Op

en

—

spreker. op

heen,

terwijl hij richtte

Toen

het

Gideon!

was

Hij venster

in

het

Verbrijzelt kelk

den de

dat

muur,

hij

en

huiveringwekkende

Hij bracht den

tegen

ineen

immers

toe,

uitsprak.

zijn gansche

in

Brand!"

hem

ben

dezen om

over

roepende:

ons,

Brand!

kruiken!

reikte

»ik

overblijfselzijner krachten

laatste daar

stond

en

op

riep hij,

sabbatszegen

het

met

kelkl"

krampachtig

handen

joodschen

zieh

bed

mij. den

inquisiteur

beide

er

den

hij

Geef

kelk!

priester!"

de

toe

zelfs

en

gevouwen

inquisiteur

hostie

de

gang

nam.

»De

er

De

houding.

sa-

aangrijpenden

werktuigelijk

hij vervolgens

mompelde

ver-

orde

Heilig I Adonaj

heirscharen).

der

den

zijn hoofd 1

zijn

langen

mede

met

op

Heilig

»Heilig!

(Jehova, na,''

ze

den

en

zingen. Daarop

legde

Hebreeuwsch:

hij

in

gansche

priesters

luidkeels

bleef

mede,

verward

de

gewijde vaatwerk

was,

hem

heilig avondmaal

daarop

de

Jeronimö

zong

profundis

de

het

met

deelde

en

; nu

ontvangen/*

gaaime

het

naar

,

dportrokken

mijne banden

altijd wat

nog

inquisiteur liet

menkomen

het

inquisiteur

waar

nu

wasch ,

de

aan

glasscherven

dood." streck toe.

met

de

hand

Niemand

over

waagde 3*

34

het,

woord

een

vinden

hetgeen

voor

stilte heerschte

pkats

tafel

half

was

neergezonken den

blik

»Sta

op!"

weifelde: Misschien

was

leugen

een

dus

hij

dezen

inquisitie hare is."

De

Cordova,

Casseres,

in

als

hebt,

gezien

kinderen

beide

zijt

in

voor

een

,

te

macht,

ik

ontsnappen

dienenden

mij

leven

broeder

ontsluiten.

op

houd

hij,

kunt

laat

bevel,

zou

Zoo

getuige.

»maar

mijn

zeide »Hier

zwager,

Segovia

te

moed

tot

den

na

een

heb

mij

lange,

niet,

komen,

de

wat

gij

poort

—

van

te

onbeweet,

maar

ge met

verliest.

onzichtbare niet."

gehad,

inquisiteur

brandstapel met

de

voorvader

mijn

datgene,

van

ge

en

een

zweer

u

De

opgeven?

sterven.

den

aldus

den

barsch.

mijn getuigenis beves-

ik

jota

monniken

de

woning

»neen,

gehoor-

gekomen

gehouden,

hoe

ontmoeten.

naam

spoor

dat

vrees,

hij

vroeg

:

over

De

mij; al

wiens

lippen

uw

uw

mijne

gebenden hij

over

aan.

kan

zeide

of

tittel

een

ge

mij

ik,

oogenblik

schrijfelijkpijnlijke stilte, dat

stem

naar

zitting heeft

mij,"

zou

doen

vroeg

te

»Zweer

spreken.

beul

het

voort

legerstede

uit

mijn

waren

zijn

stroomde

wijn

qprichten,

dood

antwoordde

beslissend

de

mijn

op

eigenlijk niet,

weet

dat

op

al

Hij

eerste

Jeronimo's

ge?"

niet

mij,"

die

dat

met

v66r

wreeder

nog

zijn verhaal

heet

dan

Casseres

ging

stond

»Hoe

Juan Malveda

tigen,

ruwe

al

niemand

don

een

waarheid.

de

kent

van

Doodsche

omging? nam

naast

dien

ik

mij

ziel

uitdrukking

Eindelijk

mij niet

inquisiteur

zou

en

rechte

de

lag bij mij,

sprak

vertrokken.

waren

ik

eerst

dus

de

zaamde;

kelk durfde

het

mijn

in

bewusteloos

De

grond.

zijne

vertrek.

weer

de

;

kon

wie

in

er

het

in

de

aan

»De

uiten;

te

hier uwe

Gij

koorden

Hierop het

gaf

gebouw

35

Als

lijken het

de

wij zin

geschiedenis

werd

zeemonster

als

mij

klonk

dat

op

mij

Ik

altijd in

geheimzinnig

kon

putten!

sterrenheir

mij

nabij

Ik

kwam stal

op De

eindelijk

had

schijnsel het

wilde

mij

zdggen:

Onrust

troost

zieh

en

moed

en

het

flikkerend ook

was

in

het

gebed

boet

en

sporen

ik

dieper

het

het

mijn

voor

kop

de

naar

dier

niet

zijden.

—

gevaren

het

tot

voldoende?

drukte

Gij,

ziel

mij omwendde

eigen schaduw, en

de

van

mijner vijanden

scheen

leven

voorbijvloog in

wel

het

bereik

rende

ziel

de

misschien in

voort-

en

is

ik,

het weg.

zweepslagen

dacht

aanzag,

vroeger

eenzamen

schuimbekte

en

den

alleen

en

mijn

joden,

oogen

mijn

struikgewas nog

snoof

mijn paard

spoorslags heen.

verdwenen

onzichtbare

der

ik

waar

reed

en

Misschien,

als

bijna bevreesd

rotsen

ik

aan,

verlichtte

het

zijn vurige

met

wölken

mij buiten

Soms,

brengen.

was

even

denkvermogen

naar

grootinquisiteur zelf

veroordeeld,

nu

en

om

maanlicht

maken.

te

verdiepte

dit

door

vijand

overleden

den

en

mij

legerscharen,

herberg

sterren

vaart.

vergramden

van

de

der

worden;

te

in

de

scheen

paard

gedreven

een

der

ziel

de

in

achter

was

matte

voort

God

kwam het

wien

omhoog

gelaten, zadelde

maan

Zelfs

ik

treurzang

alles stil

waarover

bij

rond,

mijn gansche

zijn geweest

; alles

mij bijna het

de

hij door

toen

was

spoed

letter-

AUerhoogste.

den

tot

moede

toch

struik,

zag

God,

en

te

en

wenken,

te

Daar

—

hem,

gejaagd

en

het

in

—

het

in

huiveringwekkende

ooren

benamen

niemand

niemand,

te

mij

vermoeidheid

en

de

iedere

voor,

scheen

heengleed,

moet

Die

angstig

was

profeet Jona

uitgespuwd,

oogenblik.

nog

heen.

mij

te

opvatten,

mögen

den

van

die

die

mij Ik

längs

mijn paard in

3*

vrijheid

36

zijt geboren

en

denkbeeld

maken

ijdele dampen beelden

hebben

Indien

er

vaneenrijten hemel

de

aanzien,

eerst

ademhalen.

Toen

paard

mijn

naar

zijn groote den

mijn mijne

avond.

zwager,

zette

haar

alle

lederen

in

ik

afgezant

zieh

rechtbank

een

zijn mantel

borst. en

Mijn

nog

stem

in

dood

te

die

ik

zien

ik

voor

mijn sterven,

den

binnenste, verlaten

/

gemoed.

waakte

te-

straat

op

moor-

droeg

of

zijn

op

geweken;

was

we

veiligheid

ieder

,

,

dat

die

van

bloedroode

mijn

mij altijd hetzij

dat

van

,

slechts

vervulden

beeld

nimo's

mij

onbezorgdheid

vroegere

wantrouwen

kwam

dacht ,

afscheid

noemt;

,

onder

van

mij hartelijk

dien te

ros

en

die

vriend,

als

aan

woonplaats

rust

van

vreemde,

een

grond;

zeggen,

mijne

gevoel

lederen

In

den

nam

stal

den

akelig

niet

In

—

in op

vrij

weer

Andalusisch Ik

het

bij mijne ik

even

voort.

durfde

echter

ik

die

denaarsbende

reis

alles

nog

Cordova

dood

nog

onzen

zonder

leven

morgen

frisch

een

de

ik

meende

ontmoette,

mij

in

wonder,

durfde

het

lag

wederzien.

heette,

welkom

volgenden

verloren.

goed

voor

den

ik

doch

had

ruggekeerd,

ik

Met

zouden

niet

omgeving

staarden

vorigen

elkaar

hare

in

schrik-

het

wij een

te

zulke

verlevendigd.

eigen

ik

kwam

zien,

is

geen

zieh

alle

ooit

bij ons

ons

in

lost

wij

zouden

in

ging

oogen

zuster,

en

—

die

en

die

alles

u

aarde

,

dan

kunt

,

verdwenen

want

onbegrijpelijkst. Uitgeput aan;

de

:

gebeurde,

wonder

onbegrijpelijk geworden

zuster

is

worden

opgenomen, een

gij

gewaarwordingen

spookgeschiedenissen

verbazing

eenige is

ziel op,

en

geest

de

van

de

oogenblikken

vrijheid beweegt,

in

u

angst

Daarbij sliep Jero,

geest

gij door

stond; ook

gij ook,

loopt uw

God,

gevaar dien

sprak zulk

gij

uit

een

een

laf-

38

hierbij speelde haar

den

bij

»Gij

angstig

grond aandreef

de

dat

al

ketting verhaal

vrijdag het

saterdag

op

sabbat

nu

Mirjam hare

»En ze

Chaje

zieh

kleed

was

dit

niet

Zij praatte zeker

En want

toen

en

deed

al

goed

te

herinneren

haar

—

toen

nog

den

volgenden

haar

het

over

best

uit ?"

er

hoe

maar

haar

had

het

geesten

en

hoofd,

van

wakker sloot

hij

te

ge-

alle teilen. ver-

lang sliep. spoken» trok

werd,

nogmaals

verder

wist

haarklein

ze

al

morgen

droom

kon

jonge meisje

niet

,

wat

en

tot

zij

vroeg

vlijde. Ongelukkig

alles

,

Mirjam

deken

was;

eenigszins

gesproken

dat

als

uit,

,

droomde ze

schielijkde

kussens

met

van

spraakzaam

hierdoor

de

hadden

gezegd

gasten

nacht

den zeker

zoo

op

hij

wat

en

haar

zij

is."

mijn bruigom

zag

hoofdje

besloot

waren

gouden

mijn

in

wereld

kwamen

mer Jam-

was

bruiloft

even

Chaje

dat

zenuwen

hoe

het

terwijl

geheele

blijde,

opgewonden

komt

angst

watertandde

met

iemand

wat

droomt, de

over

was

bedaren.

vrij:

maar

dien

zij.Ze

aan,"

haar

op

»'t

bij de

die

japon

oom

droom;

zeide

haar,

die

spreken

bruigom

den

roodzijden

»ja, lach

;

haar

nu

naast

haar

van

den

in

maar

diepe duistemis

de

door

nu

gerechten,

zat

en

geest

ik

dat

slaap,

vrees,

In

geworden,"

was

»Ik

om

den

den

andere

wekken.

te

vertelde

lekkere

de

rondgediend.

is *t?"

Mirjam,

een

poogde

en

zijwakker

van

nog

't

oogenblik

afkomen

in

zoo

antwoordde

was

verdrijven. C3iaje

te

is 't? Wat

uitwrijvende.

oogen

praat

slaapster

elk

ze

zien

zaak

de

en

word,'*

de om

meende te

zieh

hard

zoö

van

van

deelde,

met

»Wat

schudde.

wakker

arm

snurkt

haar

kamer

de

die ,

Chaje verschrikt,

vroeg

er

deze

toen ,

de

zij

oogen

droomen.

,

Niet

ZOO

opgeruimd

was

Baruch

ontwaakt.

Ook

hij

had

39

met

luid

ZOO

al

de

temis

schim

die

de

borst

harten

zijn

van

hem

Met

Baruch

hij

schrik

diepen

met

hieir

had

luider

stem

met

het

diepst

hij

terwijl

een

loodzwaar

en

uit

duis-

de

strijden

te

en

in

niet

vervulde

avondgebed

zijn

doch

opgezocht,

hem

oom

toch

drukte.

sprak

slaapvertrek

zijn

versehenen,

was

geest,

op

hart

kloppend

zijns

bijzon-

een

,

deren

nadruk

drie

legde

malen

herhaalde

»In

:

dat

bezweringsformulier,

het

op

Jehova

van

naam

hij den

van ,

God

Israels,

Gabriel,

linkerhand

boven

hoofd

mijn

rechterhand

mijne

aan

vöör

Michael, achter

Uriel,

mij

Schechinath-El

(de

mijne

aan

mij

heilige

Raphael

en

geest)."

Hij —

verborg doch

gelaat

zijn

diep

te

was

in

kussens

de

en

ontroerd

drukte

vooreerst

om

de

oogen den

dicht,

slaap

te

,

slechts

had

Hij

vatten,

weinige

uren

rust

toen

genoten ,

zijn

vader

ker

riep

hepi daar ,

te

het

midden

tijd

van

was

naar ,

verwarden

een

de

Synagoge

wak-

droom

te

gaan.

VIERDE

HOOFDSTUK.

SYNAGOGE.

DE

Nog

lag

lichte

een

uitgebreid vergulde

den

reeds

schen

de

zuilen

zieh

zichtbaar

flauw

zieh

vrouwen

en

die

Baruch de

nagoge Sy-

,

verdrong,

onder

met

d^r

ingang

siechts

den

zijn

,

bevonden

dat

,

mannen

Ook

vormden.

den

sterdam Am-

stad

Jakobshuis,

boven

prijkte

aantal

groot

zeven

syncigoge

gcist

letters

der

Straten

woord

het

burgwal

een

de

over

was

en

Hebreeuwsche op

toen

nevel

ingang

tus-

de

vader

tot

hun

en

Binnentredende

menigte.

,

stapte die

ieder

de

nevens

de

koperen

de

banden

Talmud

beide

kraan ;

der

een

op

deurposten

Baruch in

acht

zieh

om

toe ,

draaide

aangebracht,

waren

hierbij

nam

schalen

marmeren

waterbak

den

van

trouw

groote

twee

öpen

waschte

en

voorschrift

het eerst

de

zieh den

van

rechterhand

te

,

wasschen.

Vervolgens namelijk

moet er

geschreven

Heer!" een

(Ps.

en

Staat

130, wollen

grooten

strepen

ging

aan

de

in

de

vier

diepte

gebouwd

diepten

roep

ieder

der

legde

i). Daarop doek

trappen

de

»Uit

:

drie

men

met

hoeken

een

met

rand

franje

van

af. ledere

zijn ik

nagoge Sy-

omdat ,

tot

o

u ,

aanwezenden drie

blauwe

omzoomd

over ,

41

"le

schouders

de

;

hen

onder

vroomsten

wier

tot

getal

,

Baruch

ook

behoorde

bedekten

hiermede

ook

hoed.

den

,

»Hoe

schoon

Israel!"

zijn

van

geen

ijdele Uank,

de

heeft bidt

;

tafeis

bloeiende

bakken

boomen

de

klomp

geschoten

de

twee

tien

stad

salem Jeruhij

wanneer ,

leeuwen

steenen

gegrift

geboden

arke

rollen

de

waar

Zij

waren.

der

wet

,

in

citroenboomen

en

verdreven

beschilderde

bont

Want

sedert

liet

waren

cirkel

halven

een

in

aangebracht.

verandering

zij 't slechts

lucht

van

vaderlandsche

de

uit

joden elk

men

konden

jaar

verdragen

uit

het

schiereiland

roomsch-catholieke

,

had-

zijwortel

waarin

aarde ,

over-

,

versierde

en

jood

ge-

,

die

komen

hielden

ruimste

heilige

de

stijl

,

waren

,

een

keert

vaderland

Spaansch

waarheen

terwijl daaromheen

amandel-

houten

de

eens

woorden

verheven

het

In

versierd.

waar

heilige

werden

in

eenvoudig,

,

en

de

deze

waren

o

geoefend

goed

,

waarop

,

den

fraai

oostzijde

boven

bewaard

met

was

gestaan

vast,

stonden

hun

het

woningen,

uwe

een

althans

want

zijn aangezicht

,

zong

hier

en

gebouw

deelte, tegen

5)

24,

knapen

opgetrokken

Jakob;

o ,

(Numeri,

koor

de

tenten

uwe

hiermede

eenige

de in

uren

opdat

synagoge,

de

beemden

dierbare

zoo

zieh,

men

zou

,

kunnen

verplaatsen. luider

met

voorganger

schoots

gelegenheid

hij eindelijk het aanhief was

gebouw was

den

immers

dood

tot

geen

welluidend,

hun duizend

uitsprak

rondzien

gansche

als

met

gemeente zoetvloeiend

ten

aan

ieder

ruim-

;

doch

toen

waarmede ,

onder

; het

gezang

brachten

zij het :

6

3)

,

ijver

vromen

Hoor,

in.

geheele

veldgeschreeuw

woest

van

oorlogskreet malen

bood

de

,

,

opmerken

en

dat

morgengebed

geloofsformulier (Deut.

Israelitisch

de

weergalmde

uitvoerig

stem

viel ,

Het

Het

;

leven

het en

Israel ,

42

Jehova, zieh

God,

onze

bestaan

Godheid.

der

oogleden

toe

zieh

als

het

sprak

voorsehrift

der

bereid Door

zegelen. als

het

deze

hemelsehen

met

morgengebed

arke

rijk

werden De

geopend.

zieh

tot

steden

geloof het

en

hun

der

het eersten

joden

gelaten

;

onderseheiden

melding

tevens aan

de

ten.

Met

in

deze;

de

daehte

ook

haar

heilige

arke

Aboab

trad

werd

lijstder

het

van

voor

wederom

altaar

zieh

afgestorvenen

met

was

der

Wet"

Barueh

der

eene

in

het

had

zijn zieh

en

midden

en

dat

zij

nagela-

vader

ook

afkomst.

Moorsehe

van

genoemd

eere

gesloten dat

,

die

aanzienlijk legaat,

zag

raadselaehtige

het

het

afeonderlijk vermeld

Spinoza

Kroon

blikken

nu

namen

,

herinnering zijner jmoeder mengde hare

drie

van

martelaars

de

werd

»de

weemoedige

de

wille

ter

werden de

naam

gemaakt

Talmudsehool

aan

aller

,

jaar afgelezen. Raehel

van

en

de

aehtereenvolgens

waar

op

eindelijk werd

laatste

heilige

trokken

,

en

der

van

gewikkeld

versierd

gemeente

hadden

hadden

meest

be-

afloop

heilige piek noemden

deze

op

landen

leven

Na

broeaat

in

wet,

te

,

en

aanzienlijkste leden

der

vol-

hij zijne

vleugeldeuren

beide

edelsteenen

en

voelde

—

hij God

eenigen

gedrenkt.

de

rollen

verguldsel

met

blikken

der

dauw

voor

gevaren

waarmede

den

het

naar ,

,

overpeinzingen

vrome

opgeheven

en

rampen

aan

zijngeest

en

Met

heilige

een

;

terwijl hij

voorbijgaan

zijn geloof

,

stof.

uit

,

liet

zijn sidderende

meester

het

alle

wijzen

was

hem

van

,

oude

onnaspeurlijk

krampachtig

woorden

zijns geestes

gaame

ziel

de

hij

drukte

boven

wäre

het

in

Baruch

zieh

geest

,

denken

te

alsof elks

't Was

!

zijn banden

maakte

aangezieht

oog

in

Ook

balde

en

opgewondenheid verhief

eenig God

een

trachtte

geweld

met

het

is

;

aan

de

—

geDe

rabbi

Isaäk

der

syna-

43

stond.

goge

dal

kin

en

wangen

schaduwen

van

des

bedekte. ik

doods

(Ps. er

23

,

mij

;

dus

4) :

sprak

klaarde

in

schreven

den

worden

zijne toehoorders kerker

hären

isof

uit

het

dat

en

»stok"

overgeleverde de

verdiepte

lot

ver-

de

verlaten

en

dienen

of

haar

wet

be-

zieh

den

de

;

ver-

of het

küssen

tot

met

in

levend

wegkwijnt

hem

moest

leeraar

»die

desgenen,

zijns hoofds

,

lente

de

voegde

bij

onder

,

nacht,

mij,"

,

de

eenzaam

; want

stem,

Talmud

den

rede

»staf

in

begraven

wilderde

tekst

een

vertroosten

snerpende

een

Vervolgens

verstaan.

staf, die

door

kwaad

geen

vrees

uw

met

loop zijner onder

en

en

hij

gelijkluidenden

een

dag

stok

uw

ik

ga

met

rooden

een

en

»AI

,

Gij zijt met

mannetje

pokdalig

mager,

uitpuilende grijze oogen

,

die

baard,

een

was

voorhoofd

hoog

een

Hij

intocht

houdt

of

dan

de

,

herfstwind

de

verdorde

bladeren

schudt

boomen

de

van

hij

,

het

weet

in

niet ; eilende

zijn hart

het

is

woonstede

zijne door

verlossen

gevangenis

,

werelden

neerknielt."

folteringen

alle

droppel

water

gevolge

heeft.

al ons

het

tot

de

»Wee

Doch

God

eere

jesteit

roepen

de

mögen

schilderde

kruin, ons!'*

vaak

dat

:

alle

De

hebben

oogen

dat

de

ten

Heer

over

,

ons

niet

ons

doch

wee

dank

,

allen

vertaler de

een

van

krankzinnigheid

aanschouwd laat

baden."

hij

,

vallen

het

riep hij uit, »onze

neen

wij

vervolgens

zijne

zijne hoorders

schetste

toe

ergste

dat ,

uit

waar

voeren

,

en

hij

boven

verheven

van

spreker

De

onuitsprekelijke leed beschikt.

hem

die

er

wordt

,

ver

troon

,

op

heeft

,

,

aanbiddend

God

want

omringd

hem

en

den

vöor

tot

dag,

maar ,

zijne eenzaamheid

In

engelen

van

hem

omringen

helderlichte

gevestigd.

schaar

een

duistemis

en

in

den

glans zijner

vanErira's

hemelsche

ma-

»Hemelpoort"

gelukzaligheid

in

44

bewoordingen

welsprekende

zieh

engelen

•de allen

buigen en

meer

op

melsche

in

dringen,

te

scheppen

"iat

God

te

en

herstellen

waardoor

Rabbi

Saul

het

voor

de

den

altaar.

smaad

zijns

volks

»Ik

zie

deze

menigeen

Dit

den

Een dood

de

slechts

de

snikken

zelfs

enkelen,

die

een

past

vonden,

bleven

ongeroerd.

tränen

in

oogen;

hij voelde

nabij sterven,

de

zijn om

God,

dat

altijd bij

hij Hem

te

en

de

in

de

gij mij beide

met

het

den

mond

plotselinge met

getraliede galerij,

daar

lijkrede

onder op

Ook

Baruch

zieh

zoo

kunnen

en

Ook

als

zieh hem

uit

dat

op

en

achterblijvenden ;

der

hier

jaar

een

droefheid

van

hij over

Stegen

zaten,

toon.

jaar aanbreken

rabbi

sprak

poos

heeft

woorden

droefheid

de

en

vrouwen

op;

zoodat

En heel

zachten

op

antwoorden,

de

sloeg

hij

dag

ik

al

en

over

pleiatsledig zijnl

mijn

stalte ge-

verscheen

van

weg

een

die

ik, zal

geruime

weerhouden

moeite waar

ben

borst,

de

zal

ook

zeggende,

op

bestierven. van

hier

Heer,

roept."

zal

zijnwettig

aangezichten.

wederom

en

tevens

onzer

verre

begon

rond

in

hij gansch

alle

van

hij

dus

wensch,

rede.

vemielt

Wederom

wellicht

blijdschap;

8),

he-

de

ontvangt,

hebben,

gemaakt

af

doet

gemeente

rijen gedund.

banden

zijne

statige, welgedane

dood

tränen

aardrijk" (Jes. 2$,

mijne!

wekte

en

reeds

Israel

hij zijne

kennis »Den

het

voor

hij

gewonen

en

wiens

met

de

den

zenden

besloot

reeds

wischt

Heer

hare

;

kracht

en

Met

Messias

Morteira,

hier

wordt

verwoesten.

mocht

wij gisteren

en

waarvoor

God

van

men

,

nu

leer,

siddert

wezen

deelachtig

den

spoedig

«rfdeel

wereld

het

in

meer

gelukzaligheid

te

de

en

die

,

schepping

om

roemde

en

oogenblik

de

sabbat

nen man-

onge-

stonden

gelukkig, wenschte

blijven. »Dringt

de zoo

te

de

46

tusschen

achtige verhouding vooral

in

die

kerk,

hield

voldoen

moest

en

joodsche

de

kerk

de

men

hare

en

aller

aan

wel

eens

uit

aller

dienaren,

behoeften

van

een

opgeruimdheid had;

geeindigd door

of

Het

ligt niet

loovig

körte

gelaat, toenderabbi

elkander

tot

Blij-

overendrukte uit.

uitroepingen zijne ingenomenheid in

zoozeer

te

aan

zieh

boog

men

gebaren

sprak

wilde

grap.

,

moedige

en

wel

dan

nemen

aard

den

der

Joden,

zelfs de

om

alles

om

ge-

hunner

woorden

,

leeraars

Het

toetsen.

te

keuring

geopenbaarde

de

aan

dat

weg,

want

reeds

doch

uiterst

een

beschaafd

eigen gezond

gedeeltelijkhunne

met

goed,

figuur,

ineengedrongen

een

voorkomen

de

stand ver-

aanhooren

predikatie moesten

een

man

hun

en

slechts

droeg

zij nog

had

wet

Morteira

Saul

door

,

verlaten

plaats ingenomen.

Het

rabbi

was

vroegtijdige

en

Reeds

was.

Groot

lijn van

Rabbi

de

»Huis

licht waarop

hief

en

oogen,

des

gansche van

Heeren!

wij dit huis

koning körte

een

synagoge

met

de

Hugo

en

metalen

vrouw,

eene

Abrabanel,

stamde

van

Israel, af. de

poos

hand

welluidende

een

staats-

en

voor

de

stem,

die

weerklonk:

komt

(Jes.

Zijne Isaäk

rabbi

tot

der

vermenging

don

den

aan

1

bekend

Theocritus

Vcm

Nebucadnezar.

hield

Jakob

de

over

beroemden

toen

geneesheer

idyllen

der

David,

Menasse

als

hij

wiens

schriftelijkenstrijd met

een

van

den

van

werd

jaar

naam

Aboab

standbeeld

rechte

door

grooten

schoonheden

Isaäk

kleindochter in

alom

voerde

de

over

het

in

veelzijdige geestontwikkeling zijn achttiende

en

rabbi

met

man,

op

tevens

man

Israel,

de

verwierf

benoemd,

ben

Menass^

en

2,

inwijdden,

laat

5). dat

wandelen

ons

Heden

wij

verjaart den

Heer

in de

het

dag,

gebouwd

47

hebben

Hij

toen ,

vervolgers;

onze

hebben

arbeiden

vergeefs hier

zieh

wereld

het

in

vader,

licht

dergaan

dat

Ucht,

het

ons

schrijver

De

ging

vervolgens

altijd

zonder

de

voort

werk

beeiden

zieh

en

het

ziet

zij

wandeook

mijn on-

banden

echter

niet

voorwaarts

redding

naar

hoewel

taal,

de

Joden

algemeene

»licht

des

als

de

niet nood-

,

met

hun

tijd

ontwikkeling

Heeren"

de

Israel,"

van

vergelijkingen

ook

zoowel

Studien

als

tegenstraalt."

en

de

ver-

gansche

de

lijfuit

bezielde

dat

is

ons

ziet

»De in

met

Onder

klassieke

kanten

betoogen,

te

maken.

nutte

het

van

medegaan

moesten

alle

van

den wan-

martelingen

naakte

kerker,

deze

het,

noemen;

somberen

gezochte

zakelijkheid

het

dan

Heer

de

weet

eindelooze

christenen

den

naar

om

niets

den

hemel

laat

en

allen

Gij

bouwt,

vinden,

komt

moest

zieh

die

dergenen, meer

Heeren!

redde

en

Jakob,

banden

niet

stem

weerldank

overal

man,

huis

de

mijne

tegen

onzer

mochten

o!

mocht

van

des

edel

een

doch

vinden

hebben

Wij

zoover

en

Huis

toeroept:

het

verwijden,

aarde;

doordringen

hciar len

en

de

God

Als

gesticht;

kracht

de

bouwlieden.

de

uitzetten

boven

heven

door

bereikt.

woning

eene

wijkpljaatsliet

een

niet

maar

alles

dit

wij

hier

ons

leeir

ten

verstond

hij

Mozes.

van

Hij

,

ijverde tegen pen

de

Poolsche

levensbeschouwing

hij voomamelijk

aan

toeschreef. met

het

het

rollen

voorbij

en

hun

Duitsche

geringe gebrek

Joden,

wier

bekrom-

maatschappelijke Stelling

aan

wetenschappelijke

Eindelijk verheugde

hij

de

wikkeling ont-

gemeente

Amen.

Onder de

en

der

Baruch

zingen wet

werd

van

uit

een

de

loflied,

heilige

gedragen,

arke vatte

werd

nu

genomen.

hij

den

een

Toen zoom

van

zij van

48

het

ledere

drie

uit

voorbidder

zijne

(Doctor Baruch

de

het

wien

Spinoza, ooren

;

altaar,

sprak. hoord

stond

hij

Alle

Baruch

deze

eeretitel

plaats

zieh

groote

een

eer

zieh

den

stem

opT' achter

tot

begaf

en

de

meester

sta

bloosde

gold,

zegen

en

Binjamin

ben

der

verhief

leeraar

verwonderden

zulk

dat

den

er

afdeeling

sidderende

met

aanwezigen

geval

zijn

van

op

hij

waar

rabbi

en

een

was

om

»Onze

vroom

ontrold

las,

vierde

riep:

en

Magister)

en

de

dezen

altaar

opgeroepen,

Bij

stem

het

op

voorbidder

de

predikers spreken.

te

werd

die

dnikte

en

was,

Thora

afdeeling,

voorafgaande

over

gehuld

zij De

lippen.

zijne

aan

bij

waarin

brocaat,

naar

uit-

zegen het

over

onge-

jongeling

een

van

,

vijftien deze

jaren

ten

afwijking

van

doch

viel;

deel

de

bestaande

slechts

weinigen

gewoonte

af

keurden

daar

Baruch

,

bemind

lange,

was

door

die

hem

Met

kenden.

het

—

mussaph

zoogenaamde

dienstoefening

allen,

besloten.

(eindgebed)

werd

de

gods-

HOOFDSTUK.

VIJFDE

VADER

Aan

deur

de

heerschte

Baruch

wenschte weervaren

zeide

zeker,"

is

huiswaarts

samen

lang

vader

geluk

de

leder

gedrängt de

met

zijn

tot

die

eer,

hun

predikatien hebben

sprekers

het

dat

morgengebed

zööver

eens

vandaag!

bedenken,

moesten

(Vöor

ook

ge

terwijLzij

zoon,

spijzen gebruiken), Laat

geen

zijn, als

schuwing

»die

preeken.

magen

namelijk

vader

de

keerden,

geduurd;

leege

voor

men

geweidig

een

was.

»Dat

te

zijn

en

ZOON.

EN

dit

u

ze

mag

tot

waar»-

zijt. Verbeugt

ge

daarop?"

u

»Alles

ruch.

draait

»Welk

mij eer!

een

voor

nog

hoe

—

de

oogen,"

zal

ik

Ba*.

antwoordde

mij haar

ooit

waardig

maken?" »God

kweeke

groote

uitverkoren

ren,

I.

is

eer

te

;

hij

zal

vervullen.

omdat

gij

u

En de

ook

de

zeg

dan

kracht

in

op

kracht tot u

in

hoofd

als

u

God,

geven,

zelf

:

aan/'

u

knikkende.

kleinmoedig,

Vertrouw

overkomen.

verder

het

met

licht

worden

menschen

»Brave

ook

zin

vromen

welgevallig

zijn vader,

hemam

ping

dien

hun

die om

u

uwe

een

heeft roe-,

gij zijt uitvejko-

hebt" 1

50

den

Op den

drempel

hem

zegende

en

gelijk aan

Baruch

handigde Morteira

benoeming

hem

zilverkast

en

kenden

nam

beker

leermeester

uit,

hem

meester,

kroon

eehter

vijanden

in

met

zijn eigen maakte

Hij

der

althans

oogen

wet

het

door

deel

droeg.

het

en

den

aan

van

zieh

van

die

de

stemgerechtigde

majesteit

een

had

Spoedig

alleen

met

hij

die

niet

was

zijn

alsof

kampen,

te

voor

al

van

uit

prij-

bezoekers

hem,

was

,

nu

dag

maakte

zieh

zijn binnenste

in

de

voet

rabbi

van

schrik

hoofd

het

op

Saul

terstond

gouden

titel

den

aanspreken;

onziehtbare

over-

en

toekomen.

dikwijls hij

titel hoorde

dezen

u

zijn schriftelijke

volgenden

zonderlinge

zoo

zoons

make

gemoet

opende met

den

af

nu

Een

Heer

was

vader

doen

te

te

het

:

fraaisten

dezen

om

van

voeren.

zijns

zijn leermeester

dat

Zijn

den

zoons

mocht

hoofd »De

trap

gezonden —

er

zijns

Baruch neiam

had

rabbi.

tot

de

op

perkament,

een

voor

evenals

vader,

Menasse."

en

henreeds

kwam

het

op

zeggende:

wederom,

Ephraim

Mirjam

banden

de

avond,

vorigen

de

legde

zijner woning

hij hem,

beroofden. ters Wäch-

bescheidenheid ,

als

hij zijne

dat

hij

ken

zieh

hem

daarvoor

niet

krachtig Was

die

laatste

Allerlei

ten

twijfelingen hij enkele

waarvan

makkelijk

bedwongen

kwamen,

die

nijdige booze lieten

hem

geesten rust

noch

een

gevoel

ontstonden al

thans

nooit

waarbij

bij hem

waren

spotten duur.

doel in

oppervlakkig

,

zij

met

hem

afmatting,

van

doch

had

verzekerde,

de

voor

lang gewenseht

vroeger

nog

voelde

genoeg 't dat

waardigheid.

overvalt,

prijzende medeleden

nu

heeft

geschondat

ieder

bereikt

?

zijn gemoed gekend telkens

en

,

ge-

nieuwe

opgerezen.

zijne waardigheid

Als en

51

Baruch De

zat

geest

als

soms

Jeronimo,

van

die

thans

bij helderliehten tafel

held

de

uit

den

vroolijk

dag

deelde

en

de

in

hoek

hij

werd

was,

algemeene

Staren.

verdeelde

seheen

was,

lederen

te

het

hem

grijnzen.

te

aan

dronk

zijn gezondheid

op

men

uit

met

man

versehenen

dag

waar

van

den

niet

,

zieh

voor

van

's nachts

hem

hart,

Aan

wezenloos

lieverlede

van

hij

en

mede

feestelijkestemming.

^

Toen

hoorende

voor

geruime

gewaar

eerst

en

lippen lazen,

een

na

boos

keii.

alsof

kondigde,

sprak

en

voor

ziel

staan

de

nu

zalig gevoel

te

boek

be-

verster-

en

gaven

luide, kraeh-

vergaderde

gemeente

der

oogenblik

was.

vurige

geloof

Met

woorden

het

voor

het

in

geopende

de

zijne oogen

afgedwaald

ver

benauwdheid. aan

ze

hij

het

op

wel

God

in

en

werd

nalas,

Wciardoor

wet,

werden

verdreven

plaats maakten,*

dat

binnen

en

verr

zijn gansehe

doorstroomde.

zeide

hij

daar

zoo

,

digheid

had

zijn liehaam en

»O,

greep

mijn

—

jong

te

kamer

reeds

zoon,"

hij

moest

moeht

ge

zulk

bij

de

minder

in eens

vlijtigkon

hooge

een

het

en

waar-

doen,

eens

boek

in

de

hand.

deze,

mede 't

zette

tegen-

dieht

zijn best

nu

Barueh

hernam ik

wat

,

versterken.

zijn vader

nu

ging

boek

geopende

Barueh nog

verkregen;

geniet

weervaren,

niet

dat

sehertsend,

,

de

Hij sloeg het

zitten.

half

zijn

zijn vader

kwam

hem

over

weet

hij

geesten een

Daar

käst

te

vielen

tränen

tige stem,

booze

bij

dat

smeekte

en

daarbij be-

,

ziel

zijne

zijne inwendige

aan

de

dat

ziehzelf

hem

Zijne

lueht

doeh

op

woordingen,

poos

de

met

ziehzelf

verklaring nogmaals

hij

Hij werd

dagtekst

den

hij 'snamiddags

»van

de

zevenvoudige zelf

die

eer,

—

4*

is

Gij

mate.

ondervinden!

u

hoe

52 .

gelukkig

vader

een

gestreefd

ding

zieh

heeft

halen;

gij zijt thans

en

zijn mij thans

eer

den

tijd

denkbeeld

maken,

hoe

dat

ik

alles

verlosser

hoe

weten,

laatst

hemelschen

hand

»Hebt

Ik

na

Dit

werkelijkheid wensch

een

Pinhero,

ook

waar?

Mijn wond

de

is

mijn

zoon

den

op

aan

vader

;

stilte

en

het

s;teunde

hoofd

met

de

toon:

Baruch?

Spreek

belooning

een

dan

maakte

hem voor

geven

alledaagsche

gebruik

er

komen,

te

de

tot

overgang

Latijn leeren,

Waarom

Aäron

ik

zou

de

Silva

en

dien

van

om

hij

reeds

met

lang

taal

die

hierin

zoovele

van

alle

ongewijde

achterstaan

anderen

bij Isaäk mijner

mede-

seholieren?" »Wel

Grod,

die

nu,

aan

u

tot

dien hiertoe

wensch

;

begre-

zoon

kalmer

op

gezien

beleef."

u

dag

ontroerd

omgedragen.

mij

schrijvers!

ik

Baruch

en

hem

gaarne

natuurlijke

had

»Laat

dat

,

zoo

wensch,

een

zoo

u

voor

zieh

met

zijn, mij,

ik

gij zijt nu

—

nooit

körte

niet

dat een

was

zal

toch

zie

en

nog

man

een

zou

genoegen,

tot

oude

eens

ge

uit.

dan het

De

zeide

en

vader

hij

zag

elkander.

pen

dood

geheeld

ver-

eenig

nu

moest

niet

,

zijn

vertrouwelijk

mij

moogt

ge

—

is

Ik

Godvergeve

gij mij maakt,

broeder

uwroem

moede

te

be-

geworden."

had

Baruch

kan

eigenlijk

maar

balsem

mijn broeder

en

vader

en

ziet

zoon

mijne.

en

noemen.

ben

gelukkig

de

Messias

mag

u

zijn

dan

den

zoon

op

overgebleven

met

het

mijzelf houden,

voor

wel

zijn

trotsch

ZOO

den

van

onderschei-

naar

mijngeluk,

en

waard

meer

in

den

door

nu

mijn vreugde

plaats mij

die

haar

en

zelf

die

gevoelt,

zal

ik

geleid heeft,

voldoen. zal

u

De ook

algoede

verder

be-

54

in

nieuw

zijn

de

Casseres

verldaarde,

dijken vruchtbare

landouwen

zijn

zag die

man,

moest

zijn

zeide

althans:

»In

het

deze

wonder

Israelitische

rechtstreeksch

menschen

Ondertusschen

vriend

het

eigenaardige

geloof

heeft

de

van

volk

te

wonder

vaderen

Hij

gedaan,

beleed, hebben;

der

heeft

maar

dit

hij

male

tweeden

ten

droogmaking

redden.

De

rond.

daarvan

God

dier

geschiedenis

eigen

zijner

onze

en

ieder

ingenomenheid

opvatting

Nederlanden

verricht

hare

wäre

hooge

met

openlijk

nu

het

het

om

zee,

niet

door

een

kracht

zijne

in

geopenbaard." zat

Baruch

in

zijne

kamer

hij

dämmen

hoe

mededeelde,

als

aan

Terwijl der

watermolens,

hem

en

krachten

verhelen.

niet

der

inrichting

de

alle

van

vaderland

ontworsteld

zee

had,

inspanning

met

en

en

las:

•

de

MANUELA.

Als

deze

gij

gesloten.

het

geest

eindelijk

een

Hoor

dan.

Ik

reisde,

zijn klooster

in

noemd,

twintig jaren

te

Vcin

dus

ging

ik

de

door

toe

heb

riep

niets

hij.

Zulk

doch

Het

tralien met

u

een

uit

te

voorjaar

en

den

tijd

en

ontving

mij de

wijs. met

band

»Wereldling,

verlangt

verwijderde

menschen

oud

mij nauwelijks

wat

dat

noodzakelijkheid

spreekvertrek.

staan,

ge-

Ikzeg, de

reeds

de

naar

Jeronimo

nu

broeder

stak

ontvangst

het

brengen.

en

vöör

Mijn

het

in

te

ongeluk

en

van

wangen,

opheffen

mögen

ik kende

iemand

koelheid

ijzingwekkende

den

voor

mijne

Mozes,

bezoek

Sevilla.

naar

mij

ik

broeder

was,

maken

veinzen

bedekt

toen

een

huichelarij.

hunne

en

oud

duidelijk

weer

ik

verbalen

thans

u

wie

aan

veroverd.

oud,

mijn

om

mij

heb

leven

gelukkig

ik

altijd

voor

bij haar,

schaamte

leugen

mond

mijn

wie

van

Staat

der

en

is

wederom

en

twintig jaren

was

Sevilla

Ik

rood

smaad

uit

dan

jeugd

—

doch

ik

is

toebehoord

gehe^le

Mijn

leest,

ziel

Mijne

ALLEEN.

BARUCH

ZOON

woorden

zij altijd heeft wil.

EENIGEN

MIJN

AAN

ge

mij

van

voor

mij?" goed

56

hem.

van

weken

Mijne

Acht

stad

de

in

dagen

lustige Lindo's al

door,

zieh

drong

bloeitijdvan

ons

geloof

tegenstelling

met

destijds

ik

sedert

vijfentwintigjaren

den

godsakker,

stoflelijkoverschot stond

rabbi

Niets

was

de

meer

die

had

het

eens

hier

gerust,

voor-

onzen

gij draagt.

naam

niet

zien

te

van

De

op.

Minjoar,

van

wiens

Espinosa,

den

be-

Israel

onder

gedenkteeken

de

echter

hier

uur

Eenzaam

van

was;

levens-

aan

bij mij

poort

mijn

gelukkig

groot!

zoo

verwoest

prachtig

er

was

grooten

Baruch

Sevilla

ik

de

van

herinnering

te

voor

der

het

eens

väder,

hier

dat

menig

droeve

menige

zocht

ik

bracht

Majo's

en

gezelschap

het

brengen.

te

zonder

geweest,

In

teruggezien.

door

omstreken

Sevilla

te

verscheidene

mij,

dwongen

hare

en

ik

was

had

broeder

bezigheden

wees

eens

,

verweerd

een

den

van

zelfs

edelen het

in

looze

de

ook

hier

maar

zekeren

hen

het

al

paapschgezinden

goud

mij

alsof God

waar

ik

waar

Ik

zieh

openbaarde nu

papen

kon

'stemming

mij en

spreekvertrek

geen

haar

in

geen

godde-

en

in

vroeger ik

stapte

,

den

van

naam

rekenschap evenmin

geven van

binnentrad

bezoeken.

den

naar

schepper van

die

ik

een

en

blijde

Even

be-

Sion

van

al

in

eeuwen

mij afzetten.

ontmoette ,

noem ,

mijn ontaarden

om ,

te

langen ver-

voorgevallen

heiligen berg

den

,

heerlijkheid

nog

onweerstaanbaar is

nogmaals

,

steeg

hun

zilver

en

een

beschikking)

broeder

welgemoed

toevertrouwd;

was

Spanjaarden

dientengevolge

wat

goddelijke

een

aarde

gebeente

gezocht.

bekroop

dag

(na

,

en

hadden

het

Wfuir

aan,

de

aan

geschriften bij

Op

pkk

de

man

graf

gegund,

rust

ik

opschrift

zijne

Trianenburg, regeerden. blijmoedige Toen

jong

ik

het

meisje

»

57

snikkend

dat wilde

"

dan

Het

—

twee

de

rolden

Wangen

oogen

,

haar

tränen

groote

de

längs

schudde

liet

het

hoofd

gebracht. gids

had,

viel

de

cel

mijn

broeder,

ik

't

als

toch

de

met

zijne

ouds

eerste

deze

anders

kunnen

:

waarbij

,

Ik

ging

de

cel

hand

de

daar!

gesloten

doch hoe

wonen

zamen

ik

zie

en

willen

verbaasde

mij

vergeten

doen

hoe

zeide

was,

dat

de

zelfs

het

minste

hebt

maar

hij

zag

de

tegenstelling

hij

verzocht

mij

hij had

niet zöö

spreekvertrek

,

woord

zieh

cel

wiens

prior,

het

daar

is

nu

,

vergeven;

en

hij

;

en

,

jongste

mijn gelaat,

op

:

ben

schoon

mij gehad.'* Waarschijnlijk

op

ontvangst te

de

toen

uitroepende

—

O,

werd

en

zieh

hals,

de

broeder

mijn

van

achter

den

gij zijt wel

,

bevond

op

,

van

althans

uitspreken;

heen.

en

zijt gij

te

hel-

over

deur

de om

broeders

uitdrukking

gebouwd

mij

mijzelf verkocht!

altijd invloed

aan

tot

,

als

weer

heb

niet

deur

soms

u

mij

hij mij

en

weenend

Josef,

is liefelijk

vertaten

hij mij

»Benjamin,

in

drukte

Krampachtig

mijn

geen

monnik

dienstdoenden

een

ik

lange wimpers

,

door

de

gelaat

»kan

ik,

meisje

donkere

sprekende

het

voor

zeide

,

zij hief

't

zakdoek

»Sennora,"

uitgaan. beschik

pen

den

met

en

daartegenover

kon

verstaan.

hij had

dus

Men

wan-

,

trouwde

hem

dat

ZOO

hij,

altijd nog

de

zijne

moeder

heele

levenswijs

aanbad

;

alle

noodig,

Rechts

als

priesters

hoe

sluwste

de

zijne

hij

deelde

,

schijnheilig vroom glimlach

rondom

der

banden

stilte

gelaat; de

hoeken

de ,

hij mij slechts van

de

mij God

den

toonen,

verloochenen,

alleen

en

Hij beschreef in

willen

natuur

broeders

kuiperijen

alles

schiedenissen

en

kon.

erkennen en

halT

nu

als

kerk

zijn

ge-

zijner vaderen

afgrijselijkstemoordgemede zelden

zijn

onbewegelijk,

met

mond

was

een

zichtbaar.

lichte Ik

58

gaf hem komen »dät

is

dit

hulp

Stomp

ZOO

,

binnen

rust

moet

kalmte

en

der

vrede

!"

ik

en

als

Mozes

Gods

ongevoelig mogelijk gemaakt.

Daar

datis

;

hem

degezegendeeeuwige

Eleasar,

die

genaamd,

strikken

geheime

wordt

hadden

ooren

muren

gevangenis hij

deelen, de

is

oorzaak

zijns

vaders

polsader

van

al

te

zijn;

Montefiore

die

het

kon

het

lijden

met

later

da-fe

verbrand."

deed

ik

dood

mijns

vaders

hoog

en

keerde

de

laag, zijne stadwaarts ,

hardnekkigheid met

zijne ;

in

doch

best

van

andere al

deze

vlucht cel

zal

hem

om

niet

nooit

mij

dit

hem

diep

bedroefd

mijn

broeder,

was

alles

de

die

geheel

gedachten

verdwenen

de

oude

werd

twee

verteld

auto-

had"

wensch

den

hij zwoerbi) Ik

verlaten. onverklaarbare in

zoozeer

opzichten

dood

De

plechtig

een

willen

over

,

,

doch

te

oor-

hij zieh

derven.

volgens

levend

de

niet«verdragen

leven

bewegen,

te

in

waarschijnlijken

in

de

,

beiden

denkbeeld

zoons

Jeronimo

uiterste

tot

en

dat

vergeten

gemarteld

lijk zijns

Nadat

mijn

ik

—

zijn jeugdig half

het

met

bezoek

werden

den

en

,

dagen

spreekvertrek

glasscherf opende

een

reeds

in de

men

een

te

later

uur

—

zöö

in het

hem

om

genoeg

Constantijn

moest

en

bracht

een

dood

nu

»hoe

voor-

,

;

geworpen.

bedoeling »Zijn

,

vader

onvoorzichtig

waren

die

Con-

vroeger

geworden.

Jeronimo,

gevangen

Zijn

zijn uitgespannen. zij

zeide

met

poos

dezelfde

met

was

geleerd,"

ons

geruime

een

nog

eian

Dominicanermonnik

heeft

oppervlakte

de ,

,

beeld

ik ,

spraken

herinnerde

heb

heerschen

opstand

Wij

stantijn Montefiore

voor-

met

Daarom

vijand.

vertoonen

heiligen

elkander

en

strijd en

mögen

onverschillig

,

verraderlijk gelaat,'* antwoordde

grootste

onze

zijn dof

over

»Het

kennen.

te

hij,

verbazing

mijne

strijdwas

uitgedoofde geestkracht als

sneeuw

voor

59

de

hetzelfde

ik

toen

zon

had

ontmoet

Zij had

niet

mij

zag ik

drie

ik

en

macht

/' zeide

ik

heb

»ik

ik

toen

niet

in

,

dringen,

te

den

wä

ik

het

dienst

van

u

recht, kan

dat

belangstellende

de

,

had

vertrouwen

meer

zindheid,

die

»Heiaas, den,"

ting.

Haar

zij

bekoorlijks schrijfelijk lende

zien

stond

't

;

te

weegs

anders

iets

liefde

openbaart Hefer

hier

als

wij

met

zooals wilde

voor

nog

zij heette

lang ;

dat

nemen ,

en

verdriet

ik

wist

hadden

het

het

met

zij vroeg

rukken

ehkel

ge-

gevoel haar

vöör

mijns

en

medelijden

verdriet

een

van

't

doch

,

was

,

die

en

aanraking

zieh

in

ons

dat

komen,

heeft.

jonge meisje mij

zij mijne haar

in

wezen

het

te

niet

nog

hield

gevangen

daar

het

in

haar

van

ik

dan

anders

geschapen

ons

hare

die

ongekend

los

mij

,

belangstelling

mij

,

sprak

Ik

iets

was

die ,

Een

terwijl

meester,

destijds

;

niets

oogen.

mogelijk

enkel

dan

medemensch de

Dat

gaan.

val-

de

door

mantel

nog

,

niet

mij

was

onbe-

iets

mij

zoowel

den

omhulde

mij

van

red-

mij

,

schitterende

zieh

ge-

smartelijke berusvoor

ik

door

kan

,

geheel

hare

dan

maakte

de

als

nog

ridderlijke

de

van

had

zij mij

haar

stem

alleen

had

toch

en

bie-

te

aan

gaven.

dood

toon

een

op

avondschemering

gestalte bijna

de

voorkomen

gansche

dan

kennen

te

heer,

mijn goede

antwoordde

mijner

toon

ingeboezemd

woorden

mijne

»Sen-

heeft

zijn." Later

,

bekend

hulp

mijne

u

on-

geheimen

uwe

,

maar

indien

met

teruggedreven.

recht

het

nauwelijks als

mij

,

zitten.

zag

weg

voorbij, doch

voelde

haar

tot

klooster

het

in

grooten

haar

afgelegd

ik

,

den

aan

stapte

schreden

weerstaanbare nora

steen

een

op

,

dat

meisje

,

of

ik

Manuela

met ,

't haar

,

niet

,

hulp

had

geleerd,

afgeslagen alle

menschen

;

kwalijk ongeluk te

wan-

60

Tranen

trouwen.

ook

zij dus

reeds

ongelukkigen haar

dat

de

gehouden

Zij

haar

dat

het

*t ook

wie

ieder

aan

kind

bij

,

iemand

de

die

verboden

van

ketterij beschuldigd

,

niet echter te

den

ik

kunnen

en

hare

toen

mijne

zien

daanten

met

voorsten

te

naderbij

zij

toen

stap

;

nam ,

door

jacht

twee

op

nenburg

voet

de in

door

in

drie

;

ik

bleef

langer

drie

zetten

nabijheid

mijn hoed

af

en

Benedictijnermonniken menschenzielen

terug.

De

minuut,

die

was

hier

de van

naar

in

ge-

viel den

weg

vertraagde

vergezeld;

ik

verre

zijde.

hun

bedaard

Het

van

bereikte

op

zij thans

keerden

waar

gehulde

kreet

kwamen,

boog.

uithouden

Manuela

naderen.

slingerde haar

mannen

mijne

mantels

,

hartverscheurende

achtersten

weg

,

witte

wijde

staan

heuvel

Guadalquivir

de

over

zieh

den

van

den

van

ik

te

op

,

't niet

helling

schreden

een

hier

verwijderde

en

kromming

een

de

brug

langzame

der

een

oor;

ik

zag

,

zij op

kon

Op

na.

zij, »morgen man

,

prachtige

kan

zeide

vastgeworteld

verdween

haar

de

men

Als

gestalte

oogen

snelde

stond

schreden.

zij nu

zag

,

,

er

zijnen gunste

ten

wreeden

den

beproeven zeggende

vlugge

doch uit

Dit

woord

een

voor

zij had

maar

Bezorgd

spreken. »Welaan,"

't wederom

smeeken

,

,

eigen

een

aan

te

was

sterven.

te

vallen, zonder

avond

wachten." met

vader

genade

om

was

,

hebben

zal

haar

met

tegen

liep

,

wet

weg

gevaar

zelfs

wäre

den

terugkwam.

hierbij

,

mij,

klooster

aan

stad

uit de

leven

eigen

het

hier

zij nu

inquisiteur

de

,

omdat

dat

en

O, de

vertelde

in

maanden

,

totdat

wel

wist

drie

had

nog,

kennen

Zij

spoedigl

sedert

,

jong

nabij leeren

van

werd

Zöö

stem.

elkaar

reeds

wachten

hare

smart

begrijpen

vader

gevangen wilde

verstikten

mijn

Ik

ijlde

voort

ik

;

mijn

inquisiteur, hun den

drijfTria-

ootmoedige

62

^/fonso driegen

vriend,

€en

»Ziet

wel

,"

gezegd:

citroen

spreekwoord beeltenis

er

duifje

met

als

gij

trotsch

willen

hoofd

de

tot

toe

en

schaamd

Het

had

kwam

met

ik,

moeder!"

zuchtte

kind

»Maar, oogen,

Sennor,"

kent

mij

antwoordde

O,

hoe

de zou

stroomden,

aan

mijne

ging

niet?"

immers

te

ik;

»op

hetzelfde

liefde

doen

kennen;

mijne na

pen

zoovele

de

ver-

haastig

mij

?"

gij

op

zij be»Dat

wij

liefhebben

sterven,

," »O,

lippen brengend.

de

hand

verbergen,

»ik

met

»We

kennen

oogenblik is

dat

niet

gewaarwordingen

jaren

het

eer

ge

gezien?"

zij voort,

—

tot

van

zeide

eeuwigheid

hadt

haar

zij het

oogen

van

en

mij had

mij

vrouw

moest

tranenvloed

haar

om

en

gelukkig

eens

nog

tijd

moogt

aan

verliet

wel

»waarom

Ge

moeite,

»Sennor,"

toch

hand

zij,

oude

hand.

voor

hare

zij zieh

Manuela

konings

verheffen

te

neergeslagen

,

antwoordde

dat

het

Enzooging

gemaakt."

opgenomen,

ge

liefhebben

een

mijn schuchter

dat

hemelhoog

de

mijne denkt

»wat

als

des

met

ridder,

kostte

Nadat

,

elkander

edele

wonder,

een

greep

u

ge-

zooals

afgesletene.

een

deugd

s

voeten

Manuela

we

ik

is,

,

brengen.

te

't

reaal

uitzondering -heeft

't als

zullen

werd

maar

dan

zijn

toevertrouwen.

beiden

kwam

blinkende

Manuela'

met

zwijgen

gij

ik

't

heb

»ik

;

uitgaat,

op

Manuela.

,

beter

op

een

beschouwde

uw

er

vreemde,

zeide

voort

vrouw

waar

een

is

op,

u

voort

mij

oude

weggeworpen;

zegt:

waarlijk

trek.

de

»Be-

—

een

maar

,

uitgeperste

zij

oogen

helpen wil,"

ons

Overal

worden.

holpen

er

ging

neef,

mijn

"

oude

Mijn

niet

die

ik,

mieen

wel

ge

immers

't is

Laura;

u,

Valencia?

uit

Sajavedra

naar

waarheid

ken

elkander heeft

God

voldoende?" die ,

kunnen

de

voor

mij

en

u

wel

,"

ons

—

doorsehet-

63

sen

toch,

en

;

graf

ook

nu

doortintelt

sta

mij

,

God

had

over

zijn

wel

Destijds

!

,

had

midden

aan

haar

loofde

niet

nog

,

Te

ik

erkende

van

zoo

mijn

broeder

in

stelde

Ik

den

te

arm

herinnering. zou-

niet

nog

hand, harte

Manuela

dacht

vader.

ongelukkigen

dit

ganscher

van

in het

voet

ontmoeten

onzichtbare

de

geluk

ons

ik

begreep

waar

,

omvang,

bestierd

is

in de

wij elkaar

dat ,

den

e^n

met

zalig gevoel

een

beschikt

ons

reeds

terwijlik

nog,

alles

die

als thans.

plotseling haar

gerust doch

nemen

al

in

—

weer

be-

en

troosten

, "

ik

kon De

haar oude

meisje mijn

edele

de

hier

verward

meer

te

lande

en

de

toch

op

den

dan

Manuela

of

een

wilde

doen

»dat

hangt

huishouding

een

kar

een

zonder

belofte

hare vader

Dit te

te

te

Cardona

waarbij

dat

weet,

en

wie

straks

ontdekking geleek »Hoe

zitten

dat ,

hetgeen

,

den

aan

hoe

heeft

blijbenik,"

is.

vrouwen

weet

»hij

Alphonso tafel

de

manshoed

,

't met

kapstok

gelijk den

aan

ouden

,

gaf mij aanleiding, en

begon

zij:

verscheidene

de

mij

de

oogen

edict

Moorsche

Manuela

lotgevallen neer

en

uit

vrouwen

het

toen aan

de

bekenden

twee

van

de

waren,

voortaan

een

Zij sloeg ,

»Gij

weer

herinneren

hebben

rondom tot

niet,

u

schielijkin,

; ik heet

toestemmen.

gezegde

verbalen.

te

bedacht

daar

paard

afloopt."

heer

harer

ander

riep zij uit, ;

telkens

»Ontzie

zoo

en

geraden

gezellig

kwam

vrouw

ik

klank

reeds

gingen

zieh.

viel

Het

Manuela.

aan

vöör

goeden

een

Wij

oude

zij zacht

»Hoe

binnen.

avondeten

Sennora,"

helft

de

Espinosa."

zij

of noemen,

de

ik

vroeg

te

vraagster

het

met

ridder?"

min

zag

naam

heeft

kwam

yrouw

die

heet

niet.

werd vrouwen

na

aan

van

haar

zieh

eveq

Granada

juist

uitgevaardigd, verboden

64

werd,

gesluierd hare

lijke tijden Soldaten

de

het

Zij

meesters

en

klaps

Nog

prijsgegeven!

reeds

voorval

tend

kon

bleef

thans

want

heb

Ik niet

gekend,

verhaal

de

op

durven

spreken

Moorsche

chrisfenen, ik

opstaande

verteilen? ik

aan

»Wel

»weet

moeder

'tuwe

alles

—

Ik

alles

kan

uft.

in;

duenna

in

beef

denk."

nu,

alles

ik

God nog —

niet

zegene van

Niet

zal

niet

even

haar!

het

hoofd

zonder

woorden de

andere

Granada

niet

en

—

riep Manuela

als

tot

vele

iemand

doen,"

goed

geen

mijn

zoo

onder

van

—

heen?

werd,

met

evenals

het

ik

ik

eigenlijk

verteilen!'*

niet dan

dwaal

nooit

er

Aljaniz

zoo

Moorsche

kwalijk,

destijds,

den

elk

men

verstooten

niet

ook

dus

woonde

vader

Mijn

ach,

het

en

dat

hebben

heb

ik

aardbe-

een

vroegere

man

mij

klinkt;

gebracht.

maar

Neem

ontzet-

teweeggebracht,

waar

haar

lotgevallen

onze.

verward

wat

door

hare

en

de

Maar

—

wreed

die

Mirza,

betrekking

over

uitwisschen.

dit

over,

van

hare

in

van

hebben

eens-

gepeupel

vrouwen

doorgedrongen;

gebruiken

man

dit

het

van

twijfel meer

be-

vrouw

werd

nu

gerucht

ontsteltenis

geen

en

wilde

bewoners

er

zeden

der

spoor

hier

tot

grooter

geen

het

was

heiligen

vreemden

jammerende

de

Mirza

voormalige

een

een

en

afrukten,

de

der

zulk

blikken

eer

terugkwamen,

woning

ving

aanschouwd

zieh geen

van

oog

onbeschaamde

de

aan

het

had

wie

stsalende

men

ooit

Spanje

had

gelaat

bekoorlijk

zeker

en

sluier

de

als

onheug-

vrouwen,

den

oom,

schoon

van

nimmer

Nog

zeten.

mijn

sinds

de

Cardona

van

zöö

was

Onder

te

paradijs voorstelt^

heeren

dat

markt

de

zooals

gaan,

was.

echt^enoot

genoemd. uit

gewoonte

op de

ook

was

te

straat

over

hare

viel

gij?

Heb

ik

dikwijls hooren de

voeten,

onnoodige

als

uitwij-

65

dingen

ik

vernam

Antonio

Valor

de

dat

eindelijk,

Manuela's

Moorsche

wiens

vader, Aben

naam

Don Hamed

,

zusterskind

een

was,

Don

was.

in

den

van

die

Antonio,

den

beroemden

had,

zieh

moest

de

beide

hun

vader

bra

mislukt

zonen

hadt

onder hadt

tapijten sels

de

muren

de

ze

oude

goud

zooveel

en

»De

Manuela

opstand

der

was

menschlievende

bewind

leefde ,

deren

uit

Marques

vangenis I.

in

nog

geworpen.

haar

de

als

den

werdhijbeschuldigd, heimelijk De

en

het

te

Zoolang

van

het

teruggetrokken verlies

zijner den

van

goe-

edelen

Mahomedaanschen

zijn toegedaan

halfbroeder

voort.

Granada

te

dood den

doen

te

uit elkan-

,

na

vaatwerk

genomen.

stil

door

behang-

weer

waren

Mondejar

vader

mijn

nu!

Wehadden

verhaal

Mooren

du-

.Vlaamsche

onderwerp

hechtenis

van

genoodzaakt;

evenwel

godsdienst

of

vrije beweging

hiertoe

;

Marques

voerde

zoowel

roem

dan

zilveren

en

dit

van

onderdrukt

uit

bezweek."

thans

zette

gejaagd, gesneuveld

de

en

de

zijde bewerkte

en

onder

weer

vrouw

anders

gezien.

gouden

bijna

er

hoofd

het

van

er

,

afstappen.

met

zijn," zeide

't

zag

uit

grond,

tafel, dat

moeite

Nevada,

zieh

na

den

,

moeten

ons

»toen

oogen

den

op de

de

op

bij

ge

anderen, u

aan

verdelgingsoorlog

Humega,

Sierra

de

Alham-

der

hebben.

te

»Vroeger

Ge

den

in

partij tegen

Aben

in

Alpujarrenkoning

sneuvelden

kozen

zij naar

zijne

welgevallen.

bestorming

voorgenomen

vertaten van

laten

Antonio

ontvluchtten

was,

zoogenaamden

enna

Spanjaarden

Don

van

de

toen

en

overladen

de

van

,

niet

zoowel

onaangenaamheden,

als

stamgenooten Zelfs

vele

afgekeurd,

Granada

en

Humega

Mooren

der

opstand

zijn christelijkgeloof volhard

Aben

den

en

in

de

koning, 5

geDon

y

66

Juan

Oostenrijk,

van

Icreeg, gaf hem

andere

mocht

hij

hier

zijne vrijheid terug. om

ook

dan

ze

rust

verliet

maar

zieh

geheel

Onverwachts

de

aan

Studie

anderhalf

nu

jaar

zenuwziekte

hevige de

mijns vaders.

armen

niet

hij

kwam ik

alles

anders

die

de

bewegen

nooit

God

! ik

hem kerk

deur

dat

hij

waar ,

ketterijen

doorzocht

dat

aanzien

het

ze

portret

,

den

van

rukten

muur

,

achter

verborgen

heidin

wellicht

Hier

Manuela

zweeg

haastig

doch Ik

op

helpen deed

had

mijn

hem

Een

uur

mijner

ge uiterste

»ge

mij

ook

best,

er

laste

gelegde het

werd het

moest

moeder

Ze

Trianen-

den

daarna

ik

de

schrik.

ten

mede

daar dat

geen

zooals weet

te

hun

er

ginds schatten

verleidelijk gelaat

dat

opgeslokt,

zult

huis

moed

naar

;

eischten

ons

van

hem

plotseling. »Gij

volgen, kunt

en

geleden

daar

—

verlamd

dewijl zij dachten,

waren

goud

nu

eenmaal

op

weken

1

verzegeld;

en

En

den

de

wegens

verdedigen.

moest

huis

geheele

sleepten

en

zieh

Zelfs

hem

kon

inquisitie

had als

was

nooit der

naam

Laura

ik

vader

mijn

grepen

had

juist twaalf

oogenblik in

ontsluiten;

te

burg

't

binnengelaten.

worden

in

begrafenis af,

bezoeken.

te

was

gevolmachtigden

twee

een

zij ontsliep

zijner woning.

vermocht

en

,

naaste

vergeet

sleepte

;

harer

drempel

huis

zijn

,

gräve

dag

ging

opvoeding.

geleden

ten

den

den

op

nacht

eergisteren

—

Van

over

meer

,

niet

moeder

mijne

jaren

Dagelijks

mijne

en

,

er

anders

in ,

Tien

,

wijdde

o

vinden.

te

ves-

hij hoopte

naar

genieten.

ongestoord

kerk

Daarop

,

vrede

en

in banden

opperbevel

,

de

naar

het

metterwoon

omgeving

hij

hem

na

gelukkig

tigde hij zieh een

die

zij

dier

zeiden."

alles," lietzij

nu

misbruik

van

maken

niet." om

Manuela

gerust

te

stellen

;

67

af

oude

bleef

met

vrouw

,

prevelden. 't Had

Op

Toen

opzocht. -scheen

alles

ik

mij

begaf

Berouw

trouwelijkheid lot

het

Zij scheen

mijner

verhitte

mij

onderwerping

ik

te

van

was

kelijkheid ook uit ik

medelijden mij

blik

naar

en

is

van

vrouw

wil, die

te u

door

hij schielijk den

geveinsdheid

of

engel

onderstellen. zoo

te

duivel van

dat

Dwaas,

hooggestemd bekrompen

de

langer

nüchtere

de

; alleen

ik haar

Met

wer-

nog

is niet

zijnscherpen zaken.

van

zeide

berusting is

deugd

omtrent

plichtgedreven, begaf

stand

,"

slaafsche

verheffen,

alles.

deugd

Hare vreemd

van

hem

vertelde

en

een

heden

gevoel

een

of

een

leven

zegevierde, verliet

weer

Jeronimo

doorgrondde

meisje mate

hier

boven

Verstoord,

duren!

veerkracht

een

een

ons

om

alledaagsche

het

kan

stelt

gelaat.

vervreemdde. zulk

dat

meenen

in Staat

ons

van

dag

^^n

voor

ver-

over

zorg

haar

op

,

:gevoel, hetwelk

dan

haar

van

en

al haar

plaats gemaakt

,

opvattingen

ik

toe;

wezen

hare

over

overgeleverde begrippen

de

aan

las

als

beschouwen.

te

angst

,

reden

avond

vorigen

schaamte

alles

dit

—

zedelijkheid,die mij geheel

die

den

van

vreemdeling

had

en

werd,

werkelijk

verbeelding

ander

een

mijn logement wakker

meende

mededeelingen,

vader,

verdwenen

was

en

gebeurde

haar

van

ik

toen

morgen

en

het

een

indruk.

toe.

Manuela

met

gebed

een

onaangenamen

volgenden

droom

hare

over

een

geslagen,

naar

al

spooksel

een

dit

den

een

mij

hebben,

te

maakte

hoe

blikken

strakke

en

lippen werktuigelijk

middernacht

reeds

eenigszins

waarschijnlijk niet, handen

gevouwen

mij

gedachten

droevige

hierdoor

terwijl hare

zitten

Ik

verliet, hare

Zij nierkte

leiden.

te

de

haar

ik

eer

?en,

»zulk

hij ; een

van

in

voorgekomen,

»Het een

gewone

hoogeren

een

is

nietsdan 5*

68

het

artikel

eerste

stel

Doch

de

geven,

dat

hoewel

hij

slechts

weinig

Ik

zocht

groet. niet

wilde

door.

enkel

woord

zoek

Antonio

don

ingang

zien

huis

alleen

daar

de

Ik

En

betreden.

mochten

den

mij een

inquisiver-

mij vergund

Ik

moest

hij

totdat

beschuldigden bleek

nu

die

het

kerkerstraf

zwak

tot

den

op

welk ,

om

glimlach een

het

zijn geleider

;

kon

aan

mede;

en

Manuela

te

deelde

wijl

op

deze

verdragen. hem

mijne

zijn bleekelippenplooiden

waarschijnlijkmaakte

indruk

nauwelijks ,

daglicht

sombere

foltering

wat

sluiten

oogen

,

zijne dochter

met

een

als

Antonio de

moest

en

geworden dus

mij

ontmoeting zieh

staan

waren

bood

Don

vermögen.

,

den

aan

wachten

op

hij uit mijn

mijn hart

had

,

ging

diens

op

,

zijn beenen te

prettigen

,

,

en

een

wachtte

bij

was

kerker

aan

Jeronimo

hem

Het

dit

vroegmis,

had

vergezellen.

te

Met

dagen

twee

hier

en

stellen.

te

'sAvonds

een

de

na

bereid

was

in

zamen

Antonio

onderaardschen

den

uitkwam

piek

te

Don

dit

op.

schreef

en

dag

?

haar

was

;

weer

mij

Nauwelijks van

als

dan

,

naar

van

ik

bezoeken

deze

vrijheid

heeft

Men

vroolijken kring be-

,

in

weer

den

brachten

gunste of

gesproken

teur

door

laten

nieuws.

ten

vrienden

volgenden

buitengewoon

een

ik.

bezwaren

hare

waarom

andermaal

broeder

mijn

vrijgelaten,

gij of

mijn ik

We

Den

—

van

weten,

toe.

te

teruggekregen al

van

had

kunnen

bezoeken,

te

eer

hebben

werd

midden

oörzaak

avond

er

leder

hun

in

andere

ik

Amigo

hoop

worden

als

is

profeet^

gevonden."

weerlegging

ola

luid

hem

zou

gezelschap

zal

spoedig

niet

het

ik

gegronde

u

grooten

den

van

Christen

Manuela

beste

de

een

geld bij

zijne vrijheid

niet

meen

weinig

even

credo

Valor

oude

besloot,

vader

ik

gerust;

u

het

in

woor-

gemaakt.

70

Nu

knieen,

de

op

schitterende

mij

zag

oogen

ontmoette,

miskend;

invloed

"Sta

Manuela,

op,

bedankt

tusschenbeide,

dat

zijn

bezocht

Antonio te

hield

de

door

ik

hij

beloven,

verhelen

;

werk

De hun ze

barmhartig,

ben

ze

in

bloed

uit

graven

de

zereuzenschreden waar

van

roofdier,

hunne

neen,

wreed-

zoo

den

tegen wolf

deren? an-

zuigen

toch

maar

kunsten

dat,

ras,

zijn hun

die

heb-

Ze

sterven.

voorwaarts ze

ver-

riep

menschen,

doen

opzichte

ten

uit,

de

dood

het

is

hij,

äderen,

stand toe-

behcmdeling

verscheurende

tijger, de

vergelijking met

talenten,

meenen

jvinden

het

dan

mensch

eene

zijn

zijn eigen

soort

don

aardbodem!" ^^n

ze-

zijn

had

mensch

mij

van

de

duizendvoudigen

een

allerlei

schappen

als

gaat,

Men

ondergane

»Wijs

mindere

doch

aangaande

ganschen

dieren

geschokt

komen,

»De

tegen.

gaf hoop,

geneesheer

de

in

verkeerde

vader

niets

den

van

een

hongerige

slachtoffers

broeders

hier

uitbrengen.

verloren.

over

uit.

van

te

kunnen

zou

als

hem

drift

de

tegen

eens

wezens

aardig

streek

zijne genezing

niet

zeg

De

goed

zoo

knarsetandend

soms

niet, zöö

vader

folteringen geheel

op

moeten

echter

tegen

toestand.

weer

achtelijkste sehepsel hij

haar

Haar

nu.

ondergane

allengs

achtte

gezieht

haar

ik

zorgelijken

nuwgestel

het

kwam

had

en

kind."

ik

woord

lippen.

macht

uw

meende

dus

een

hare

eerst

gehoprzaamde.

Dagelijks hoogst

ik

eer

nog

Zijne dochter

een

niet!"

iemand

men

Zoo

het

onbedreven

jong,

opi

sta

sprekende,

aan

heb

mi|

voor

vbor

ze

»ik

zij,

een

haar

drukte

zeide

vergeef

ik

en

haar

met

toen

hand

sennor,"

mij,

smeekend

als

mijne

mij. Zij wierp zieh

tot

even

aan,

greep

»Vergeef

zieh

Manuela

wendde

en

te doen

medemenschen

wetenen

—

le-

71

doch

afleiding

,

ruimdheid

kleine

diensten

haar

bij

niets

onverstoorbare

hem

ze

,

vader

vermochten

die

dat

bij ondervinding

hare

en

buien

zwäarmoedige

die

ontelbare

De

alleen

dat

wist

oogenblikken

zulke

in

tegenspraak hielp

Manuela

verrotten!"

laten

vend

opge-

verdrijven.

te

zieh

zonder

bewees,

,

iets

hierop uit

ringen

laten

te

al

voorstaan,

zijne jeugd,

zij hem

die

onvergelijkelijke lieftalligheid wist die

lijke liederen, hem

alles

dit. devol

zieh

het

En

misschien

telkens

in zulk dat

maar

Don

de

harer

vervuUing

licht.

eenige

»Manuela,"

toestemming

veel

jong,

»Maar niet wil

tot

»En

blik;

om

kind,

een

wie »ik

aan

u

maar

heb

vrouw

is

ben

vaders toch

er

die

»Manuela, tot

niet

zulke

dingen

immers een

van!"

al

met

uitoefende.

mag

en

ik

don

zijne

donkemeer-

ik

toen

Antonio

eindelijk

eens

vragen?"

verbintenis

riep zij. »Ik te

in

eenig dag,

ben

nog

denken."

meermalen

jonkvrouw

verkeerde,

een

weer

zekeren was

nuela Ma-

Ook

beter.

onze

alleen

niet

het

invloed

als

alleen

haar

met

toch

maar ,

stemming

zieh op

lief-

rijk,

waardoor

was,

voorwerpen

ik

vöor

,

dag

vertoonde

hield,

heb

ik

dat

op

hierop

tot

zeide

uws

spreek

te

alle

overtogen,

oogenblikken

»O,

dag

van

hij

zijn middagslaapje de

mij

aan

vroo-

stem

een

van

inbeelding

kinderlijke plichten

waarmede

der

gedachte

werd

zag

't

tegenwoordigheid

Antonio

sluier

zijn

was

de

een

gitaar begeleidde,

de

uitvloeisel

zulk

met

frissche

jeugdige, op

herinne-

en

ontlokken,

gelukkige, opgeruimde

een

ookmijne

oogen, ren

slechts

gemoed.

drong de

kon

telkens te

zichzelve

terwijl zij

zong,

haar

zij met

verbalen

de

met

gezegd, een

dat

zelfstandigen

uitverkoren."

gelukkige

nieuwägierig

dan?"vroegzij hoe ,

zij heet?"

met

ik

schalkschen

72

Ik

liet

haar

niet

echter

mij

af

bepaald

of

brengen

haar

vader

doen,

als

zij wist, hoe

,

stuk

mijn

van

en

vroeg zaak

de

over

dacht?

»Neen,"

antwoordde

»En

zijt gij

wat

God

wat

—

Zonder

daar

zieh

praat

Antonio

»Don

minder

wil

kan

men

»Manuela

niet

Hoe

ons

gesprek

meegedeeld,"

dra

hij zieh

bij

ik

toen

»Dat

haar

ZOO

spoedig

zoo

goed

weer

om

zeide

dat

Wilt

ik

liever

uit, terwijl al het bloosde

Manuela

ik

grootste

niet

ge

dat

bloed

diep

eerst

onderwerp

wilde

niet

mij

vertrok."

oude

op

mijn leeftijdsluit

»uwgezelschap

man;

jong

nieuw

En

naar

ik

niet

ik met

voorhoofd kon

gij zijt mij te

zijn."

zijn?"bracht het

niet

men

wenschen

zou

kunnen

te

vader

zoo-

gelooven,

de

vriend

wat

te

van

Antonio,

don

tot

vriendschap.

mij

des

wordt,

men

morgen

op

mijn

ik

»ze

nieuwe

een

uw

onlangs

ik

gedeeltelijk het

aangenaam;

bevallen,

worden, »

vertelde,

recht

dat

genieten."

leven

spijt mij," betuigde

mij

was

»Hoe

:

zijt gij 'toneensf"

ouder

voegde,

ons

eindigen,

toeriep

kamer

naaste

is

ingetreden/'

slechts

u

zin niet

den

gelooven,

het

van

heeft

de

kon

Waarover

kind!

al,

liever

»Zeg

uit

jaar ben

zestiende

mijn

ze

—

druk?

zoo

mij,

kinderplicht

zij: »De

zeide "

zou

haar

vader

uw

afwijst?"

—

ik

maar

daat

ge

te

bedenken,

te

Antonio

don

plan

van

verhoede!

hoogste,

de

zij kortaf.

steeg.

nalaten

,

moeite

even

Ook op

,

merken,

te

»Kind

ga

,

hem

boek

dit

even

hiernaast

dat ,

zeide

don

Antonio

alsof ,

plotseling inviel,

terug

,"

hij al

zoo

»en

vraag

lang

van

onzen

buurman

mij geleend

het heeft."

73

Manuela hebt

»Gij

mij

zieh

gewoonte

slechts

ik

u

de

lucht,

mij

Ik

stond

Zonder

de

en

»'t :ge

als stand

wilt

reden

laten

zeide

dwingen.

voor

dat

liefgehad

en

die

wien

»'tis

en ,

herinnering

lot !

leeft

;

mijn

trek ver-

haar

zal zal

Ook

mijne

ik

hart, beeld

dat zal

u

,

u

verscheuren

geestelijk wegkwijnt.

nog

ik

uweigen

,

neiging

,

hart

rampzalige

tegen

uit.

zieh

totdat De

heb

door

geen

bijblijvenen

,

lichamelijk

stoorde

trap

,

geloof mij

,

Hare

uw

hij

maar

volgen

zuUen

vrees

;

ik

mededeelde.

Manuela,"

ontvluchten

oogen.

mijn hoed

;

de

op

•

in de

ik

greep

Jeronimo

naar

daarvan

schaduw

uw

was

punt."

mij

deur

de

Bespaar

aan.

dat

mij

snelde

en

mijn bestaan,

riep mij terug kwam

kan

Manuela,

*

op

sprongen

Antonio

ik

en

leef, geef ik haar

op

spreken,

te

Manuela

gang

niet

Is

woord

nauwelijks

eerste

tränen

doch,

—

bezit

voor

ik

uitwijdingen

Don

mijne

niet

er

of

niet,

,

,

zoolang

;

laten

en

is

ik

wat

dank

geen

,

kind

Dring

; de

niet.

haar

Mijn

«n

heen.

lerlei al-

leer

de

weet

groot

noodzakelijk

vrouw.

enkel

een

zag

mij

mijn

even

onnoodige

daaraan

mij ik

tot

de

in

doen

ons

zoo

van

inadem

verstomd

ging

en

alles

is

ik

die

alle

en

al

zijn. Ik

wereld

de

eigenlijk

met

hand

alleen

Zij

niemand

aan

in

doch

missen.

niet

Volgens

ook

wij

Gods

in

drukken.

men

daar

verlang ;

tonio, An-

dankbaarheid

,

geven

niet

als

u

zij

't is

»maar

onze

te

mag

ondank

de

het 't

uit

aanbieden,

werktuigen

däardoor

zal

om

don

ging

,

bewoordingen

ot

voort,

mannen

godsdienst

verlangen

dus

verplicht,"

u

mij richtende,

ons

onzen

hoe

aan

,

fraaie van

zeer

tot

van

vertrek.

het

verliet

ge

hoop

eindelijk

Heer"behoede eens

onvergetelijke

af-

een

Isabella

u

vrouw

daar-

74

binnen

in

dus

trouw

aan

dat

tuigd

wilde

'sAvonds

het

dat

Allen

huwelijk stacht

inlaten

begeven.

»Het

is

Ponce

van

di

een

het

op

,

oud

even

en

wie

en

tegenspreken ik, terwijl ik

Dit

voorval

te

ik

echter

stond

de

het

bij

mijne opgeruimdheid

dus

het

edel

ge-

dürft

woord

te

bijgelegd. goed

voor

schielijk mogelijk

zoo

in

," antwoordde

twist'werd

de

en

op

daad

nog

mij

dit

mij

hart

in het

degen

maakte,

sprongen

had

en

den

aanstalten

Allen

stoord

ik

stoot ,

aan»

stond

punt

Cordova

van

Leon

met

mij

was

,

voegen.

ga

mijner

spottend

mij

van

kaliefen

der

dat

merkten

ik

terwijl

nakomeling te

als

en

mij geluk

wenschten

neerbuigend

zeer

willen

eene

moed

Vat

vroolijken kring

eenigen

en

,

met

over«

!

den

van

nog

verloofde

te

raad

zijn

nemen.

waarlijk

hen

met

ik

afscheid schoone

mijne

volkomen

wees

vergist hebt.

ik

volgde

gaame

vrienden

of

Blijf

kloppen.

te

Manuela."

naar

Hoe

ophoudt

liefde

haar

in

u

het

eerste

uwe

ge

,

eens

nog

totdat

mijn hart,

heen

om

op

ver-

gaan.

»Neen," kenl en

We

muur

werden

door

stemmen

vermengd, om

hen

tot

geefs. »AI door

de

een

het

losse

goeden

»en

we

woning

de

van

nu

voorbereid.

Ik

vopmemen

af

brengen

dan

dan

zult

te

gaan

de

en

met

water

alle moeite,

deed

doch

te

ver-

,

wij toch,"

gij morgen

den

van

aangeslagen

gezang

de

droomen."

te

Mancha-wijn,

teug

liefste naar

instrumenten

akkoorden

vertrek-

uwer

tonen

ligt

u

andere

en

niet

u

welluidende

in

zij

blijftgij hier,

elkaar,

laten

naar

gitaren

eenige

,

hun

van

mede

u

waar

op,

gerukt

»alleen

gevoelens

uwe

kamer

Schielijk

met

gaan

zenden

kleine

allen,

riepen

riepen allen

wonderen

hooren

75

al

van

de

minneliederen

die

wij

,

zonden."

Om

hen

ik, ofschoon die

door,

met van

vroolijke

aangeheven in

donker ik

zong;

doch

zocht

ik

reeds

tend

ook

thans,

zonder

legerstede

op.

beantwoorden »Goeden

mij lachend

luim

in

door

het

gelijk?" begon niet

Heb

dat

ge

halen, als

mij sta

ge

u

de

boete

belooning

»Vooreerst de

toe,

heilige Manuela

andere

weinige

sleutelgat

»Nu,

vader,

'tniet

gezegd,

dat

edele

nu

nog

wilt ter

heeft

wie

menschenkennis wel

Alfonso

don

dankbaarheid

uit

ridder

riep zij

,

,

mijn

over

drie

dagen

laten

te

Sevilla

welgevallen,

bedevaart

te

hebt

vader

of

gaan;

blijven^

te

elken

be-

doen

dag

wilt

naar

een

ge

?"

geene

minuten,

besteedt,

zittenf"

mijne

te

mijnheer

laten

overwinning u

Heeft

»Gaat

haar

zijkabinetje.

een

ridder!

,

een

ik

in

in

mijn groet

zijn nachtmuts

ik ? En

haar

kreet, zonder

toe.

och-

volgenden

verraste

verdween

en

nieuw.

zij op

terugkomen

zou

de

ver?

luiden

een

doch ,

den

mij

Ik

voortvluchtige

morgen!

kwade

zijn

met

vloog zij op

,

ik

Mistroostig

ontroerd

Inwendig

—

verder^

afscheidslied

zien.

te

bleef

woning

vrienden

de

iemand

Manuela.

naar

en

en

boven-

de

voor

weemoedige

begaf

,

morgencostuum

eerste

deze

van

Manuela's

in

dat

eens

kalmte

vroeg

mijner

het

was

reeds

trokken

Eindelijk

nog

voorgewende

met

gelach

hoofd

het

huizen

alleen

alleen

mijn

luid

Straten

,

doch

stil.

en

zieh

trok

stille

de

Nauwelijks

toen

opge-

houden,

te

het

en

naburige

vertoonde;

waama

al

de

toom

hart, mede

weergalmden.

schoone

alles

beklemd

voetstappen

makkers

vensters

in

eenigszins

een

onze

afscheidslied gene

dus

hebben

haar

tot

maar

andere," die zoo

ons

antwoordde

overblijven,

spoedig

niet

mogelijk

dat

»dan

ik,

aan

hier

uw

komt."

gij

ding klee-

I

I

76

antwoordde

Zij den

avond

met

zij het

eerste

vorigen

welijks had

niet,

wijd, grijs overkleed zuinig

dat

ge

der

gisteren

ik

een

omgeslagen houd

ik

»Ik

'ter zal

door

den

Dit

haar

»Als

wij

wijl zij met »dan

iemand

gunt

geen

Enkel

kleeden.

mantel

mijn

van

uit zoudt

onverwachts

zoo

moe-

lastigding

antwoordde

sennora,"

woorden

en

of

min

ik,

meerbeleedigd.

niet.

zeker

het

zeide

scheiden,"

moeten

neergeslagen blik 't

is

een

uit."

in

laatste

elkaar

van

zijin

toen

ouderwetsch,

een

lang ophouden,

harer

zin

weer

Nau-

»Gij zijtrecht

en

te

ouden

't is

lang

niet

ontging

maar

maar

;

niet

u

ordentelijkaan

evenals

heb

wegloopen,

!

van

zingen.

te

binnenkwam.

ongeduld

ridder

zieh

om

,

stem

couplet geeindigd,

,

oogenblik vrees,

sidderende

gehuld,

tijd

uw

op

afscheidslied

het

begon

maar

kamer

de

best

dit

dat

hoe

nederging

en

op

zij, ter-

beter

hoe

eerder

,

,

Onze

geschiedt.

gelukkige

toereikend,

meer

hoe

zal

't dan

ik

weet

om

ons

in

de

verheel

het

herinneringen zijn

duistere hem

niet

hoeveel

wensch

beider vöör

»maar

Ik

Antonio

overgebogen

in

van

vader

houd

u

tot

de

met

liefhebt

niet

minder

ook

gehoorzamen."

echter

kan

had

dusver

zwijgend tusschen

banden

in ,

voor,

zijnleunstoel gezeten. al moeten

ziende

liefde

'tiswaar,

; meer

knieen

de

;

zijn kamer-

,

liefde dan zieh

gij mij

,

niet.

japon gedoken

»Onze

dat

geve ik

Don

ber

ik

;

,

hemel

uw

zijn? Mijn

toekomst

,

"le

te behoeden

oneenigheden

voor

al niet

nu

is in

en

»Welke

doorstaan?"

zonder

van

vuurproef heeft

mompelde

houding

hij,som-

te veranderen.

tegenspoed geboren ," antwoordde

dit wordt,

o

zoo

schielijken

gaarne

ik, beten!" ver-

78

behoort

aan

en

wen

niet

u

indruk

den

met

er

op

weet,

ik

spande

en

het

voorjaar

licht

niet

het

is schie-

levensdraad maken."

meer

in, om

deze

hem

goed

zoo

niet

de

hulp

liet

was

verstandigen

uw

hij

ge-

zoowel

oog,

;

Wie

voor.

u

Guadalajara

te

van

bevredigen

zijnstem,

met

te-

ons

op

te

in

gelaat

ons

op

woorden

mijn lichamelijk

van

met

geestes,

het

afliou-

u

werkelijk

meer

teederheid

of

het

mijn

scheen

had

om

;

dien

»Ik

in

boos

,

buitengewone

ik

niet

zijne oogen

uitslag

De

een

mijns

als vader

versterken."

te

dat

»O,

komt

stad

zij

gekscherenden

wending goed

dat

verplegen

welke op

te

gij

anders

zou

bloedige

had

Gelukkig, hangt,

zijn

kampplaats

niet dat

in

tränen

vöor

zieh

andere

een

alles

zoo

die

lange degen, verroestis;

misschien.

veranderdl"

In

vroeg

dat

gedacht,

scheede

de

de

hoewel

gesprek

liet

haar

spoedig

want

in

een

zijer glimlachend de

in

nog

,

u

!

Alfonso?"

vaders

huiskamer

stille

onze

volgen

ik

»Nu,

geven.

het

om

zal

vader

wordt,

don

gemoet, als

toon,

aandenmuur

ginds

te

ons

jong

weer

ge

,

afloopen.

zou

»ik

heerlijk zijn!" juichte Manuela,

zou

goed

ZOO

op

zal

volgen:

komen, dat

ben

geduld

bespeuren

te

jegens

dankbaarheid

,

Lang

weegbrachten. want

? Ik

maar

hij

zweeg

uit

nu

geyen

lijk afgebroken. Hier

deze

beiden

hebt

;

ik

moet

;

oogen.

stonden. Antonio

Don van

voor

die de

zag

herinneringen toekomst ,

van

scheiden

"ie

hand

tot

gevoelde

ik

afscheid

verledene

ik

en

thans

dat

te

die

het

,

;

mij losrukken. töe.

doch

zweeg;

het

aangebroken

was

wilde

omgeving

aan

en

uit

zulk Ik

een

stak

midden

plannen oogenblik

opgeruimde Don

Antonio

79

»Ga met

in

heen ons

groet

en

;

zuUen

»En

Hij drukte

onbewegelijk

stond

of

was

de

in

dat

gij

besloten

dat ,

het

voert

lot

beschikt,

niet

tot

aan

?

mij

is

het

harer

den Hoe maar

haar

te

met

eene

dan

ik.

ons

dan

woorden

het

anders

daar-

ons

volgen

te

en

die

andere, Geen

u

aardsche

lief te

u

ge-

hebben

Vaarwel." vader

;

ik

groot"inquisiteur ik

mij

bij

de

hoe

en

,

de

over

en

geloof, dat het

aan

laatste

ten

huisdeur

zonderling

ja, zelfs hare

ik

hart

losrukte, hield

ook ,

ieder

nade-

»ikweet,

;

is

mij verhinderen

graf.

ik

—

staande

even

zal het

eigenlijk niet;

ik

stem

zamen;

plicht

onze

liefhebben

kan

over

drukken.

kunnen

haar

cm

ik, haar

jammeren

te

gelukkig

dan

zelfs

dan,

't Is

omhelsde

oogenblik

schei-

toebehooren

te

weer

ons

macht tot

—

wel

het

inniger

Nogmaals

^at

ook

wil

en

zuUen

eens

de

over

,

Wees

hemelsche

of

ons

verzetten

hoorzamen. zeker

elkaar

't

't laatst

voor

vaste

blijven denken,

wij

baat

wat

te

tegen

zult

mij

aan

nog

zeide

zijmet

ik,

vroeg

elkander;

vasten

Manuela,"

antwoordde

»Vaarwel,"

rende.

?"

Manuela

smart

den

met

»Vaarwel,

beheerschen.

De

prenten.

en

mij."

van

ontmoetten

gelaatstrekken

binnenste

uzelf

met

toestemmend.

blikken

onze

wilden

ons

vader

knikte

en

elkaars

ziel

streed

ding

;

ons

we

in

diep

te

band

vrede

schielijk terugzien

elkaar

de

mij

»in

waardigen

uwen

we

hij ;

zeide

vrede,"

op had

weet

duenna

de

nög

klinkt

mij duidelijk

stem

in

ooren.

Het

hindert

dikwijls,

ons

wijze beschikking, zijn

nest

»Zöö

bouwt

dat

of

een

nevens

kikker

doch den

in

waarschijnlijk is nachtegaal de

sloot

de

't

een

koekoek

kwaakt.

,

gaat

't in

de

wereld

," zeide

de

oude

vrouw,

ter-

80

wijl zij den raakte, wordt

van

aard

ik

zooveel

zeker

die

zaak

heb

ik

wel

dat

hadt

hij van

is

hem

ge 't

u

zes

kwijnt,

heeft

men

halve

aan

niemand

Laura alles

dan

terecht

weet

nu

niets raad in

komt."

nog uw

dat

onder-

van

dan

zou

dienst

Gij moogt 't

neem

—

het ;

mij

slechts: vertrouwen.

Na

ik

kan

verlangen

zal kom

zou

verloop. Hij

hem naar

hij gunt

zichzelf.

aan

dan

vergeten!

Het

verdriet;

en

;

vragen

alweer ik.

dan

vergezeldet

weigeren.

uit

van

denzelfden

nog

,

moeten

dochter

ijzer moeten

huis

zijn

naar

geloof

meer

lag. is

gaat,

mijn vorigen

ge

zööveel

anders

hart

nemen,

hadt

kunnen

grijs wordt

het

mensch

maar

Ge

vrouw

beiden,

zijn eenige

E^n

ophouden.

dat

tot

ik, en

,

man

kind

die

knorrepot

wind

In

wilt

was

ouden

kind

gebracht.

niet.

heet

heb

dan

aan

moeten

ge

zijt ge

weken

ze

nä

een

zamen

als

toch

ouden

den

arm

,

hebben

praatjes helpen

neem

hadt

niet

dat

zelschap

ge

te

trotsch

en

lieve

dien

,

zijn

dat

schelen,

vöör

immers

een

nog

zijn

het

den

ge

,

want

niemand

weet

bij

alles

paartje

—

terwijl

dat

zij mij niet

den

dag,

dat

zijn gekomen.

slim

kwalijk ,

in

orde

braaf

en

smeden

ik,

menig

goed

dag

als

schuld;

in

ook

worden

u

,

zoolang

niet

nu

zooals

Wat

geleden,

niet

eigen

uw

vinding,

niet

't

u

ik

dat

Gij zijt zoo

goeden

uitgestaan.

uitgehouden,

alleen

zoo

mij nauwelijks

heeft

ik

indien

En

wilde

aan-

meent"

denken,

waarvoor?

weten,

u

u

zou

hebben

niet

om

om

niet

bedankt

iedereen

en

u

lippen

,

zegt

en

met

moet

ik

hare

met

,

ik

zou

Manuela,

Ge

omdat

nageloopen

eigenlijk

goed

zoo

vergeten.

maar

ben

't

die

»Laura,

mantel

mijn

van

zoom

u

dus

wfeg-

u

haar

ge-

Doch

niet

spoedig Dan

niets

zult

alle

langer

terug ge

en

zien,

81 •

had

Werktuigelijk stopte haar

»Ge

na:

hadt

Binnen

een

diep

als

rijk

moeten

in

zonder

voorbij

ik

dat

dan

nog

geschenken

bezoek

verlaten.

leven

hier

voor

het

of

aan

Ik

was

keer-

een

oogenblik,

jaar

een

Manuela

van

dat

kort

reeds

mijn

Meer

riep mij

en

een

gewichtig

iets

doch

hetspreekwoordzegt!"

nog

dat

gevolgen.

de

band.

aannemen

begrijpen,

Sevilla

even

in de

en

,

ik

ik

wilde

niet

zooals

doordrongen,

genomen,

dubloenen

overreden

waarin had

geluisterd

vrouw

paar

springen,

uur,

van

had

punt

vroeger

bracht,

Jeronimo er

moeite

doen

kunnen

rotsen

oude

zij ze

,

groote

zonder

zieh

liet

een

alsof

zij zieh

hield

Eerst

de

naar

afscheid

tot

nu

ik

echter

haar

ging

vader

ver-

,

beeld

haar

geslotenheid

uit

vervulde die

mijn

thans

getuigen

dat

hij

opgelegd

de

door

zooals

dat

gevolge

ten

jodenchristenen

De

zorg

Manuela I.

over

weer

ons

met

ik

echter

heeft

willen

die

hem

waren

niet

naar

aller

dubbele

lot

nieuw

een

alleen

de

edict,

Moorsche

,

dusver

Afrika

Jeronimo

onzen

van

de-

van

moet

eer

Door

ontgaan.

gedacht

,

de

geweest,

kinderen

de

boeten

zware

tot

men

Madrid

te

machtige Espinoza's,

zijne

inquisitie uitgevaardigd

christenen

gezin

,

kunnen

had

Tot

de

Het

terug.

zijner medeschuldigen

,

wij evenwel,

vernamen

,

hij

,

week

vroegere

toegedaan

was

zijn

wonen

geen

waardoor

verraden

keerden

De

smart.

vaders.

mijns

,

mijner ziel; mijne

geloof

en

Spanje

in

nog

broeder

zen

tweeerlei

angst

Allengs

zijn boetvaardige bekentenis,

gemeente,

met

ons

geschreven.

zijn geheele

en

oom

hiertoe

tot

hun

achtergrond

geheime

hij

ik

zelfgenoegzaamheid

en

van

onze

hoe

den

op

uittreden

had

malen

Twee

nam.

verbannen deed

kracht

ook

had, zouden

de

bij mij

opk

maar

worden.

herinnering ontwaken

;

6

aan

haar

82

beeld liefelijk

stond

mij ik

beschouwde

ZOO

heid

het

hier

aanbood

als

die

het

een

ander

en

mij

voor

schreef

brief

een

die

schetste

gevaren

opdat

wij

tusschen

althans

ze

hoop

schrijven

dit

die

vaderen,

ons

achter

nagelaten,

ik

deren;

bukte

armen.

Ik

dicht

ging

zieh

verheugde

»Als

hadden.

aangekomen

oude

op

de

dwaas,

overhalen. 't het

wij elkander

had," ; dat

zeide

stel

u

deken

heb

mij alleen is

zijn

aan

als

gerust,

het

haar

door

mijn lieven ik

zal

maar

niet

en

door

ik

hier

tot

meer

naast

zat

hij

ook

schielijkontmoet

meer

dalen niet

nog

levend

uit elkaar, alsof haar

die

verre

met

zin ;

ik,

reis laten

gelegen

schielijkstierf lang

—

gordijnen

de

Manuela

niets

en

gehuld;

zoo

heeft

na-

lag in mijne

en

Antonio

»was

nu

een

weg

kreet

trok

rijden rukt al mijn ledematen

,

Nu,

hij,

^en

portier

bergen

over

pijnbank lig. Doch

Nu

beste

dat

hadden

rijtuiglangzaam

Don

wollen

hotsen

grooten

zitten,

groote, zeer,

eens

wij verplicht erfdeel

tot

blik,

het

haar

niet dat

den

een

stadwaarts.

dat

geduurd

uit

voor-

onze

op ,

66n

gemoet,

tegenover

een

ik

uitslag van

wederkeerend

dag

z£ig

voorover

mede

in

Manuela,

te

zieh

reed

en

Daar

Dobberend

mede.

verbergen,

zekeren

komen ,

goeden

geloof,

een

te

op

het

ging

Manuela

ik nog

ik

opgewandeld.

eind

lang

masker

een

was

en

haar

te

ons

schimpend

dagelijks

een

de

,

dragen. den

inziende,

al

haar

smeekte

tot

Casseres

aan

martelaarschap

roemrijk waren,

het

bezorgd

toekomst

De

ik

gaf

beschikken.

ik

en

vader

omtrent

vrees

,

,

mochten

vereend

en

,

haar

met

zieh

ging

te

waarin

bedreigden

ons

,

schielijk mogelijk

ZOO

Manuela,

aan

en ,

Voorzienig-

Sevilla

,

Ik

geest

de

van

naar

,

den

voor

wenk

een

Casseres

Rodrigo

toen ,

levendig

weer

niet

en

zou

waar

,

mij

duren.'*

?

83

Met

hoonenden

een

Manuela'

s

tegen

den

^igen

kind

danig

wilde

door

die

man

bedierf. ik

zooals

gaat

Vader

is

dood,

was

erg

maand streeks

die

ziek,

gezond

zeven

maanden het

had.

Hare

Nadat

zij

kwam

nam

reeds

de

ze

mij

den

met

gen. was

achter

een

Ik

nog

na

die

mij

ergernis hoe

want

handelen

; doch

vragen

onbeduidendste

»Hoe

maakt

die

't de

oude

haar

te

die

terstond

weinige en

hare

niet

had gaan,

weder

weken

stak

nu

om-

werd.

Zij

ver-

had

mij

dag,

zoo

naar

herkend

geworden weenend

vermaakt

het

uiterste.

ontvangen ik

zeide

Mijn vader

liet ik het

de

zij, gaf

mij, hoewel

hospitaal bren-

hebben, ;

,

eens

nog

rüstig sterven,

gesproken. en

of

worden,

te

bezittingen

den

tegenzin,

niet

Laura

Laura,

gebracht

sacramenten

kon

ze

hij eigenlijkgeen

ongesteld

,

verteilen.

alles

schielijk lag zij op

voor

alleen

eens

tot

al

u

ook

Lorenzo

laatste

;

is

toen

—

San

;

zal

vertrek

geleden

toe

ik

;

uw

geweest

onverklaarbaren

zij in

zoo-

best

gewichtige

de

kwam.

—

komen

raad,

zou

als

en

haar

te

zijn

van

,

verzoek

het

wilde

mij

eer

het

vroeger

ziekte

zij met

bij haar

af

haatop

van

moeilijk,

honderd

was

hospitaal

zij reeds

waaraan

niet

elkaar

met

huichelaarster

meer

naar

deed

haar

terwijl

,

vader

läge

ik.

vroeg

»Ze

viel

(Je beurt

aan

Laura?"

wij

haar

was

uit

vreugde

herinneringen

en

dit

tong zweefden,

de

eerst

zocht

En

de

wijs

Manuela

vragen

veel hadden *t veelal

op

het

kleine

hem

tegen

gevoel

een

echter

was

ontzien.

hem

vergeten.

ontzettend

ons

Hij

schoof

en

zijner dochter

er

deze

aan

al

vroeger

weide op

,

ontelbare doen

te

thans

weigerde,

hij ons

zag

hand

de

hij mij

toen ,

zelfzucht

ik

Indien

terug.

arm

ingenomen

glimjach

zöö

zij herkende

mager

mij

uitgeteerde han6*

84

den

Hare

toe.

bijgebleven; gebroken die

met

bekende

Gode

haar

het

had

had

had

gebracht

ons

haar

met

Christin

goede had

zielenheil

eigen

Ook

bewegen.

mögen

zij terwijl hare

half

reeds

uitdrukking

aanleiding

al

van

voor

onze

niet

verzwaren

vereeniging

niet

ik

had,

Ik

ik

zeide de

datiknaar Don

goeden

hemel

den

haar

het

sterven

zij tegen

wat ,

niet

gezegd,

een

moment

in

wilde

alles

ronduit

hoewel,

dat ,

6€n

beloofde

haar

zij.

mij altijd vrij

dien

.

misdreven

hoe

vertoonden,

bidden.

te

over

vergeten,

oogen

Ze

vergaf

en

ik

waarvan

vroeger

kennen.

leeren

had

Alfonso

bedenken

omstandigheden

die

hierdoor

gebleven

gebroken

van

eer ,

,

,

schalksche

kon

sterven

,

moest

deze

voor

maarthans

datzij

was

gevolge

,

de

stilte bleef

in

vergeven,

te

,.

vader

mijn

reeds

gerust

mij

borg

ten

was

dat

vergeven,

zij smeekte

;

geweest

was

god

zonden niet

ze

had

leed

het

al

haar

ik

af-

was

zij het

dat ,

,

ook

jammerklachten

priester haar

hare

dat

toe

nog^

verraden,

de al

en

haar

heidenschen

den

daad

behaaglijke

scheen

zij mij

en

Destijds

vereeren.

gesteun

biechtvader

bezocht

niet

kerk

door

een

stem

haar

aan

welbespraaktheid

vroegere

ons

ganscher

van

harte." Ik -vertelde

gezegd wij

de

had,

nu

mijns

vriendelijk welkom. trap

Mijne werd

opgedragen

en

een

,

weldra

deze

hare

en

de

Hij heette

Valor

werd

bagage

weinige paar

mij bij het afscheid

dergelijke gesprekken

oude

beste

Laura

wat

bereikt.

vaders De

die

zuster

Manuela,

onder

en

woning

aan

jaren

ouder

ons

vertrek

gevoelde. gereed,

doch

zijne gasten de

voorzichtig

schielijkafgeladen. was

dan

Manuela "

vriendin

zoodat ,

schielijk tehuis

hadden

In de

stilte

maakten

ziekelijke

zij zieh

bij

wij alles

toestand

van

ons

voor

Don

86

lijden die

mij

met

haat

den

kind

ik

eeuwig

voor

»En

alles

niet

u

ook

veracht

hoc

ik

Wilt

zal

niemand Met

zeide

drijven? 't

ik

ik

zal

niet Ik

aan

aan

bezwoer

haar

stelde

was,

»Zoo elkaar

om

nauw

zal

mijzelf niet

mij

mijn geloof, getrouw dan

naar

haar,

mij

mij den

zöö

ge

hebt uw

ge

oom,

wij

toestak.

»Ge

zijt

spot

met

mij

stilte

in

gij

evenals

den

Ma-

overleden

uw

,

nederknielen

voeten

mij niet

bespot

alles

wat

gerust, ons

mij dierbaar

en

zuchtte

hoewel

gescheiden als

zoomin

vereend

aan.

mijn geloof schaam?

over

dat

belijdt uwe

eenigszins

verwijderd!"

verzoening

en

en

want

dat

uwe

heb

,

mij,

,

toch

zoo

geweest.

de

ontzettende

niet

zagen,

tot

dat

was

mijzelf toepasselijk waren

op

waardoor

grond,

zoudt

maar

mij,

!"

bij

haar

alleen

woorden

gij

Manuela

weet,

; maar

verdiend

u

zag

ik

godsdienst

vergiffenis afsmeeken ik

meer

,

welnu,

dan

ga

van

ademtocht

laatsten

kunt dat

ronduit:

en

—

jood,

een

of

Geloof

verteld?

vertaten,

blik

dan,

ge

homedaanschen vader

ik

ons

muur

min

verachtelijk

en

—

ik

vroeg

bekende;

ben

zij; »hoe

Denkt

maar

bleef

verhinderen."

u

wanhopigen

een

wreed,"

Zeg

laag

oprecht liefgehad

mij nooit

ijzeren

het

en

gaarne

een

al

u

daarom

mij

ge

't

mijn

tot ,

blijven.

Hoe

gehoord?"

het

Ja,

mij zal verbalen

op

in, dat

openhartig

hebben.

verraden

gaan^

scheidt."

zuster

ik

vond

lang ik

dat

mijn

Valencia

te

oom

zal.

laat

te

't al

ge

»heeft

driftig;

niet

elkander

hebt

mijn

naar

verstooten

het

zie

van

dus

reeds

niet

zuster

maar

u,

mij

vaders

mijns

zijner

bij

laat

en

kalmte

te

ze

mij

de

Dit

af-

geschikt brengen.

versdhrikkelijk ver

zij, terwijl

mijne

hand

van

der

87

»God

immers

is

in

möge

vereeren,

den

wij elkaar als

vonden,

het

taal

gloeiende

liefde,

der

kerken,

hebben

wil

Zijn

verschillende

Zou-

hebben

wederom

geweest?"

was

hemook

men

Synagogen?

en

opgewondenheid

de

-waar

moskeeenof

gevonden

niet

mijn jeugdige

in

God

de

dus

ik

vroeg

veiklaarde

en

ge-

haar

in

,

geloofsbelijdenissen volgens ,

de

die

opvatting, Weinig

boeken

geschreven 't

mij

woorden heb

medelijden dat

ven,

mijner

kindsheid

leven?

Waarom

zöö uit

hij

toegedaan Mijn

mij voorspelde,

jaren geleden

dat

Heiaas,

stetven.

heeft

vader

uitschold ik

en

de

niet

in

helaasl

zijn

te

dan

oude

het

toch

chris-

doen,

te

vergist,

omdat

afwierp,

ik

fen, tref-

ongeluk

geloof mijner

zal

wat

blijven

waarzegster

,

trappen

geloof

het toch

en

het

misdre-

eindelijk beide

en

zieh

een

God,

uiterlijk den

,

,

leugenaarster

meisje,

zwak

mij,

ik

ik

verdrijven

mijn

naar

heb

Kan

ver-

»Heere

:

de

verant-

half

Wat

Mahomedaanschen

den

drie

nu

ziel

in

God

kunnen

toon

bezoekt?

zwaar

mijn

alles

slechts

mijn zwakheid!

verzaken?

toen

echter

te

vermag

hetgeen

over

niet

met

telijken godsdienst moeten

ik

hartverscheurenden

moet

innerlijk

mij

op

gij mij

daaraan

priesters leeren.

zou

luisterde

riep

en

de

en

heden

Manuela

woorden!

ik

Staat

doch

;

verliefde

een

bekommerde

geven.

geve

alleen

vaderen moet

wat

voor

zij zou

ik

beginnen?" Het

doch in

werd

eenzaamheid

ik

haar

mij,

van

moeite,

den

haar

zij weer

toestand

kan,

daag althans

bedaren

tot

rede

voor

alles nadenken,"

over

»niemand

eengezet; loof

mij

allengs

de

nadat

kostte

van

zaken

niemand niet op

een

vatbaar.

»Laat

zeide

nogmaals mag

brengen,

te

mij

zij eindelijk, kalm

hierin

beslissing aan

mij

had

raden. te

uit-

Be-

dringen.

' '

88

ik

Toen

den

volgenden

volgend

uw

over

niet

mogelijk

worden

paard

snelle

mag

'tniet

hebt

het

van

Onze Nadat

afreis

gelde

gemaakt

Manuela moesten

mij

met

te

dat

ik

dus

sprak

bij

bidden

u

te

hart

mag

het

ook

ik

kan

mijn vader

aan

Ik

met

zeide

hij.

voor

zal

onbewimpeld

opdat

zegen,

nakomelingschap

ge-

haar

de

al

leed,

het

voor

haar

bij

nog

»Met

ons

al

oplegt,

ons

zulk

zoon,

niet

meisje

dän

zijn

oogen

voornemen,

de

zij

stammoe-

worden."

möge

besluit. niet

nu

zonder

veel

hadden,

daar

wij

Den op

toen

langer vertraagd

moeite

reisde

vermijden. mijn vader

leggen,"

geloof

bij haar

vooruit,

mijn

worden.

gewonnen ons

hier

want

alles

gedaan,

schaal

haar

welijks weerhouden,

ik

wat

,

Ikdeelde

wel

behoefde

niet

heb,"

vertrekken

de

schoone bleef

wij

gekomen,

doch

—

zij

God

een

Manuela

zijn

tijd vleugelen

geworsteld

veroordeelt,

ons

schenke

dan

alsof

,

die

volhardt

houden;

ik

overwonnen

familie

onze

waartoe

hoe

niet op

plichten,

zware

zadelde

Ik

velden

tragen

oogenblik

uithouden."

gebroken

en

den

was

schieHjk

we

ongelijk gewicht

loof

inwendig

;

verteerd. en

het

was

weet,

dat

een

bosschen

staat

,

»Ge

zulk

denken

te

ons

,

»gij hebt

langer

mede.

anders

het

is

aankloppen.

aan,

zorg

,

gedaan

stemming

een

pijnlijkongeduld

in

aUeen

zij mij

zulk

door

mijne

was

uitsprsiak worden

er

iets

aan

joeg

ook

kon

»God

ik

In

Eindelijk

Manuela

zien

leven.

een

en

vaart

geven.

en

zal

ernstig

,

door

wij

mijn

der

heden

gedachte:

eerste

ontwaakte,

morgen

Emmanuel

met

zooveel

Ik in

kon

het

en

nacht

mijne hoUe

van

worden.

goed

zijne

mogelijk

volgenden

weg.

wij

have

onze

te

zuster

alle

begaf tränen

den

te

opook nau-

nacht

89

de

ons

ven

welbekende

zoo

moordenaars

en

vaderland

Mijn

vader

beval

sprak de

hij mij God

hoogsten

zij in

eer ,

den

band

den

de

des

totdat

kwamen

konden

ons

troffen en

zijne broeders

hier

veraf

een

belijden.

Hij

te

mögen

In

afgrijselijkebewoordingen

Spanje de

hem

oogen

door

aan

te

wenden,

mij

te

antwoorden

zieh

zieh

te

hier

op

doen

aan

spoedig voor

eersten

met

zijn

de

lot

het

eenig

touw-

mijne

eigen

ook

avond

hij te

andere

blik

een

eind

en

in

het

was

sombere

indrukken

die

zij ontving;

mijn vader

ongesteld.

dergelijke

kunnen

reisgenoot. ongelukkige

poging

een

Zonder

schip

doch Evenals door

ditmaal

genoeg

zeer

week

,

wierp

en

Henrico

begin

stemming

maar

en

verwaardigen

liet

onpasselijkheid

tegengaan,

rolden

; woest

Ik had

neder.

betrekkingen vaart

te

het

van

zeilwerk

en

met

om

brengen.

te

Manuela's

werd een

met

post

knarsetandde

hij

bedaren

tot

zelfs

Onze

lichtten en

uit

openlijk zijngeloof

mij verplicht voelde,

naar

nieuwe

medicijnen

of

over.

en

meende

ik hem

om

hoofd

Costa,

da

op,

hij het

ankers

de

Oporto

te

hoogen

een

zwaarmoedig

vloekte

haal-

Henrico

verloofde

een

het

zoodat

stampvoette,

begaf hij

was

wij eindelijk

toen ,

Mendez

land

door

Wij

Uriel

van

Ook

gelegen

demijne en

was.

hij offerde

aan;

als

opgenomen

vader

teerbeminde

een

in

den

inschepen.

wij

hof

het

wij bij

aller-

bij den

lastige reis

een

na

I

dag aanbrak,

niet

mij vereenigd

met

en

vertoefden

wij

Madrid aan

in

reizigers

Hier

aan.

huwelijks

Manuela

heden

nog

en

geloof

ons

ik

nemen

die-

we

aangenomen

de

toen

te

ik

dat

zweren,

beschouwen

zou

getuige

tot

zon

te

Eerst

woord.

geen

ons

voel

lief; dät

harte

ganscher

van

wij hadden

O,

waren.

alsof

doorslopen,

Straten

dus voor-

allengs reeds

den

anders,

krachtige zonder

ge-

90

werd

zijn toestand

volg;

zeide

zonderling ," »daar

zat,

hij

mij eindelijk uit het

die

lijk echter

niet

broeders, met

Heer

u

zal

ik

nemen

ik

't niet

meer

moed

in

spreken,

mijne

uren

ik

te

vreugde

het

den

Heer

ook

Manuela,

dus

u

ker, xich

in

en

vrede

buigen

wanhoopt

niet,

alsof

sprak de

;

God

dat

veel dood

van

niet," kan

»ik

voortaan

ongemoet

en

onderdruk-

een

Gods

Eenigen

zal

openbaren." vooruitzichten

onze

hem

anderen;

dienen;

Volkeren

over

de

Weent

gij

des

wet

zij God

aan,

mögen

alle

onder

naderende

kind.

de

aan

eer

en

't,

weet

gehad

roep

hand

de

want

nog

deel

dank

mijn

de

de

goeden

»Ik

Kom,

zult

onder

glorierijk

vader

wereld

wetende,

gebeente

hem

binnentredenden

de

uw

nogmaals

Mijn

mijn

is

Jozef zijne

trachtte

heb

zij

dalen,

grave

eenmaal

was

ook

want

mijn

waarheen

antwoordde:

toegebracht.

hij vervolgens

ten

hinderd

dezer

beide

voor

sprak

rüstig

leed

Werp

mijn sterfelijkoog

Ik

Ik

wieg^

mijn

land,

met

—

hij

groote

evenalsy

;

het

in

aanschouwen." doch

een

kinderen,

't

weet

zijn geteld. en

vloed

begraven

zijn bed

schommelen.

mijne

u,

zal ;

voeren

zal

»'tis

erger.

nevens

in

weer

zilten

te

en

nu

leven

den

in

smeek

te

u

ge

kind,

oud

lig ik,

uur

terwijl ik

mij,

tot

tot

uur

van

helderziend

't

;

maakte

en

,

blik

een

zer

op

in* de

toekomst

afzonderlijk eh de

deze

ontsliep

Sedert

lippen. zien

aarde

dien

scheiden, het

zaligen glimlach

op

vrijen loop

Manuela

tweede

maal

overtuigd

vergunde.

en

had

zij dat

waren ,

na

het

geen

gelaat. Wij weende

een

weinige

tijd heb doch

vader

leven

ieder

Hij zegende

met

ik

vele

lieten ons

goed

gebed

een

menschen

hunner

verloren. voor

met

uren

onze

mede

Toen uit

van

zulk

met

tränen ;

on-

voor

een

den de

wij bepaald het

lichaam

91

geweken

ontpakten

was,

hulden

in

lijk

het

Beloofde

dat

ste

kajuit,

dikke

Vervolgens

verder

mijn broeder

waar

nevel

plaatsten wij

lag

de

over

ik

zooals

storm

uitgebreid,

zee

den

Tegen

voeren.

alleen

kende

bespaard

op

poogde

te

troosten.

eischte

en

kist

de

blikkelijk hadden

en

was

toe

ons

gelegd,

zoeken

namelijk komen, aanhaar

doch

zijn

toom

vaders

gehoor

Nadat verzwaard

onder

hem

lijk te

niet

zee

schip

hij

;

hem

het

hem

dat

zou

te

tusschen

den

laatsten

te

bespot-

brengen

hij mij

niet

,

gerust

,

oog

was

medegevoerd

trachtte

het

door-

bedaren

tot

werd

genoeg

rüsten

te

tijd verliezen

Ik

oogen-

behoeven

,

zieh

scheepskapitein ,

zou

maakte

natuurlijk

echter

zaak

wij de hadden,

en

—

kist

opdat

aan

verzette

en

geven

de ,

de

een

Manuela

wilde

schreiden

met

de

in

gaande als

de

met

wat ,

lijfzou

te

had

ons

ge-

,

Ik

zieh

dat

onvoorzichtig

zoozeer

worpen.

meisjes

zorg

meisjes

wij het

alles

gebracht.

was

was

zijn gekomen

mijns

nieuwe

toon

waarin

kostbaren

zijn bijgeloof

van

dige gewei-

een

deze

trad

,

niet

hij

lijk,dat

,

telijke

Een

reisverhalen

de

gebiedenden

den

offer

ten

stellen

opdat

het

eer

zieh

verschrikte

de

Dciar

op

overtuigd,

vast

ook

wijzen

te

hierdoor

en

onder-

wij 's morgens

toen

hem

dat

de

,

denkbeeld

dit

God

dankte

ik

;

uit

nog

onder

hield.

bij

verhief

middag

,

vaders

wacht

de

er

in

het

laten

hem

wij

kist

de

uit

geld had

legden

en

mijne

aarde

veel

,

door

nog

met

voor

hierbij bewaarde

en ,

hoofd.

zakje

vader

mijn

,

het

dat

Een

was.

kist

groote

een

,

land

overkomen

doodskleed

het

vervciardigd

moeder

stilte

in

wij

ik nog

mij tegen

geheele moest

in

wensch

zijn eisch

bemanning

eindigen cJlerijlmet

zij onmiddellijk

met

;

de

bemoeide toe

eenigen zou

mijns

te

ven. ge-

ballast

zinken, begaf

92

ik

weder

mij

elementen,

het

hem

om

schip

in

ook

nog

Mij zal

schiet

»dan

"

niet

schot

knalde als

stond

alle

van

bal

in

O ,

ik

mij

Mendez

en

verpletterd kanten

mijn

! Wie

zoon

wil

ondermaansche

;

schip

ons

zichzelf

de in

Staat,

leeren

onmetelijke de

kennen

te

mij

als

land

vaderen bereiken

dwin-

hijopdenmast hart, de

ik

want

mast; in

een

Ik

zee.

die

mij

met

al

nietigheid hij

speel-

een

dien

hij

is

al

van

het

hiertoe

is

hetgeen

In

als

was

het

best

enbezitop als

zoowel

storm ,

er

in

voren

de

zieh

bevindt.

zee

stilte, die

ooit

onze

hij

wanneer

daartoe

ge-

oceaan.

de

en

,

in

zullen

schriktooneelen

de

zee

waarin

achterover

verbolgen

den

van

ge

riep

,

omringden

banden

de

al

de

het

viel

Henrico door

»Ziet

kraakte

oogenblik

verdek

?"

wees

door

kogel

een

geworden

levend

niet

zeggende

een

ditzelfde

Op

—

dit

—

het

kerkgebruik,

echter

aan

doopbekken,

groot

een

men "

deze

Bezwijkt

gen!

hij. »'tis

een

geladen

zieh op

—

hetrumoer

een

andere

medelijdend.

volgens het Grieksche

,

Met

krankzinnig

ver-

alleen

;

al

hem

de

vervolgd.

mij

van

ik

dat

oogwenk

een

midden

de

der

toezien,

beweging

zag

zijt ge

woeden

en

met

en

Hij glimlachte

worden.

doopt

—

?

ge

antwoordde

wij

wil

wilt

in

Henrico.

,

toe.

daar?"

te

Mendez hand

e^ne

buit

onrust

vastklemmend

»Wat

hem

ik

't Was

de

scheepstouw staan.

in

was

hart

herinnering

onbewegelijk

heen.

pistool

deze

het

van

bloedend

een

kostbaren

heeft

stond

passagier

met

haar

Lang op

midden

te ,

baren

slonden.

dek

moest

en

schuimende

Alles

het

op

en

heb

volgde,

op

rondom

niet ;

de

het

oude

dieper

een

Het

mij geslcigen.

veertigjarige omzwerving ;

ik

oude

door

geslacht

mensch

de

mocht

stierf

ook

blik was

dan voor

woestijn het in

van

Beloofde

mij

uit

—

ZESDE

HOOFDSTUK.

TALMUD

Baruch's

legde,

verward

in

woord

te

Een

stem,

de

synagoge

boven

reeds

zuUen

Baruch zoon

hem,

als

de

over

alleen

eene

wijsheid

de

zijn,

te

de

en

waarhetwacht,

ontwikkelden

ten

de

zegen

eeuwige niet

van

zaligheid de

meer

Niet op

op

,

te

den

om ,

onbeschreven

dan

die

zegen

uit

wet,

die,

,

of

alle

alleen

geloof verheven, Heeft

predikt.

braven

menschheid.

zoodanig

thans

stam

van

menschenliefde de

indrukwekkender

en

geopenbaarde

verschil

was

der

de

De

,

riep Baruch

,

geleerd: de

zij verdeeld!

is

welgevallig

machtiger

nog

ieder

algemeene

hoevele

verderve.

ten

spreken

in

en

krijgstenten herschapen

verkondigd

neer-

vuur.

meent,

en

Gode

handschrift

menschheid

der

andere en

in

wordt

anderen

in

de

hebben

te

worden

tempels

leven

geloofsbelijdenissen

vervolgt

pacht

als

gloeide

is het

en

en

LATIJN.

terwijl hij het

zijn voorhoofd

stammen

haat

beefde,

hand

en

Hoe

EN

Maimohides

godsdienstige

niet

richtingen

beerven? zoon

van

alleen

treden,

Israel,

bewoog —

ofschoon

hij

was

de

zijne afkomst deze

onge-

95

twijfeld de

hiertoe

aanleiding

eerste

levens, de goddelijke geest bezielde al

de

aardsche,

Eerst

zieh

bevond.

kuste

hem

Hij gaf de dankbaar

los

ging

en

papieren

hem

die

huis

verstrooid

halve

met

en

trotschheid.

van

vestigd zijn

zijne schreden Hoe

vlug nu

en

gaan,

bijna bij elken en

nieuw

bestudeeren?

ken te

weg

Hij

goed.

die een

onder

had

zijn bereik

leerling in

bied naar

Hij werd

gedachte

op

nieuws. dat

ondervindingen

nu

der

vakken

dipn

de

vaak

hoogte

Nog

en

indrukken

van

immers

boeal

maar

de

was

hoogste

en

bleef

slechts

de

valsch

vemuft

opgevoerd

al

hetgeen

ontgroeid den

iets

naar

hem was

op

;

vorigen

scherp-

dit

ge-

anders,

echter want

dag

,

toch

waarin

hinderde

van

op

diezelfde

,

reikhalsde

meer

hij hieraan en

tot

ge-

wrevel

van

rabbi en

weg

altijd weer

altijd

van

en

struikelde

en

en

inhoud

nam

Wef'richtte.

heen

nu

en

den

arm

gevoel

hij

hem

vroegdienst

den

zieh

viel, verkregen

en

bede-

wenschten

,

was

,

het

den

gemengd

waardigheid

voortgebracht

iets

zijne niet

gedeeltelijk be-

dusver

tot

om

moest

kende

dezelfde

zinnigheid geoefend werd.

de

;

gaan,

Hij

en

Baruch

van

werd

Kroon

hij

Een

zijn ziel

dienzelfden

terug

beschuldigde

onder

»de

was

voetstap.

vervulde

trots

school

hij verlegen

zag

vader

geluk

na

foliant

vroolijk

en

hij

waar

synagoge.

Men

onderstelling

de

naar

uit

,

beslagen

koper

en

liet de

waardigheid

hij zondagsmorgens

toen

was

ingang

woorden.

Deze

,

met

de

den

bij

zijne rabbijnsche

met

boven

Baruch

zijn

aan

naar

,

hij

Zijn vader

hem

met

allen

antwoordde

hem

ontwaakte

wie

hand.

de

des

geest

verhief

en

riep,

bedenken,

moest

en

hem

de

—

begrippen zijner tijdgenooten. hem

vader

zijn

toen

zijn gepeins

meer

bekrompen

was,

al

hadden

de de

96

de

hem

geopend

oogen

hij

gerukt. Beging volgen

te

Het

volk

luiden

en

gedrongen

ook

De

wereld

De

wonden,

Baruch

Toen

jeugdigen

te

ijverbezield

Saul

lange tafel,

waarin

beval

»aan

hem

jeugd

thans

de

kwam

geheel

ge-

anders

bewust

een

leven

geslagen, zwijgen

tot

genezen

gebracht,

verdrongen,

hij

was

dat

soms

verdreven.

gemoed

ons

werk

het

uit

hem

zijn ziel

aan

met

weer

hier

wachtte

;

en

te

zijn verdwenen.

zijne linkerzijdeplaats

Chisdai,

zat

rabbi's

Baruch

terwijl

kundigheden

voeten"

schaarden.

hoofdstuk

verder

waren

de

andere

zieh

uit

de

aan

De

,

zij vrijdags

binnen-

beginnen?

zaken

hem,

wees

ouderdem

des

Hoe

—

plotseling van

tot

binnentrad,

schenen

van

volgens

scholieren

klok-

gang.

uit

het

kommerde be-

,

Morteira

rechts

nemen;

wijzer

voor

gedachten

andere

Rabbi

school

de

de

Het

zoo

kunnen

andere wil

onzen

zieh

men

Wet."

nu

spoedig

door

ge-

zieh

niet

niet,

vroegste

wordt

soms

door

alleen

wereld

leven

schepen

voorhoven

der

gewonen

onze

twijfel

onwillekeurig ceeds

haar

in

hunne

openden

men

nieuw

een

dat

de

gemeente;

zij h6m

zou

gaat

de

de

,

kern

slechts

heiligdommen.

Kroon

omdat

Waarom

zonder

hem

dat

andere

?

was

de

meer

,

jongeling

»de

wederom

gebeurd

gebouwd

andere

voor

voor,

het

geraakte

naar

veranderde,

ontwaakt,

verval

school

de

toescheen.

alle

in

doch

vreemd

en

niet

huizen

aangelegd

moedige

—

van

daante

was

al

en

zijn

roepen

de

was

snel

Daar

de

over

hem

niets

leven

gewone deze

met

er

zijne leer

en

straatwegen

deuren

alsof

menschheid

schaal.

timmerd,

gaame

het

van

zonde,

geen

houden

te

der

leven

uitwendige

ken

echter

nu

sleur

,

joodsche

het

van

zieh

en

uit de

en

onderlezen

te

,

.

blijven steken.

Het

was

een

ge-

97

deelte

Talmud

den

van

Tractaat

het

Kiduschin

Folio

22.

,

Baruch

las:

»Daar

»Wanneer

gij vijand

uwen

schoon tot

hem

in

dan

;

vrouw

toch

lief

gekregen

Dit

is

niet

hiervan

en

daarom

toe-

hadden

dat

had

namelijk

De

tot

doch

inzien

hem en

hem

keurde

vingers

zieh

koos

en

het

de

de

tot

nu

alsof

uit

Edels, het

en

een

ver-

onder

te

de

aan

ongerijmde

den

spot

van

wilde

en

den

wijs het zwijgen opleggen,

hij trok

;

op

en

gevonden

het aan

sprong

op

die

woord

zoodoende

stond

zieh

er,

hem

Samuel

deze

enkel

tastbare

toen

tusschen

laat

meende

op

knaap

zijner waardig de

twist

»Hiervoor

prijs. Chisdai

wendde

strekte

,

vraagstuk gebouwd

een

een

gaf

Chisdai

laatste.

tekst

met

Baruch

00k

hun

maken

schuldig

voortgelezen,

derjongste leerlingen,

aanwezigen

overmoedigen

dat

doen,

scholiast, Rabbi

Chisdai

—

een

zat;, deed

hiervan

iets

aan

zoover

woorden:

de

vinden."

hebben,

zij iets

heftige

een

groote

dezen

op

met

klaring

zieh

ze

Baruch

ontstond.

besloten

dat

is,

is."

verboden

Chisdai

maar

ge-

weggevoerd eene

hebt

,

aanleiding hiervan,

alle

hebt

zieh

beter

het

en

is

Nauwelijks

tafel

heeft

,

hun

had

gezien

nemen."

Israelieten

de

omdat

hebt

haar

gij

en ,

wilt

vrouw

geoorloofd

naar

tegen

,

,

dat

hand

uwe

10:

vs.

uitgetrokken

hem

van

gevangenen

weerhouden

laten

Heer

gestalte

uwe

gestaan

zijn

gevangenen de

van

haar

zult

de

en

onder

gij

en

strijde

21,

,

gij

en

geven

ten

Deuter.

geschreven,

Staat

den

tegenpartij, die

de

ellebogen

tien

,

partij van

terug

hij en

uitroepingsteekens

,

waren

schudde

tegen I.

; met

medelijdenden

lach

hij zijn geleerd hoofd zijne Stellingwerden

en

over

voorgewende de

aangevoerd.

zwakke Baruch

verbazing gronden, bracht 7

die hem

98

hoe

echter

langer

eindelijk toornig HleUitel slaan

greep

in wist

niet

zieh

spijt

van

wordt

iets doen

Hij ging de

op

zou

men

hem

door

te

zijne

zitten

en

Baruch

gaf

beet

zieh

een

zeer

probleem.

omdat

er

volgen,

op

het

men

iedere

op

te

gebracht, waaruithij

weer

," liet hij

vreemd

tafel

de

op

had

nageis. het

van

toegestaan,

dat

;

redden.

het

Baruch

bij zijn

,

zijne bewering

,

neteligen toestand

oplossing

vind

door

roepen

gevolg!

ergemis

en

te

aan

hem

losging

belette,

spreken

een

te

eenvoudige »Ik

het

zonder

bedaardheid

Chisdai

zoodat

nauw

zijn tegenstander

omstanders

Alles

staven.

het

in

meer

,

op

en

de

en

zoo

andere

toch

anders

zaak

hier

»dat

zou

kun-

goed

even

toepassen."

nen

»De niet

straf

bepalingen

den

Joodschen

tot

onmiddellijk blik

"

op

niemand

waarvan

Chisdai de

een

in

rechte

met

volgen

hij

en

onmiddellijk Verloren

beteekenis

rabbi,

kan

»Dat

zulke

immers

Staat

de

geschiedenis

huwelijken

:

bijna den

van

slechts

godde-

alles »dat

is

hij

deze

derhalve

huwelijk

een

," dus

met

niet

opmerking wendde

hoorde.

hij

niet-joodsche

een

zieh

vrouw

is?"

zonde

geen

uit

zieh, alsof

hield

den

volgt

dan

begreep,

worden."

resultaatvan

»Het

Talmud

den

verzen

omdat

geboren

Baruch

tot

deze

op

zoon,

loozen

in

»want

—

er

boosaardigen

een

,

Baruch

trouwt,

vrouw

behoorende,

godsdienst viel

—

die

ieder,

voor

hieruit

men

opmaken

,"

was

het

antwoord ,

alleen

»maar

»

wet

Waarom

tijden

voor

niet

van

God

kan

hoe

»Maar andere

in

den ?

oorlog."

een

vrede

Er

zijn

wet

voor

den

oorlog

en

een

geven?" immers

ook

vele

die

wetten ,

99

alleen

Palestina

voor

zelf:

is

alleen

mij

niet

hier

»Neem eene

vraag

twee

vrouwen

gehate

"lan

kan

half

wel zoo-

uit

leiden,

die

gelost

werden.

onder

hen

de

der

gedaan

in

nergens

,

meer

de

den

Talmud

dan

achttien

volgens

was,

Ga

alleen

Dit

waarde

spitsvondige

Doch

openbaarde,

Mainz.

met

u

dien

op

Ik

en

half

een

evenmin

bogen.

'vragen

heerschte

gij

u

nu

van

den

nieuwe

weer

de

zingenden, sleur

toch

of

in den

mud Tal-

scholier tekst

deed

Syllogismen

een

zekere

de

en

af

vragen

bewegelijkheid, er

nog

muzikaal

leder

sdiijnbaar treffende ondanks

kan

oude

spraakverwarring

kon

»dat

wijsneuzige

uw

uit

men

echter

Babylonische

door

te

geschiedde

klonk

rabbi,

de

Chisdai."

voort,

kantteekeningen dan

licht

heeft

het

antwöordde

toon,

de

het

en

verboden

mij

Hij

als

ingewikkelde

dit

mag

»het

ban

daar

Sanhedrin

en

grammaticale

zijn best,

dit

waarom

,

het

dan

aannam.

welluidend,

;

den

doen

dat

geloof ik,"

declameerenden

op

dus

^

las verder.

algemeen

de

neemt."

Salomo

uitleggen

Chisdai

in

afgekeurd

bezighouden.

vragen

man

het

was

en

Gerschon,

eeuwig

hij

wordt

weet

alles

een

andere

trouwen

landen

rabbi

vrouw

eene

»Gij denkt,

niet

oorlogstijd te

nemen?"

te

*t beter

in

andere

iedervoor

koning

aan

als

dat

immers,

hoe

vrouwen

de

nog

meer?"

heilige schrift alleen

»Als

beminde

vrouwen

in

als

dan

»Maar

heb

,

weet

meer

vrede."

van

»ik

volgt:

vers

woord

,

verscheidene

ballingschap," die

niet

en

Baruch,

de

eene

zoowel

vredes-

niet

»Ge

de

dit

het

aan

u

,

Palestina

nu

hernam

Op

hart.

Houd

oorlog

van

kwalijk,"

heeft

geoorloofd, in

sprake

het

op

in

;

geldig zijn.

die

te

op-

zieh orde.

100

De of

een

om

op

genen

afzonderlijkgehoor

ieder

leende

rabbi

of

meer

minder

die

Chisdai

zetel

den

naast

dezeir

moeilijke vraag

,

antwoorden.

dan

riep

en

rabbi

den

van

be-

te

,

wenkte

zat

veld

het

delijkheid en als

dialectica

der

verrichten,

te

hij

trad den

veel

hier

te

»Hij heeft

volkomen

schaterend

Een

verspreidde

van

woorden

het

tractaat

oordeel

uw

op*,

wat

was

van

op

hier-

een

Chetuboth

dat

gansch

waren

gij de

een

af-

al

en

Chisdai

hetgeen

van

uit

rabbi.

Chisdai

hij schielijk. het

aanhief

eerst

,

,.

den

van

vroeg

hij plotseling

gelijk ," antwoordde gelach

zieh

daarpmtrent?"

alsof

zegt

herhaalde

brengt?"

berde

uit

zijn gedachten

;

Baruch,

»Nu,

gedwaald.

stilte

strijdperk, terwijl hij

omhaal

schrikte

ontwaakte

droom

is

wat

Baruch

rabbi.

de

op^

zwegen.

Baruch,

»Nu,

welwiUend

oogenblik

een

het

in

gezegde

Allen

aanvoerde.

scher-

y

met

en

aandruischend

tegen

kleine

een

gebracht,

er

Maimpnides

wijs

gezochte

daden

oote

,

heeft

Toen

gf

schijnbaar tegenstrijdige uitspraken

twee

grooten

die

Hij lachte

toe.

bewustzijn, weldra

eind

ten

klopt.

met

glimlach

op

vrien-

neerbuigende

met

ondergeschikte

een

schouder

den

in het

die

gelukkig

mutseling

waagden,

vreesachtig

nog

,

aanmoedigenden

een

veldheer,

een

zieh

die

jongeren

de

,

kant

eenen

tafel

der

naar

den

anderen. zit

»Waaraan stilte wenkend. ook

van

»Men

zijn gedachten

antwoord En

nu

ge

nu

op

moet weten

Chisdai

autoriteiten ,

te

te

denken?"

hemamde

niet

alleen

zijn woorden,

breidelen.

Nu

wie

rabbi,

weet

,

Chisdai's

kwam

weer

vraag?" met

Niemand

zegevierend

bewijsgronden

en

verhief

gelaat

met

maar

een

zijne stem. een

gevolgtrekkingen

reeks voor

102

de

eerste

het

eten

het

kwam

maal in

nog

den

als

hem

mond

die

lastpost

een

oude

wetten

met

voor,

her-

moeten

te

Tcauwen. heb

»Ik

vandaag

leermeester

ik

dan

Schielijker

merken

laten

te

hoezeer

afdeelingen

twee

de

van

dit

toe

onderwerp hij

zijn vader

recht, welk had.

Hij

Deze

aan.

beval

had

gedaan

en

de

goden

het

stak

gerookt Eerst

Gelukkig,

dagelijks

sigaar

,

Baruch,

viel het alles

mij

heeft

aan,

Athene

en

hard

te

door ,

zieh

zöögoed

zamen

den

zuren

bieden.

zijn vader

stond ik

heb

deze

Salomo

appel heen

ontwikkeld,

hij zieh

Aristoteles

dat

,

naar

voor

zijn geest

zouden

»Als

steken.

en

verheugde

geestelijk voedsel,

zeggende: wij

gaan

malen

dankte zweefde

bad,

langen ver-

Baruch

dat

hij stellig blijven

uitgesproken

was

vol

verscheidene

historieschrijvershem

Amen

een

en

plaats

Hebreeuw-

lange

stoffelijkvoedsel

het

van

Romeinsche

de

en

spreken.

niet

nog

vader

het

wäre

Rome

van

zijn

zag

Jeruzalem

van

vooruitzicht

het

Toen

maar

het

voor

altijdwilde

in hem

evenwel,

af

anders

want

wederopbouwing

naar

uit te

en

,

Terwijl hij God

in

hem

jeugd

zijn vroegste

van

toe

bewuste

het

er

ver

Hij schreef

nog

verandering

dat

nog

waren

hijeigenlijkook

wist

en

boek

tafelgebed hardop

dit

de

het

sloeg

hij zelfs

omtrent want

niet

echter

volgden.

naders

onberekenbare

een

las

vernemen,

bekennen

niet

haastte,

mond

iets te

vader

zijne gedachten en

oogen

verlangen,

van

't zichzelf

sche

die

het

aan

doch

meer,

woorden,

zieh

hij

,

zijn

Om

einde.

ten

nu

voorgeschreven

het

Baruch

bracht

lees

»doch

verteilen."

wel

straks

Latijnschen

een

van

zijn vader;

'tu

zal

anders

hoofdstukken

aantal

gemaakt

hemam

u,"

voor

rüstig voort,

maar

werk

eens

de te

op uit-

Silva.

bijten

ikergeheel

,

103

afvoer,

Leiden

Mij

tegen. van

er

»Zeker

veel

te

dat

terugtocht

maken;

dat

op,

maar

pas

ophef

veel

te

.

zonder

Baruch

zijn

Waar

vaderl

zien.

te

op

,

was

dokter

voorstaan."

laat

op

naar

onzen

veel

menschen

de

gen mor-

van

trekschuit

de

waar

den

op

antwoordde

niet,"

veranderd

zijn sabbatstem-

was

gebleven?

ming »Men

ging

dokter

den

heeft

mij

zooals

gedaan

half

in

er

»Ik

wachtte

zoon,

toen

tius

heeft

den

hij

daar school

alles

na

afvallige

voorgevallen,

Wordt

echter wie

de

zijn

er

drie

Latijn

en

altijd iets

nog

niet

wel

persoon-

pijnlijk aan omging

,

beefde

zieh

dan

een

op

dat

hij

thans

een

de

voor

wensch. stem

daartegen

gehad," elkander

en

hij meende.

naar

besloten,

inwendige

een

bij

*nu

hem

verdiende, hem

tegen met

mannen

dit

wil

Baruch

binnenste

gekoesterden

of

kan

magisterNigri-

,

Baruch

door

en

,

over

—

lang

een

men

heb

?

worden

van

gedrongen,

ze

werkelijk

dan

zou

vervuUing

terwijl

in

er

vader

bij zieh gewacht"

dag

deden

ontving

wat

»En

die

loftuitingen

,

het

»Ik

en

te

meer

Silva

da

begroette

geheelen

den

geneesheer

was

Was

al

mij zeker

en

heengaan."

ons

binnentraden.

bij hem

deze

met

hand

de

aan

tweeden

geen

met

er

," dus

reeds

u

I^e gelukwenschen lijk van

Hij zal

hij.

is, zegt

de

mijn belofte,

aan

leermeester

Europa

,

vinden

ik

Latijnschen

een

juist, terwijlik

»En

dacht

is

dat

komen,

te

voort.

sprak,

daarover

Silva

vader

zijn

zien

verder

altijd nog

moet

hoofdzaaki"

zoon

ik

echter,

dunkt

niet

u

Hoe

bracht,

kwam

Casseres

Rodrigro

rabbijnsche waardigheid

uw

ge

Amstel

den

naar

ik

Toen

ben.

verzoend

mede

zeide

tot

verzetten?

d'Espinoza,

voortstapten Christen

te

afval

laten

,

»mijn leeren.

104

De

uit

spreuk in

zoon

Talmud

den

Grieksche

de

altijdbijgebleven. hoofd en

en

hol

op

Latijn opgehouden

»Met hier

ter te

Deze

alle

respect,

in,

»ge

knap

willen

juist. Gij

het

en

invoeren?

De

die

het

en

wel

dokter

,

alleen

»zijn wij profane Wat ook

daaraan

het

leeren

bij

mij altijdbedenkelijk

thuis

in

den

bijbel en

dat

men

als

den

kan

beantwoorden.

hem Messias

onder

geesten

eigenlijke

De

in

hen,

verleiders

weer

geleerde

bijbel

tot

licht

arts

rond

ging

sloeg,

ook

betreft

de

jeugd

onze

loochenen.

die

De

hij

zending

in

de

dit

komt

de

kunnen de

elk

bewijs, Jezus

van

de

meer

verderven.

grondwaarheden wetenschap

wäre

z66

christenen

vrome

zijn het

echter

tegenbewijzen

tien

met

en

is

dat

laten

zijn zij,

het

willen

medespreken.

Baruch

voor

zijn geloof die

diege-

ons

wij

kunnen

Talmud,

Bovendien

godsdienst

eindelijk

den

het

dat

Uw

den

aanvoert,

ieder

gewoonlijk

iederen

uit

bij

in

uw

,

voor.

in

kunt

zijzelfjong

dat

Christen

een

de

ik

onder

,

,

woordje

een

acht

niet

fier

verschuldigd

wetenschappen

evenwel

blik

terwijlhij den

voort

die

wij genieten,"

die ,

de

uitnemend

zaken

van

aanzien

dok-

de

voordeeligst

obscurantisme

Poolsche

eer

viel

,

vergeten

,

rüstig

kaneel

het

toch

zult

het

leefde."

weet

en

en

soort

worden

geteld

zijn geweest

deze

omtrent

minder

koopman

bezorgt,

u

mij

is

nog

midden

ons

rozenhout

ge

nu

Benjamin,"

waarde

mijn

zijt een

maar

in

gelukkig

en

I

Grieksch

dat

hij

dat

ik

wed

zijn

Akosta

met

,

compagnie

afzetten-;

nen

dan

wanneer

Oostindische

heeft

hij zieh nooit

,

eervol

berekenen,

oordeel

had

die ,

onderwijzen

anders

niets

en

zij hij

laat

wetenschap

gebracht;

vreedzaam,

Vervloekt

:

vrijDe van

voert

geloof."

wijdde

nog

verder

over

dit

onderwerp

105

nit

want

alleen

niet

liet

hij zijne

,

inderdaad

buitengewone

kennis

niet

luchten,

gaarne

barschen

uitgepraat,

binnentraden

;

tamelijk veel

zij

drukte

hun

bewoner

een

met

reten

netje

met

grond

verspreid

^Heureka niet

en

beide

in

voorging,

trap

wijs

waarop

,

zij

aange-

klein

Een

man-

lichtgroene

een

gehuld,

met

hem

sprong die

Folianten,

eenige

over

met

overloop

opende.

kamerjapon

Nigritius

Eindelijk waren

voorzienen

en

nog

anderen

de

omtrent

deur

was

magister

omgaan.

een

op

te-

den

lagen.

carissime

Mauri

Hij

vijftredenhooge

barsten

en

struikelde

en

de

moesten

bezaaide

gemoet

dokter

taanldeurig gelaat

een

inktvlakken

van

den

hierdoor

hij

vei^eten.

woning

inlichtingen

dokter

de

waar

de

de

op

eenige

den

land,

doen

terwijl de

en

met

op

zij

toen

philosophische

en

wilde

tevens

maar

zijner rede

aanvang

gaf hij

theologische

geneesheer

een

voor

amiceT meh

moet

i) riep lezen.

de

^Marsi

magister. wil

hier

Zie

Horatius

,

bewijzen

dat

Augustus

Quem

juvat

,

des

god

oorlogs afstamt,

zegt:

en

Acer

et

clamor ,

Mauri

Vultus Nu

zijn de Hier

per. schen

wel

den

van

Mooren

is

oorlog,

i)

Ik

2)

Wien als

Tijand.

heb

't het

de

in

een

hostem.

waarde

krijgsrumoer blik

en

van

leves ,

cruentum

2)

echter

noch van

hij zegt,

gevonden,

grimmige

peditis

aanhaling

waar

galeaeqtie

krijgszuchtig Hirtius

dat

nog

den

over

geen

noch

dap-

Afrikaan-

dertig

Galliers

vriend. het den

blinken Moorschen

van

den soldaat

heim op

verbeugt, den

zoo-

bloedenden

106

Moorsche

duizend

twee

hadden

de

Mooren

Mooren

hunne

Marsi

de

waren

vijand,

overwonnen

Romein

de

waren

—

ik

lees

Daarom

voetknechten

over

zijn

geweest

onvaderlandsch.

en

ook

dreven;

Bij ge^olg

een

zou

Marsische

de

en

de

en

verbeugt,

onwaarschijnlijk

hoe

vlucht

de

op

voetvolk.

geen

vijanden,

zieh

Mars

Wien

ruiters

dapperste

,

onder

krijgers

Italiaansche

de

belegeringsverhalen

dene

ja, zelfs

uit

leven

geheele

ik

vondst

waarde

naar

volstrekt

weet

begrijpen

niet

heeft

Romein

ik

hoe

naar

sedert

den

Mooren

kunnen

dokter."

eenige

die

boeken

onderstellen

hij

dat

voorzichtig vreemden

den

op

die

gewaar,

,

dezer

dan heden

»Wie

dagen de

aan

met

een

den

lippen

ge

De verzoek

mede

noemde tot

hem

?"

vroeg

hunne kwamen.

beide

de

de

hem

van

de namen

»Ga

eens

starende

met

en

uitleg

om

lagen,

zijn ijver niet

Had

opeen.

hij

den

magis-^ wereld

geheele

bij alle gelegen-

afkomstzijnermoederte

daar

arts

in

langen

stoel

werd

stokstijf

samengespannen

Moorsche

brengt toon.

zij

de

hij perste

ter;

bleef

Baruch

thans

dusver

hij tot

gedurende

staan

oogen

Eerst

magister

de

houten

een

op

zitten ,

legde

zeggende,

grond.

opgemerkt.

had

Dit

die

met

Ga

zijn geweest.

zou

opengeslagen

,

beschaaf-

dien

van

nu

,

ingenomen

waarde

mijn

kan

Ik

,

domme

waarde een

komst.

ooit

zijn

gij zulk

Reeds

uw

men

par Kas-

voor

mijn

,

dat

en

schatten!

te

hij

gelukkig kan

blijkt. Zie,

grootspreker

zoodat

Hoe

verteilen

verlangde

ochtend

vroegen

den

alles

u

dien

stoppen, heeft.

genoeg

dat

dokter,

mond

den

Barlaeus

ik

kan

conjectuur

zelf

Horatius

van

Virgilius,

Appianusen

,

uitspraken

twee

enkele

deze

met

Strabo

van

verschei-

zooalsuit

stammen,

herinneren?

magister en

op

rigen knor-

zeide,

zitten,"

hemam

dat

107

de

zieh

gastheer, bruin

zijn

met

»En

gij

jonkman

,

»Hebt den

hoest?"

de

ten

van

beeld

mij

Waar

ik

vinden,

echter

!

krijt

geslapen ontwaakte

heb

ik

hoest

daar

op een

denk-

ik uit bed.

ben in

ligt

kalm

daarop bad

een

het

op

maneschijn

in den

woord

morgen

van

slaak

ik

spring

zie,

het

mij

mijn vuurgereedschap

ik

—

dans,

lumineuze

dat

geschreven,

ik de

was

ontsteken,

muur

toen

en

't met

moeten

schiet

lezen;

ontgaan,

kan

bed

in

Daar

dat

zal

nergens

zoo

den

op

gaat

uitgebluscht

had

moet

st

slaap

te

en

hoe

lang

oogen.

bevreesd,

zoek,

—

de

Mar

den

licht

om

bed."

en

nog

olielampje

men

en

in

ik

voor

nog

dat

weer

heb

mijn

vreugde

grond

met

mij

binnen,

kreet

den

ik

mijn

schoof.

dokter.

nacht

toen

letters

te

eens

de

Van

en

op

opgebruikt

medicijnen

vroeg

y"Optime.

mij

nevens

u

,

uw

ge

hoesten

zet

naderbij

leunstoel

bekleeden

leder

terwijl hij

wendende,

vader

Baruch's

tot

inzweet

van

verdwenen."

,

»Ge

moet

heer,

en

verzekeren

de

van

dat

als

gelukkige

een

De

hem

knikte

genieten

den

der

zieh

Silva

dat

op

welwillend

wensch

anders

beide

bereid, het

genees-

dag

uw

durf

ik

de

u

nieuw

blijdschap zal

niet

deelde

Nu

toe.

mede

d'Espinoza's hieraan

te

over

verdrijven.'* de* en

voldoen, als

verantwoorden

moest

kluis

,

terugkomt, hem

hem

elken

wordt,

hoest

de

Nigritius verklaarde bijvoegende,

lucht

conjectuur

magister

dokter

lente

de

zeide

inrichten,"

anders

het

zoodra

»en

vertaten

leven

uw

er

het

,

bleek, »Hoe

dat oud

hij

er

niet

zijt ge?"

de

noodige

vroeg

hij

aan

geschiktheid

toe

Baruch.

»Vijftien jaren." »En

kunt

ge

nog

niet

eerts

verbuigingen

maken?"

bezat.

108

»Neen." hml"

»Hm, brevis

y^ zegt

Hugo

de

Latijn

al het

de

dat

niet

werk

zelf

ad

nt

zöö

verbe-

Latijn schreef,

Cicero

Aratus

van

fraaier

wie

had

rediam

minora

,

oud

al

was

Virgilius mij had

maat

zien;

kunnen

»Ge

bij : als

maar

ik

behoeft

mijne

gebruiken."

alles weer

straat

op

schijnen

willen

geen

kosten

Baruch'

de

wat

thans

maar

ik

datgevlijtig

z.

dit

uur

bij mij

niet

»maar

magister

zal

ik

maken."

mijn

om

kunt

drietal

het

ik

niet

wil en

meer

dus

zou

zijn onderwijs

voor

beter

de

kinderen

zoodra

alleen

het

,

ge

rijk man

geen

komen

wakker

brengen;

vader,

s

voegde

niet

uitgeven.

kunnen

stellen ,

,

ik

moet

zullen

we

magister

Baruch

voor

dan

proces

w.

ontzie,

ben

Ik

weten

mijn

vers-

,

de

te

gekomen;

kan

Nu

en

mij

mede

ben.

Veel

op

ge

,

ik

kind

ik

dag

niet

zeide was

dan

verlangt. Win

ik

leeren,"

dit

moogt

,

ge

dat

weet,

te

gaame

iederen

slaap

Boeken

»Gij

beloofde

kunt

de

,

zijn.'* Baruch

er

d.

studiorum

in

fout

een

zelfs

,

Vijftienjaren 1

aanwijzen.

diligentia estmater

moet

of

germanisme

geen

zoo

waarin

gemaakt

gelegenheidsgedicht

een

ik

toen ,

,

,

het

;Stevin in

Simon

van

Capeila

Martianus

over

Phaenomena

wist,

vita

longa

vijftienjarigen leeftijd had

»op

geleerde

de

en

men

Ik

hij.

;

^Ars

magister.

Zeevaartkunde

vertaald

terd, of

Hippocrates

Groot

geschreven,

de

mompelde

bedenken,

dat

ik

ook

eentweede

nog

heb."

De

barstte

geneesheer

»Nu,

wat

is

er

te

in

een

lachen?"

hartelijken lach vroeg

de

ander

uit.

min

of

meer

,

wrevelig. »Niets,

dan

dat

gij den

magister als koopman

beoordeelt.

110

—

bloed

Gaarne

had

al

dat

de

hij

,

waarvan

een

Duitsche

vraag

leven

alle

hem

van

aan

den

heeft

Hij spreekt heb

ik

eens

dat

vemomen

toen

,

bijna dertig jaren

thans

die

hij ?"

geleerden

alleen

;

leeft stad

Latijn overgezet.

,

keizerlijkengeplunderd

asch

in de

en

hij

ieder

aan

gemeente

manuscripten

die

in

het

Ook

Gerard de

bijna ongeloofelijk

,

hoe

kan

hem

weinig

van

niets de

man

hij

was

andere

ren ja-

zesentwintig

heeft

bibliotheek

aanteekeningen

anderen;

zijn

La-

en

hier

hij drukproeven

en

wat

hij bui-

was

Attika

in doch

weg,

vele

met

klassieken Dit

weet.

;

leven

niet

eindelijk bij eenige

ziet

Vossius

oude

zijn

Heidelberger hij

academi,

hij echter

reedssedert

nu

De

,

afgekocht.

weer

elken zieh

houdt

zijn verblijf.

in

geweest

en

Hij sloot en

wist

malen

huis

toebehoorende

overgebrachte

Nu

twee

hem

,

redden.

der

grenzen

de

was

Rome

naar

Geen

landsman

mentare^

en

evenals

gelukkig

de

vreemdeling.

rijkte,

nader

wat

nog

magister

vroeger

de

te

vangen.

kende

de

denkbeeld ,

een

oorlog

zoo

uit

bibliotheek

hier

iemand

het

in

den

door

werd

vluchtelingen

zijn

is de

zijn

in

manuscripten

hem

äderen."

,

gelegd

de

de

dit

dokter

daarvoor

;

door

warm

brandde

Heidelberg,

over

heeft

geduurd

ten

Joden

grooten

zoo

d'Espinoza

vertrouwelijk oogenblik

te

de

opgekomen,

was

ouden

den

echter

naam

zijn vaderstad

een

te

en

eigenlijk Schwarz;

heet

een

tium

bij hem

uit

gaarne

aan

in

onder

theologiseerende

landsman

komt

hij zijn

sche

lande

:

een

en

snel

te

de

doch

tong

»Hij

niet

niet

men

,

»Welk

Rijn

hun

pratende

uitgewerkt op

te

,

het

loopt

hier

men

,

vindt

aantreft

getale

in

die

haarkloverijen

en

de

hem, schelen.

noodig

na

ver-

voor

beste

com-

zonderdat

—

Het

heeft

;

is

hij

111

zit

steeds

doch

den,

bij

en

studeeren

te

de

de

leven

nauwkeurig

weet

het

boek

gesloten

een

hij nog

,

opgeruimd

betreffende

hij

als

kind

een

Omzand

hem.

Ik

deelen

te

Crassus of

dat

bestaan

vertel als

zijn

zulk

veel

bij hem

maar

een

door

een

door

niet

hij

zou

dikwijls monnikenwerk,

geleerd

hem

;

voor

dit

;

de

heeft

hem

ge

voorkomt

hijook

Behandel

leeren.

opdat

,/

vreemd

en

in

trouw

zorgen

Baruch

? Doet

hem

brengt

Geertrui

vrouw

wat

soms

u

verdragen

hij toch

;

sester-

eerlijken huisbaas

een

alles

dit

u

hij

kunnen

hoeveel

heeft

stuivers

twintig

hij

,

en

,

is

jaren

tien

van

uit

,

ZOO

zaken, het

,

tien

goed

Klcias

niet

in

Om

,

van

't Is

mede

u

van

vermögen

uitlacht

hem.

voor

onbedreven

even

tevre-

en

,

berekening war.

is

zestig

dagelijksch

cii

is

wejpeld

altijdeven

is

en

dus

kunt

en

man

den

met

ge

noodigen

eerbied." besloot

»Ja, ja,"

leert, is 't uit Van is

af

nu

de

rechte

der de

der kern

merken.

was

Baruch

onderwijs

moeten

hooge

bij

hij

de

men

volgen. vraagstukken

van

de

aan

hiertoe

Studie

deze

tempel

anders

aan

deze

teleur-

dorre

schaal

voedzame

de

naar

de

gymnastiek

den

Talmud

niets.

Met

van

niet

gedachtig

niets

terwijl hij

werd

geheugenwerk had

dat

Wel

,

maar

knagen

moest

eens

die ,

het

liet ,

,

Niet

Latijn

magister.

,

Donatus

van

geen

hooggeroemden

leiden

te

vaders

Hij

vereischt

als

allerlei

zijns

den

naar

ontdekking

den

wijsheid binnen

smachtte.

;

de

tot

hem

om

was,

spraakkunst

kwam

ling

man

bedreiging

geestes

dagelijks

hij spoedig

klassieke

stelling

Baruch

ging

bij hem

ge

zaak."

de

met

kwam

waar,

»als

zijn vader,

te

des pas

leer-

een

,

methode

buitengewone

een

Een

geest

verdiept

zieh

die

van

reeds

in

,

had

was ,

ver

verhe-

112

vai

boven

wat

hij

het

kon

verwerken

zocht

hoofd

het

Baruch's

dat

verzekering,

ongeduld

slechts

had

men

zieh

kon

bewegen.*'

Baruch

doch

bedaarde

geregelde

,

hem

trok

allengs

oefeningen

berekende

effect deed

zijn

tige onderzoekingen wist

zieh

begon

gezindheid

deze

hoe

langer

Hij beloofde »Over

het

ken

hem

goed hij

werk

met

hoogste

voorzien.

hem

kwam

les

de

der en

nemen,

beteekenis

in

taalgeleerden

latere

voorkeur

; het

kelijkst geweest

taalgeleerde lijk was

en

de ,

indruk

is

op

hem

niet

door te

vreemd,"

mij

als ,

het

spoor

Cicero's

hadden ;

dat

dood

de

iedereen

ten. hech:

teverma-

hem

in

bijzonder

een

mede

dat

gekomen

was

de

De

bij

man

hij van

dien een

scholastici

eenvoudigen

een

natuurlijkhet gemakplicht

juist

omdat

begrepen

werd

ieder

van

,

ijverig

zij zoo

moei-

als de

rechte

,

beschouwen. zeide

dat

en

zijn Cicero

jonge

Orator.

was

echter

was

meester leer-

schatten

te

altijd aan

moeilijke lezing

oorspronkelijke »Dat

deelde

gegeven

Hij

de

en

kwaad"

toen

hij

op

ophet

school.

,

wäre

de

dag,

ontving en

moeilijkste plaatsen

uitleg

en

zekeren

stemming

opgeruimde dag

Op

—

dien zijne Stu-

de

met

die

belangrijke kantteekeningen

zeer

,

had

in

zijn leerling te

bij zijn

het

en

waarde aan

,

zon-

Juist

volgen,

te

naar

meer

Baruch

hoogste

welk

zoo

zijn

zijne dikwijls kleingees-

napluizingen

en

klassiek

op

joodsche

al

de

taalvormen

voortgang

de

in

door

langzaam

tegenstelling

Zijn

op.

waardeeren.

en

in

hem

best,

uiterste

leerde

in

aan,

alle

men

zekere

en

zieh

inoffenso pede

begrijpen

onderwijzer

derlingen

datgene^

bedwingen

te

als

dan,

5ä"

; slechts

hij in

nam

,

gebied

leeren

,

leermeester

in

van

zieh

in

buiten

gewone

ik

Baruch, over

een

»'t Maakt

denzelfden

gersteveld ging

en

daar

113

eenige

ziende

garven

moest

die

verschoven

men

:

zeggen

,

van

zijn zeker

,

ander

een

dat

o

veld

hierheen

dat

het

ha-

heeft

bracht ge-

,

want

onderstellen

te

om

,

al

is

zijn

eenvoudig."

te

,

Magister

Nigritius

Talmudisdie

de

-wel

niet

verbaasd

zag

hem

evenwel

Baruch

afschrijverseen

grijpen plaats licht het

dat

en

dus

in

plicht

kon ,

zieh

stelde heid

,

hiertoe

men

deze

met

vereischt

niet

trok

werd

hem

zijn verlangen zieh

die

hem

voor

ontsluiten

;

borstziekte

verergerende

zoude

mindere

de

hem

schen

die

overeenstemming Baruch

en

bleek

den

van

er

voortaan

bestaan

vruchten

duur

dienzelfden het

aan

rabbi

tijd begon Erubin

tractaat

gemakkelijker de

te

en

ten

,

Baruch's

zigheid deelden door

I.

hield

maken

volgens

geest

; bovendien aan

vroegere

de

hij

een

Hebreeuwsche

de

ongedurige

genoeg

ijver de

meetkunstige ,

wiskunde

des.

voorkomende

hierin

der

het

dat ,

nig wei-

en

gegeven

Saul

zijne

met

einde

de

oplos-

,

sing

tus-

droeg.

Omstreeks scholieren

De

zoowel

maakte

werd

onregelmatig

zeer

we-

,

den

op ,

onderwijs

nog

onbevredigd. magister

,

te

maar

schitterende

,

steeds

Baruch

scherpzinnigaan

nieuwe,

een

naar

,

als

de

,

altijd bleef

vinden

in

zin

volgen.

verklaring;

be-

te

veranderden

dieper te

't

brengen,

te

gemakkelijk

,

leeswijs

,

reld

verstand

een

er

hoe-

overgebracht

oppervlakkige

meer

laatstgemelde

was

tevreden

die

een

geval

,

het

aan

hem,

verwijderd,

zien

te

diepzinnige

in

verwonderde

een

op

afwijkend gebied ,

de

; het

op

spitsvondigheid

geheel

Gelukte dat

gersteschoven

,

Studie

vond

wijdde van

den

problemen

voUedigen

cursus

vertaling van hierin

hij zieh

met

Talmud

daar ,

zielsrust

hoopte

terug

te

en

be-

onver-

hijhier-

krijgen. 8

in

Euch-

afleiding weer

wat

De

114

«

rechte

lust

die

tot

ontbrak

Studie

wel

hem

is

doch

waar

,

niettemin

spande

thans

hij

al

,

krachten

zijne

in

zijne

om ,

weetgierigheid Want

door

evenals

om

door

ten

in

het

zijn elke

zieh

de

Hij

plant

in

bespeurden.

en

diepte

nam

toe,

de

jeugdige

dan

de

zonder

te

weer

dat

van

hij

in

geven,

worden

geest

over.

ipensch,

eerder

algemeen,

krachtiger

Zoo

aannemen.

het

niemand

met

er

is

eigenen

te

toe

levensbeginselen

omvang

sprak

bevattingsvermogen

jonge zaken

zijne

vorm

voldoen.

te

en

waar-

een

vas-

jongeling

den

zelf

Staat

of

anderen

ZEVENDE

VREDESVERDRAG.

HET

beer

De

October

Dodimus

1648

veel *en

wol,

en

kaas,

suiker

zeide

tot

zeven

Tiog lederen

en

dag

steldbeden

pagnie

sloot

Hierop Als

melde «oort

bij

de

glimlacbte

bier en

van

bereidde; een

grootte

scbat

,

de

in

bij lieve

de

zij ging van

waarvan

de

in

Dr.

alle

en

tulpenbollen

Com-

verspreiden.

zacbte

een

uit-

onge-

Oostindiscbe

den

een

die

bij

tegen

de

soort

bad,

waarin

verrassing,

zij

beer

beroemde

zijn droom

naar

'sNa-

deze

van

daar

middel

viel

en

oogen

de

voorraad

drukken

liet

kosten

bij

was

had.

en

in

brocbure

hoe-

aangekomen

gescbreven,

probaat

welke

en

bij niets bem

dat

nauw-

onder,

er

kostelijk ,

bad

een

bare

kind

een

moedde helft

tbee

op

hem

24

van

gewone

hij afgeleverd

werden,

brocbure

zijn

dag

centenaars

waard

was, nu

thee

balf

een

dat

•eenzette,

dien

thee

en

datum

schreef

zijne echtvriendin

een

den en

en

gember

de

meer

Beverocius

vulde

in

zijn grootboek

smaakte

middags

Vries

sierlijke letters

saffraan

hoeveel

Vries

de

met

in

keurigheid

HOOFDSTUK.

sluimering. en

die

—

tocb

zijne

tuin van

piramide

en

ver-

wederverza-

allerbande op

de

116

schrijftafelbouwde genoot,

viel.

Het

anderen, En

fraai

Drie

spoedden

in

het

stadhuis.

inkt

den

,

zat;

oftze

mijnheer

kasboek

het

toe

het

borg

pruik

mij

iets

zou

hij zijn

stadhuis

het

wisselaar

zijn

dät

het

legde

gij *t mij dag

paar

het

goed

sloeg feet fcwam

mevrouw

dat

wät

hem

had

Niet

toe; het

rüstig ging moesten

ambtsgewaad persoon

bekleeden. in

der

de

gelegen.

ZOO

däär

naar

op

,

4eden

er

Vries»

zieh

en

nam

't

,

de.

mijnheer

hand

de

gelegen

onderzoeken

te

om

leden

zeide

bij

aanzien?

kunnen

niet de

op

Simon

begaf,

een

aandragen.

gebeuren ,*'

zooti

bril

kladpapier

blad

zijnlessenaar;

Iderk

de

nog

zijn

te

de

,

zette

trok

en

in

plotseling

besdhreven

in

stok

en

geheelen

den

bijzonders

waarop

dam Amster-

van

weefgetouw

Vries

even

:»Mijn dtiffje, hebt Heeft

de

trompetten

Straten

zeker

om

alle

opleveren?

,

en

met

zöo

het

geldkist

zgn

hangslot,

op

kunnen

rustte

de

zijn pen,

het

voorzichtig

reeds

uit

zooals

tulpenboUen-piramide.

hamer aan

zijn

naar

dag

een

de

door

hing

aan

keeren

dicht

draf

echtvriendin

schetterende

met

De

schielijk

sloot

recht

snellen

weversspoel

de ,

de

van

herauten

gekleede

dag,

dit

op

welgemoed

buitengewoons

voor

zieh

naar

smidse

wereld

de

zou

zieh

echt-

slapenden

ontwaken

zijn

gelukkige

aardigheid

haar

zijne dikke

begaf

en

een

de

plus

wat

klöpte

was

bij

drukte

Hij

hart

zijn dankbaar

kantoor.

blik

eerste

Wiens»

kunstgewrocht aan

juist tegenover

,

haast

Geen

goed

het

in

alle banden te

de en

voorschijn

van

der passen

den

woningen

halen

eigenaar

verschillende en

de

zieh

voeten te

der

des

raadsleden roeren,

en

huizes

er

den

mede

kleedingstukken man

en

vader

knorde

om

wichtigen gete

wilde in

118

beteekenen raadsleden

van

dus

wat

zeker, we

Zoo

zijn."

maakte

reeder,

een

zieh

aanstalten

reeds

ben Heb-

voorvdt.

allen

riepen

weet

en

wafisergebeurd?

of

gezicht, als

een

gehad

Staten

gekaapt

tien-

dan

meer

van

banden

deVereenigde

trekt

ge

kin

de

onder

zilvervloot

een

vergaan

barbier

al

in

er

duivels!

schepen

hebt

morgen

weer

Wel,

Ge

hebben.

Wiens

dooreen hunne

aan

de

en

lastige

,

onttrekken.

te

vragen

»Holla, in

den

alles

de

dan

ook

Tiä

wat

op

en

zullen

dien

zien

zetten.

we

woorden

hem

blijkbaar

hem

scheerder ;

naar

»Ha,

pak

niet

nog da» met

ge

hoo-

,

toonden

vuisten

,

kracht

bij

wenschten

zwijgen

zeer

en

hem

dat

geven

gebalde

te

terwijlhij

,

omgeving

aangename

knollen

als

zijn

hij

,

wachten

iets

baard-

»de

citroenen

voor

wist

meer

er

eenig bericht

ook

niets, gij

totdat ,

van

overwaait."

ons

ha!"

ook

hunner,

een

meestal

hij hier

zou

moet

zeide

toch

ons

waarom

wij ? Hij

boven

een

dat

zeggen,

van

biecht

broeder,

voortdurend

gaan,"

maar

heeft

verkocht

dürft

goed

ge

ontrukken.

te

»Laat

wie

weet

even

zelf. Kom,

werkelijk echter

de

alles,

ge

hunne

En

vergaan."

Flijns bleef äan

poogde

dan

weet

ge

zij hunne

zieh

weet

,

en

dat

däär

ginds

»Daar

allen.

riepen

glas jenever

een

raadpensionaris

schiet

spek

onder

verteilen,

te

't nietl*'

gaat

Vuurkogel

beter

ren

z66

spotten

allen,

»gij

weet

moet*

warhten."

ook

»Ik

wacht

gesteld

gij

werkelijk tjes

aan

alleen

den

er

aftrekken

zult

dat

om

men

neus

zulke zal

getuige

van

," antwoordde botterikken

hangen

Flijns ; als

? Gelooft

u

teleur-

zijn, hoe

te

de

gij

»meent

nieuw-

nieuwste

mij vrij

,

dat

zija'

119

zaken

geen

mijzelf

ik

dat

komt

er

zoo*n

op

,

Dat

lummels

zulke

voor

het

verliest.

oog

»Neen

zöö

neen ,

boos

r* klonk

ginds

rattenvanger

zijn

we

boos

De

zijn

ik

huis

in

eerstdaags

man

als

bus.

een

sehe

die

Ik

manier

te

mij

dat

weten

Niet

;

we

is

hij in

sedert

lang

meer

uit

geven het

afgedaan

met

neen,

—

hoofd

zien

die

—

de

naar

ren legerscha-

zien

wat

er

,

uit

de

ge-

rijken

den

bij

had

woont

de

kom

en

kunnen

Ge

zullen

Straten

hebben

geen

broedersl

eenslink-

op

terdege oorlog krijhen

met

—

gesloten

altijd zoo

eerst

nu

Spanjaarden,

de

met

het

,

,

gen.

nam

genog,

bij

vroeg

echter

hem

zeep

»Weet

ge

kerk

hij

;

oogenblik

Oude

oorworm

een

zult

van."

alles

er

avond

niet

maar

vurige

geen

de

:

oosten

morgen

bij

zeggen,

Wees

gij weet

? Nu

van

,

gezicht als

een

ik

dürft

u

begon

het

't Is

kwam

is ;

en

vechten

Toen

geweest.

tegen

niet

kleine

die

eindelijk overreden

van

zagen

gebeurt.

Kampen

van

kant

den

als

»en

wij gisteren

toen

omga.

moogt

ge

,

slaan.

aan

,

lucht

de

dachte

heb

naar

gaan

weer

u

over

zijn eigenwaarde

en

koor;

blauw

liet zieh

man

gezegd

in

gaande

er

met

gemeend

woord

en

wat

houding

vroegere

wat

niet

nu

66n

bont

ons

gevierde

het

nog

neus

vertel

en

het

was

mij

u."

groet

,

weggaan

zullen

Ik

schaam

voet

is

goed

te

men

,

uit

ik

gij;

vertrouwelijken

als

van

als

met

mik

noch

kik

zult

reeds

we

deoogen

u

menschenhoofden

,

geplaveid

worden.

niet

rüsten

eer

vat

en

allerlei dat

daar

eens,

babbelt onzin

gespuis

voor

zieh

't al

Oostenrijk

ze

,

ziet

heb

Ik

Staat

de ;

die

onder

aanstelt.

bijna

den

duim

touwslager

dikke

die

domkoppen 't is

lang gezegd

:

de

Türken Maar

hebben. boven hem

rondom

op

een

staan ,

,

niet

Sedert

meer

de

aan

te

zien, zooals

zeilmakersleerling

Mi-

120

chiel

Ruiter

de

iesder, die ook

h$

dat

dierden

oorlogszenden,

zee

mede

zal

k%$r

lieden

toegaat,

dat

brengen

hebben

»O

wärmt

dat

honderd willen

mets

we

Orange

van

ntets

tegen

wg

licht

als

wij

Maarten

sptsk

kameraden was,

de

zij hier

hi;

»Hoera

voor

mentgte

en

de

uit

maar

de ak

woorden

luid

zoo

dat

herhaadd

de

konden ,

hebben,

eten

Dus

steken." mede

barbier

Statenl"

elektrischen

een

we

zijn

voor

riep

op

bedacht

vensterruiten

de

door er

uit

stem

een

beroerd, werden

stroom

krachtig

en

er

verlaten.

zijn gehoor

Vereenigde

door

te

woord de

eer

en,

door

vorsten

,

opgenomen

zieh

het

die

der

speelden

willen

mouw

heb-

hebben

daar

volop

nu

—

,

baas

den

terwijl we

Bloedzuiger had

zag

deze

heerschappij zijn

te

altijdgezegd,

immers

ze

in

? Die

op

weer

van

mögen

ze-

"

weten

,

banden

van

en

verhoi^eren,

de

kamerdienaar

gehoord

als

maar

iets

malen

stadiiouders

;

Maar

weer

gesdriedenis

een

praat

en

indewereld

anders

beschaving eerste

hon-

wij dagelijksin

hebben»

het

zieh

de

wij

ergerlijkis.

het

dat

was

oude

die

ge

al

we

dat

standen

van

dat

,

danken

te

recht,

;.mijn vader

,

be»

alleen

hem

tijd aanbreken,

een

meent

verbeeldt

en

die

koopvaardijschepen

vrijheid en

er

is ;

dop

haspel draait,

den

die

aan

ovet

den

in

,

en

geworden,

vlasofhenaepeentouwkandraaien,

van

admirsial

een

leerjongen

iedere

'

afval

uit

is

zeeheld

dapper

een

gansche

dreunden.

van

ntgte me-

Toen

,

alles otti

stil

weer

den

geworden

was

touwslager,

meester

»Broeders

,

1'* nep

hij

,

gerplicht, gehoorzaamheid trouwen

tirannen

jegens

de

ontvangen

maar

de

aan

overheid, ,

is de

»gehoorzaamheid

die

die

wij

wet

wij uit

rbnd-

eerste

achting

en

nietmeer ons

zieh

voerde.

woord

het

die

volk

het

verdrong

en

burver-

vanvreemde

eigen midden

ver-

121

kiezen.

Ik

heb

der

burgers

vnje

wijl daar

verscheklene

behandeld

den

gesloten

met

die

ik

ben

evenzeer

mijn

eigen

,

even

goed

uwer

ik

;

strik

zou

tegen

onze

als

ik

vrijheid in den

zin

had

beter

dat

gebroed

zijn dan

wil

,

Ge

haat. als

slaan,

hals

den

om^

ik

kunt

u

dus

er

vermaan,

standigheden

u

achten

ik

het

duivel

den

oprecht

republiek

terstond

niet

meen ,

kunnen

Er

der

vaders

berichten

nieuwe

de

de

verraad

beeren-

het ik

zooals

houden/

te

e^n

,

dat

bedaard

hij

haat

ik

;

,

waarin

zijn,

dat

hoorde,

wij

aan

op

weet,

mijn besten

bedenken

zonder

zoon

Ge

aangaan.

wor-.

vrijheid gesteld als

de

op

^ter-

staatsgeheimen

de

,

broeders

men

wachten

laat

be];keden

deuren

allen

ons

dat

morren ,

hier

republiek

ginds

hooren'

uwer

om-

het

ter be-

alle vier

naar

,

uit

winden

de

verraders

geen

»Weg thans

ook

of

zullen

het

vrijheid veroverd De

belette

den

balkon

van

Hooft,

bevatten.

toen

de*

stadhuis

het

door

u

Een

leven

hier

redenaar

drossaard

»Broeders!

"ierd,

^

gevolgd

kon

haar

»LeveHooft,

kreet:

het

wij

voort

vertoonde zoovele

ook

te

banden

zieh

stilte

de

handhaven." Statenl"

Boven

de

en

ons

Algemeene

oude

als

raadsheeren,

algemeene

in

te

gaan.

er

vredestijd,

hebben

weten

de

»wat

in

hecht

het

ontnemen;

zullen

en

klonk

voort,

of

oorlogs-

zij in

laten

niet

ons

spreker

de

wij hebben

land,

te

ons

menigte.

," ging *t

gebeuren,

water

de

broeders

daarom,

onder

er

vrijheid1"

de

! Leve

verraders

geestdrift uit

vol

möge

te

de

zelf, zouden

Zegt

zijn ?"

kunnen

met

»En

strooien.

te

op

het

drossaard het

slechts

rondom,

heerschte

aanhief:

Een

onmiddellijk

toevallige omstandigheid een

bericht

medete

heeft

deelen,

verhin-

datieders

122

hart

vreugde

met

is

delijk oorlog Ook

gisteren

dan

door

punt de

steunende

het

is

zoowel

zijn

ook

verder

God

want ,

eindelijk het

zwaard

aan

Hij

is het

en

in

de

die

dat

heerschen

möge

hij

dien

onder

andere

nog

doe

vrede

de

menschen

te

steken

du"

opdat

Hern,

tot

God,

er

bescherm

vrijheid!"

onze

»Leve

de

vrijheid 1" juichte

door

de

Straten

gelui

der

klokken,

verbreidden 't Is

werd

Volk

gade

te

het

die

en

slaan

menigte

totdat

door

,

vrijheid kostte denkbeeld man,

heeft

zelfstandigheid

en

het

menigeen te

wennen,

die

lang

in

dat onder

het het een

het

door

alle

kanten

overstemd.

en

zieh

kreet naar

hartverheffend

dat

terwijl zij zieh

,

die

vredesbericht

afgewisseld

grootsch

een

de

verspreidde,

,

de

u

bewoog^

Bidt

Goede

voortdurenl

voor-

Verbeugt

Christenen.

de

en

Scheide

de

om

,

vrede

recht-^

Onze

,

scheede

ons.

Viaanderen

verbleven.

ons

een

veroverd,.

zaak.

recht,

sluiten

te

,,

totdat

haar

Brabant,

het

erkend

alleen

is

gewacht,

goede

als

goeddunken

Dit

wij hebben

in

Spanje

gemeenebest

niet

onze

minder

niet

plaats heeft

ons

alle

dat

traktaat,

bekrachtigd.

op

denvrede^

over

hebben,

eerste

bezittingen

ons

dankt

de

is

en

Limburgsche,

en

In

Ein-

tachtigjarigen

den

het

bezworen

geschonken,

verworven

deelen

is

wij hebben

God

op

volgens

vervullen.

zal

aan

Staten

Europa want

eer,

vrijheid

matig

God

onafhankelijkheid van geheel

van

gekomen

voordeelig.

volkomen

wat

eind

mogendheden

Europeesche

de

jegens

Vereenigde

de

voor

een

dank

zevenjarige onderhandelingen

de

en

eervol

en

schouwspel eigen

begin

last

moeite,

nog

eindelijk

inspanning Wel

veroverd.

vrede

gebogen

een ,

was,

is

is aan

de

waar

het

evenals

geweest,

al

123

is

hij

daarvan De

lang

meent

te

bevrijd,

van

altijd het

nog

gewicht

gevoelen. in

rechtzinnigen nieuwen

den

op

reeds

er

lande

den

de

waren

die

eersten ,

toestand

zaken

van

vertrouwden

want ,

het

stond

len,

jaar

en

zij gingen

en

huisgenooten het

want

broken

zal

Heer

hunne

naar

al in

hiermede

zuUen

keerende

Simon:

zeide

gang

God

noch

had

zijn

aan

minder

zegels

zeven

de

en

De

de

en

waren

en

zonder

zoo

dat

hij

ook

zijn kalmte Te

huis

de

die en

een

tulpenbollen

Vries

leven

niet

de

zelfs

als

deze

stil

zoo

van

gele-

en

niet

»Zie,

mijn

»deze

be-

echten

den

zijne hartstochten

gaf mijnheer

wijzende,

'smans

uit

gemoedsaandoe-

beeld

bedaardheid

kus.

iets

vrijheid het hoogste

uitwendige het

zijn

bijwo-

meer

hij bij

dit

deed

tot

Zoo

opgelet?

dat

dat

weer

gekomen,

blijdschap

van

goed

Hij

eenige

opgewekt, verliest.

is.

hier

de

voorbijgangers

uitlegde,

zoon

vertoonde,

hij, op

de

opgemaakt,

Staatsbürgers

en

der

geen

Nederlander

vrouw

aange-

worden,

mijnheer

geheele

uw

voorkomen

eens

ning,

wil

zeker

en

zadigd

boete,.

is

mogendheden

wel

nu

ge ,

genheid goed

»Hebt

als

ge,

nen,"

Heeren

verschijnen." op

,

zult

des

zou;

kinderen

doet

en

vervuld

Europeesche

getal-

tevreden.

Huiswaarts zoon

»Bidt

rijk

vertrouwden

der

riepen hunne

en

zijne heerlijkheid

onderteekening

jaar, welks

en

godzaligheid zijn

en

het

rijk,

Daniel

van

heiligetwaalifenzeven

zeiden:

en

beloften

echter

rechtzinnigen

dit

de

woning

bijeen

de

al

dat

vrede

van

duizendjarig

en

profetien

opgetrokken,

en

een

de

Johannes,

van

gescheiden

opleverden,

in

duidelijk

Openbaring

de

in

immers

uit

zijn

het

Dodimus

zijne

duifje," kunnen

oog

nu

zeide

in

124

vreedzamen

grond

prijs gestegen, steden

bewegingen,

portie

daaruit

-en

Maarten

werd

die

had

hij

te

lied

door

dooreen,

ons

van

der

lang

te.

was

Oranje geweest, aanleg

als

»Maar

»

Ik dat

is

niet

zoon

Hij liet

laten.

te

Verstaat

wilde

er

riep

riepen hebt stem.

een

dan

ge u

schandelijk

eens

en

Maurits

de

in laten gemeen

het

va-

van

diplomatischen

eenigen

eindelijk uitgepraat?"

ge

bedaard. meer?

na

steenigt

,

waarom

bij prins

kamerdienaar

zijn

om

?"

ge-

komt

daar

glimlachte geheimzinnig. Zijn

en

eerste

erfenis

»Zijt

razen.

staan

van

dus

»Zeg,

voorgelogen

zoo

morgen

1

water!"

*t

daghet gezongen

profeet

Flijns binnentrad.

toen

kalm

in

gooit hem

rijkelijk

vervaarlijk

»Holla

,

uit van

Wilhelmus

een

valsche

die

toe

het

gaan.

gild

»Het

:

ge-

licht

zieh

einde

even

en

man

deed

en

de

van

geheele

het

ten

zoo

toen

aartsschelm

Flijns bleef

heid

zij

voort

om

kruisigt hem,

allen

"iood

hadden

,

hem,

ge

schoone

aangeheven,

helet

Judas.

Het

Bloedzuiger

Nassauwen brul

bijeen

Oosten,"

braven

zat

lastdragers

ver

geschreeuw

den

Hier

goed.

te

Vries

de

had

gewekt.

en

jenever

den

uyt

's avonds

zijn geregelde

glas boven

van

opging,

slaap

sjouwerlieden de

zette

gemoeds-

geschokt,

ligt. Het

Vuurkogel"

dat

eersten

aan

woning

,

»de

herberg

de

dat

goed

juich,

half

Bedaard

buitengewone

hadden

een

gedronken

thee

geen

haard-

hunne

naar

in

drinken.

te

't Is

door

derde

een

doen."

de

heden

is

nu

lang

trachtte

hem

die

die

goed

te

aan

en

vereffenen

te

•weer

nu

tafel

aan

in

,

zieh

er

hij zieh

zijn

hebhen

thee

mijn

en

Soldaten,

de

want

terugkeeren

zuUen

en

gedijen,

drinkebroers

hij daarop

vroeg

geheel

inloopen. van

uit-

u

geen

gek-

*'

l"

riep

een

126

i

de

in

-overige

Maarten

beweerde

doorbrengen.

ieders

dat

leidelijk onderwerp, Alleen

kon

herberg

tong

het

dat

siecht

minder

niets

er

was

dan

hebben

te

vijf in

,

lustige gezelschap bleef

Het ander

Overal

week.

tot

laat

zwaaiend

ging

daarop

werd

gejuicht

en

de

het

in

den

zingend

en

gejubeld

en

de

in

weten

van

in

ver-

een

ontboeide. en

geheel

,

,

zondag

was

Fantasie

en

wilde

Bloedzuiger

Dit

nacht

geen

bijelk-

huis.

naar

kerken

her-

en

, .

als

zoowel

bergen heerschte

in

christenheid

burgwal

de

en

6ene

geen

tractaat

kon

verzekerd

wet

Mozes,

van

bibliotheek

de

in

iedere

de

den

het

eeuwig

school

loren ver-

aardsche

want

voor

van

aarde.

over

van

worden, was

de

op

,

Xrinds

onder

ziel

treurde

door

haar

meer

verbond

hemel

den

,

gendheden

vrede

vrede

want

,

in

vrede

die

vrede

huiselijken kring,

,

den

op

den

geheele

de

geloofsbelijdenis Slechts

in

mo-

geestelijk

vemietigd.

»de

Kroon

der

,

Wet," Ebn

lag

bevatte.

lang steenrots

ik

hier

deel

het

op

met

het

wonderen

kan

»Ik

het

kan

aldus of

»De

:

wet

hem

het

boeken

had

zijn geest

van

werd

van

afgeraden

die

dit

werk

,

nochtans dat

water

Heelal

De des

bevel »Het niet

woord

het

kent,

doen."

(Num.

geroepen

verklaring, enkel

een

verklaard:

zijne

vijf

hem

vöör

reeds uit

,

voorschijn

te

schrijver

wil

hielden

verhaal

het

Bij

de

op

moeilijke plaatsen

en

uitspraken

bezig.

alleen;

en

zijn leermeester

duistere

Twee

eenzaam

commentaar

Studie

vele

de

om

Spinoza

Esra's welke

Mozes,

de

Baruch

zat

die

00k

schepsel

veranderen.

niet

dat

Weet, omvat

en

schriftuvirplaatsNum. Heeren

merkte

mij de juiste toeschijnt,

aangeven. dit

20),

een

22

overtreden

kan

het

Het

mysterie

werk

des

is

daarin v.

,"

als

had

18:

hij

scheppers :

een

deel

127

andere

het

kan

deel

niet

veranderen

des

deels

verklaren

verder

niet

terie

die

kan

heelals

des

veranderen.

het

want

Ik

is

heeft

ezelin

de

Abraham

«ngelen

van

hier

de

waarheid

"ler

twaalve

met

hem

en

later

had

men

?

geven

23

de

waar

:

ge."

»En

»Ja,

andere

namelijk

,

tien

wil

is

van

verklaring »Maar

het

boek

Esra wel

en

God

Baruch hem

de

eerste

Aristoteles,

alle

getallen."

voor

Hij (God)

van

is

het de

zooals

Wonderlijk duistere

eenige,

het den ban-

kladden ? kan

be-

die ,

in

categorie

getal

houdt

hem

diep

van

de

eön

de

hem

kwam

Een

substan-

ö^ne

bijbelvers: Job. wie

zwij-

zichzelf.

evenzeer

het

het

bij Gen.

heeft

bij

?

Mag

woorden

is slechts

»er

zijn

was

wie

en

deze

met

,

van

zij

kantteekening

deed

is

kon

omgewerkt

begrepen

deze:

God

en

hem eischen

de

hem

voor

kunnen

,

vraag

zoo

ongewijde

hebben wie

verstand

God

door

anders

mysterie

Ebn

van

categorieen

wortel

zouden

zwijgen ," zeide

verzinken

gepeins

13.

ik

uitleg

tie

hier

zij daar

verdwenen

Spanjaard

verstandige

wie

kloek

langer

,

las

Baruch

—

eind

was

deze

op

,

sluit

de

?

Wie

Een

kwam

en

hoe

hem

zooals

het

tot

goddelijk

antwoord

een

geheim

weerkeerigen dwang

werd

bijbel vervaardigd

den

het

hankelijk

,

hoe

—

onaf

door

schrift

gloriekroon

het

in

dan

Het

begin

menschen

het

dat

niet

heilige

het

haar

van

Wie

de

,

uitte

,

worden.

van

ingegeven werk

geloof

,

niet

lag,

gevolgtrekking

dat

duidelijker

gijook

hij waardeerde

aan

zieh

deze

zult

beter.

,

waarmede

de

van

,

gij

ge-

,

kunnen

verzoend

hebt

Baruch

hier

hem

allen

in

;

wet

ditmys-

geheim

»Als

:

begreep

trok

geest

overgeleverd

het

en

de

tot

tekst

enz."

verstaat,

het

gij

begrepen

Den

inzien.

verwante

vrij

Jakob

en

voorzichtigheid

de

Als

gesproken.

de

kan

diep

,

val

alleen

maar

,

oök

23

,

terug ?"

128

Doch

kon

wat

?

schelen

die

Waarom

raadselachtige verklaring

zou

blijven hangen

deel

men

zieh

en

aan

een

aan

de

woord,

hem

eigenlijk

aan

doode

rede^

een

letter

houden ,

als

zij

kige

al

maar

vaak

te

niets

anders

onduidehjkemenschelijke

en

schielijk het

boek

toe

dan

gebrek-

een

voorstelUng?

Barudi

in

te

began

en

is

ander

een

^oeg

bladeren ,

hij schreden

daar

hoorde

de

in

kamer

de

nevens

biblio*

theek. Chisdai

Astruk

Chisdai

waarbij hij

tevens

de

had

trok

wenkbrauwen

bruine

hadden

oogen

als

zoowel

is

pen, op

goed

zieh

nu

heid

dat uit

bij

Jozua

hunne de

damsche

door

de

gemeente voor

waren ,

te

een

de

joden

en

Caleb

bepalen

daar het

gezien

rechtzinnigen was

steunden

door

hadden.

steeds

het

hem

dejoodsche

ontwikkelden, in

jong

grooten

zieh

hierbij berie-

zieh

waarschijnlijk gedragen

man

te

worden

en

Terwijl Chisdai zijne bijziend-

met

nochtans

die

getale

daarafkeur-

niet

,

meer

de Zulk

dragen

brillen

geen

vrij

slordig

bedekten.

christenen

de

oogen

verontschijldigde

valiig,

het

verwerpelijke nieuwigheidszucht de

ta-

en

uitdrukking zijn

christelijke

de

autoriteit

,

toch

Welke

buitengewoons,

als

onbekend;

fett

het

door

,

welke

ons

geheel

boek,

zwarte

terwijl

gewoonlijk

ze

,

hoogst

een

Op

den.

iets

destijds

was

rechtzinnigen van

die

het

op

lang

was

,

,

bril

sloeg

samen,

moeilijk

was

toe ,

Chisdai

was.

,

brilleglazen

groote

bKk

bijna

bedökt

hären

hand

roode ,

hij gewoonlijk

neerhangende

binnen.

gestalte'; zijn ruige,

van

voorhoofd

gewelfde

goed

traden

klamme

liggen.

voorovergebogen

melijk

een

altijd

schuinschen

een

zieh

voör

deze

dat

Baruch

stak

Cordoso

Ephraim

en

in

de

onge-

Amster-

vertegenwoordigd aangezien

die ,

129

hij altijd druk de

rechte

baar

zieh

stad

geschreven Zions

lachen

en

stelling

Chisdai's

met

allerlei bochten

in

reeds

kin,

ouder

jaren de

op

en

dag

in niet

frisch

bronwater,

hij onophoudelijk lied

uit

de

elkaar

over

Plaats

weder.

Waar

een

als

en

zeide

»Goed,

dat

zijn tusschen ge dend ge

niet

als daaraan

wij

hier

u

Ephraim

zulke

halve

anders

hebt.

en

hij

aantreffen

mij,

antwoorden

zijn zult;

ik

Zijn wij

geene

maar

met

tegen-

vier

was

Behalve

iederen

nc^

maan-

iederen

vrij-

aanziende, of

even-

liep^ neuriede

miächna

Baruch

tot

I

gevan-

of

een

sloeg hij zijn beenen

hij zat,

,

wat

ronde

staan.

de

lige hei-

hij voortdurend

gewoonlijk krampachtig

ze

nemende

de

Chisdai

hij stond uit

de

gevormde,

hem

regeis

paar

vrome

zonderlinge

hij

was

vervuld

,

men,

mond

een

Heer

die

den

worde

zijn lichaam

wat

—

bewoog

en

In

fraai

vastte

hebben.

Synagoge,

mond

zijn baard

dompelde

en

vermoed

zou

onze

bedekt.

liet

en

vastendagen,

donderdag

vervuld de

de

baardhaar

Baruch

dan

gewone

dag

wel

donker

met

dat

zoolang

»Toen

gelaatstrekken was

hijin

Chisdai

want

mag,

gejuich."

wrong,

geschapen;

waar

indachtig :

werd

met

tong

onze

lach,

2):

blijk-

tamelijk groote

lachen

i,

wederbracht,

scheen

neus

van

ligt, opdat

puin

(Ps. 126,

Staat

De

Talmud

harte

in

Jeruzalem

af,

was

instrumentop

kunstgewrocht

guUen

den

van

zijn

knobbel

een

gesprek

gewichtig

want

eindigde.

tot

het

van

dit

om

den

ganscher

van

vuur

Westersch op

nooit

gebod

niet

genen

schuiven,

snavel

een

altijd het Jood

te

altijdtot

van

vertrok

weer,

dit

voor

zakte

vorm

de

plaats

niet

het

in

het

In

zijn tijd medeging.

met

Gij moet beloof

geven

begrijp

en

heen

en

:

scheidsrechter ons

zoo

volstrekt

eerst,

dat

terughouniet,

broeders?" 9

wat

130

hebt

»Wanneer zullen

"Dat bewaren.

Om

niet

zeggen

u

gedaan

welk terstond

stel

haar

aan

het

we

weer

Moeten

»Wat

weet

»Maar

dan

gij

even

is

wat

Jakob hem

slachte

heeft

»moe-

den? Jo-

geen

in den

Bijbel

achter

in

den

die

ge-

kalf

eindelijk

dieren

de

bijbel het

:

Abraham

den

op niet

Wilt

het

eerst

hebben

huidigen eten.

mögen

gij is

ze

een

gezien;

gelen? en-

de

Hagar

heeft

eerste

koeken nacht

het

dag Hebt meer

engel Jozua

ver-

henopeen met

gevochten wij

waarom

achterdeel ge

nu

na,

Loth,

en

onthaald;

ontwricht,

nog

slechts

achtereenvolgens

geheelen

heup

der

wezen

daaromtrent

ongerezen den

Baruch.

lichaam?"

een

gehad;

rechter

Bileam

aan

en

hunner

een

tot

Jakob

bijbel?"

ik," antwoordde

den

niet

keus

engelen

van

heeft

hem

als

opvattingen

en

geslacht

:

däär

,

genoeg? welaan

dan

ruime

een

Abimelech

nog

hier

wat

engelen

volgens al

ze

ge

schijningen

ruch. Ba-

Astruk;

zijn wij

boeken,

de

goed

verschillende

de

rnen: kö-

dag

antwoordde

maar

gelooven, van

den

toe-

gelooven?"

vraag;

van

dan

Hebben

hebt

reeks

is

engelen?"

engelen

van

ander

voor

hernam

anders,"

alles

niet

er

Staat

»Dat

versch

van

de

Staat?"

deuren

traliede

Isaak,

bestaan

wat

bestaän

prachtige

die

of

een

ik

blijven, zal

zonderlinge vraag/'

dan

wij

doen

te

keer

volgenden

een

quaestie

eigenlijk dezelfde

is

in

het

zoo'n

»Nu,

dan

de

Baruch.

vroeg

de

met

aan

ge

is

»Ga

gevoden

,

»Dat

tot

en

,

»Dat

en

gemerkt?"

geheel onpartijdig

u

en

dan

daarlaten

nu

we

Gelooft

ten

dat

ge

nog

van

geen

en

mers imgegelen en-

lichamelijk hebben,

versehenen aanschouwde

en

de een

ezelin

engel

131

met

vlammend

een

malen

twee

stuk

van

heb

ik

wijlen

den

:

menschen-,

een

dat

gezicht

hun

lichaam?

»Hij

daar

Welnu,

maakt

de

»Gelooft

gij

»Gelooft

ge

weet,

Staat

er

duivel, zooals schiedenis

Job

van

is

dan

verdichting. Voor

ons

menschen

schijnt

en

beschik

alles

doe."

»Zouden »Neen. Gods

en

er

Het

werktuig

dus

kwaad

ben de

en

is

en

ik,

kwade

kenmerk

van

geen

zonder

de

staat

een

er

of

satan

; daarom

duistemis

Heer,

engel

ben

kunnen is

ge-

niet anders

goed, slechts ook

zegt dan

Heer

de

een

De

Talmud is alles

schreven? ge-

bijbel

onzen

voorstellen.

engelen een

Chisdai.

vroeg

van

van

den

toe

»Ik

werk;

geen

den-

naar

(Ps.104,4):

Wat

aangezicht

formeer

onheil

arends-

een

engelen

ge

,

heil

en

draaien

dien

volgens

Gods

licht

het

die

anders

had-

ik

in

zieh

heerlijke Jesaja (45,6^7):

de

aangezichten

engelen?"

woord

ook

het

tegenden ban-

ossen-

zooveel

en,

christenen

de

de

aan

vier

gelooft ge?

enkel

geen

dan

geschreven

booze

aan

vragen

ge

engelen

zijne engelen."

wederom

en

moet

immers

tot

niet

ook

een

Bedoelt

was.

staat

winden

vier

Eens

voor.

de

vleugels

konden

verkiezing liefste

het

is, ook

leeuwen-,

een

menigte

ge

hoofd-

eerste

geweest

waren

nen versehe-

Verlangt

het

dat

zij vier

beste

zij naar

,

die

geen,

het

nog

In

groote

zij haar

eer

niet?

zeggen,

omdat

hovelingen, wat

en,

hooren

gelukkiger

vrij wat

woordige

in

kreeg

Engelen

wie

engelen? ze

Akosta

bracht. aan

van

komen

Ezechiel

hoven

David;

aan

moeder

engel,

een

wereld

ter

hofhouding

geheele

de

kind

Samuel,

aan

Simson's

en/

verschijning van

een

goddeloos

groot,

een

zwaard,

niemand

en

schep het,

die ,

die

dat

zijn?" dat

immers,

eigen vrijen wil heeft.

hij

Welnu» 9»

132

Indien

de

satan

dan

opgestaan

zichzelf

»De

Midrash

»Telkens

wil

aarde

aarde

op

mag

verlof

overtreden

nomen,

dat

God

in

Eens

zooveel

levenskracht

gedoeld

vroeg

wetten

kunnen

dan

in da-

zeven

velen

in

zieh

zieh

dit

opge-

niet de

meer

duivels..

6, 2."

verklaring zijn,

maar

engel

de

zou

gedaante

ontstonden

zoo

Gen.

in

»Hoe

Baruch.

waar?"

en

dusver

tot

hadden

neergedrukt,

ont-

levenskracht

langer

vertoeven.

aardige

een

een

is hem

ook

ze

gestelde

overschrijden ?"

gelooft gij

dus

hunner

geen

die

hij eenige

moet

het

van

in zichtbare

engel

verheffen

ook

Möge

»En

en

konden

wordt

Hierop

dat

verklaring

Ephraim,

een

zij, hierdoor

hemelwaarts

»*t

terwijl

,

zeide

als

verschijnen,

opnemen

gen

is

aannemen

aardige

een

engelen,"

had.

gezwegen

God

?'*

was

geeft

kwade

der

zieh

moeten

men

tegen ,

tegen

op

zou

die

was,

,

opstand

staan

gevallen engel

een

niet

het

aan

bestaan

booze

van

en-

gelen?" »Komt

mij

ge

Baruch

antwoordde het

dat in

met

uw:

driftig; »gij

weet

taal

tongval

dien

als

goed

weer

dagelijksche kadischgebed

spraak bij

God

ik

dat

de

in

verstaan

kunnen

Israel

tiillers

voorspoedig

een

Een en

verwarring

soort

van

hören,

afzonderlijke

veldsignalen.

noten

omdat dus

het

wordt

gebracht, te

waarop

melodien,

worden

geen weet

schopharblazen

jaar hoopt geene

de

Gij

ik,

daarom

Synagoge

en

,

in

de

als

goed

even

verheffen.

door

satan

gelooft ge? aan,"

wordt,

gedaan

niet

daartegen

Nieuwjaarsdag

i)

al

Chaldeeuwsche

de

engelen

.

daar

waardoor

booze

tegeneven

i)

op

men

verzekeren."

geblazen.

maar

Misschien

slechts wel

enkele vroegere

ACHTSTE

HOOFDSTUK.

KABBALIST.

DE

»Weet

schiedenis.

Elsje, is

oude

de

't Wordt ik

hier

niet wel

men

eens

dat

uitgebarsten

was

uitsloegen,

vensters

'RdäX'Schem

i)

heimzinnige

woorden

staan

2)

schedim

vertelt

»Ge

Mirjam —

^—

^—

in

^^—

aan. *Ä—

•

i)

Duivelsbezweerder.

2)

Duivels.

dat

nog

haar

aan

;

wat

ja,

toen

had

te

Synagoge

de

hoorde

Warschau

had

al

wel

eens

vrome

kunnen

verward,

allerlei

ingeworpen,

op

ge-

waardoor

Ook

mannen

de

groote

een

met

Goddankl

werden.

een

vlammefl die

rabbi

perkament,

een

ze

moederheeftmij

mijne

dat

gekomen.

als ik bedenk,

gezeten

Vroeger,

de

eind

oogen,

heb

erg,

beschreven,

bedwang zoo

zöö

er

ge-

schoonmaakster

,

was,

er

de

,

maar

zij plotseling gebluscht dagen

in

er

zonderlinge

een

de

voor

wonderen;

van

dikwijls verteld, brand

akelig

aanvangenl

meer

elk-

^

lang bij haar

al kunnen

bij

Mirjam

en

Onze

niet?

zoo

geel

en

uren

soms

hun

'tnog

nacht

mij groen

dat

vertelde

ge van

Baruch

zaten

Chaje

oude

de

;

aar

avondschemering

de

In

in

onze

die

de

,

houden." ik

begrijp

er

niets van,"

merkte

135

»Bij

den

Gudula

bij

,

Sara,

den

zie

gehad,

dat

omstreeks

nu

koolzwart

ieder taal

gelaat

vriendelijk te uit, zooals

nooit

uit

iemand

mond

trok

die

dat

de

zij behekst Dokter

varen.

Isaak

heeft het

dat

ongeluk

hart

hem

is

den

tot

soep

en

een

hij

licht

en

donker

zijn lichaam heeft

zijne dochter

om

er

vreemden

zieh

het

met

huis

geweld

en

hierop tegen

te

dertigsten psalm

en

vestigd

en

elk

i) Reinigingsbad.

der

aan

huisgenooten

alle op

heeft.

en

komende, uit de

stoel

hem

mannen

binden

verzette.

heeft ,

derd

tusschen

thuis een

bord

daar

te

de

,

hadden

verlaten

eenen

een

gegaan

en,

vier

moesten

den

avond

i)

Mikwe

ondergedompeld

Nu

Sederl

*s nachts

Gisteren

aangetrokken

halen.

,

sched

het

naar

doodshemd

laten

komen

hij

malen

negen

hij zijn

Synagoge

hulp

is

geweend,

en

van

geRabbi

hebben.

alleen

en

was

baten.

gebeden

heeft

gevast

hoord. ge-

evenals

haar

dus

vermurwd

vijgen gegeten.

paar

in

hier

kon

ovefkomen

anderen

heeft

natuurlijk

zeide

sched

een

achtereen zou

zeker

bestaan,

banden,

de

,

sabbat

wonderlijkste

,

er

nachten

en

onverwachts

de

heeft

ledereen

apotheker

steenen

een

dat

en

noch

dagen

dat

jicht lijdt

was

worden;

zou

ze

en

armen

heb

Ik

meisje vijftienjarig

de

ge

zooalstotdusver,

ze,

wereld

de

een

zij met

aan

,

van

dat

brengt

staat

zoolang

kent

Nu

Aboab.

betooverd

eens

,

men,

den

Ook

woord

weet ,

allerliefst kindl

plaats

in

zwarte

zuster

jaar geleden, krijgt ze

en

de

van

»haar

;

Isaak

zoo'n

'tnog een

,

een

voort

rabbi

vromen

verhaal

geheele

het

zijn dochtertje, wel;

altijdangst en

ik

gehoord ,'* ging Chaje

dient

ge

heb

slager

deuren het

en

hart

Toen

hij

den

vensters

gedrukt,

alle hon-

bedien

186

nacht

ganschen

venster

te

doodvalleri. boeken en

binnen

laten

te

zelfs

en

geen

,

of

deur

niemand

indien

openen

Vervolgens

nam

stöelop,

blinkend

een

hij

stapelde

Sara's

rondom

plotselingwilde

niet

men

,

bijna

slachtmes

heilige

menigte

een

hoog

als

hecht

ter

even

zonder

zijzelve, hand ,

waarmede

hij

trok.

Het

rochelde

kind

heilige spreuken plaatste het

de

nam

het

,

waar

zulk

op

perkament

in

hoek

een

den

legde

de

linker-arm,

heilige

waskaarsen

zieh

de

op

opende

stond

brandden., knieen

boog

toon

,

zieh alle

en

over-

engelen

ieder

dat

aan

tafel

de

er

riep God

en

rechter

de

met

die ,

,

het

hoorde de

ieder

schophar dacht

den

rilling over

een ,

hij

en

opende

kamer

schielijkop

bladen

hartverscheurenden

een

Toen

de

van

met

een

härtkuil

den

op

stoel.

haar

van

haar

legde hij

,

in

wierp

,

die

Nu

hoofd

haar

,

zwarte

zes

heeil

käst

Thora

raam

luid.

links

boven

kling

een

beschreven

slachtmes

heilige

hij"de

malen

negen

blies

en

dat

hierop

Messias

de

alsof

nam

't nieuwjaar

,

aantocht

in

Eindelijk

liep.

mg

;

was

Nauwelijks

was.

,

had

het

middernacht

geklopt

alsof

twaalf

»Döe

open

medelijden

en

toen

hellebardiers

er

werd

kolven

hun

met

er

deur

de

aan

tegen

,

sloegen.

is

geslagen,

Elsje

—

ik

smeek

ik

—

jammeren,

moet

sterven

schreeuwen

en

!"

open en

te

open

,

doe

—

Zoo

komt

begint

nu

kennen

dat

de

sched

men

het

het

buiten Sara

in tien

't ,

,

daar

men

heb

—

ben

ik

open

,

doe

doe

u

roepen te

weer

huizen

kan

ver

,

hooren.

Niemand

voortdurend

gebeden

aangeroepen is men

het

dürft en

geschreid

zoodat

de

stem

stil

geworden

näar

haar

kijkt, loopt

God

en

Aboab

heeft

alle

engelen

en

bijna begeeft. Eindelijk

hem

,

buiten

Rabbi

openmaken.

Sara

ook

is

bedaard

en

als

,

haar

een

vloeistof,

zoo

zwart

137

als

inkt,

^straks

uit

wordt

I

hetgeen

ze

bed

gebracht

gisteren wil

men

haar

met

klink

ooit

mijn kmd

te

looven.

bniis

op

deur

oplichten

zuster

alles ook

nu

kinderen,

zulk

hadt

tooverheks

een

f

was

ooit

ge

dood

is

ge-

rabbi

bij

groot, dat

doet

opstaan

dat

;

Elsje

die

hoeveel

weet

geko-

woord

heeft

ons

Elsje

valt

ieder

gedacht,

Wie

dat

En

—

God

onder

van

thuis

en

Gudula

mannen

niets

heeft.

kunt

zwarte

zoo

denkt

mond

sleutelgat gezien.

zulke

nog

zegt,

maar

het

den

ge

,

de

van

door

waar

ze

,

het de

weet

Sara

!

gered

maar

,

God

bloed.

Staat

ze

geslapen

wezenlijk

,

De

Aboab

hij

't is

Ja

—

;

voorgevallen

,

neer.

is

morgen

voren

dat

mes ,

droppel

een

achtereen

van

het

op

heden

en

is

poos

nacht

de

als

op

met

er

Aboab ,

geruime

een

is

rabbi

gezond

en

ligt nu

was

zegt

midden

en

,

naar

frisch

rechteroor,

schoon

geheel

zij geloofd

al

het

kinderen

,

zij heeft immers

al

haar

lang

niet

hadden

een

de

den

schoorsteen

pen

of

plaats

van

br....!

ik

vertrek,

haar

1"

het

riep

de

ik

in

een

vurige

altijd

haar

alleen

in

en

door

herschain

slangen hand

magere

—

oogenblik." luisteren.

te

jammeren ontsteld Allen

de

Elsje kat

zwarte

oogen

slag tegen

vrouw

dan

anders,

zelfde

luiden

bijde hand.

ik

minuten

twee

maar

niet

met

dat

door oude

als

ademloos

een

joden

schoonmaken

met

kliekjes heb

bezemsteel

op

als de

,

heks een

drietal

week

de

kruipen,

zaten

gevolgd

broeder

zien

en

bestierf

het

hoorde

Israel

hären

in

verwacht

en

echte

kinderen

De

bang

te

een

had

ze

,

; hoeveel

ben

ben

I

omkomen

moeten

stuivers

verdienen

keuken

als

gebrek

van

! Ik

die ondankbaarheid

dan ,

paar

laten

meegegeven in

! En

omgebracht

zwegen.

de

Eensklaps

zoldering

weeklagen.

en

en

Mirjam

van

het

»Schema

greep

Hetkermenhieldaan.

bevend

138

steek

»Kom

licht

een

/' zelde

aan

Banich

opstaande

,

Qiaje

ontstak

booze

macht

geest

öok

zij liever

,

blijven

zelfs

en

Baruch

komen

had

pooten »Dät

het

was

kat

zwarte

Elsje de

ker

!"

ieder

pelden

zij de

Aan

maakten

recht

hielden

dit

Baruch

pluis

in

het

trap

waarvan

bevatte

i)

Gordels

met

toch

in

voorval

het

dan

schrik

van

in

drie

niet !

het

donuit

de

Chaje

en

Mirjam

en

zöö

ström-

vast

^

besluit

om, te

de

gebeden

waard

het

rabbi

van

kostte

worden met

oplossing

en

huishechtte

zijn eigen was

die

maar ,

Aboab het

wat

ingewijd. ontzag alle

van

amuletten ,

bevattende.

genadig

lantaren

Baruch

van

geestenbezwering

wellicht

springen

dag

zij ons

alle

kwam

af.

altijdslechts

men

Daar

schielijkmogelijk

zoo

't daar

was

gewicht

meer

Heer

tastten

zieh

zijner leer

geheimen

Nu

rokspand

een

geheimzinnige hem

»De

terwijl zij de

,

onbeduidende

niet

uit.

drie

op

liggen.

den

voor

on-

aange-

lang

lachend.

käst

niet

Hier

reeds

grond

Baruch

de

liet vallen.

en

;

Chaje

den

wilde

huivering

die

op

,

achter

riep

käst

riep

dakvenster

hand

rond

voeten

lichte

ging

kamer

,

dus!*' van

het

vloog

oude

waggelen

staan

de

in

eer

geen

Mirjam

zoldertrap opsteeg.

de

zij een

zagen

,

opdat

hebbett.

een

niet,

rustte

genomen,

alleen

niet

hand

sidderende

en

had zou

kon

hij

toen ,

uit

lantaren

,

derdrukken

—

de

hem

over

daar

mede

en

in

kaars

de

Met

zijn thephillin i) in de hand

Baruch

een

onderzoeken."

geval

dat

moeten

»we

;

en

versterkte

wilde, De

spreuken

uit

en

de

de

Kabbala,

fluisterend

vragen

in

sprak,

twijfelin-

heilige

Schrift

139

de

;

gen

geerde

te

De

in

kracht

hij

de

er

zag

alleen

zieh

heen

door

weder

en

doch

vriendelijk

met

kwam

antwoordde ,

hij

ronduit

dat

»Neen, ben

Adereth

iemand

»Weet

God de

verhoede

dat

der

al

I"

gaan;

de

Kabbala

hebt

in

daarop

staarde

hem

ziel

groot

de

streek een

de

linker

hij lachte,^ Banich den

voor

Saloma

rabbi

heeft,

Kabbala

in

te

het

schielijk uit

zoo

indien

»dat

wereldsche

opwelt,

wat

ge,

bij

bedoeling

slechts

e^ne

eigen

uw

verkeert Dürft

nemen?

onheilige leven

? Zoudt ge

en

dit

ge

?"

dit wagen

vastberaden.

rabbi

längs hij

den wor-

aan.

gevaar

willen

Baruch

nam

niet

indien

;

als

de

op

het

verboden

in

thans,

minste

uwe

in

uwen

vorsehend

oog

het

luidde

antwoordde

Zwijgend zijn

de

echter

tot

ontving

dat

niet,

zijn verzoek

op

verantwoording

uwe

rabbi

verbanning

zieh

I slechts

daarbij

van

»Ja

en

ook,"

ge

gedachte

op

drong

en

Studie

liet

gelaat met

:

ge

van

toegebracht,

boven

vooral

zijn vijfentwintigstejaar

Baruch

slaan

veld

straf

op

vöör

wjden?"

Weet

niet.

gaat

uiter-

gezond

zijn verlangen

,

dag

man

genoemd

wrat

De

deze

een

zwarten

maar

bewoog.

was

ronde

schoon

groote

een

toen

den

zelfs

kon

die, als hij sprak,

ontsierd,

oog

baard

mid-

en

uit ; het en

den

nadeel

weinig

wangen

,

werd

hem

tegen

Deze

stevig

een

weldoorvoed

nog

afhangenden en

met

had

en

Aboab.

"

blozende

gevulde

borst

rabbi

naar

vasten

donderdag

een

was

zijns levens

vele

lijk.Het want

ds^

hij zieh

begaf de

be-

hij

wat

weten.

volgende

dag

waarschijnlijk alles

wisten

ingewijden

hem de

hem

geruime

bij

de

linkerhand

fijn besneden het poos

haar in

van

het

en

liet

lijnen daarvan het

gelaat.

voorhoofd Peinzend

140

vertrek

het

liep hij zachtheid

alles

wendde

hij

,

af

nemen

brengen.

te

niettemin

geroerd

bleef

het

nu

zij

,

dat

vrees

gij

,

in

dan

omkomt; God

wijs.

weg

daag

het

na

De

der

mij

rabbi

het

naar

met

hem

ieder

vond,

zieh

en

toren

een

lantaren

was

verlichtte

banken

in

vertrek

het

was

; en

diepe

deze

vormde

begon

zieh

opening

gereed

schreden

afging.

i)

Vrede

»Uit

zij met

de

de

u.

zieh

hier

be-

acht toen

,

dertig ik

in

den

soort

put

van

prevelde de

Nog

nam.

de

steenen

God ,

bracht aangeeen

ge-

hierbijvoorwas

lantaren

trappen

ronde

het

in

terwijlhij

tot

vorm

houten

de

en

rabbi

hij

van

schijnsel der

matte

Midden

De

dag

lantaren

en

wanden

een

dien

hem

,

bad.

diepte roep

beval

,

Het

ontkleeden,

geheel

begroette

Aboab

dat

gebouw

flauw.

in

ver-

Espinoza

dus

hij

sleutel

nam

slechts

mede

snelle

I"

daar

kale

trouw

zijn

jongen

den

Baruch

dat

het

het te

van-

,

grauwe

regeis

niet

kon

Baruch

opgetrokken.

rond

een

Hij

thans

de

den

u

Kom

leiden.

er

komen.

zag

verwijderen,

geschreven

met

hij

rabbi

i)

had.

opende

en

en

ik

dat

Merimon

Elasar

Mikwe

te

noodig

meer

over

bed

thans

»ik

bij mij.'*

verzwijgen

te

,

tränen

begeeft

gevaar

waarheid

de

tot

eindelijk;

nieuwsgierigen grijnslach.

een

voor

rabbi

geval beter,

toen

Alechem

liij hem

van

in

synagoge

,

hem

het

in

allen

't in

zijnvoor-

van

bijna

was

de

,

^Sckalom

niet

zeide

onderdrukken

niet

den

met

zal

!"

avondgebed

dienaar

bazing

is

en

besluit.

hij bij zijn

alleen

anders

u

Baruch

om

; ernst

,

jongeling

zoo

neder

en

op

aan

De

,

»Wel

malen

eenige

hij hieropnam

van

het

Hij verhoort

en*

bad

mij

142

gebruikelijke spreuk

waken

dat

koning

ziel

mijne

nade niet

rabbi

hem

Kabbala

de

kens"

het

Loria

dat

jaar

hem

met

»nacht

den

Sara

zien

te

,

dreven

die

en

,

beschroomde

droeg

De van

bij wie

de

booze

Wiens

De

hij

in

rolde ,

zijde

ter

de

rechterhand

,

verborgenheden

,

van

Abraham

Henoch

en

mij

over

i)

Omstreeks

nam

hebben

komen

den

was.

vperde

eerst

geschreven

de

ont-

Baruch

stonden. hem

en

waar

gedeelte

dat

en

op-

verbreid en

uw

Almachtige

volgende

Raadselachtige,

onthuld

wezen

Mozes

,

welke

ze

hebt aan

ons

,

,

huidigen dag

uitge-

was

jongeling wierp,

zitten

hierop leggen

God

aan

u

de

:

nazeggen roep

käst

de

naar

zijne studeerkamer,

naar

geboden

tien

in

spijzen

gemeente

tafel

aan

heilige

de

de

de

woorden

lang

geest

bleeken

gansche

zijn gast

uit

waarop nu

»Ik

avond

Thora

de

moest

den

de

bleef

gastheer

laat

door

reeds

roem

den

nieuweUng

verschillende

den

op

gezi^

terwijl Baruch

,

niet

blikken

Isaak

hoofd

zonder

zelfs

,

ziet, ge-

jaars.

des

terwijl zij de

nu

,

tee-

Rabbi

zal.

sterven

,

schoone

dat

des

maneschijn

gebruikte.

wel

zieh

wachtte

in

opgeruimd

zeer

was

avondmaaltijd

dag

durfde

medegedeeld,

den

niet

ge-

waarschijnlijkzou

en

zijn schaduw

laatsten

Aboab

in

groote

Baruch

hebben

die

voluit

nacht

dien

niet

ieder,

schaduw

den

op

Rabbi

leer

beteekende,

nog

loopende

in

had

stierf

«n

toch

leert,

i) zijne

durende

alles

eeuwig

en

en

teruggegeven."

,

Aboab

levend

u,

waarachtige

uwe

hebt dit

wat

vragen

door

gij mij

,

dank

»Ik

:

en

27sten

ovctrgeleverd. geleid mij

September.

,

Laat

opdat

ik

uw

niet

aan

tot

die

Adam, op

den

heilige geest struikele

op

143

"ien

tegen

verborgenheden

uwe

ov^rvallen

gif

licht

het

drogen, worden

doode ,

huis

mijns vaders ik

evenals

en

alle

komen.

omdat

hier

kwalen

Gehenna

Daarom,

-der

de

schaduw

Amen

heerlijkheid

uwer

in

de

deur

haar

hen

de

ben,

eeuwigheid

;

mögen

mij

over

ik

rüste

on-

in den

mij verbeuge

en

het

van

betreedt

meer

geleid mij, opdat

vleugels

uwer

ik

zoodra

voor

voetstap

ook

Heer,

o

ver-

mijnadem

tijdelijkeveirloren

het

eigen

,

groeien

geen

voor

der

dierbaren

lenden ei-

en

ingewand

gebluscht worden,

gras

,

mijn

,

hij al mijne

möge

,

zondig

mijne

voor

verdorren

tong

ooit

mij alle rampen

verschrikken

mijner oogen

opdat

,

nader

mijn

möge

,

ik

Indien

mögen

,

ik

möge

,

schaduw

wil.

bewandelen

ik

dien

weg,

glans

1"

1 Amen

,

Een

rilling

tleekten

hij

hier

hebt, was

»Wee

:

roepen

sprak

ze

woorden

had

te

niet-

keer

denken

Beiden

derricht

en

iedere

beteekenis.

Als

wat

den

dies

die

de

b.

Gen.

optelling

opbouw meer

v.

dat

des

der

dit

dat ,

alles

letter

zin

in

verscheidene

werden

worden

Rachel

Jakob

een

een

,

geleverd lag

iedere

geheime

een

bijdragen, die

tabernakels

zij.In

er

on-

heilige schritt

;

konden letterlijk

11

het

verplaatsing kreeg

en

liggen

niet

29,

onthuld

,

bijbels moest

aangehaald,

zooals

hebben, tot

des

woorden

bewijs

geschied.

was

de

,

plaatsing

omkeeren

begon

nu

en

waarom

werd

begint

punt,

plaatsen vat,

Beth

Aan

ergste

tafel

de

aan

geheimzifinige reden,

letter

iedere

diepe de

de

:

de

met

zieh

zetten

toege-

gij 't gewaagd

terug." het

ver-

gebracht. hem

stem

dat

,

—

had

eind

ten

gezondigd,

dringen;

zijn lippen

en

inwendige

een

hebt

te

meer

leden

de

,

Ge

ul

binnen

echter

door

hij deze

toen ,

Terwijl

hem

voer

de

zougekust

twaalf

hadden

diepere

opge-

stammen

(Num. zin

7),en

verborgen.

144

Zij

waren

klokkespel

slaan.

zou

den

zitten

grond

beschreven

geboden

zieh

omhulde de

stem

vieren

van

het

De niet

zieh

op,

klaagliederen zeggende

Jeruzalem

o ,

uwe

gesteld,

muren

noch

dag,

geeft

u

bevestige

Baruch

toon ten

de

deed

en

naar

donderdag ging

Aboab

nu

weder tot

de den

het

aan

los

Gij,

nacht

ik

rechterhand. ik

zoo

't

zong

hij

dciarop richtte sta

u

boven

houding

hij

hemeem

op,

boeien

de

ri-

de

Indien

verheffe

stof,

hij tril-

aan

gehemelte,

laat

halzes

uwes

Heer

te

vertrouWelrjker

den

door met

en

zijn jongen

klem-

leerling

en

schoenen toen

brachten van

hij nog

iederen

morgen,

Zoo

gaan.

wakende

hun

Hij

(Jes.62, 6.)

hoewel

na,

Onderwijzer

van

totdat

rust,

woord,

tafel, trokken

op

zwijgen nacht

aarde."

alles

ieder

van

Wächters

indachtig maakt,

geen

lof op

een

heb

zij niet

Hem

rabbi

den

begreep. de

den

ook

stelle tot

Ik

2).

l dat

die

aanbreken

synagoge

het

Jeruzalem

beteekenis

gebaar

ieder

zieh

en

lag; hij

met

wij

mijne

doch

(Jes. 52,

sprak

en

geheime

studeerden was,

En

tien

sprak

zong

dezelfde

af

op

,

immer!

rust.

geen

Jeruzalem

niet

noch

o

nis

gedenken.

niet

Jeremia;

Zionsl

dochter

gevangen

en

het

In

Maak

I

de

met

zitten

aan

»Schud

:

ging

en

stortende uit

Jeruzalem

van

zijnschoe*

kleine

een

verdorre

zoo

ik

trok

,

mijner blijdschap!*'

zetel

uw

in Tranen

kleven

zoo

hetweldra

een

»Weenend

:

dat

asch

waar

het

toen

,

terwijl wij Sion

mij

möge

hoogste de

137

Jeruzalem,

gedenke;

ook

deurpost

op,

met

zondehbelijdenis

Babel,

tong

hoofd

aangezicht.

psalm

vergete,

u

het

stond

perkament

alphabetische

lende

rabbi

de

bij

verdiept,

aankondigde,

De

zieh

uit, bestrooide

nen

onderzoekingen

Zuiderkerk

de

van

middemacht

deze

in

nog

aan

het

en

tijd

zij elken

weektotwedc vriend

zet-

om.

145

Baruch

bestudeerde

dat

door

den

aartsvader

Adam,

den in

bestaat,

de wel dit

als

hem

verborgene'*

hieromtrent

leert

slechts

oorzaken

en

in den

de

engelen, naar

de

zwaarte Staat

de

op

melsch

en

aarde

gebouwd

hier

de van

mische che-

der

al het

van

lichamelijk

het

van

oorspronketen

aarde het

zijn oorsprong

(Gen.

der

28

v.

aardsche

klimmen en

däär

reikt

tot

de

de

aan

den

tempel, alles

is, däär aan

ladder

; de

stof

Hebreeuwsche

is

in

den

vader aarts-

die

krachten,

van

hemel,

volgens

of

gebonden. Ruach

de

ieder

stoffelijke

alle entiteiten däär welk

is het model

geestelijken

woord

neemt

12), en

zijne geestelijke verlossing

neder

aardsche

letters

alle

ladder, die God

is de

liet zien

droom

van

Jeruzalem,

op

Dat

vertegenwoordigers

mate

op

doch

onaizienbare

een

God

uit

gevolgen

terugkeert.

Jakob

zoo-

,

en

Hem

tot

als

en

oplossing

dat

afbeelding

is

kende

onophoudelijk bezig

Kabbala,

een

beeld

kelijke hemelsche

de

heilige

aanriep;

verborgenste

het, dat zijngedachten

was

geestelijk leven

vän

»Het

Problemen.

bij de

engelen,

hen

als de

van

ledematen

zijn. Baruch

men

hoo-

mikrokos-

aantal

verschillende

weinig schelen,

even

magische

en

der

in de

geboden

allen

moeten

waarmede

formulieren,

de

alles kon

hield,

werkzaam

en

niets

248

die

bewe-

in

in den

gelijk

een

overeen,

eigenschappen

en

en

en

lichaam

ingespannen

namen

niet

de

met

ook

godsdienst

menschelijk

Studie

komt

beeld

,

joodschen het

het

zoo

mede er

alleen

hierdoor

werd

laatste

Evenals

:

door

zijn. Niet

lichaam

dit

namelijk

dat

schepping/'

vervaardigd

waarvan

is

der

was

Gods,'*

verborgenheden

zijn geheele

leert

Kabbala

aanwezig

mos

»Boek

onophoudelijk

wereld

gere

»De

zou

ziel, ook

ingespannen; De

het

en

Abraham

zijn gansche

ging.

hetboek

Uit

vorm,

de

hede wat

getal-

(ziel)wordt 10

146

bewezen, als

verschillende

de

deel

een

het

de

gestalte Messias de

uit

drie

de

ping

woord,

dat

slang

beeld

eerstgeboren van

zij zieh

waarop

doel

Het

zij zijn.

slechts

wet;

schapen,

mijn

de

volgens

want

(Jerem.

gang

de

des

hemels des

roem

dag

van

af-

den

wiens

emanatie

is de

de

de

echter wereld

ge-

staat

Heer:

nacht

er

Indien indien

ik

,

niet wat

het

zieh

Hebreeuwsch

bijzijnmondeling

brengt namelijk mede,

zulk

met

bediende

eenen

aarde

alle

heb

vastgesteld."

alle

macht

der

,

Aboab in

der

en

diens

die

omzetting

zegt

overwinnaars

geestenwereld?

Spaansch

den

en

de

als leiddraad

van

dat

is

vergelijking

in

met

Rabbi

»Zoo

25):

33,

Adam

zijn, naar

is

eigenaardige

een

niet

openbaring

hetoor-

en

werelden,

wereldorde

,

is

volken,

het

verbond

Ordeningen Wat

dier

schep-

de

God

bevinden,

gansche

der

wordt

de

is

van

vier

God

van

wille

ter

geschreven het

evenbeeld

bestaan

Er

zoon.

Adam

geestelijken of stoffelijken aard

meer

stand

aardschen

het

is ge-

dit

bij

de

dood

Adam

27) afgeleid;

i.

zal

en

hemel;

den

in

breeuwsche He-

welker

zonde

uitdrukkingen

den

hemel,

onder

aardsche

(Gen.

het

van

dientengevölge

De

Adam

mensch

van

den

in

heeft;

veranderde

eersten

die

beteekent,

verdwijnen.

malen

getallett^rsvan

verbrijzelen en

kop

drievoudigen

spronkelijk Cadmon

verleid

den

doen

den

van

Eva

als

de ziel dus

en

der

som

dezelfde

aarde een

De

is

slang

lijk aan

is.

liebben

God

voor

woorden,

Messias

satan

de

beteekenis

Hebreeuwsche God

van

woord

van

dezelfde

deze

dat

dat

geest in den

een

het

van

vertaalde

onderwijs

zijnimmer anderen

onmiddelbaren

; de

om-

hemzelf

door werk

van

leer der

opgeschreven overgeplant

mag

uit

Erira, Kabbala

en

slechts worden.

147

Hier

eindelijk geopend.

streven

kern

het

van

zonderlinge werd

hoofdbestanddeel

het was

de

voor

de

beste

volken

de

tot

nemen

verhuizing de

bonden

de

werden.

hem

gewaar,

der

tijd

tijd

als

in

men

doordringen, ding

des

de

alle

men

satans

het

onder

scheppingsdag," haar

dat

bijnen, het

De

jonge

Kabbaiist

merkte

dacht

Op

zekeren

wist

niets,

nog

alleen

dit

met

dag

de

hem

Barueh

tussehen

verbintenis

een

die

eehter toen

sehoone onderriehtte

juist

den

zesden

vrouw

met

en

leeren

dien

^de

en

bedoelingen

den

rabbi in

hem de

prins eens

kamer

zijn leermeester

verhe-

aarde

verhinderen,

zijne Sara

in

reuet. be-

ouderdom

niet

te

rab-

jaren

zes

dezer

en

Sara

uitvin-

dingen

van

de

de

wilde

een

»Op

driemaal

plannen

s

de

boven

en

scheen

toeh

maar

ven,

rabbi'

brengen

Kabbala

daarom

hebt

Gij

des

ernstig

»is

hij niet

,

leeftijdvan

treden.

Voorzeker,

bij

er

gesehapen;

den

op

moet

hoog

waren

en

men

huwelijk "

lusten

booze

alle

hij

voegde

den

met

,

der

afleggen.

moest

ont-

en

te

oog

ziels-

waardoor

hoewel

legde,

dag

de

ingenomen

zinnelijke neigingen,

waren,

en

moest

verkraeht

verborgenheden

wäre

nen ken-

mensehen

omtrent

,

dat

leeren

geesten,

wäre

zeer

was

tot

plaats

aangaande

te

der

booze

het

den

laatste

zijn toevlueht

men

aan

dit

zelfs geen

heen

gesehiedenis

rabbi

scheiden;

te

begrippen zieh

als

inwendige

juist

hier

onderstellingen

De

van

dat

om

wetten

—

de

dat

hooger

een

omhulsel

ja,

zoodat

ijver, cl^en zijn leerling naliet

hij

heersehappij

hare

en

dwaze

de

vreemdste

en

natuur

in

lossen;.

te

op

en

wereld

raadselen

de

tot

weg

aangenomen

de

om

den

voortdurend

vormde,

algemeen

wijs

en

zieh

trachtte

Hij

zijn spijt

tot

maar

Baruch

zag

te

aan

denken.

geen met

kwaad voor-

aehterliet.

hem,

dat

148

ook

Jezus

Nazareth

van

door

Kabbala

de

geheimen

der

niet

hiervan

het

gevolg

dikwijk

had

Baruch

wat

Reeds

zijn leermeester

Nigritius

aangetrokken

gevoeld schroom

inwendige

een

daar

zou

midden

te

rijk

het

van

juist gij is

niet

niet

immers

verborgen, Hij las

ze

het

afval

macht

verklaring

hij

niet

gewoonte,

En

toch

en

dit

de

met

het

van

mede

invloed

tot aan

dusver een

denkend

een

alleen

pen

te

In

was

het

en

oog

man.

heilig

de

de

van

geweest.

het

de

kelijken

eenvoud

en

op

te

den vatten

hier

inhoud ?

geen

dat

anders,

bijbeU

voorgelicht,. zelfstandig

schrift

had

gedit

die hem

ook

Moest

Was

mogelijk,

als

,

onderzoek

niet

daad

plaats

eerste

onbevooroordeeld

varen

oog

openen^

nieuwen

een

vrij

laten

zeg-

afschrikken.

vond

overgeleverde weer

deze

niet

onderworpen

,

worden?

te

zijn leermeester

door

zijne beschouwing

op

te

om

een

iets

maar

thans

onbevangen

vrije

,

moed

vrucht

ieders

niet

Hij

voort.

las

Hij

kind

een

hij

,

maar

dien

vasthielden.

zulk

hij zieh

Kabbala,

had.

als

niet

Voor

boek

die

liet

ging

van

verwacht

recht,

eindelijk, het boek

der

,

nieuwe

het

laden be-

staan,

verboden

Die

terwijl zij het

sidderden,

vastberaden

doch

het

waarom

op:

kennis

;

En

vruchten

gij niet ?

en

band

testament

veroordeelde.

Stil

der

heeft

toeeigenen

nieuwe

de

was

veld

kracht

altijd terug.

voedzame

met

wie

en

Baruch

waagde

Zijrie banden Dat

u

echter

aanraken?

mögen

doodelijk

gij moogt

:

gen

zoudt

van

in zwarten

zijn binnenste

vrije

,

vermoedde

bibliotheek

de

boek

hem in

rabbi

de

in

onweerstaanbare

zeker

een

zoo

in

bijna

vraag

boom,

een

zieh

hield

de

wederom

steeg

nu

tot

Esseers

zijn.

zou

met

der

De

ingewijd.

was

,

sekte

in

begrip-

zijn oorspron-

150

had

deel

Hij

men.

als

het stond

de

aan

die

vragen

poogde nieuwe

een

God

dat

boven

zieh

er

Christus

aan

verheffen

te

dat

openbaring,

denker

jongen

den

bij

,

achtte

en

geschreven

nergens

versehenen,

was

opkwa-

hetzij door

en

,

zooals

in

Oude

het

onmiddellijk

Mozes;

de

aan

kende die

leerstukken, hier

slechts in

heid.

Het

hoogste,

is

dat

hij

dit:

nadere

ter

lotgevallen

opgeteekende

Zoo

Christus

wat

verklaring

hiervan

heeft

zieh

God

verschillende werden

is,

het

:

levenswijs-

van

Johannes

en

is vleesch

woord

Christus

in

met

zichzelfgetuigdheeft,

van

Gods

tempel

een

lessen

en

aan

binnen.

overeengebracht

kerken

de

zooals

de

oppervlakkig

zeer

'tWas

,

van

maar

tus Chris-

in

had.

aangezicht

buiten,

van

hij zieh

geopenbaard tot

had,

gesproken

dat

maar

aangezicht

van

hem

met

apostelen

openbaring

geen

Baruch

teekenen

testament,

openbaring

geene

de

door

hetzij

stem

een

het

zegt den. gewor-

lijk onmiddel-

meest

geopenbaard. Baruch leven

voelde de

en

leer

soort

een

hij

in

zieh

gekruisigde

geestverwantschap

van

verkeerde

kring

een

den

van

ja

,

die

niets

er

zelfs

voelde

hij ,

hem.

met

het

door

aangetrokken

verwonderlijk

Juist wilde

van

omdat weten

,

voortdurend

en

juist

werd,

alle

van

door

de

oefenen

tegenover onder

uitwendige Hoevele dementen

vorm

zuivere

vele hem

de

zelf

had

zieh

opzichte

leerde

deze

vele

door

in

zijn be-

eeuwen

en

welks

blijven.

zou

van

vervolgd

vrijer

gehouden,

afstootende

ontwikkeling

te

en

staande

vreemd

elkaar

dat

ten

was

des

rechtvaardigheid

volken

schijnbaar werken

hij

was

verschijnsel,

een

Christus

van

onpartijdig

kerkelijke meeningen, naar

en

belijders

hij geheel

omdat

streven

heen

de

den

en

ontbindende

jeugdigen

mensch

151

in

band!

de

doet

weder

en

dieper

in

kracht

en

evenals

voedenden

den

hem

wekt de

in

tot

nieuwe

vruchtbaarheid

En

öp.

ook

neemt

en

zijn groei-

en

ons

dieper

bevordert

bodem

buiten

natuur

al

worteis

drijfthij zijn

wuiven,

heen

boom

jongen

den

lentewind

de

Terwijl

ziel

de

veel

,

zieh

in

anderen

hij

aan

Baruch

zieh

blijkbaar

het

het

rijpen.

verdiepen

die

zijn

en

meende

de

hij

oplossing

zou

verontrustten

nieuwe

echter

;

onbegrijwegwijzer

hij een

nieuw

op

en

,

spoedig

,

hem

dit

en

omdat

aan

door

die

moest

raadselachtige

zijngeest

steeds

werd

Menigmaal

te

Het

,

zijn gekomen

te

bleek

een

duistemis

in

en

achterliet.

AUengs

Baruch

begon

worden

rabbi

te

verlangen,

te

hij zichzelf

dat ,

den

en

hij eindelijk

dat ,

vragen

vervangen.

onzekerheid

bij

hopen duistere

spoor

dwaallicht

te

tijd geeft

altijd weder

hier

hem

onbegrijpelijke

pelijkheden op

de

Kabbala

der

ongevallig.

niet

trok

de

van

doch

slechts

eenen

magister verliet,

den

van

Studie

;

ontwikkelen

het

doet

en

de

in

altijd bleef

vinden

den

,

geheimzinnige nog

of

in

weer

openbaart

bibliotheek

de

weer

hem

was

buiten

naar

wasdom

Als

aanstonds

niet

,

vorm

den

er

zieh

dat

op

kunnen

had

opgaiegd,

staken.

Dit

juk bevrijd

het

van

zijne bezoeken

en

buiten

geschiedde

zijn

toedoen.

Bij

begaf sloot

gelegenheid zieh

om

dat het

in

noorden

rabbi

Op

Isaak

werd

dus

zee

Aboab

zieh er

hierbij

rabbi in

doodelijken

vestigen

te

,

verzamelde

zieh

een

,

dolfijnen Aboab

reis

op

aan.

verhaald

,

menigte

Brazilie

van

,

zieh

kolonie

joodsche

een

en

zieh

angst;

bevond. alleen

het

rondom

zeemonsters

Alle de

schip,

schepelingen

rabbi

bleef

waarop

verkeerden

bedaard.

»Ziet,

152

die

in zeide

hij. En

golven want

is

nog

Hij wierp dra

blad

een

verdwenen De

wijd

afscheid

Het zonder

jonge

geleerde

gemaakt.

zetten

wachten,

verlossen

wonder

groote

niet

werd

kan."

vloed

en

haars

vaders,

wel-

beleven.

meer

,

vele

haar

zelve

had

gekost;

tränen

had

bekennen

willen

want

de

,

indruk

buitengewonen

een

ziek

hun

stierf

en

het

in

het

was

had

zieh

landverhuizers

de

u

de

door

ge

bruisenden

zijd verbreid

werd

Zij

dit

Baruch

zij 't

dat

mocht

en

van

moet

ik

dat

den

in

die

stem,

stil ; nog

,"

gevaren

gedrochten.

Sara

spoedig

luider

gekomen,

papier

de

schoone

dat

niet

tijd

goddeloozen

met

»Houdt

werd:

de

der

riep hij

daarop

weerkaatst

zielen

de

zijn

monsters

noorden

eerste

de

gedurende Brazilie

van

werk

in

te

graven,

Toen

reis.

voet

land

aan

hun

nieuwen

den

hart

haar

op

nog

,

onbekenden

bodem

schoone

en

graf

een

kind

te

plechtigheden

zinnige

die

bij

men

begrafenis

de

,

Kabbaiist

in

acht

werd

nam

thans

ook

geheim-

de

Volgens

legden.

rüsten

zijhet jonge

waarin

de

van

een

schophar

ge-

,

blazen de

bij land

der

opstanding dat

als

Kanaan als

sche

op

Nigritius. hem

kwam

din

bericht

dat ,

het treden be-

een

jood

het

bazuingeschal

was

lang vervlogen

uit

tijden

al het

tijd, wanneer

aard-

—

rabbi

zieh

Aboab

het

Vrouw

uur

gewone

Geertrui

ingescheept,

had de

naar

Omzand

de

woning

van

huiswaar-

,

echter

reeds

,

het

van

spoedig

dien

tot

In

weerklinken.

,

zieh

Baruch

magister

nadat

dagen

paar

begaf

reeds

zijn voorbijgegaan.

zou

Een

voorbereiding

een

,

voet

herinnering

een

,

en

den

die

bazuinen

de

van

zullen

dooden

dus

weergalmde

,

afwachting

door

nooit

nog

,

uit

in

waarschijnlijk

,

zij den

magister

op

den

heden

dorpel morgen

tegen dood

met

op

,

153

zijn bed

hadden

Baruch

ging

het

op

gevonden. boven

naar

den

van

dnikking

lag

Zoo

afgestorvene droegen

hem

voör den

waren

ontvallen

die

wezens-

bonorum

finibus

dan

nu

schatten

de

welke

meedeelen

zouden

,

menschen

zenden

hem

voör

stervelingen wegen

tijd hun

nagelaten,

heeft

terwijl Baruch

aanwenden kon

Zijn geweten verlies

de

hoog

in

gelukkig daartoe harte

dit

moest

verbeugen

stilte

in

hij verbeeldde

had

verzet

als het

tegen

hunne

zoo

mensch

eerste

een

weer

wäre

voor

was

anders?

hij echter

Kon

dat

zieh,

straf

rechtvaardige

een

bestemd

hij dan

zieh

ganscher

aan;

uitkomsten.

geprezen

Was

zieh

diedevoor-

verworven/

leidslieden

hij

längs

,

pogingen

van

hem

klaagde

dier dat

zonde,

niet

hij had

hetgeen

over

het

toch

nieuwe

dui-

en

schatten

voelen

en

telkens

zieh

en

geestelijke

de

moeite

eenige

zonder

erven

Hoevele

hadden.

verworven

effen, gebaande

bezit,

et

leidslieden

de

eens

op

,

de

uit-

opengeslagen.

jongeling

hem

de

vriendelijke

een

de

blik

laatsten

zijn leermeester;

van

gebrand.

nog

een

nog

zijn lievelingswerk Cicero

;

malorum

wierp

en

verstijfde gelaat

trekken

had

Zijn nachtlamp

,

te

zijn, niet

eengegaard

bezwaard

hebben,

hunne

aanwijzingen?

eigen

gemoed

en

der

^leeren wien en

wetten, wat ,

een

door niet

hij

Moest

uit

de

dwaalweg

een

op

dan

kennis

zij

waaraan

zijn eeuwig

heil

slechts

de

diepte

door

zijn

van

menschelijke

natuur

is

kon

waar

kloppingen

hij zieh van

al

önderworpen, ?

bevorderen

datgene

Moet

ieder ,

goddelijke openbaring

woestenij,

gebracht

,

ten

deel

alleen

zijneigen

valt, zieh

uit de

terugtrekken

woelige menschelijke maatschappij

sehe

de

uit

der

bij-

voorgeslachten

de

hetgeen

op hart

de

wereld

hem

den

in de

waant,

drukke doodwaar

tijdafmeten

?

NEGENDE

HOOFDSTUK.

LUCIANIST.

DE

Een

nieuwe

wijs

bij zichzelf

afscheid

aan

ons

te en

hoe

op

;

weeg

Baruch

nu

valt

nog

zaken niet

al

aan

moet

het men

gemakkelijk het

kracht

nieuwe

met

innig wij

,

vele

van

in

verandering

een

scheiding

zieh

dringt

terstond

die

*

nemen

telkens

want

niet

leven

alledaagsche

ondervond

,

brengt

,

dit

denken

van

dat

,

bewustzijn gehecht

oude

zijn. Op

den

verslagen ik

eer

leven hem

Drie

verloor in

malen

glas

of

zondaar

een

allen

in

dronk

water

en

de

zijn —

werk

begon

betrekking zieh

te

ofeindigde;

enkele

geen

maal

hebbende

nisten

zondenregister

op

had

en

of

zeide

het

,

had

gestaan. als

brood

at

bij ieder

hij het

;

als

hij

voorval

,

voorgeschreven

verzuimd;

—

hij een

,

stuk

een

echter vriend

buiten

daar

bij elk genot

hij

gebed

legde

;

Synagoge

met

mijsterven,

trouwsten

zijde

ter

Baruch

Hij bleef

zijn

gevaar

appel

een ,

! laat

word."

daarenboven

nood

daags

God

»Heere

goddelooze

nog

had

Verzoendag

gebeden:

gemoed

en

die

Grooten

laatsten

en

'savonds,

alphabetisch

,

daarop als

hij

gestelde

,

sloeg

zieh

bij

ieder

woord

als

een

155

berouwvol in

zondaar den

tot

en

kwam hem

toe

moedwillig

gestolen den

?

opgeteekend

der

vergeving Wat

zonden

anderen

? met

waaraan

,

die

zondenlijst

mij alleen

voor

Hij hield

nenste.

»Wanneer

in.

hoe

;

Baruch

toen

in

hem

vöör

nogmaals

in

echter

de

zeggende

,

het

vastgestelde

door

David

geuite

of

vreemden

in

woorden

er

Dit

niet

zoo

ge

in

weer

kunt

nood

geschiedde toe

van

echter

kwam,

in

zijn Schepper

schielijk als

anders.

de

ge

eigen

uw

machtwoorden

van

zelf

hem

anders

gekozen

Ismgen

het

hem

als

dan

gevoelde

toe

werd

op

droefenis

en

? Moeten

door

niet

aandrang

ver-

?

geroepen

en

de

u

f Hoe

door

slechts

voortaan

Hebt

nemen

eerst

wijze

gewone

trad

,

eindelijk

,ondertusschen hem

dan

uitdrukkingen

en

bidden.

mond

wakker

onbedwingbaren

een

den

het

en

toen

hun

in

de

,

begeven

mannen

gevoelens

worden

Hij besloot

hij

andere

woorden

godsdienstige

hierheen

uur

:

sliep rüstig

zegt

bevond

lag opgeslagen

hem

tot

zijnbin-

twijfeltot zwijgen

den

Synagoge

door

dus

in

en

op

twijfel niet,"

men

de

voor

gij

stem

een

zijn gebed

zoo

brengt zieh

ochtendgebed zoeker

midden

rede-

—

wilt

wederom

gij bidt,

Sirach

Jezus En

? klonk

uitwisschen

dus

menschheid.

gansche

misdreven

staat

,

Israel,

geheel

voor

verkeer-

iemand

,

woorden

ge

geroofd

ooit

ge

opzet

op

de

daden

Hebt

,

niet

van

door

echter

fluisterde

en

zaken

over

hier

hij bij zichzelf, ik bid

neerde

aangeslopen

gemaakt

bid

Ik

—

nachtelijke stilte

,

zooals

gegeven,

sliep hij rüstig

eerst

die

uzelf

gezondigd

,

raad

In

ge

hebt

schuldig

dan

;

ongemerkt

en

kwelt

Waarom

:

nooit

u

door.

morgen

twijfelzacht

de

borst

de

op

hij

God

tot

er

te

,

tijdniet

en

toen

,

duidelijk, dathij

vervreemd

was

Welnu

;

waartoe ,

hij

vond

heeft

?

156 •

ook

men

eigenlijk

tot

zichzelf,

God

alwetend

de

woorden

gedachte

is

als

—

zeide

noodig, alleen

voldoende

moet

Hij *t is

I

hij vervolgens zijn, als

Heiaas

—

hij

,

kon

niet

bidden.

meer

Dit

denkbeeld

terwijl hij

drukte het

aan

diepe

züchten

liepen

hem

de

»Houd

den

op

wist

mijn

het

hart

loos

zijns

in

de

zijne

klaps

ling

de

naaste

had steunde

en

binnen,

trad

heelmeester

wezen-

heel-

melodie

hield

zieh

onledig

band

zijns

de

opende door

met

zoons

deur

en

vreemde"

een

zijn pleisters

van

Eens-

ophouden.

zonder

gevolgd

met

als

en

de

Mirjam

;

zwaard

politicus en

koude

de

Hij

kamer en

Oranjeklant

de

den

en

de

zieke

de

Silva

De

»ver-

helpen/'

ons

Zwijgend

Nassauen

genomen

zweeg

Salomo

in

van

pleisters maken;

;

tränen

tweesnijdenji

een

zijne legerstede.

aan

Wilhelmus

:

als

doorboorden.

Flijns floot

meester

heete

zijn vader,

zal

Hij

woorden

zoons

deze

zat

het

deze

," zeide

zoon

God.

goeden

hoe

niet,

gezeten

was

en

op

,

wangen. ,

trouw

zijne borst

ziel

de

op

zijn vader

van

uit

bedaard

u

zwaarder

nog

ziekbed

weiden

over

hem

verdere

en

ge-

reedschappen. »Ik

hief Dr.

wilde de

de

Silva den

van

zaak

liever heb

»en

aan,

Ende

verzocht ,

Zijt gij sterk

genoeg

»Ja Gods zieh

Baruch

er

wel," band."

bij

het

op toe

niet

alleen

dus

mij nemen,"

op

collega,

mijn geeerden

mij bij de operatie bijte

oogenblik

toe

bereid

voelt

en

staan.

ge

u

er

?"

antwoordde Een

de

min

deze

woorden

had

dien

of om

opgemerkt

zieke;

stel

lippen en

meende

van

mijn

trek

spottende

meer

de

»ik

den uit

leven

in

vertoonde

vreemdeling. dien

glimlach

158

den

rondom

en

doen

een

vermoeden.

levendige

weten

den

op

,

kracht van

den

om

de

vrije

en

Latijn uitdrukte,

De

af;

den

van

bijna Baruch

lang

het

in

gelukkig

verwachting

patient

onrust

levendige

en

hij

toen

niet oude

De

voorstelde

hem

,

onderricht

wetenschappen

met

geest

bleven.

verborgen

dankbaar

veel

gelegenheden

deze

bij

blik

klassieke

de

zieh

zijns vaders,

ziekbed

,

in

zoon

benijd

zijn allengs genezenden

sprak

recht

hij

waarop

het

niet

oogen

voorzeker

hem

alle

boven

inwendige

was

zijn

denken.

liep

zijn scherpen

voor

d'Espinoza zijn

kunnen

en

zelf te

het

zijn woorden

om ,

kon

had

en

bij

dag

wiens

Baruch

hij hier,

bezocht

,

sloeg

als

Ende

iederen

knie

wijs,

kunstbewerking

nu

,

de

op

af

zijn collega

zonder

weer

gemakkelijke

had

Studien

zijn

aan

dan

en

afwenden

vreemdeling

-

die

de

gunstig

man

,

zetten.

te

Silva

on-

stak

overige

kleinen

de

waren

oogen

het

voor

den

van

,

of

bij

doch

van

greep

arm

klem

en

;

gebaren

bij zijn jas

eens

diepliggende grijze

beweging

leeftijdhadden

gevorderden

meer

bedaardheid

uitwendige de

De

in

ophoudelijk

bij

neus

te

gen mö-

geven. Baruch

ning

het

aan

eind

den

geneesheer

niet

de

en

Jeruzalemschen Baruch

was

had

wo-

de

van

ver

,

Olauskerk

den

diens

naar

Warmoesstraat

der

,

St.

drie

alleen

malen

anders

degenen

de

Op

zekeren

voorbijgekomen gespuwd

van

en

dag Chisdai had

Baruch

doch ,

bouwmeesters

zeer

ver

het

van

,

model

die

afgeweken.

waren

mogelijk ,

is.

model

het

volgens

gebouwd

grond

dat

opgemerkt

ook

den

,

hier

Chisdai op

die

kapel

tempel

met

oorspronkelijk

zelfs

dus

vergezelde

den

zijn ," had Talmud

»Hoe

zou

dit

hij er bijgevoegd, kunnen

verstaan ,

ter ech-

"want

zieh

im-

159

onmogelijk

mers

het

,

schen

Hij

bouworde

de

over

tempel

atmosfeer

het

binnen

uit

wing

woning

als

het

hier

zieh

al

in

frissche

klonk

hem

huizes

voerde

liet

zooals

bij

in

een

het

bad

den

tuur

schoon

tinten

van

Kleine

geleerde

de

op

kanarievogels

anjelieren potten

in

gers gen der

lelien

tot

de

zieh.

vriend

en

anemonen

ramen

voegde

van

de

maakte

schilderstukken den

muur

en

kooien

lieten hunne

zieh

op

der

ze

tulpen

,

voorbijganbij zijn jon-

weer

al

hun

sierlijkebloem-

de

schoonheden

opmerkzaam;

bevochtigde

door

,

blik

rood

en

Rozen

den

na-

kästen.

afgewisseld

in

hij hem

,

wit

de

gewreven

stonden

geneesheer

on,

volgens

gezang.

trokken

en

Toen

verschillende

hij zelfs

,

Vlaamsche

van

vergulde

airtjes hooren

,

voor

wölk

een

landschappen

blinkend

schetterend

aangeboren

,

zeeschuim

muur

trouw

en

,

eigen

door

borstbeeiden

prijkten

marmer

buiten

van

half

,

Verscheidene

Venus

eene

het

vruchtstukken

en

weergegeven.

geaderd

beschou-

tot

uit

tegenovergestelden

,

vergelijkelijk

Fraaie

,

Semele

eene

groote

verleidelijkvan

däar

;

te-

,

bloem-

stillevens

door

alleen.

lokten

schoonheid

ginds

aan

omgeven;

nieuwe

huisdeur

de

poos en

kleuren

van

volmaakte

stijgt;

opwaarts

binnentrad.

zijn leerlingeen

wanden

Leda

eene

in

zij

a^u'd-

meisjesstem

reeds

hier

hem de

frisch

en

den

geheel

,

opvatting

be-

weinig

zeer

arts

een

daar

hemel

of

den

van

wäre

een

bedekt^n

:

hij

,

en

schilderstukken

den

wendige in-

en

,

des

heer

De

de

van

gezang

begeleid

orgeltonen

kamer

hier

zieh

;

gemoet.

hij

toen ,

bewoog

in

hemelschen

den

van

uit-

maken,

tempels

slechts

bekommerde

evenwel

Nu

meer

beeld

oorspronkelijke

echte

Staat."

Jeruzalemschen

des

gedaante

de

juiste voorstelling van

een

enkele met

eeA

nam

natte

160

Ueuren

de

om

spons

des

beter

te

uitkomen.

doen

te

,

hield

Voornamelijk

rijk gestoffeerde Ruysdael voor

geruime

een

landschappen

Nikolaas

en

Baruch

hij zieh

naar

dat

vertrek

ander

bijna

dezen

,

in

meer

verbazing

len

doozen

en

allerlei

van

kleine

hingen

vorm

hout

van

kenkasten

distiUeerkolven

hoop

hier

tusschen

de

lessenaar

stond

toch

wezen

stelen

met

Boven

heerschte

boe-

kamer

de

lag

bladeren

en

een

van

overladen

overal

naar

vertrek

zekere

een

eike-

verdorde

slapen gewonden.

de

het

men

schrijf-

groenen

Baruch

zag

zag

goudpapier

van

een

;

om

ook

;

den

buste satiricus

zelfs

de

hoek

een

schepter

marmeren

en

op

op

van

kwamen

een

belangstelling

vol

hoe

;

waaruit

zaten

,

Griekschen

groote

rond

;

vingers.

een

den

was

Met

beenige

in

retorten

voorschijn

te

geraamte

groot

een

krans

en

planten

gedroogde

boven

kant

eenen

kapel-

en

vogels

die

den

papier

grauw

kevers

,

Aan

pronkten.

stonden

boomen

gesneden

glazen

waartusschen

opgezette

nog met

,

opgezette

met

rondom

waren

muren

soort;

en

,

groote

De

aflbeeldingen behangen

anatomische

kastjes

bracht.

hij

ging

Vervolgens

—

twee

Jakob

zijn tijdgenooten

van

Berchem.

een

bij

op

poos

orde

alle

kanten

ook

mocht netheid.

en

,

»En

"

dus

ook

—

met

plaatsen het

commentaren

hem in

,

nam

zoozeer

in

zijne kästen

De

de

omdat

te

een

officiister

boek

hand

schudde

Baruch

minder

en

echter van

bijbel-

met ; hier

Van

zijn."

te

zijnleven

men

enkel

zijne overdenkingen naar

leermeester

»kan r

godsdienstvormen

wereld

andere

niet

hij Cicero

vertalen. niet

en

—

dan

doorbrengen

,

geheel

stoorde

hij bij zichzelf,

anders

wat

een

was

dacht

den

daar ,

zoeken. liet

Baruch

schijnt Ende

hij bezig

Eindelijk hieruit

dikwijls hethoofd, het

Latijn afwist,

161

dan

hij

kon

verwacht

als

den

schrijver

doeling

hij,

gelijkingen begreep

den

die

las.

hij

den

wist

omsprong

hij slechts

Kon

ook

al

uitwerkte.

dat

spoedig kon

in

nu

zijneigen den

dezen

een

anderen

niet

zoo

ver-

Ende

leerling

bloesems

jaren

,

en

schielijken

Van

met

be-

de

volgen. Hij vergeleek hem

verscheidene

reeds

hij

,

een

dikwijfcs gebeurde

te

schrijver voorbij strevend,

ook

alle

uit

of

volzin

den

maar

onderstellingen

gedragen

wonderlijk

gedachtenloop

hij

doch

;

geven

geest,

,

dien

leerwijs

gewone

had

onvoorwaardelijk

zijn vluggen

verachtend

,

dan

en

dan

boom

niet

hij met

,

te

weer

dat

omdat

naastenbij

ten

opmaken

duidelijk

de

wel

grammatica

woorden

het,

dit

men

,

der

vormen

paar

daar ,

zeggen

met

had

bij

een

vruchten

en

bodem

niet

moest

den wor-

,

overgeplant. vorderde

Hij licht

zou

intusschen daar

meenen,

derzoekingen

het

anderen

van

wel-

men

bijna altijd door

onderwijs

mededeelingen

en

schielijk, als

aard

on-

af-

werd

gebroken. Banich leermeester

te

van

schudde

de

hem

vertelde

en

gewoonte

dokter

had

verloren.

in

hoe

merkte

zijn

hij

de

verhaal

dit

Bij

doch

lachen,

het

stellen

te

openhartig,

eens

bidden van

vertrouwen

spoedig,

zijn leerling hinderde.

dit

dat

allengs veel

begon

»Neem

mij

denken

dat

niet ik

u

Ha

uitlach.

hij,

zeide

kwalijk,"

ha

I

»maar

In

ge

het

moetniet

gekkenhuis

te

,

hadden

Milaan

prachtexemplctar

een

we

Narcissus.

zijn hoofd :

zonden

en

Heilige !

—

en

lag

geheelen dag

den

Christoffel

sta ,

ha

ha

Hij hing

!

als

men

op

mij bij hem

van

zakdoek

een

de

en

vroeg

gisch-philosoph theolo-

een

over

knieen

te

den bid-

vergeef mij mijn :

wie

en

^

11

waar

162

toch

is

zakdoek

Christoffel

heilige

die

het

van

? ^dan

gelaät^en

stcmd

tiijop

namtfen ,

tiq) opplecht^entoon

zie

:

,

adnschmiwt Ik

ben

men

ge de

waättzin.

God

verbidden? hfet

of

ander

als

dus

ander

geen

döor

öns

levensmoed

de

door

doen

er

menschen

dat

'

of

God

laboray

beschou-

zieh

in

het

zijn ziel

vervuUen.

andere

Hetspreek-

door

is

uit

werk

een

't immers

Kan

ik

dat

door

philosophie

Maak

goed.

even

udus

laat

zelfetandig zijt geworden,

ge

ter ech-

nu

kapit-

een

vroolijk

en

wees

er

sedert

Het

howien,

dat

noodig Des

de

kan

haar

ze

den,

Hij

studeerde

vlijtig in die

werken, hem trent

inlichting

'hij

wanneer

hangen

ook

en

worden niet

heb te

om

voorgezulk

met

on-

moet."

grijze Baruch

wist dezen

van

de

fonkelden

oogen

hem

dag

niets

af

hem

hij

had

deze

te

antwoor-

eenigszins terug.

natuurkundige

van

terwijl hij

,

sche mathemati-

en

ontvängen behoefde

,

zijn eigen

stilzwijgen.

zieh

trok

niet

gedacht

genoeg

dat

bezoi^d,

het

aan

levenstijd

kleine

maar

niet

besten

dokters

sprak.

ben

niet

verbeuzelen

woorden

ik

dan ,

hoofd

jeogri

gefemel

,

deze

;

twititig jaren

dan

meer

bidden.

opgeruimd

en

lezen

te

niet

het

en

metnieuwen

weer

anecdote

of

logika

over

er

verdriet

,

tel

een

heeftmen

zoo

en

dan

zoogenaamde

eene

leerii^in

e^enlijk mcthetgcbed?

,

te

dicpe

een

?

maaraLs

,

mede

levendust

en

allerdwaast,

laten'ompniten.

et

oogmerk

voorhoofd

iiBgn

domste

zou

ora

neergebogen,

kommer

de

örtgerijmdheid

een

bovendien:

zegt

todi

zelfs

Maar

opzicht

woord

ligt

wilfmen

om

^tls

-—

nadenkt,

over

Wat

dien

-^tialenkiaiis

den

Ghristoffel!

heilige goed

er

wen

tiiet

,

maar

vroeg om-

,

zielstoestand

bewaarde

hij

voortaan

het

163

De

geneesheer

verstond

echter

de

kunst

door

vertrou-

,

welijke mededeelingen »Tk

ben

ook

uit

vertrouwen

evenals

eens

gij

,

zeide

geweest,"

hij

zulke

in

ward twijfelingenver-

,

zekefen

op

lokken.

te

dag

Baruch

tot

»ik ,

weet

ook

er

mede

van

vooroordeeien

jaren

ons

spfeken

te

hoe

aangeboreh

onze

,

lang bijblijven

zelfs

en

nu

,

terwijl ik ik

mij

er

mijzelf nög

het

gevolg

ontworsteld

aan

dikwijls

is

het

van

dien

op

hebben,

te

meen

geest

nog

betrap

uitsluiting

van

,

die

,

geloof

dat

alleen

men

de

waarheid

,

bezit.

Ik

ben

niet

zooals

vrijheid

Het

roömsch-katholiek

äemie

als

't

—

in

op

die

geheel lag

ze

voelen

het

?

toch leven

de

zaak en

van

het

men

de

ten

en

ik

die

Leidsche

aca-

ävond ,

lang

zitten

Toen

werken, ik

de

nu

verlichtende

tig rüs-

bij mij

vraag kracht?

verteerd

het

met

zieh

en

ziel

onze

leermeesters

Het

het

zonder

ook

eens

verbreid

vrij algemeen

noemen

in

weer

versterkten

verbrandingsproces

minste

ge-

,

reeds een

Als

zekeren

op

plotseling

Mijne

,

Icän

zieh

Indien

wäre

de

aan

dfe

tot

eigenlijk

en

bewoog.

oj^ebrand.

was

voedingsmiddel

trouwens

dat

mij

had

—

drong

opgelost.

het

ik

inschrijven

gebleven

wijs gesteld

in

,

nu

het

heelal

het

mij

is

heeft

vuur

op

bed

mijn

Waar

:

licht

mij hiertoe

had

hemelvaartsdag mijn

bijbel zelf

zonderlinge

een

die

laten

Student

was

zoodat

was

aarileiding,

loovig

den

,

gekomen.

nietige

zeer

door

gij

,

geZoo

was.

rechte

van

,

nochtans

te

gevoelen het

stof

begrijpen. is

noemen,

oiltvangt

Datgene niets

dan

zijn voeding

wij ziel,

wat

ken den-

verarbeiding

een

Stoffen,

door

zoo

,

tastbare De

ker;

eene

de

als

ontastbare

en

keert

wederom

tot

,

verduwt

mensch een

met

moeilijker, de

opgewektheid

de ,

ander

ander met

stof

terug.

gemakkelijtegenzin.'*

164

bestaat

waarin

»En

dan

voortreffelijkheid boveit

onze

dieren?"

de

»Wie

zegt

dat

u,

hebben

voorrechten

töch

zooveel

wij

wij

,

zijn samengesteld

Stoffen

als

Stoffen

ontastbare

:

voortreffelijkerzijn? Maar

waardoor

Heuren

inwerken.

ons

op

melijke

b.

OS

gedeelte

ste

hij

is

lomp

dan

men

mensch

wegen-

het

het

Bij

een.

achthonderdis

't

dorn

een

slim, omdat

maar

iemand

Krijgt

onnoozel

leven

dat-

van

noemt.

heeft.

hij

een

meeste

hoe

—

hiernamaals

kau een

en

voortbestaan?"

eeuwig »Dus

gelijk

den

daardm

en

wordt

van

krach-

nauwelijks

,

beuzelen

hog

klanken

geest

hersenpan

dan

hersenschudding

zoogenaamde

zijn geheeleUcha-

onbeholpen,

en

betrekkelijk gfoote

een

een

hersens

fijnere

en

van

en

zijn gewicht

olifant

de

dier;

de

van

van

ook

verstand

men

bedragen

V.

hersenen

uit

wij

de

geluiden

»hij dan

,

wat

ook

vijftigstedeel

waardoor

zwaarte

bezit,

gene

De

het

dan

dikwijls meer

daar ,

,

,

tiger

zeker

het

zou

toe

zooals

eigenen

te

gij

bestemming

onze

dit

en

zijn

ons

verwerken

te

zooveel

mo-

,

te

—

verduwen,

noemt."

het

»Ongetwijfeld." had

»Ik

niet

ben

»Dat

blijdschap

ik

haartje

;

egoistisch waart/*^

zoo

overige

goed

bloed

en

te

alles

van

den

in

wölken

laten mensch

bevorderen,

is en

de

geneesheer

gemeenebest

voor

godsdienst

voor

goed

dit is

maar

niet," antwoordde

mijn pruik willen

van

hoogste en

ook ik

zou

overhebben

Staat

gij

Baruch.

hemam

en

dat

gedacht,

en

geloof

krommen. is

het

zou

en

ik

Staat

geen

Hetzekerste

welzijn

zijne bestemming; onzekerheid

; »met

gehuld."

van

voor

den

het

166

bijgeloof kan

Het

noemt.

lijken ; dikwijls laat dat

bete

harde

een

hij

bij

men

geruime

een

u

enkele

een

tand

hoUen

een

tocht

tot-

rust

met

poos

verge,

eensklaps. als het

u

,

maakt

ratend

wäre

trekken

patient slaat

de

—

,

laat

en

het

zonder

belpen zien en

,

brengt

,

die

helpt

weelde »Als

dit

het

lacht

Heb

»De

beste

Talmud.

jder

Zeker

zulke

denkbeeiden

»Wat

kan

mij

de

als

de

en

»Dan

drinke

bezit

de

en

voor

ja

een

duid

joden

u ,

,

ko-

hemelsch

een

gaarne

aan

;

Waarom

aardsch.

beters

hei

de

staat

—

indep

er

ook.

heelmeesters

toenmalige

gij nu." schelen?

wijze Salomo

onder

de

was

mijn vriend.

is

ook

daarom

zegt

en

Mozes

Uw

dat

zon,

dan

aan

hunne

in de

een

Hij

zijn Premensch

vroolijk zij."

en

zouden

beantwoorden

maar

niets

u

in

Talmud

uw

begrepen

ete

gij

hadden

het

is

helpen.'*

menschh^d

der

,

komt

heeft

daar

te

het

naar

heeft

doel

artsen

;

:

niet

gelijk?"

geen

staatsman

diker

—

dengeen

men

zich^elf

om

goederen

dat

groot

leven

dat

streven

bij gebrek

,

ik

ruk

een

geest?"

kwade,

ten

opbouwt

ge?

het

bepaald

geen

niet

ninkrijk

al

heeft,

ideale

den

van

wil

mond

deel

zieke

echter

is

niet

de

wil

,

derhalve van

zenuw

een

den

,

moed

den

vermeerdering

ik

best

of

in

even

het

aan

,

»Gij«verklaart

een

slex:hts

't erniet/uit,

gij

lijder ni^emin

den

te

in/tgelaat,

rukken

te

Wie

doen.

zijn nijptang hij ; het

is

weg

uit

hij hem

dat

zegt

,

mede

te

aan

kri^

dan

uit

hem

het,

banden

de

met

u

zitten,

tandvleesch

hoofd

het

in

gedeelte

een

ge

Beproef

pijn.

van

de en

dieren waren

het de

best

bestemming

die

weekdieren

alleen

,

een

maag

bestaan,

de

volmaaktste

van

alle

schepselen."

uit

1"7

»Neen;

ajn

ik

stem

heeft

de^ mensch,

maar

tach-

vQQjrrecbt

6en

kui^nen

vrool^k

oob

dieren

de

dat

toe,

hw

h^vm

,

vooruit

niet

;

lezea

kan, kan

en

Ö9t:

hijjreehjQp

zoodät

gaat

haj weet,

mededeelen

wat.

wat

hem

Wi

gejsohie^

hem

envpQr

m^

er

hij schrijvem

daii

en

is

vooi;gevaJlen.;

is

,

mensch

de

neen:

Lucianus,

dät

Griekenland

bovendien houdt

ons

't Is

schrandcrste

ik

wereld

geeft

heb

frisch

en

ben is

de

opmerkelijk

)"

Inderdaad

dat

iets

Dan

verstandigs

beweer

goden

't

:

deze

;

worden

en

lachen;

het

Staat:

mud Tal-

den

met

weer

bevatten

I Ik

nooit

echter

ga

verrast-

nog

kunne»

en

nc^

verder

eja

hoven

de

ook

niet

menschen

de

van

toch

boeken

dikk^

die

voorrecht

een

hierin

geschreven

schijnen

te.

is.

lichaam

ons

mensch."

den

van

ook

gij

waarin

?

in

werking:

noodige

,

voorrecht

ondei-vindii^g';

van

gezond."

overeenstemt een

tiß^-

onverga»teli|k alshe^tlacheAh.

zoo

,

is

zeepbell^

man

een,

en

gelf^el

van

mannen.

meestal

hebben

anderen

mij,

ter

genot

»

de

;

Democrilu$:

lachen.

kan

de

waren

Geloof

jaagd. geen

alleen

dus

lachen." »Laten

wij

Baruch

hem

in

bij

vooreerst

ons

de

rede-

»

.

Wat

bepalen,"

menschen

de

volgens

moeten^

"uwe

viel

opvatr

,

ting,

de

doen-,

armen^

bevocbt^nt,

tränen

die

de

hun

korst

ouden^,

zieken

dikwijls

brood

zwakken

en

met voorr

,

wie en

nooit

iets

vreugde

in

»Maar ook

hun

den

genieten hen

voor

2"Zijmoeten. pen

te

te

te

en

lachen,

valt?

Waaris

troost

vinden?"

gelqkk^.zijn"

in

het

geloof

en

troost

schep-

godsdienst." als.

geen

zij

nu

vasten

ook steun

tot meer

inzicht

komen/

biedtf"

en

het

geloof

168

»Dat Ten

is

allen

helder

niet

tijde zullen

inzien

ven

dat

en

denken

te

;

de

is

ook

zoo'n

;

slechts

er

het

enkelen

best

alle

verstand

toom

kunnen

zou

En

ontbreken

dat

en

haar

men

schaar

!

ziel

de

dus

de

die

mannen

ongeloovigen

Deze

—

zieh

En

wederom

andere zeide te

de

wijd

dan

dat

»geloof

,

gekeken

ken

en

hunne

in

de

door

heb

boeken

al

»leder

»Geloofmij,"

stonden. als

dikwijls dat en

dat

achter

heeft

den

geest

rabbi

zijn

Baruch.

trouw

nieuwe

een

Talmudtoren

ook

gebleven

was

nog

,

»Als

dat

gesloten

die

hemel ik

reiken

moet

wil

kunt

opzichte dat

zen

het

,

niet

ik

heb

heeft."

had

en

zijn top

echter

behoefte

,"

mijn

gelukt

Babylonischen tot

aan

aan

den

kennis ,

zekerheid."

»Deze ten

;

den

op

met

,

en ,

mij misschien

het

zou

tus-

noemt

gedaan

,

verdieping

bouwen

te

ik

schermen

geloof schenke

hem

men

inge-

was

de

men

,

antwoordde

kennen

te

om

bekrachtigd

handeling

toch

verlangt

geheel

,

stof

de

men

hen

voor

leerling over

en

makende

verbond

godsdienstige

een

noe-

Baruch's

vervulden

diepste geheimenissen

,

het

hetgeen

in

uitverkoren

,

schen

niet

vrijdenkers

de

leermeester

geschreven

ik

mij

dus

lagen

knipoogje

een

hij

,

maal

daar

dokter,

geven

ander

spraken

en

zaken,

en

verwijderde.

een

opengeslagen

hebben

dergelijke gedachten

en

terwijl hij zieh

,

zaak

houden."

zijn

Ook

de

anders

,

men!

die ,

beschaving

,

gezond

nemen.

altijd blijven geloo-

haar

daar

,

zijn

zal

menigte

groote

't niet

zal

vaart

bestaat."

alleen

ge van

al

het

werkelijk

op

stoffelijkgebied kan

andere

bestaat

als ,

ik dat

u

goed

even

het

verkrijgen

in

het

;

bewij-

geheel

169

eigen

»Mijn

persoonlijkheid

uit

onafgebroken

een

,

indrukken

van

gevoelens

,

toch

dat

ik

hoe

moord den

van

»Die

zelfs

de

zooals

het

treft.

Er

^^n

met

haar

eigen

liep.

Daar

schiet reizen

mijn

hoe

gezien,

schepten

door

op

de

zaam

her-

nu

gloeiende

lichaam.

trok Toen

naar

in

;

het

hief

het

kolen het

het midden

niemand

en

zijn schaar terug

nergens van

en

uitkomst den

om-

schoot

en

zieh

naar

de

door om-

maar ,

opende

;

kleinen

smeekte

genade

om

voortgedreven

met

zieh

zijn kop

in

kolen

het

zag

:

dikwijls

een

vluchten

overal

weg-

genoegen

glociende

of

binnen

ik

van

wilde

dier

en

te

heb

midden van

het

een

zijn

afbeet

Italic

het

derwaarts

dan

of

met

wreedaardig

vuur

hen

wanhoop

en

zieh

zat

van

maar

juichten

en

aan-

marter

een

daarvan

,

angst

schielijk

val

een

kanten

alsof

op

en

dat

dieren

,

,

lachten

Door

redelooze

lid

arme

omringd

immers

lichamelijk instinct,

een

den

er

Het

alle

naar

van

zuiden

vrij groot

een

vuurgloed

allen

het

werpen.

,

standers

in

kan

duidelijker voorbeeld

een

schorpioen

een

pijlsnel

nog

aanhaalt

!"

,

onderste

mij

struikelblok

,

boeren

de

,

te

geven

het

tanden

als

aan

uitstrekt?"

aller

ons

daar

genoeg in

heerschappij

lichaam

daarvan

zoogenaamd

poot

,

kring,

zijn

de

de

zelf-

de

,

ge

zijn voorbeelden

die

rat

bij

het

over

is toch

»Wat

niet

mij

zelfstandig

Toont

,

vernietiging

gevolg

dit

men

'

die

bestaat.

zichzelf

op

geest

de

over

geneesheer.

goed

even

den

ook

menschelijke hoogmoed

lachte

op

lichaam

menschelijken

zieh

deze

het

van

verachtelijk

,

^

ben ,

onafhankelijk

en

eenheid

geestelijke

een

,

leert

bestaande,

gedachten

en

reeks

een

vloog

,

uitweg. het

weer

het

eindelijk waagde te

aan

doch

raken ,

trilde zag,

kring terug

zijn gansche

over

,

kroop

hetlang-

zoover

mogelijk

170

den

van

dood

als

en

staart

stak

zichzelf

op

Barueh

te

verbazing

h€;m

op

of

niemand

er

Barueh.

Eene

tend,

half

nerklooster käst

zijn

kwam

binnenste

niet

evenwel

was

brengen

te

dat

hi]

,

en

hem

Barueh

overreedde

nog/

in

zwe^ tot

zijne

den

vol-#

,

komen

te

leer

de de

dan

;

openbaren

hij

zou

hem

die

met

,

bepaalde

het

nabijheid niet

af, deed

hem

de

ontzag

vroeg

de

vallen

iets. zocht.

deur en

Ende achter«

luisterde-,

bij het half spot«-.

dokter

tusschen den

de

de

bedwin^en,

waarmee

van

den

was.

kaars

legende

Van

uur.

venstergordijnen

gelaat,

bij Tiel ?" naar

iets

weer

oogenbük

het

hij

op;

en

brandende

gij de

in

woorden

zijn lachen

een

»Kent

een

in

emstig

geraamte

de

rijfcen

den

telkens

op

stem

onder

op

liet

kon

hij

nadenken.

tegen

hem

zijn geest

zijn studeerkamer

in

slot,

dat ,

vervuUen.

zou

hem

natuur

eigen

opwegen

twijfelde niet

verscheen

wachtte

in.

dat

eener

door

waaruit

bij hem

avond

Barueh

alleen

de

door

het

al

,

overgeh^d

verborgenheden en

was.?"

hiermede

en

hij gevoelde

laten

kon

beschouwingswijs

zienswijs had genden

hij

waartoe

Zijn leermeester

dus.

schorpioen-

die

stemmen

in

doch

;

verwerken.

te

aan

door^

voorover

voelde

:

te

toe

geest

,

zijn gevoelen

,

mij

,

deze

st^at

dit

nemen

toestroomde,

tegen

kracht

angel

den

het

,

ondervindingen

wist

niet

Zeg

den

niet

gekomen

nieuws

dood.

van

aan

van

onbewegelijk

,

geneigd

was

gevolgtrekkingen

schat

hief

alle

met

pobs

een

hij eenonafhankelijke,geestelijkeeenheid

geschapene

was

zieh

was

vrije werking

een

het

eensklaps

,

boog

,

en

dat

ook,

nu

doch

liggen

zijn

bleef

Nu

vuurgloed.

prior

geneesheer

de

knokkds het

van

,

het-

vervolgens

stak-

Dominica-

terwijihijijverig

171

zal

^Dan

»Op

ik

zekeren

lezen

te

heni

hem

heiligen

de

vast

dp" duivels Bezie

heeft

lekkerbeetje

met

gindscbe

oogholten

draaiden

dikwijls gebrMik

maakten

de

tafel

de

van

allerlei de

duivel

duivel.

grappen

kaars

voor

ik den

AI

holten

hier

;

prins

een

waren

die

maag

Maurits

overtogen

waas

,

Oranje

van

het

zijn däär

geweest

heen

oogen

van

zat

sleu^el.

voorhoofdsbeenderen

en

twee

terwijlwij

dienen,

die

,

die

weder

en

,

geestelijke

die ,

Ha, hier, heb

van

wang-

opgebrand

was

Zie

voorlichter

aangevuld

karbonkelrood

een

maakte

nauwkeurig.

vet

en

geherbergd,

vaak in

vleesch

zat

,

lezen.

eens

den

van.

zij geheel

tot

samen

geraamte

met

ni^nig

thans

ons

boek

zijn geestelijke bezigheid

den

totdat

testament

dat

eens

zal

die

däar,

bezoek

zijne vrijheid teruggaf.

hij hem

heer

een

en

,

waarop

godsdienstig

van

tafel

zijn leermeesten

een

prior dwong

houden

te

man

de

op

doch

;

prior

vrome

sprong

,

," hervatte in

terwijl hij

de

den

aftrekken

verteilen

u

dag,

wilde

vopr

ze

kreeg

,

Deze

Baruch.

antwoordde

»Neen,"

,

voorrecht

menschelijk

,

om

ben

een

ding

genot

tegen

den

mede

op

hem

predestineerd, gevaar een

maal een

heb fraaie zal

jonger

wijsgeerig

lijk door bij

die

verteilen.

ter

geijverd

heeft

heeft

onderneming ik

te

eens

het

wasge-

Levens-

worden.

een

't

Was ander

,

bedevaart

tot

u

hier

is

komt

om

,

hoofd

die

uitgevaren

uitgestaan! u

en

onthou-

Hij

gebracht.

mij gestolen

die

de

geweekt,

domine

heb-

tanden

glas Rijnwijn

Heilige Laurentius,

als

die

Oldenbameveld

schavot

geschiedenis

die

dikke

de

edelen het

als

ik

is

boven

en

Remonstranten

lekker

een

Dit

de

tegen

van

gepredikt

hardst

heffen,

te

lippen

paar

het

onder

en

hemelwaarts

ze

wederom uit

uw

,

lessen

van

levenswijsheid

te

ontvangen.

172

Verbeug

u

rijk als

het

het

zand

het

de

schare

laatste

deze

de

ziek

lachen

ik

zal

Hiermede

klom

kleinen

een

niet

nu

hocus

langer

hij sleutel

bovengedeelte

gevoor

de

als

rede, ben

ik

behulp

met

van

schedel

den

van

;

vertoonen!"

u

opende

,

het

voor

pocus

stoel

een

op

in

bijbelvast

zoo

de

malen

hij zichzelf

,

maar

aan

drie

boog

en

viel

dus

te

tal-

zoo

kruiste

woorden

borst

ha!"

»Ha

leerlingen

uwer

derzeeofalsdesterren

oever

over

armen

zieh

om

de

den

Bij

geraamte.

't is

is

aan

firmament."

neesheer

»

Spoedig

1

,

nam

er

manuscript

een

verstandigs

dat

betrekking

wijl hij dan

zieh

Kabbaiist. zin

ik

hebt

te

't

;

ter

verra-

mij mijne

zou

Baruch

vroeg verder

af

eed

zijne

nam

zöö

thans

niemand

aan

niets

vreeselijken

doktef

De

niets

,

zweren?"

liever

er

een

tende zet-

kosten."

kunnen

daarop

hem

ik

als

mij

zweer

hij

,

bij mij gezien

voomam,

zulk

weer

;

geneesheer

moet

tafel

de

aan

heeft

leefde

ginds

omgedragen,

boek

dit

als

»Waarom

daar

gegeven

gij

,

zieh

zeide

en

,

zieh

met

heb

bewaring den

die

»Zoolang

:

uit

tehooren,

van

als

leggen

te

in

vraag

ter,

bij den

anderen

een

op.

»Ge

hebt zoudt

doen, Zie

gelijk,"

niets

ge

,

.

»als

inhoud

den

duidelijke

dit het

die

canermonnik, Duitsch

boek

keizer

is

letters

men

uit

heeft

Augsburg

Frederik

de

vememen.

tweede

duivels

des

op van

kondt

op

mögen

erfstuk

een

eed

een

er

ge

,

kanselarij schrijft ;

Een

hij,

van

fraaie

welke

eens

zeide

Domini-

een

medegebracht. Hohenstauffen,

van

,

is

de

schrijver.

impostoribus Ga

zitten, Baruch

;

Den

het

dan

ijsde

titel

zult

is slechts zal van

ik de

ze

gij

wel

verstaan

negenentwintig u

in

het

gruwelijke

:

De

tribus

paragrafen groot.

Hollandsch

godloochening

voorlezen." en

koel-

TIENDE

HOOFDSTUK.

BENEDICTUS

»Daar

En

hären

Ze

jonkvrouw

eene

zou

liefste

zoekt

SIT!

hem

zoeken

onder

opstaan

vroeg

gaan. linden

de

,

Doch

Dus

Olympia

zong

vlug

krachtig

en

begeleidde, »Ge

schijnt

zijn wij Hier

heb

ik

hierbij stel de

in

hulp

dus

moet

»Mijn

Olympia, met

u

u

te

gehoord

niets

eindelijk mijnheer hebt

ik

hooren

uitoefening op

vader

goeden

een

heeft het

»en

van

maken.

doet Ik

heb ,

al

voor;

wel, nog

wat

van

ik

zij is mij

met van

dat een

haar u

zien

van ,

Spinoza, trouwe

een

te

gesproken

en

verkeerde

ik

ge

komen."

," zeide

eindelijk zelve ik, hoeveel

al.

öok

u

meegebracht Mijnheer

er

geleden

uur

heilig leeraarsanibt

mijn voet

een

hoorde

Spinoza

mij genoegen,

mij toch

reeds

sfeer

muzikale

een

merken

te

en

dikwijls

zie

in

spreken.

dochter

mijne

u

huisorgel

haar

van

lied

binnentrad.

voorvalt;

voorbijgekomen

gij zooveel

wien

tonen

geheel

»en

—

terwijl zij haar

kamer

weer

hij,

"

vinden

Ende,

de

wereld

deur

uw

den

vader

zeide

niet

slepende

vandaag

niet-muzikale

de

op

de

haar

u

liefste

van

met

toen

verdiepen,"

te

hären

kan

kennis

ook

van

voorstelling

175

ran

uiterüjk"heb

uw

zijt

immers dat

is

bewijs

gen

al

eigenlijk buiten

die

mij

dit

—

eens,

niet

gij

want

—

weer

voorstellingen

onze

,

zaken,

en

bf

philosoof?

een

Zog

gemaakt.

nieuw

een

persönen

van

ortmiddellijken gezichtskfinglig-

"Mizen

onjuist zijn?"

,

Wie

kwam

gemoet

die

dat,

was

hem

hem

en

terstond de

voor

met

probleem

een

maal

eerste

te-

zijn leven

van

philosoof noemde?

een

sloeg

Baruch blik

te

wat

kunt

is

^halve

een

Zwijgend

.philosoof

merkte

niet

»Van

den vorsehen-

boog

heeft

gestuurd,"

wie

met

Ende

terdege

ge

einde

ten

aan,

helpen.

te

Oldenburg

blad

Hij

zieh

weer

tot

overreikende.

zij daarop

vroeg

mij

Olympia,

hemam het

hem

muziek?"

hij, niet

dit

scheen

hooren.

te

morgen

en

den

van

zijn verlegenheid

uit

Baruch

lied

voden.

te

haar

meende

,

disputeeren,"

echter

hij

;

antwoorden.

dochter

»Mijn

neer

oogen

zijn gelaat

op

wetende

de

prachtig

een

haar

»Doet

vader ge

dende wen-

ook

aan

Baruch.

aan

»Neen."

gij zingt

»Maar

ik

ZOO

»Wij in den later van

houden

willen

gaarne

koriing

van

nog

onze

psalm hooren.

veel

Synagogen

Sinai

werden

de

Heeft

psalmen?

Gij

mij zingen;

voor

de

men

nog

oudere

daar

bijna

,

volgens

de

afkomstig zijn.Hoewel

opgesteld, eene

wel

moet

dienzou melodieen

David?"

hebben

berg

het

zeker

Hebreeuwschen

een

eens

toch

geslacht

gebleven."

zijn die op

het

al

dieen melo-

overlevering nog de

gebeden

melodieen

zonder

andere

de

overgegaan

eerst

van

veel

woorden en

be-

176

»Hoe

onslichaam

aardig! Juistalsofonzekleederenzonder of

wandelen,

gingen

Soldaten

zonder

tuighuis

een

slag wilde

leveren!"

/tis

alleen

maar

aangenomen," »Toch

er

den

van

hooren

toch

zijn,"

donder 't

;

zeker

't

als

belieft

u

als

Baruch

betuigde wilde

Olympia bracht

te

Zing

accompagnement. Sinai-oratorium

dat

uit

Spinoza geeft;

hierdoor

iemand,

Baruch

verzocht

kwalijk

te

rig verlangen

nemen

en

om

gevoel

gekend Olympia

den

hem

dit

toe

aan-

vreemde^

een

psalm

beklemdheid;

van

met

spot

persoonlijk

hem

had wel

als

met

hij

meende

ieder

die

hem den

gen. zin-

heden

on-

dat

namelijk, niet

zoozeer

,

als

,

hindert

hooren

tot

een

haarvu-

aan

te

gedreven met

verzoek

onbescheiden

schrijven

te

hij afscheid

nam

ondervinding

haar

nu,

Hebreeuwschen

een

Weldra

—

mijnheer

zijn geloof wel

nog

muziek

wat

totdat van

dat

en

nauw.

alles

met

maar

aannemen

het

in

»Wacht,

en

zingen,

maken/'

werkelijk verlegen

Olympia

kon

niet

toonladder

de

hooren."

mögen

niet

geducht

vader.

zichzelf

zoudt

ge

hij

ingenomenheid

haar

uit

u

dat

verontschuldiging

uwe

zeide

minste

ten

nogmaals,

die

overdrijft

betreft/'

een

bazuinen

die

y

het

ooren

bezoeker

den

»Ge

met

al

ratelen

»dat

voort,

van

iets

eens

'tMoet

overlevering.

,

mijn christelijke

niet

geschal daverend

een

,

in die

Oljrmpia

ging het

en

was

zin

schoone

een

heerlijk geweest

bij overlevering

en ,

Baruch.

zeide

ligt

onderstelling

een

jood. of

eenen

Zulk

anderen

,

kring als

of

hij

vroegere

stand

den dat

weet ,

rüg

hij

geestverwanten

ook

heeft in

heeft

toegekeerd denken

en

gebroken.

zelfs

dän

,

handelen

met

nog

»

zijn

177

Dit

zijne

was

denzelfden

op

dag

had

hier

dikwijls

nog

tig

Woord om

haar

getuigen

:

weinig Job

dat

GOgen, Nu

de

was

de

over

dokter gen

in

als

ieder

hij

te

waar

met

wäre

mijne

met

(Job

i).

31,

tot

oogen

haar

dat

woord,

De

volgen.

zou

zijne dochter

had

en

het

hij zijne

belangstelling

gegaan

overige zieh

zou.

dat

vluch-

een

gemaakt

,

dat

onderwijl

haar de

opgedra-

; ook

nemen

Olympia

naamgenoot

vorige

door

eeuw

Olympia

Van

klassieken

te

gevoelde

wereld

der

Morata

Baruch

,

huis

Latijnsche

en

had

tijdgenooten den

Ferrara

uit

Grieksche

hare harer

bewondering

de

gemaakt, de

kon

haar

leerling.

gedichten

in

het

aanschouwen

met

reis

lessen

Evenals die

eerst

hij

dan

en

voor

verbond

,

op

haar

werd

maar

een

opslaan,

had

,

gekomen

kwam

nu

Hij

maagd

zou

lippen

zijne

,

heb

echter

tijd

was

en

bekommerd.

geen

jonkvrouw

een

ontmoet

gewisseld

»Ik

ik

het

voor

Later

medegenomen. daar

en

haar

met

hem

Ende

geweest

,

zijne wöning

naar

den

Van

toen

Olympia

met

ontmoeting

eerste

Ende

zieh

doch

bezat

gaande volkomen zin

meer

,

en

pen haar te

aanleg

in

zieh

om

het

zoodat

geleerde niet

haar

onmogelijk

,

doctoraal doen.

Zij

fluweelen

de

lokken

al

maar

de

dan

en

te

de ,

brieven

door

haar

,

niet dan

in de

schooner

dochter

en

van

rood

eigen

dochter

zwart.

huid

vrijwat

beter

hooge

kunnen

en

Cicero,

van

vader

Amsterdamschen

het

haar

fluweelen

sierlijkerLatijn

dat ,

omzet,

lelieblanke

welsprekenden

den

,

kanten

,

Tullia

zijn geweest

zou

goed

,

doctorshoed.

verdie-

te

philosophische wetenschappen

fijne Brusselsche

met

blonde

uitkomen

deed

evenwel

wist

mutsje,

weelderige

in

examen

onderzoekingen

aan

haar

puntige had

de

gericht

,

beantwoorden ,

geneesheer. 12

Dik-

178

ook

wijls droegen

zieh

die

drukking

blanke

Zij oefende

inkt.

de

het

Romeinsche

haar

trok

en

bij hare

opzichte

ten ,

sporen

leerlingen ledere

van

blank

effen

uit-

voorhoofd

in

diepe

,

rimpels

die

mond,

doorgaans

voorkwamen.

blauwe

helder

vriendelijk

toonde

barbarismen

hare

schitterden

tegen

haar

als

samen,

zekere

een

harde

de

leerlingen

hare

alle recht

verzen

haar ver-

zij bemerkte

,

Latijnsche

lachte

uitdrukking

als

innemend

en

,

Daaren-

en

oogen

had

niet

burgerrecht

,

verworven

banden

namelijk

uit

censorschap

streng

een

zachte ,

geleerden

van

haar

dat ,

hadden

laten

lessen

tegen-

weervaren.

Mismoedig

in

zieh

ergerde

al

peinzend

lange

slanke

gen

den

periodenbouw

vragen

het

vertrek

plaats

in

en

hare

Alexander

van

het

onder

bracht.

oog

jood

die

die

na

daar

blijkbare

met

zij stond

;

fier

zoo

en

op

Baruch

neer.

en

Olympia

,

beantwoordde op

schoon-

de

de

zag

heen

weder

en

,

Alexander'

van

krijgstochten

s

vol-

te

,

wijdde

,

welks

laat

uit

linkschen

gestalte

,

stapte

taal

den

over

verlegenheid ging

hem

Geschiedenis

diens

Latijnsche

der

heden

die

eerste

,

Curtius

van

de

gedurende

leermeesteres

zijne

over

Baruch

zat

al

hij

zijne belangstelling

vereenigde

uitdrukking

Olympia'

aan

s

ge-

vrouwelijke lieftallig-

van

,

heid

volzinnen

ingewikkelde onderwijs den

ouden

moeting

bijna

hem

magister af,

op

te

tusschen sporen,

even

wist

weinig

Nigritius

echter

en

zoo

In

den

naar

want

het

begin

hunne

van

was

zin, als

de

als

begrijpen

dat

eerste

haar van

ont-

,

hem

afgestooten

meer

spoedig

beider

hun

kon

evenmin

Curtius.

van

Olympia

had

getrokken. Zij raking

hij

verstand

scherp

en

eenige

verschillende

kwamen

er

punten

danaanvan

aan-

geestesrichting

schielijk allerlei

an-

479

dere

onderwerpen

het

tapijt

dan

de

Baruch

wat

steeds

en

meer

,

haar

in

de

over

deed

omgang

volken

meer

Hij sprak

Baruch'

en

genoegen

Olympia

met

denkbeeiden

s

op

geschiedenis

de

over ,

staten

en

scheppen.

wereldorde

eeuwige

spraakkunst

Latijnsche

van

hieromtrent

,

kwamen voor

haar

hij

;

beoordeelen.

Olympia alles

dat

van

sprak

Olympia

zieh

en

dan

zij wellicht

door

het

der

vroeg

pia juist

verstand

uit

het

schoof

Beider

nacht

den

der

hier

en

bezield

werden

heelal

het

trachtte

zijelkan-

zelden

gebeurde hem

en

zag

aandrift leeren

te

het

het

dan,

reeds

van

:

nen. ken-

bepaalde

geruime

een

in

tot

en

dezelfde

bestaan

ma-

meer

geest

eeuwen

voortaan

gewoonlijk

zieh

venster

zijn

te

—

ontmoetten

door

en

Baruch

zag

Niet

weg.

schuldig

begon

,

begaf

en

op

eigenlijk

buitengewoon

zöö ,

achtergrond

streken

Verlangend

tegemoet

voor

,

kon.

in

tot

van

oorsprong —

den

op

verantwoorden

beiden

want

;

den

onderwijs

verwijderde

verst

doch

ontwikkeld

denkend

plichtverzuim

aan

dringen

te

;

opvat-

ook

gesprek

wending

haar

een

zijn joodsch

van

,

Icen

de

zulk

getuigde

het

verrassende

,

en

alles

nam

met

zonderling

volgens zijn joodsche

en

Baruch

wat

zelfs ,

,

Hierdoor

dikwijls een

ja

,

dit

gewoon

beschouwen

te

te

was

eigenaardig

namelijk

was

standpunt ting

uiterst

uur

te

poos

dat

01yn\vrien-

verre

,

delijk groette. zekeren

Op het

boek

zevende

gezanten »Ook »dat

aan

Aristarchus

volgens

de

tot

Democritus ,

achtste der

kapittel

van

Scytische

af-

gelezen.

Maximus eens

het

toespraak

bekende

Alexander

Valerius

zij in

hadden

dag

nog

verhaalt den

," merkte

koning

ontelbare

gezegd werelden

Olympia had

aan,

dat ,

bestonden.

er,

180

Heiaas

in

»Ook

klein

Olympia

drukte

trad

deze te

de

stift der

te

voeren

»Het

»In ben

geval

dat bet

toe

die

de

beeft

dreven

ik mede

nieuws

te

als

bet

dat

vergeefs

te

1"

»Spot

uit

Demostbenes

aantal

een

dat

genoegen,

bier

met

te

menseben,

bet

dat

s

diplomatieke lacbend.

leger bet

bebde

Pro-

tot

Parlement

formule

oratoriscbe

zijn redenaars-talent,

diepen

uit ?

Attica

:

»Gij

gejaagd."

en

Zijn bij

;

»bij

er

den

is

scberpen erkend

zijnVerdiensten

lande

weet

gunsteling,

Hij beeft

boogst

Olympia

," zeide met

man

elkaar

als

kunnen

uw

door

benoemd.

de

met

vrij

maar

Cromwell is

zoowel

Olympia

,

Engeland

van

dronkaards

't et

Olivier

generaal

tector

tend

de

,

brave

bij,

,

door

genoegen

deelen

,

niet

gij

,

antwoordde

niet

ook

zeide

vaardigbeid

weg

en

gewezen."

zijn

ingeslagen," zou

den

menigeen

zoo

Kalm

band

hare

mij ,"

groote

even

fijn

met

man

citerpen

,

geklopt.

drempel.

greep

,

küssen

werkelijk Jammer badt

den

op

verbeug

met

deur

statig

,

»Ik

reeds

niet

u

groot

»Ik

verbalen." de

zijn lippen.

beerlijke

zou

loopbaan

Een

Olympia

op

mögen

en

te

Olympia.

aan

er

verscheen

gescbiedenis

Latium's

en

hij

aan

band

»de

!"

»Binnen

verzocht

werd

oogenblik

:

van

wereld

de

oostersche

bloemrijke

gelaatstrekken

waardig

nog

legenden

wien

voor

paar,"

een

die

van

riep

besneden en

er

zelfde

dit

er

Baruch.

mij

zooveel

allerlei

men

Alexander,"

vertel

»O,

Op

vindt

Talmud

den

," antwoordde

was

hoiid

,

1"

»Macedonischen

den

heb

ongelukkige

ik

uit

koning

veroverd

e6ne

niet

de

riep

!

al zekere

laatsten

bij isookgeen

ecbter

blik,

worden.

en

bet

Docb

bericbten storm

een

doortasdoet boe

omtrent

verongelukt

mij ziet bet is ?"

182

ging

Olympia

voor

den

Baruch

maken

te

eindelijk

een

en

»Ge

moogt

verteilen

niet

nog

zij. »Ge

afscheidswoor-

paar

zoudt als

en

immers

mij

de

dan

ik

mijnheer

vertrekken,

een

nog

lelies

legenden

paar

het

van

Spinoza,'/

zuiden

gezien

,

kan

heb

bui-

een ,

stamelen.

te

zeide

het

oogenblik gelukte

dit

Op

ik

ook

u

iets

van

meedeelen."

geboorteland

uw

,

heeft

»Misschien

gehad

het

is

en

die

beter

dus

wel

het

matroos

dat

ik

»Ik

blik

zijdelingschen

een

hemam

wel,"

merk

den

op

oude

vriend

met

joden ,

Over

aantrof.

dan

vöör

geest

dat

gebrek

een

gelijk heeft.

eer

zooveel

hij

omdat

genpmen

was

en

omgegaan

eind

Baruch

vreemde

Barlaeus

Kaspar

rechte

terwijlhij opstond

deze ,

mijn

het

," zeide

heenga

,

met

bij

hen

Hij

»dat ,

hen

tegen

verstand

en

veel

had

bij

aankleefde,

allen

inhen

heeft

,

zieh

hij

raaktheid

namelijk door

wordt

geloof dat

de

kwade

ten

mijn

nooit

blik, de Ik

geduid. niet

plan

uw

kan

schuld

Olympia

ik dit

aan

," bevestigde

deze.

kan

uw

getuigen

,

tegen

de

joden

heb

ik

alleen

misverstand

»Eigenlijk ik

omdat ,

elkander en

dien

dat

is

aard

mijnheer bij het

vriendelijk

mij

stellen.

te

voor

onderpand, ten

of

persoon

,

gekoesterd." »Dat

u

scherts

verzekeren,

u

onchristelijke gezindheid

eenige

lichtge-

minste

kan

was

juffrouw

en

hunne

over ,

onschuldigste

beleedigen

te

ik

heb

hen

;

volstrekt

het

dat

beklaagd

meermalen

echter

ons

Oldenburg

Bremer een

de

vrede

een

van

die

hersteld

blijven aanklagen,

kent

Spinoza

of

attache

aan

u

gij iets

nu ,

van

,

En

gezantschap.

,

dat

steeds

Mijnheer

heb,

vergeten

legendes

te

is. Anders dezen

verzoek

nu

verstoord

ik

verhalen

als ,

zal

mijn gewe-

te

hebben/'

183

Baruch

maakte

»Laat rede.

ik

in

den

niet

maar

langer tegen;

Baruch

ringen

tot

uit

de

Ulrich

oude

volksoverleve-

Lamprecht Duit-

de

waardoor

aanhaalde

Eschenbach

von

door-

was

monnik

den

van

der Alexan-

hoe

Eden

van

verschillende

gedichten

toegeven."

met

legende,

poort

Oldenburg

waarop

,

de

streef

daarom,

eindigen

bekende

aan

En

geschiede,

Mal

Mijn

:

aarde.

toch

heminde

CMdenburg

dag

op

moet

de

nu

zijn leger

gedrongen

ook

ge

verhaalde

met

en

alzoo

hemel

iederen

bidt

»Juffrouw Olympia

gelijk

viel

zeggen,"

ding

^^n

u

bedenkingen.

eenige

,

sche

de

dichtgeest

had.

Van

der

oudheid,

gen

werd,

die, wel

is

de

wien

maar

als

oosten

den

over

door

waar,

het

westen

held

grootsten

bezon-

Homerus

geen

dichterlijkegenius in

verheerlijkt

Alexander

van

wisselend

gedachten

het

in

ZOO

heldendaden

alle volken,

onder

bloemkrans

een

op

,

de

slapen

drietal

Oldenburg

om.

Baruch

tot

der

op

het

van

aangemerkt voorbeeld of

pen en

worden ;

de

boek ,

tot

geest het

hierop

Alexander

verledene

hiervan

was

en

lo

genomen.

en

boek

5

was

en

navorschte.

jonge op

de

eenige

oor-

een

bijgeloof een

hem

man

Toen

hoofdstuk

zijn beide

kwamen ,

die

gloed

met

nieuwe ,

moet

sprekend tegenlieoffers

tot

Baruch

plaatsen bij Cur-

hebbende

betrekking

verklaarde dat

verbaasd den

met

hij zijn toevlucht

had ,

,

besluit,

begaafd

het

van

omstandigheden

de

hoofdstuk

4

als

vrees

bestaan

en

aanjoegen

opsloeg het

de

bijgeloovige handelingen

vervolgens

vlug

;

doch

het

,

dikwijl§

zoo

schrik

allerlei

tius

ontstaan

zagen

voor

,

hoe

uitlegde

beiden

bedaard

hun

uur

aangenaam

een

Olympia

en

terwijl hij

,

overtuiging

zaak

heeft, snelde

gedrukt

een

4

enz.

hoorders

buitengewonen

oorspronkelijke wijs

184

kwam

Oldenburg Baruch

bij Olympia veel

recht

"5p

Baruch's

bezat

is

doch

dat

onderwerp

Oldenburg als

nochtans

zoodanig dat

belangrijken

namelijk hij

wat

invloed

heldere

een

zeide

wordt

deze

nam

en

werden

Oldenburg

dat

gesteld

dikwijls

,

welluidende

,

een

uitoefent,

kennismaking

Alles

stem.

,

des

te

weerklank

eer

bij zijn

,

hoorders en

hierdoor

vond

te

innemende

en

't weten

wij

buigzame

,

en

zieh

hadden

prijs

op

eerste

onze

op

bren-

uiterlijkvoorrecht,

een

,

te

belezenheid,

en

voorkomen

nog

zonder

be-

de

op,

berde

te

gelegenheid

zijn.beschaafd

zelden

waar

met

ongelijksoortigepersonen

een

,

wel

merkte

zelfs trotsch

er

zulke

geest

Behalve

manieren

hij

jongelieden dage-

menschenkennis

s

onderzoekende

openbaren.

beide

de

Zij was

weer

waarbij Oldenburg'

gen,

dat

twee

telkens

wist

dat ,

deze

en

,

werden.

tusschen

zijn, en

te

wist

,

vrienden

middelaarster

hij

,

ontmoeten

zou

genoegen

lijks beter

als

dikwijls

voortaan

onwillekeurig vrienden

hem

voor

dat

zonder ,

Baruch

in.

zij 't

elkander

betuigden. »

rüg

Ge

hebt

,"

zeide

zoudt

in

zeide

de

rusteloozen u

naar

Van

zekeren

tot

»hoe

Baruch ,

belooning

ter

den

achter

cursus

dag

gij mij

heen

het den

en

coUege Ende

het

mijn

kerkvader kunt

»en

,•

weder

springen,

Neem

mij

hoogleeraarsbetrekking In

den

van

lachend

gelieft.

geest de

polyglotte

Oldenburg

andere

bezorgen. al

de

gij

moet

volgen ,"

zal

als

vinden

Latijnschen

He-

eens

leerdet?"

»Dan

ik

op ,

breeuwsch

taal

Olympia 't

ge

den

spoedig

nu

van

verbeelding

stroomen

waar ,

de

dan

Origenes de

van

het

zooals in

den

eene

uw

arm

en ,

of Scaliger

Casaubonus zie

ik

de

Studenten

hooggeleerde

hooglied inhetoorspronkelijke

pia Olym-

doceert."

185

»Bedenk," is

gij leeren

die ,

»Zijt gij dan »Zeker

heet

Baruch

voegde

hebt

»dat

't de

zij min

of

bij,

er

heiligetaal

wilt."

heilige?"

een

minste

ten

ge

vroeg

Hebreeuwschen

een

spijtig.

meer

Hoe

naam.

eigenlijk?*'

ge

»Baruch."

»Bahruch!"

herhaalde

uitbarstende.

»Bahruch!

zoo'n

spookachtigen

zooals

't in

speien

of

zij

zieh

de

muziek

die

en

's hemels

Dit

wil

zeggende

dien

moet

naam

anders

voort.

»Ik

had

Balthasar"

gevoel niet

Mijn

de

over

ander

haar

te

lippen

bedoelen.

Die

dat

dus

dende dat

van

is

is niet

zeide

»Bahruhch!" toon,

ook

»lieve!"

voorkomen,"

sten

dan

was

zoo

schepsel

dien

onmogelijk!

en

Het

kan

de

het

gehoor

van

den

ander

onwankelbaar

ongeloovig,

! tijd al-

hiermede

met

een

oorzaakvan

de

was

een

zij zeide

ongelukkig;

eindigde

Olympia

haar naam

rede

met ,

geloof." als

gij

't wilt

laten

Baruch.

herhaalde die

Balthasar

natuurlijk onmogelijk,

leelijke naam

mijn

zij

zijn ?

diep en

ging

Staat

verscheurt

en

alleen:

zijt

in

af!"

u

laten

ge

aanstaande

haar

welk

däartoe

met

wier

het

was

zeggen;

zou

ongeluk;

»Gij

goed

,

vriendin maar

Nu

te

begaafd

nooit

vriendin,

een

heette.

Prompronius »lieve

het

loopt

zin-

begelei-

accoorden

,

varen,

zette

Bahruhch!

somberste

de

met

f mol

altijd in

Bahruhch!

steeds

van

lugubre,

zoo

hem

zou

zöö."

maar:

orgel,

tonen

»Om

dende.

hoor

haar

ik

worden

te

is

naam

lach

luiden

een

bang

om

Die

heet;

in

nu

'tis

hu!

klank!

zingen;

voor

gende

Olympia,

mogelijk

was,

doen

uitkomen.

te

Ik

telkens

heb

om

op

den

allerlaag-

al

het

onwellui-

»Bahruhch!

werkelijk medelijden

neen, met

uw

186

aanstaande als

afloopt

mijne

met

anderen

een

neem

»Prachtig!" klappende,

naam.

Als

terwijl

zuUen

toch

of

om

al

ook

laat

een

een

beroemd

geestigheid banvloek

een

Spinoza^

en

Beneventum deze

hem

gemaakt,

wijs

vöör

zijn

behendig

zoo

i)

Spinoza

vervloekte

mij

van

zieh ,

mutsje

zwart

wordt

heeten.

recHus

de

van

zult

ge dan

heb

de

begint

in

hoogwijze

onder

met

tus Benedic-

heeft

de

meer

De

i) Beneden-

magister, de maar

kin

voorhoofd

geleerde

genoemd;

:

dixeris.

gestolen;

Ik

brengen.

te

man

verdoopt,

bene-

gelegenheid

Maleventum

stad

welgevallig

gezegende

alle

ntaledictum

en

en

als

en

toe;

naam

aldus

u

anderen

het

geleerde

worden

den

tegen

Benedictus

nageslacht overgebracht.

niet

aan

de

van

eigenlijk slechts

dus ik

qtietn

hebben

Romeinen

het

tot

Bahruch!

maar

een

man

,

hoor

—

vervolg

Latijnsche

een

,

est

immers

en

wonderdadige

klinkt, het

han-

de

gecanoniseerd

Benedictus,"

in

u

zijn vijanden

een

hoe

op,

naam

ook

moet

op

niet

veertiende

de

het

naar

»Lieve

hand

u

ook

doen

Gij zijt

komt

vroeg

men,

de

mij

noemen.

zoodanig

u

en

uitmuntende

een

dood

uw

liefelijk dat

en

is dan

ge

na

gaat

Benedictus.

zacht er

zijt

in

blijdschap Dat

jaren

bedevaarten

geef

zeker

wordt,

zeventig

hoe

Italie

raad

mijn

uilengekras

dat

van

Benedictus?

paus

St.

maar,

zie

ge

men

van

Men

haar

met

Gezegende."

zeggen:

»dus

vijf en

wordt

ik

Volg

Kan

aan.

niet

het

Mathilde!

juichte Olympia,

den

te

dat

op,

arme

naam

wil

het

»Ja wel;

brr!

maar

worden?"

vertaald

graf

Pas

vrouw!

recht

die

gedachte toch

zie

strijkende naar

kan

ach-

hij

de

187

schuivend,

teren

enkel

^^n

met

inval

De

erkend

niet

u

verdienstedat

en

ik

ben

geestigheid

daarover

kunnen

zoudt

mij

maar

ge

zelfs Aris-

En

geheeten. lachen,

kunnen

enkele

geen

zeggen.'*

Olympia

praatte

bezwaren

s

hebben

,

zonder

heb;

gehad

Baruch

dage

had

tophanes

Baruch'

echter

wordt

verheven

eeuwigen

Zöö

heeft

hij

dat

,

dien

ten

meesmuilt,

gebrandmerkt

woord

allen

lijkste van die

terwijl hij tevreden

kleine

met

tusschenpoozen bleven

tegenwerpingen

en

voort

allen

;

zonder

gevolg. »Als

eindelijk

»dan u

ik

woorden

l^em zal

totdat

hij

,

hij

onder

voorzie

al,

staan,

om

alle

menschen

te

zien,

hoe

laatste

de

voor

ik

»Heb

is?"

Ge

lijke kwellingen Baruch toe, »Ga

gaf

die

kom

klinkt.

willen

de

u

toch

dat u

een

dus

volgen?" het

voor

eerst

verpersoonlijkte eigen-

zulke

aan

dus

maar

onvergelijke-

?"

blootstellen

zijn toestemming

blijven

vraag

»Gehoorzaam niet

Ik

!

zulien

Ik

wij elkaar

toen ,

Oldenburg.

zult

raad

mijn

ge

vertoont,

uitziet,

er

hang

Bahruhch

huis

individu

voor-

ik

;

dan

u

rabbi

ons

zal

,

stak

en

Olympia

de

hand

hartelijk drukte.

deze even

gezegd

zeide

onmiddellijk.

voor

het

wilt

gij !

juflfrouw Olympia

dat ,

zinnigheid

zoodra

ravengekras

maal:

niet

u

ontmoetten

als

die

en

ders an-

papegaai

dikwijls

duidelijk napraat

Bahruhch

dat

heeft,

naam

rabbi

z66

zij

iets

een

en

venster :

nooit

koop

en

Bahruhch

vlug

ze

het

toeroepen

u

Bahruhch

rabbi

:

af

oogenblik ,

de

hier

volgt ," besloot

goedschiks dit

van

rabbi

dan

tegen

zeggen

ik

zeg

,

dien

niet

raad

gij mijn

zitten," hier

naast

hemam

zij,

mij staan;

»en

ge

gij, mijnheer zult

doopgetuige

burg, Olden-

zijn.

188

legde

Nu

zeide:

ik

»In

worde

beide

naam

den

u

haar

zij

Baco

Benedictus.

En

voortbestaan

blijve

alle

en

Cartesius

en

die

opdat

in

hoofd

Baruch's

op

Aristoteles,

van

naam

en

h^mden

geef groot

naam

eeuwigheid

denk ge-

zoo ,

wanneer

hem

ge

ook

nederschrijft

,

dat

haar

woord

is

Amenr

rum

Deze

,

Benedicite!

uitgegaan. laatste

wie

van

,

In

woorden

saeculo-

saecula

zij

zong

plech-

op

y

alsof

tigen

toon,

goed

gedaan?"

langzaam

een

zij

vroeg

Benedict's

»Zoo

aanhief.

vervolgens,

terwijl

ophief

zij

't

banden

de

onwillekeurig

en

de

met

Oldenburg,

antwoordde

Heinrich

naam

ik

»Heb

aanraakte.

wang

voortreffelijk,"

mijn

kerkgezang

hoofd

zijn

van

rechterhand

ge

zij

of

zooals

Hendrik,

als

»dat

hierte

men

—

lande

zegt

gaame

nog

onmuzikaal

wat

soms

—

anderen

een

mocht

bovendien

van

u

ik

vinden,

wil

ontvangen ,

zonder

te

Ik

hoe

iemand

Olympia

dat

vreezen,

onder

zou

men

de

gaame

en

hand

met

te

de

,

hoofd,

om

hare

verlegenheid

willen

ondervinding

streek

te

zal

godslastering

van

zegenende

uw

bloosde

ons

verbergen.

hand

schuldigen. be-

opdoen, is."

moede

over

het

voor-

190

noch

kan

De

overgeven.

had

zijn voorhoofd

hem

hij verloren

,

aangeraakt

rabbi

van

zachte

een

;

hem

en

titel

den

met

eens

had

gezet

was

vrije, zelfstandige gedachten

aan

die

kroon,

hoofd

het

op

zieh

men

mag

hand

anderen

een

naam

gegeven. Van

Olympia

»de

Kroon

dat

men

Wet"

der

de

tafel

wanklank.

zieh,

om

de

in

met

zijn eigen gedachten

aan

zieh

bij

hem

lijke plaats

heb

»Ik

men

u

voert

ze

beware

jong »Ik zeide

meer

weet

Barueh

en

een

nedergezet,

zieh, ongestoord

voor

,

zin

den

Chisdai

toen

overgeven

van

moei-

een

Barueh

raadplegen.

hielp hem

Chisdai,

hernam

geest

of

in-

uit

wil

laten

»gijwordt betreft;

verstand

en

door Ik

bezoekt. maar

grendels

en

wat

maar,

—

verleiden

mij!

wat

sloten

met

dikwijls

ZOO

te

de

om

hiermede

neemt

die

Delila,

zelf

heb

ik

zooals

ook

niet

niet,

wat

wrevelig.

ik

zoo

ge

van

al

en

u

die

haar

bijzonder bedoelt;

als geen

rüg

laat

mag,

gezien

hoor,

is

God ,

ze

niet

sehoon."

laat

u

gij tegenwoordig

nooit

anderen

den

op

bidden

de

ge

,

mede,

niet

boek

de

hoek

een

over

lang gezegd,"

niet

ergens

poort

toch

Talmud

die

stem

,

Simson,

heele

in

Nog

tereeht.

't al

tweede

een

den

hiermede

spoedig

hem

voor

welluidende

vormde

kunnen

te

om

voegde in

zieh

opengeslageri

een

somber bestond.

litanie,

de

aanhieven,

Hij had

krönen

,

toe

de

en

ooren;

seholieren

zittende

schrillen

woorden

en

toe,

spot

met

omgeving

eigenlijk grond

er

hem

bitteren

een

sehool

de

naar

kleingeestig

zoo

opgeruimde

Olympia

van

hem

bekrompen

dan

zieh

hij

seheen

hem

kwam

meer

klonken

Het

deze

in

; alles

veel

nog

,

hier

pronkte

begaf

komende

mij

met

vrede,"

191

bedoel?"

ik

»Wat veinzen

hervatte

dochter

! De

gekuntgoed

»nu,

dokter

dien

van

ander;

de

ik ; hoe

meen ,

ook?

ze

ja, Olympia

O

is

vreeselijk knap volg goed

hebben

vang

de

in

Ik

Ende. kan

menschen

spreken.

dan

hen

met

brand

ze

als

hun

ik

vrees,

van

»'t

Is

staarten

twisten

bewaard

de

u

te

als

daarnaar

hadt

datgene

voor

moed

Chisdai

kunnen

en

te

lachen."

deze

nieuwe

godsdienstvan

morgen dat

bijvoegen

,

den of wil-

konden ,

evenals

om

,

uitwerking wel

moest

hij zieh van

haar

en

den den

met

al

deze

zijn

Simson

Philistijnen! zoowel

op

bijzondere door

Baruch'

volgenden

een

s

kant sabbat

te

geest

aan.

door

naam

s

liefelijkbeeld

dag

streven

daarvan

zelfs

de

met

pijnlijk

Olympia'

toe

vöor

nam

sterve

hem

deed

gesprek

uitspreken

Den

Maar

handelen."

te

muren

ziel

mijne

:

heiligschennis

ning

de

preek

hebben

zou

uit

op

gij bedoelt

wat ,

waar?

»datgij

uw

er

ge

Philistijnen.

uitsteken

u

geschiedenis niet

slot

den

roepen

Dit

dat

ze

,

uit

berfe

met

Baruch

s

niet

zuUen

oogen

,

ren

:

steek

der

bedoel,

eindigen

en

algemeen Tot

ook

ik

dit

,

menschen

die

ze

Simson'

hebt.

ik

antwoordde

het

in

zin

berooven

van

Simson

elkaar

aan

rijpe korenvelden

de

dat

Jammer,"

toepassing

als

in

ze

vrees,

kracht

uw

voor

u

,

welken

in

begrijpt,

,

,

bind

jaag

en

ze

Wezenlijk

dat

denken,

handel

dat

hoor,

,

Ge ik

die

ingepakt

vossen

den

talen

zeven

en

als

raad:

mijn

Van

heet

zieh

,

Chisdai binnen

spoor

trachtte

bedoelingen

hiermede

het

vallende

niet

oog Het

legde

hoo-

te

die

som-

Zijn aflceer

roepen.

geestelijk gebied

het

hem

scheen

van

dewijl hij duidelijk merkte,

toe

op

in

Het

naging te

en

de

Hij

komen. hebben

daar ,

barsche

bejege-

afschrikken.

C)iisdai in

het

openbaarde

192

af

proef

eerste

zijn redenaarstalent.

van

Zij mislukte

ten

eenenmale.

Wat

»

betreft

mij

ik

had

aanzoek

deed

Baruch's

vader

de

om

hand

hem

tot

»Chisdai

;

niet

hoe

Mirjam

,

heeft,

hem niet

zulk

is

zulk

een

zooals

heeft

te

dan

geven,

is

Baruch 't

stemde

wordt

delijk

ook

door

in

de

oude

mijn zien

u

zal

vergund

wie

overvallen

de

hij

vervolg

ge »Ik

zijt. Schaam

van

dat

hij hem

van

eens

gij

kort

Ook

mij

dat

,

ein-

nu

u

familie

zal

daar-

ik

zou

het

op

dunkt

»Mij

»dat

rijzen.

vrouw

Casseres."

toe.

geheele

onze

nog

hoe

ren besche-

geluk

Samuel

aan

voort

achting

Zeker

niet.

met

preekgestoelte

voorrecht

troef

die

moest

geen

er

geloof, u ,

hem

zou

maar

nog

als

daar

hij

die

anderen

die

evenals

ontzettende

een

hij bij zichzelf,

dacht

hadden

of

zou

»Zoudt nieuw.

;

gaame

overtuiging

of

men

,

hooren

optrad

kaarten

deze

afkeer

in,

het

harte

vader

,

openbaar

in

dus

zijn."

duizeling

vaste

wat

begrijp

schriftgeleerdetot

,

antwoordde

een

Ik

ak

liever

nog

zijn

weet

Baruch

het

vrij

nog

evenwel

nu

niet

ganscher

van

algemeene

;

Staat

worden

beroemd

haar

ging

oogen

staan

ik

laat

eens

zie

ver-

Synagoge

leelijk.

toch

nu

een

dit

tijd,"

Ik

zal

mij

aan

gun

niet

zeide

,

en

dochter

mijn

de

onoverwinnelijken

man

,

,

,

Mirjam,"

samen

hem

en

hij

zij zegt.

groot

een

verwacht

fortuin

Ook

wachten.

te

meer

heeft

Chisdai

toen

tegen zuster

uw

van

terwijl zij

,

lieten

niets

er

,

in zulk

met

,

,

alsof

spraken gezien had

wisten,

nauwkeurig

en

uitgespeeld

waarom

in

het

zijn vader

op

welke

en

Heer

lieven

zij onzen

,

hij

,

uitspelen. zin dat

vroeger

in

?"

hebben

ge hadt

te

wat

ge

begon

beschroomd

moed

en

van

lust

tot

aard

alles l

193

«

»Weet

wel

nog

ge

hoe

als

het

gij

,

het

geluk be-

hoogste

?• -

schouwdet

prediken

te ,

levende

woord

ben

»Ik

wel

recht

niet

kloppingen

gansche

de

over

ik

nadat

uit

gemeente

heb

en

störten?*'

te

weet

ge

,

het

door

last

altijd nog

zooals

onlangs

,

goddelijken geest

den

en

van

hart-

bloed

heb

,

opgegeven." »Ba

dat

er

al

u

gaarne

er

met

Chacham

onzen

,

Natuurlijk

zal

bezwaar

in

mijn wensch

ge

sterfbed

reiden.

zal

schetsen

hem

; als

om

hij

zelfs

u

hij

moet

op

mijn

maakte

de

tegenstrijdige

hem

bij

de

vervaardiging

de

dus

geen

be-

als

hij

,

door

zijn preek

op

kwellende

het

uit

leven

Oldenburg'is vroolijke

liet

afleiden

leeraar

had

en

dan

—

weer

dit

van

ser-

weergeven,

Olympia

naar

voorbe-

gewaarwor-

gedachten

zieh

lustige tooneelen

zieh

Silva

—

al

verscheidene

bewijsplaatsen

hieraan

Zijne

monides

?

begaf

en

heidenen

der luim

schran-

en

zijn preek

aan

?

jonge

en

band

tegen

vatten

de

woorden

zeker

hebben

,

rustte

ook

den en

deze

peinzend was

en

geopend

een

op

muur

boeken

gelijkenissen

,

dwaalde

zijn blik

die

schat

't

echter

? Wie

de

gaan

leenen.

of ,

goedkeurt,

zieh

die

invallen

De

het

ken. predi-

te

vragen

moest

vervolgden

haar

moest

hij

vergeef

ik

zeggen

,

bestormden

dere

of ,

Wie

—

dingen

las

als

die

heb,

dagen

Silva

dokter

onzen

vervuUen

Baruch

en

met

veertien

over

ik

dat

zeggen,

gesproken

over

ziet ; doch

hij hierop

zou

zwaren

die

ik

maar

u

niet."

Wat

moen

zal

Aboab

vandaag

toestaat

geen

! Ik

uitvluchten

zijn

,

geworsteld

van

,

te

vragen werk

van

,

ont-

Mai-

längs zijn boeken-

geplaatst.

gedachten

opgeslagen

Die

bladen

gestorven

be-

geesten

getwijfeld getreurd ,

13

; en

194

toch

eindelijk den hun

overmoedig, schouwen dan

vrede

?

leven

Duizenden zin

word

nieuw

de

Grods

vreeze

die

zaligheid beerven

! Waar

moet

zult

niemand

waar

en

is ? De

leidsman

tot

u

De

bezwijken

te

verleenen De

opgewondenheid

en

ting

het

opsloeg

die

troost

of

berusde

,

bedaren

tot

die

zou

hem

in

en

waardoor

putte

geestelijke die

ontwaken ,

slechts

en

door

de

oogenblik toon

hoorde

gen.

Hij moment

Olympia's hij haar al

spande die

Een

aan.

Baruch

booze

een

van

bevredigd

brak

toen

synagoge,

besteeg. Welk

dit

hemzelf

sabbat

bewuste

De in

in

de

geest

voor

»rabbi

Baruch!

zijne krachten te

trappen

stilte heerschte

oogen? rabbi

verdrijven.

om

het

van

hem

in

?

worden

plechtige

tooverde

gedaante

piek

kon

;

nieuw

op

oogenblik

blijven

steun

geestdrift

van

waar

Zou

geweld

nieuw

met

weer

bofst

geschiedenis voor

kracht

onze

,

zijn deel

,

behoefte

de

uit

voortdurend

kwam

schitterden

heerschen.

binnenste

zijn

in

onrust

stijgen op

bezielen.

moed

de

op

te

hij thans

die ,

eigen bewustzijn

verwonderlijken

een

man

weg,

terwijl hij die geschiedbladen

,

begon

kalmte

eenige

jongen

linkerhand

de

hij legde^

nieuwen

den

van

oogen

met

ge

binnen.

,

als

ons

en

telkens

;

eenzamen

uw

kring

haar

voor-

het

voorvaderen

uwer

hun

zijn

u

vertroostingen, die, als

bevat

geschiedenis

dreigt

geesten u

den

op

zult

degod-

kunt

ge

Buig

ge

,

en

slechts

waar

voeren

en

u

zegenen

en

wilt

vinden

kracht

ge

volgt

u

Ge

maakte.

gelukkig

,

en

die

be.

te

mede

en

niet

gij.

hart

lang allen

eeuwen

dan

waan

dan

van

kennen

leeren

het

een

wijzer

nederig

,

gegaan

Is

als

waren

u

,

op

leer

hun

en

vöör

trotschen

uw

teruggevonden.

op

Op

altaar

datzelfde

spottenden

Baruch!" dat

,

Doodsbleek

zeg-

beeld

op

stond

195

hij

de

voor

zieh

wischte

Hij begon

(Ps.

145

lingen

God.

zaligheden

reeds d.

worden

te

hemel tot

einde

waarin

houden

stand

w.

z.

ger

leven

Hij

ieder

opende

richtte

riep

zijn

de

Sterke

blik

in

hen

het

is ge-

bestaan

is

een

en

met

zijn

den

op

en

zijn

om

gelaat;

mond.

geheele vergadering

zieken

sloeg

dan

jongeling. zoon

te

weer

Reeds

verzoeken

deze

toen

zieh

weer

op-

,

kort

besloot.

gebed »

waarmede

het vader

Baruch

sloeg

Als

uit

Coac/i y^ejasc/ier in

men

gehoorde verlieten

;

,

verlaten

te

den

over-

het

voor

aan

weldra

dit

de

kennen

te

gestoelte voorbijkwamen

vergezellen.

de

krachti-

stem

benauwdheid

uit

in

mond

dep

kracht),

uwe

ingenomenheid

zou

hem

geheele gemeente:

de

zij Chisdai's

door

zijn

,

zakdoek

den

,

met

Baruch

vaderen

zijn

te

aardsch

hevige

bekommerd

buurman

vader

zijn

en

nu

hun

heerschte

stilte

preekgestoelte

het

van

een

vloeide

bloed

van

zag

hield

en

medelijdenden

een

hetgeen

welsprekender

plotselipg

doodsche

Een

rede

zijn

zweeg

stroom

een

van

kracht

de

hem

toen

viel.

het

en

tot

hen

,

—

de

,

werd

gelegen

hij

naderde

met

een

uitbreiden

en

waarin

grondvest

het

menschen

,

in

en

aan

,

allen

dat

tijdens zijn

,

verzameld

het

hij

hij

kwel-

de

den

was

genaderd

waarheid."

,

schilderde

geluk

reeds

en

die ,

hij

in

en

allen

in

God

geloof beschreef,

Naarmate

ingeschapen.

nabij

schetste

geen

zijn preek

van

het

van

heeft,

hart

het

in

gedeelte

tweede

is

«die

,

geen

is

gericht.

voorhoofd

aanroepen

trekken

scherpe

het

Heer

Hem

hem

op

van

»De

:

twijfelaar

den

van

waren

zweet

die

allen

Met

18.)

,

stem

;

aanroepen

oogen

koude

het

bevende

met

Hem

; aller

menigte

,

het vroeg

aanbod

mond

een

T

(de

Synagoge

Heer

zijne

geeft. bedehuis.

deze,

of

af. Overal

Toen

hij hen was

196

het

hem

dat

ongeval

des

het

beschouwden

wijzen Chisdai

die

anders

als

niet

haalde

hij

voelen

verloop

na

naar

Olympia

huis

niet

te

zoon

hem

hij

heb

den

nog talen ZOO

deze

erger

is

te

gelijk iets

op

altijd omringd

naar

hem

vader

tot

voort

de

haar

van

lachen ,

gevoelens

de

wereld

gezongen

vader

te

koop

de

dat

Hij vertelde

praatjes

? Ik

ook

ze

;

meer

,

ik

ver-

toegaat."

ik

tebren-

gedachten

andere

;

hoor

de

dat

door

een

het

hof

af

dan

dochter

maken. däär

van

Geloof

mij

geredeneerd,

geloopen,

met

met

allerlei

zeven

mij niet

meisje

schaar

wordt

in

laat

dat

maar ,

gansche

gij ;

Ik

slaan.

spelden

mouw

duivel

den

moet

ze

kunnen

veld

druk ,

bekend, en

heette

,

meer

1

gen da-

acht

zijn dood

heeft.

van

persoon

die

geweest

; hoe

»En

:

zaken

in

satan

met

,

het

zijn

die

mannen

uit

is

hem

fraaie

vöör

geen

,

haar

dan

de

geloovig

Nu

zijn ging

,

is

dat

van

vader

zijn

Groenhof,

stichtte

sekte

drempel

den

nog

,

weer

ge

trachtte

doch

heeft

is

kennen

te

»Ikheb

Hij

I

mer zijnka-

Baruch

,

gemoet.

geweten.

dat

licht

wat

zijnge-

om

voornemen

ongeloof gebracht

geheele

,

Baruch

voegde

goed

dat

naam

niet

,"

indigohandelaar

nooit

tot

een

moogt

te

gestorven

hij eigenlijk

zijn

»Ge

gehoord

den

van

dat

te

vroeg,

reden

mocht

dagen

gaf

betreden

dokter

geleden

gen

Hij

verstoordheid

kleinen

kies

drie

van

gaan.

meer

zichtbare

dokter

alle

ook

dan

hem

men

,

,

vertaten.

weer

dat

had

Hij

Alleen

zijn oordeel

met

als

op

waan-

en

voorteeken.

talmde

voor-

verzwijgen.

te

Reeds

De

schouders

dacht.

van

er

dien

de

,

het

vrouwen

siecht

een

lang

,

zeggen

Oude

gespreks.

sabbat

dien

op

,

onderwerp

naamste

overkwam

,

moet

geleerde ik

weet

,

geschertst,

ge-

schoonschijnende fraaie

woorden

198

*

Hij

weest.

werkdagen

geweld

in

,

schikken

te

zieh

om

aan

hem

wat

den

door

vrouw

dubbel

loof

had

hij zijn vaderland

kinderen

opdat

—

belijden.

En

zouden

dubbelen

met

evenals

ijver

hij

dit

ze

door

wilde

had

geneesheer

ken

en

vader

zijn

beoordeelde.

trad

Hij

Oldenburg

ging

dat

onderwereld

ten

;

hier

van

te

recht

werden

reeds wel

komen

heb die

ik

vriend

ben

oude

hem

haar

reeds zeer

lang

bezorgd

Spinoza,

de

met

geweest

terwijl

de

te

spre-

hand,

toon

vrienden

geklopt

gevolgd. zeggende

gesteld

omdat

voor

in

we

:

lang zoo-

,

laat

Olympia

gemerkt

over

bezoekers

groedat ,

ben

dat ,

u

hebben

te

verzoek

ik

gij erg

vrij,

zoo

ziek

waart,

Meijer medegebracht,

in kennis

u

verloor.

deur

hebt

Lodewijk

dokter ,

bovendien »Ik

de

mijn

u

wij dachten

daar

,

»

vreemdeling

een

aan

niet

zoon

hare

de

aan

ongerust

Op

waart.

en

er

Juffrouw

lang

,

Neen,

gematigden en

candidaat

niet

hoorden.

u

en

gaf hem

en

?

,

werd

door

nog

! We

zij zegt

niet

ge

toe

u

ge

,

niets

binnen,

Baruch

op

»Goed de

Juist

kunnen

luid

verboden

hij Olympia

dat

zijn

ge-

zijner

zouden

dat

zachten

op

,

verkeerd en

beduiden

te

wille

zijn gemoedsrust

jongeling

Baruch

poogde

zoo

,

het

van

ter

,

invloed

den

wille ook

;

waken

,

De

hijzijne

lichtzinnig prijsgeven

hij

vreemden

levenswijs

nadat

geloof openlijk nu

hij

,

,

Ter

verlaten

dat

ze

deed

was

viel

moeilijk verloren.

had

dood

noodig

het hem

drukten

zijn tegenwoordige

,

op

uit

herinneringen

wellicht

dan

dan

man

bekommemissen

en

Meer

ander

een

altijd met

nog

zorgen

neder.

ter

zieh

kampte

alle

;

sabbat

den

op

en

verledene

diep

was

hoopte mijn

te

komen."

zoon,"

een

buiging

zeide voor

maakten. »En

dus

zijt gij

de

vader

van

dien

jongen

philosoof?"

199

Oldenburg.

vroeg

aanleiding

naar

van

een

bij mij geweest

onlangs

niet

»Zijt gij

op

dat

ik

Troost?"

huis

het

wissel

a. J""

»Neem

heb

het

had

ik

niet

gezegd

last

hebt

,

heb

mij, in

niet

echter

is

geschreven

weken

vier

woord

te

speet

Bremen

naar

be-

geen

gerechtelijk zal vervolgd

zaak

de

ontvangen

het

en

zaak

binnen

ge

,

kort

zoo

haast, Uw

ik

;

als

dat

gegeven

taling

hebben.

te

toen

u

juist groote

geraakt

vergeetboek

en

kwalijk,

gestaan; dit

u

niet

mij

,

worden." »Dank

voor

deze

Op niet

lang,

Oldenburg vertelde

het

te

genezen in

nooit

hij

nu

blonk

gezind

hier

dat

hart

door

blijven

was

vader

in

voelde

zieh

en

geluk,

verkwikt dat

de

,

krachtig bij Onderwijl hem

in

hem

sprak de

de

en

door

onbe-

liefde

bedie

maakte

den

van

en

en

brengen,

zijn nog

zijn

vooroordeel

koesterde

gelaat

hij

boven-

gewoonte

en

kon

Het

deelgenoot.

alleen

niet

een

Baruch

woorden

Hij

dien

maar

Van

voor

van

was,

hij

van

voortleven.

dezen

vreugde

hem

duurde

ingenomen.

bewonderde,

opvoeding

Oldenburg

die

dat

en

het

en ,

jood

eerste

door

was,

zijn,

van

de

gezindheid

ridderlijk voorkomen

dat

u

voorkomen

zieh

voor

kennen

leeren

tegenover diens

man

gesprek bedaard

en

Baruch

edele

hem

wondering, hij

ouden

dat

en

in

trouwhartig

den

had

beiden

dankbaar

zeer

wust

of

hem,

geestkracht dien

kwamen

wijs

had

nabij

van

ZOO

mij aangenaam,

zien."

te

man

't is

bcmoeiing;

uwe

ouden

altijdSpaansch-

Oldenburg'

herinneringen

s

fier

en

zijner jeugd

verlevendigde. Meijer

Synagoge

met was

Baruch overkomen.

over

het

ongeval,

200

»'

Ge

hadt

Dr.

Luther,"

kerbruin heid

gelaat

zeide

ge?"

zeide

»Hij niemand

als denk

maar

hoewel

zicht, volkomen

hij

maar

mij

doet

hun

in

vechtersbaas hun

aan

theologie

hadden.

hij

dat

hebben.

Ik

tot

be-

mij

ont-

veel

mij

vriend

goedheid trptsch te

en

op

hebben."

het

medicijnen."

is

heer

een

eerste

een

Oldenburg het

scheen

en

en

niet

veel zien

van

onaan-

,

hem

blijdschap,

zeide

»die

hij,

met

u

op

tusschen

neer-

Ge

moogt

rechtschapen

flink

Meijer

wie

zagen,

Baruch,"

onderscheid

zulk ,

tot

buiten."

van

hartelijke belangstelling.

zijn

zieh

geneeskunde Hij

schijnt bijzonder wel

kan

de

zijn aangezicht »Nu,

op

Oldenburg

mengde heeft

half

mij

der

dat

voorbijgangers

binnenkwam.

weer

Oldenburg

wel

de blonk

Nog

mijnheer

dalende

oude

uitgeleide

vinden,

bezocht

bijbel de

huisdeur

de te

er

't

theologie beoefent."

beminde.

tot

den

deed

vertrek

genaam

toen

die houd

ik

ik

gaan

beweeg

op

dus

»Meijer

gesprek,

kent

de en

half

en

Spinoza,"

en

gij ook

amphibie

een

theologie

de

en

vrouw

tot

ik

mijnheer

»Ja,

dat

genoegen,

der

gebied

Bij

eerlijk;

door

en

man

geloof,

dosis

goede

door

dien

moet

zekeropben

hij bedoelde,

dan

Ge

een

is

ben

»Eigenlijk

thans

hout

bezig."

»Het

het

zin

In

prediken.

moet

eens.

hij heeft

hem

met

ik

zie

sta,

blokken

menschen

alle

dat

anderen

hem

met

breekt,

preekstoel

den

op

Gods

woord in

studeeren;

gezond-

van

oogen

,

het

ik

wie

don-

Baruch.

ik

,

zijn,

tige pit-

en

wiens

geneesheer,

zwarte

vroeg

eens:

aan

jonge

brave

onze

getuigden.

bedoelt

»Wat

de

schitterende

en

levenslust

en

zooals

doen,

moeten

maar

man

te

201

»En

wilt

toch

beweegt,

zieh

ik

dat

ge,

hem

zal

voortaan

den

en

waarin

kring,

Baruch

merkte

vermijden,"

hij

aan.

»Dat niet

is

hen

door om

noeg, »De

te

laat

heb

niets

er

heb

dat

gij

,

dat

scherp

antwoordde

ge-

zijnvader. als

iemand

met

u

ge

,

echter

ziet

; ge

passen,"

te

tegen

gewaarschuwd

u

overrompelen teilen

uw

op

ik

zeggen,

Oldenburg

omgaat." En

Spinoza

zette

ZOO

hinderd

Met

voort.

bevriend,

terwijl

Oldenburg ook

er

ijverige Studie schappelijken het

nooten

weldra

zij aanschouwen, hun

dierbaar

de

die

dikwijls

geworden

het

natuurkunde,

begeerte

De de

met

het

die

nog

iets

op

van

den

wijsbegeerte

tijdelijkewil

en

die

des

zieh

den

na

des want

werkelijken

boven

al

het

,

verheffen

heeft ,

een

reisgedat

vreemde

en

vertrouwd

in

en

Ofsehoon onbekend

niet De

algemeene nieuwen

met

wijskennis,

van

laafde

zijne »Verhandeling

nog

zijn verscheiden;

vriend-

twee

met

hartelust

naar

maakten

adem

zelfs

en

bronnen

jaren

weinig

uitgegeven, oog

vriend

onderlinge

Cartesiaansehe

de

nieuwe

Cartesius

van

mensehen", waren

zijn

met

Meijer

.

destijds

die

bovenal

Spinoza

zieh

Brieven

vers

de

openden hij

waaraan

doeh

werd,

meer

en

door

Meijer

was ,

,

ijver beoefend

hem

wetensehap.

van

en

bevinden.

gezelsehap

takken de

nieuwe

zij zieh

dat

oppervlakkig

nieuwe

gesehiedenis

al

bij

gevoelen,

gedeeltelijk sleehts met

zooals

,

meer

onge-

,

vertrouwelijken

van

is

al

die

had

,

geval

hij

tusschen

plaats

werd

aard

bij Olympia

werd

spoedig

geestelijke toenadering

een

bezoeken

zijne

moeilijk

dood te

over

des

schrijindruk

dieper

zijn leer levens,

bevatte en

zelfs

onmiddelijke te

doorgronden

en

,

202

doch

kracht

bijzondere Bovenal

oorsprong. »Over

verder

het

den

weten

der

slechts

Thans

menschelijke

natuur

buiten

leeren

niet

het

Is

zijn?

mogelijk,

de

dat

dezelfde

door

van

in

zijne philosophie

vriend

van

het

van

zinnelijk

het

op

streven

eigen

onze

we

veelvormige

uitgfebreide rijkder de

hier

,

vormen

Moeten

en

had

die

bepaald

hij zijn geest

dere bijzon-

gemakkelijk.

jongen

eind

heen.

het

op

daarvan

wetten

begrijpen? niet

—

grondbeginsels

markpalen

onderzoeken

niet

ons

de

het

aan

het

en

aan

grenzen

zieh

om

hier

algemeene

de

groote

een

knoopte

onzen

däär

richtte

wereld

bedrijvige

het

die

tot

en

denker

toepassing

van

zieh

hetwelk

ontsluit.

natuur

geschrift van

van

deze tot

afsluiten

gebied,

leven

Cartesius

en

onderzoeken

en

verledene

dat

juist

en

overgang

dusver

tot

't het

Cartesius

algemeen

vast;

maakte

zieh

van

jongen

want

haar

tegenwoordigheid

den

dat

het

in

bijzonder

Het

was

bracht;

denken

het

de

ontwikkelingsgeschiedenis

zijne eigen het

echter

methode,"

de

schrede

in

dit

moet

beheerscht

wetten

slotsom

de

niet

menschelijke

onveranderlijke

eeuwig

vaste

ja,

—

als

wordt

natuur

het

leven

,

der

natuur

om

wetenschap

Dit

Studien

bij

wuste

doode

vragen,

dat ,

levens

vrienden zin

hij

een

zouden zagen

uitlegde,

leven

vöör

ontwaakt

hoe

ons

het

van

die

der

slechts

wetenschap

onze

den

achter

en

leven

zelfs

eersten

is

ons,

bij zijn het

zij

nieuwe

vermoeden die

zijn

zou

een

?

—

jongeling

kwam

Soms

bezighielden.

des

dezen

de

op

Is

wetenschap

een

waren

hem

Zijn

het

van

alleen

niet

heen?

ons

de

schap weten-

,

grondvesten. verbaasd

ieder, was,

toen

op, die wederom

tot

het

hij

hun

wäre

alles

uit

eens

en

de

in

zelfbelevens-

203

kracht de

in

zieh

sehier

»Laat

heen

In

dooden

bijbelsch

zou

ander

deelt

zieh

mede

den

aan

die

geest

8

v.

Spinoza,

had

iets

plechtigs,

eigenaardigheid

Deze

zeggen.

,

toepaste:

(Matth.

iets

betoogde,

bijna

men

Christus

spreken,

en

hierop

en

begraven."

denken

of

een

putten, van

dooden

van

het

hij

wanneer

hunne

manier

zijn

moest

uitspraak

onverstaanbare

de

22).

zieh

om

en

den

tot

van

oorsprong

,

alle

leven

nieuw

de

doordringt;

zijn denkbeeiden

al

uit

drukken

woorden

eeuwige

verkrijgen

00k

ze

op

nieuwen

een

,

vorm

Zoowel door

Oldenburg

de

Meijer

»philosophische dit

eerste

als

uitdrukte

Meijer

uitdrukking:

hun

der bei-

toch

maar

bevat

naiveteit"

schijnbare

een

hiermede

wordt

De

bezat.

tong"

onbeslagen

»philosophische

tegenstrijdigheid

de

,

»geestelijk

een

zooals dat

verklaarde

,

vriend

verrast

Spinoza,

van

mond.

zijn

zelden

niet

was

naiveteit"

terwijl

in

beteekenis

nieuwe

gedeeltelijk

een

en

de

eigenlijke

,

grond

aangeduid

het

van

zooals

denken,

zelfstandig

vrij

het

,

zieh

bovenal

opzicht zijn

geest

in

de

Spinoza

krachtig

was

die

hem

enkel

geen

volgen al

onder

;

de

oorspronkelijke

Op

ingeprent.

waren

in

gebleven

onbesmet

en

wilde

Hij

beschouwingswijs

overgeleverde

gewone,

leerstelsels

openbaarde.

,

wijs

en

met

een

verschijnselen ten

hem,

baarden.

in zoowel

blik

onbevooroordeelden zieh

als

die

op, in

de

zieh

wereld

in in

de

zijn

nam

wereld binnenste

hij daar

al

de bui-

open-

HOOFDSTUK.

TWAALFDE

CARTESIANEN.

Spinoza in

Oldenburg

en

langwerpig

een

glas,

duiveltje liet

glazen

hij

naarmate

of

meer

hierbij allerlei

en

hier

de

echter

daar

en

geheele

besloten

hij voort, gij

had

geleden, ter

van

der

de

den

op

van

dag

wiens

kurk

drukte

moede

spei

iets

en

in het

zegt

jaren stich-

de

wonder

lof

wiens

worden

kunnen

?"

ging

Tweeduizend

een

de

»Wat

wendende:

:

glas

antwoordde,

hierop

zulk

zeide dan

meer

glazen duiveltje

duiveltje?

huidigen en

dit

Spinoza

godsdienst

bezongen

aarde

tot

uitvinder

nieuwen

een

tot

nog

bepaald

wenden,

bezweringsformulieren

eigenlijk

anderen

Cartesiaansche

dit

van

beide

en

,

hij

het

wanstaltig

een

elastieke

en

werd

inhoud,

der

zieh

de

op

wijsbege^rte

hoUe

geen

minder

die

Meijer,

draaien

gcian,

tooverwoorden

uitsprak. Spoedig »Is

neer

vöör

gevuld,

water

met

en

op

lachend

stonden

,

in

afgelegenste

de

naam

en

hulp

hoeken

aangeroepen

werd." »Dat der geen

is

te

nog

nieuwe,

een

enkele

eeuwigd;

het

betwij feien ," de

wereld

zoogenaamde Cartesiaansche

was

het

»Zon-

antwoord.

herscheppende

gedachte,

wonderdoener

zijn

duiveltje heeft

niets

naam

te

heeft ver-

betee-

206

en

en

aangreep

toe

het

op

rukken.

te

omver

Golem

de

hoe

zag,

perkament

,

leemen

gestalte lag bruiloftslied

het

gedacht,

tesius als

heeft

Zeker

zongen.

alle

Praag

te

en

menschen

groote

toch

bezat

indien

levenlooze

tijd af

dezen

Leeuw

niet

zijn Golem althans

aan

hetzelfde nieuwe

de

dat

toegedaan, ziel

en

blik

los

zoo

verbroken

6p

Adam

noegdheid

in

de

legende

minister den

wederom

zijn

met

gesprek

daarin

met

een

eere-

blijkbare^ mis-

of

de

optreden. der

had

hem

men

die

bevorderd,

eigenlijken een

zin

groot

mijn

voor

elk des

beer

't Is

Kabbala Had

dat tot

hem

men

een

smaak al

ligt

wereld-

tot

herschapen

volgens

nog

sabbat

grootvizier of

laten tever-

ander

een

door

zijn

stof

vernederd

kon

er

dwaas,

te

liefd^handel

elken

hem

oogenblik woords

torren

en

geschapen

volkssprookjes meisje,

een

zijn vlinders

bitterheid.

,

in

het

van

dergelijke zonderlin-

met

evenals

hij

door

een

opvatting

wacht

Golem

integendeel

joodsche

een

laten

te

aanknoopen

in

die ,

jodenbuurt

losse

geefs

uw

oogen-

briefwisselingtusschen

mijn

stelselmatig rangschikt,

verdelger de

zieh

ingenomen

möge

geschiedenissen

die

wending

ik

ieder

Spinoza.

tot

en

het

lachend.

wendde

»Meijer

in

»Zoodra

hij

Oldenburg

spietst

polemische

lichaam

worden."

kan

uitgeef, krijgt

zeide

plaats ,"

ge

deze

Eva

en

hersteld

weer

merken.

te

is, dat

Carleven

tusschen

verband

onderling

oppervlakkig

en

en

Meijer scheen niet

het

ge-

opvatting

,

is

wordt

maal

altijd twee

rabbi

men

hem

op

,

sabbat

de

gebouw

hij

een

—

Van

op

geheele

sprong

en

hem.

vöör

zijn woning

van

het

van

bij tijds

even

het

pilaren

de

stond

punt

Nog

hem

ontnam

juist

meester

worden,

en

dan

207

verhaal

het

zou

bevalt

echter

mij

vrij

beter

wat

is

uitdrukking

mij

herhaalde

Ik

kras.

te

Lodewijk

den

Spinoza;

»die

van

Cartesius'

hoch

ben

knecht,

zijn leerjongen."

noch

't

is

geleden,

dat

te

meer

Oldenburg

er

voor

begin

lijkheden

de

in

ik

waardoor

de

mij

kon

ik

gordijnen

van

voor

door

de

de

tot

hoekje

mijn

of

twee

half, ja

soms ,

mijn

uitsluitend

nu

door

van

drie een

dat

er

die

kamer

leer

bij het

geheel

uur

tesius Car-

van

ik

met

daarin

voor;

zijn philosophisch

van

Ik

sloot

vallen en

boek.

Stellingen had

uiter-

hij zijne bibliotheek

kwamen

terug

waar,

zonderlinge

onderzocht

kern

vensters

bren-

't Is

mijn trok

bepaalde Als

ik

heengewerkt

gevolgd

deur,

mij

,

rüstig

voegde

zoover

nieuwe

dingen

doordringen.

eens

dringen,

te

kalf,

een

inwendige niet

niet

nog

Gaarne

voelde.

verrassende

de

op

langer

geestontwikkeling

van

voornamelijk

,

tot

systeem

stelsel

het

waren

allerlei

maar

hoe

er

dikwijls beweerd

hebt

het

kon

zijn

ingewanden

noemde,

daarboven

vreezen,"

te

gelijke trap

ik

aangetrokken hem

zelf

een

,

het

sys-

,

en

volkomen

gen

acht,

mij gelukkig

zijn

reeds

nu

ge

vriendschap

»Gij

bij.

bestaan,

moet

ik

onze

vrienden

tusschen

zoudt

en

zijt met

kort

indringen."

mögen

begin

»Ik

»Hoe

verwonderd.

gij bij mij begonnen

zijn, terwijl

verheven

Meijer

vroeg

onderzoeken,

te

teem

ZOO

ik?"

hoor

»Wat

in

meester?"

en

sierlijken

zoo

verbeteren."

kan

beer

onzen

hof

het

aan

daar

meester

en

hij buigt

maar

dame

beer

Nu

bevatten.

satyre

onzen

,

hem

het

Veertienden

of

poezie van

zie

;

geen

,

»Van

Golem

die

dat

bevallig

eenige

nog

had

en

in

mijn

een

dachten ge-

mij echter hem

dwaalde, ,

liet

een

zon-

208

der

dat

't zelf

ik

wist

rond;

regeis bovenal

de

een

herinnering raakte

liefhad, corollaria

ondervinding

vroegere

meisje

een

aan

tusschen

verward

de

niet

verheffen.

het

Dan

of

ik

heen

het

nig in-

destijds axioma's

en

den

ik, die

dat

in

mij nog kon

oppervlakkige

en

en

weg

ergemis

mijn

om ,

ik

dat ,

navorschen,

willen

boek

en

,

alledaagsche

wierp

ging

had

dingen

boven

eens

ander

der

grond

jaatsten

wensch,

een

ik

zag

,

de

,

proposities,

laat

eerst

en

tusschen

gedachte

vreemde

een ,

naareen

greep

muizenissen

en

te

verdrijven." »Hoe

hanger als

het

komt

Cartesius

van

ik

ben ik

in

het

plaats,

ik

in

alchimie

zelfde,

ik

niet

enkele dood

leven,

tot

burgers

;

mijn

of

niet doch

valies

en

Mijn

geboren

werd.

lezen

te

de

omdat dan

gehad

vader

predi-

was

kindsbeen

Van

door

alles

elkaar;

werken

had.

over

ik

ik

ergemis

dit stond

een

van

ouderwerd, uiteenloo-

die

dat

aan,

behagen

meer

het-

twijfelingen bleven

tijd

een

er

als

mij alles

was

Toen

godsdienstige

leidde

mij

't

—

gisting tusschen

brak

geringe

liet

heb

verbalen

theologie

bezigheid

ook

las

en

Eigenlijk

,

geweidige

vaders

mijns

zelf.

historische

iets

spoedig

zaak

tijd

tot

geworden,

,

en

maar

een

achter;

ik

waar

kundigheden;

pende

tijd

zeggen.

levensloop

zijn bibliotheek

anatomie,

er

vurigaan-

een

van

te

Cartesiaan

meest

verwarden

toovergeschiedenissen

ontstond

ook

u

woord

de;?e school

van

als

zulk

voor

en

enkel

een

de

zat

gij

doorgaat

minder

niet

stichter

kant

met

däärdoor

een

de

af

niet

is

dat

kennen?"

doet

zoodanig »Dat

echter,

poos

ik

schepte. lang

mijne

een

vrijwilligerin het leger

geen

Na

den

vrij

los

mede-

eerzame

mij schielijktegen.

in

Ik van

pakte

dus

Gustaaf

'

209

Adolf

inlijven. Toen

leger als

brandschatting

op

vaderstad

mijn

onderhandelaar

gesteld werd,

waardoor

ik

het

door

gebruikte

mijner medeburgers

want

meer

koorlijkheid zoowel

als

alle

waarvoor

immers

was

voortdurend

een

de

midden

zijn be-

moorden

slag,

den

van

twijfelaan

de

bloedig

zoo

—

spoedig

mij telkens

hier

men

in

soldatenhandwerk

echter

Te

overviel

marsch,

op

had

—

verloren.

mij

voor

geloof,

niet

het

was

Het

rees.

mij

men

eenigszins

weer

,

achting

Zweedsche

streed.

zonder

Dit

dat

men

,

zelf

eigenlijk grippen, heid

wist

meer

alleen

dwaaste

de

toegepast,

iets

alle

van

beteekenen.

te

be-

dapperMen

be-

,

schouwde

lijken

zieh

om

niet

Groot

de

Hugo

zegt

,

steden

landen

en

als

,

bver

meer

dood

den

enkele

den

van

,

bedroeven.

te

hier

had

,

de

;

toestanden

algemeene

op

deze

waarom

Ik

—

doch

handelde,

mij eindelijk

besluit

nemen

ik

;

of

onzekere,

schijnbaar geringe

een

een

het

in

lang

was

ik

goed

omstandigheid

deed

mijn ontslag

vroeg

en

»

liet

mij

Professoren

en

verdeeld de

;

zijde

Gijsbert van

Utrechtsche

de

aan

denken

Voetius.

aard

als

militair

spoedig

hierop den

ik

en

ook

wel

ik

de

belust den

de

een

lang weifelde

bekrompen nieuwe

degen

twintig jaren oud,

en

ik

daar

en

wist

goed

te

trouw

hanteeren,

gezien."

zeer

mij zelf getuigen ,"

Oldenburg

ijveraar

,

Studenten

van

en

wijsbegeerte

avonturen

op

partijen

twee

heb

viel

Meijer

bijgestaan

met

,

Voetianen

destineerd

en

onder

mag »dat

in

in

niet

den

tegen

destijdseerst

was

van

»Ja;

ik

onderwees

Regius Ik

Cartesius.

ik

dat

koos

Regius

overmoedig

was

ook

,

van

gewezen

ten inschrijven. Studen-

destijds

waren

kunt

ge

academie

waren

het om

geloof zieh

in

door

te ons

stampen

dat ,

circuniflexus

zij gepreen

14

allerlei

210

Kainsteekens

andere

»Hoeveel de

levendiger merkte

1"

mijne

is

»Dat

de

»Toen

Regius

op en

Zoon avond

brachten

hem

vervolgens

ik

kwam

Meijer ik

martelaar

dus

van

een

eens

door

Regius

zelf

niet

nog

eenigen

tijd

in

Stellingen zijner

slingert

in

zijn

,

zooals

traliewerk

het

lend bespiege-

ontkiemen

mathesis

te

na

losse

bijna alle

het der

inzag,

verscheidene

maar

om

beginselen

eerste

ik

kende;

later

was

Ik dwaalde

mij

,

wordt,

het

aan

hield

zoodat

op

ik

—

zoo

en

—

werd.

begrepen en

belhamels

weggezonden

leer, die,

vereischt

zieh

plant, die

der

een

af

buiten

van

dat

vermögen,

deze

leer

Zijn Hooggeleerde

kleerscheuren

zelf

wij

,

van

rond

Voetius'

tyokken

werd

Als

recht

waarop

:

hoogeschool

Holland

bij Cartesius

maanden

woning

de

van

zonder

er

Meijer,

vervolgd

ketelmuziek.

een

jeugd dan

uwe

verbitteringdoor

meer

de

schrijven."

aan.

voortging

Geest

naar

was

antwoordde

met

zonder

zekeren

werd

züchtend

vraag,"

steeds

laten

te

beweeglijker

en

zijn verhaal

met

en

aangezicht

Spinoza

nog

Oldenburg

Vader

't

in

gaan

van

omhoog heeft ,

mij

altijd ontbroken." »Ook ik

is

mij

graf

had

te

meenen

zeide

kruisvaart

Meijer,

waarop

,

ik

onverrichter

veroveren

»dat

het

lige hei-

zake

of,

,

spreekwoord

het

zooals

dikwijls gebeuird ,"

philosophische

mijn

van

het

zegt

de

met

kous

,

op

den

kop

terugkwam." »Oldenburg ven

naar

allerwegen Wat

Staat

voordoet,

heeft

zaak

de

bespiegeling ," hemam bespeurt u

wat

dus ge

immers

ge

borg met

dat

juister aangeduid

Spinoza. bedrog niet

»Zie waan

,

alles

,

vrij bewustzijn

wat

als eenstrerondom en

dwaling.

zieh

aan

,

in

u

hebt

;

u

opgenomen

u

211

-en

^n

de

wat

ziel

uwe

is?

waan

het

twijfel

verhef

u

vast

kan

niet

geheele

uitwendige

zijt

misschien

dat

uiterste

toe

u

en

ik

:

mijn bestaan,

aan

ik

ben

en

waan

al

—

ik

zieh

möge

oplossen. Hebt

verder

dan

doch

;

geestelijke

ben

kunt

omdat

Laten

? dan ?

eiden

door

Kunt

ge

wij

ons

ons

hart

u

echter

bedenken

vroeger

zonder

lichaam

werkelijk

roept

een

aan

wendige in-

twijfel

ik

denk

in

:

zeggen

in

tot

schaduwen in

met

door

eer

zuiver

een

al

niet

ge

tuigen, zin-

onze

mis-

^eestelijk

hetgeen

zooals

u

kunt

verbeeldingskracht als

en

hoogere

zintuigen

uw

niet

onze

uw

hiertoe de

aan

mij,

stoffelijkewereld

de

aannaamt

echter

hiertoe

bestaat

in

b.

wat

ge

dat

v.

uw

Staat

en

maals

voor

alle ,

bestaan

ge

uwe

gedachten

uw

geestesoog den

hebt van

lijk blijkt als

ieder uw

maatstaf in het

hebt

zoeken. den

zöö

ge

welaan,

dan

laat

voorbijgaan

bijzonder

:

Zijt

hoogsten al

de

al wat

eigen zelfbewustzijn,

dat

u

ge

trap zaken, nog-

onderzoek

ze

,

waarheid

de

voor

u

,

bezig gehouden,

hebben

in

zoo

opgeven

waarheid

de

naar

zelfbewustzijn bereikt, vroeger

vooroordeel

als ,

tevergeefs

ge

die

hier

Hoe

,

zult

van

ge

slechts

nog

kunt

?

Niets

twijfel toegang

men

niet

denken,

onstofFelijk wezen

niet

en

terug-

Staat

heen

mij

h^ar

ge

niet

twijfelende

dat

Geeft

twijfelen ?

dingen

het

,

in uzelf

Hier

ik

den

zou

oogen

dan,

en

een

—

om

ge

dat

,

eens

ge

,

waamemen

ook

want

alles

waarom

zekerheid

meer

in

denkende,

,

niet

wereld

de

,

ik, dat

verleend

hart

is,

twijfel en

,

dus

u

aan

zelf

den

van

grenzen

Stern

om

Sluit

werkelijk bestaat?

ge

,

ge

?

schokken

wat

misleiding

diep gegrondvest^

en

de

—

ge

zöö

enkel ,

alles,

geworpen weet

is

vervult

boven

verzonken,

de

Wat

af

jongs

van

even

alleen

en

het

ontegenzegis waarheid.'*

,

212

»Ik

begrijp,

komt de

grondstelling

de

op maat

gij bedoelt,"

wat

alle

van

verhouding is

de

ideale,

iemand

echter

mensch »Als

in,

zeide:

»en

niet, of

erkentenis »Die

6f

geldige

die

6f

zou

moeten

we

mij

waarheid

der

man

ik

hier

de

of

eene

andere

zijn geslagen.

af, hetzij door

gen

of

Deze

doen;

ze

wisten

dit

wisten

nog

bezit,

om

dus

door

geestelijke blind-

met

zelfstandig; bevestidät

zij niet,

weten

niets, niet.

,

zijn, die, hetzij

vooroordeel,

niet

dan

ook

ze

zijn, en

bewustzijn spreken

,

wisten

ze

zeggen:

zekerheid

vermögen

reden,

denken

betwijfelen zij iets

Oldenburg

moet

menschen

er

bijkomende

heid

De

wereld."

volkomen

zijn eigen dat

geboorte

hunne

de

om ,

der

,

van

ookop

komen."

te

tegen

aannemen

ellemaat

het

de

berekenen.

te

regel

tot

is

als

immers

men

geen

wefkelijk

ik

mensch

zoowel

twijfelen,"viel

altijd heb

nog

ik

altijd weet tot

overal bleef

betoog-

figuren aanbrengt

voorwerpen

grondwaarheid,

de

van

zooals

der

grootte

de

neer:

inwendige

menschelijke

en

Meijer. »Uw

ouden

maatstaf,

is

schilderstukken

de

der

dingen ;^ de

mensch

uitwendige

zeide

zelfs

en

Ze

dat

komen

niets

ze

hier

dit

ze

niet

zoo

,

rond

mee

zien,

van

als

rekening

te

gaan

-schap de dat te

dag,

onwetenden

zwijgen

dat

men,

den

voor

toch

niets

met

zulke

zoodat

zij niet

dan

de

menschen

kan

bekentenis

iets

willen

waarheid

is.

over

men

niet

spreken

hun

hen,

voordeel

iets

en

anders,

in

want

het

dageüjksch

,

toe

te

zoeken,

het dan

ander

en

te

kunnen

dat

stemmen, zelfs

ontkennen. ze

niet

met

op-

zij bijslotvan

,

bevestigen

echter

als

anders

de

zij tegen bestaan,

te

moeten,

noodzakelijkheid ze

daar

een

toestem-

Om

onze

levön

kort wöten-

dwkigt

zij bestaan, eed

heteen

Bewijst m^hiui beoordeefen,

ofdat

214

begrijpen gevolg

en

hetgeen

van

alleen

waarheden

heid

bewustzijn. ben,

dat

ken

van

Het

meer

Op

ik

besta,

dezelfde

als

getal

vorming

zeker

daalt

het

;

een

doende;

het

uit

liggen

nu

men

ze

ieder

hebben.

In

,

»En

/^ viel

te

der

is

zouden

willen

moet

ze

met

ech-^ het

'*

in

mag

de

beneden

mathematische

een

Oldenburg

die ,

nog

blij-

rede.

psychologie

,

vroeg

ver

kunnen

slechts

men

Hoe

bereik

voleen

toch

en

Tot

—

schertsend er

;

gedachten

hier

niet

ontstaat

zijn

duizelig wordt,

hem

getal

getallen.

voorwerpen

schen, men-

brengen.

het

van

binnen

begrips-

boomen,

denkbeeld

plaats

weer

denken

dat

ge

het

de

zijn ;

boven

Meijer

is i^'

mogelijk

"Noem

kunnen

daar

iGelooft

in

zichzelf.

op

bijzonderheden af,

rubriek is

vormt,

overgang

appels,

deze

enkelvoudige

afgetrokken wie

in

rangschikking

hinderlijk

zuiver

zaken

voorstelling

oogenblik

de

de

afgetrokken

eene

de

en

zij

grondre-

zekerste

eerste

onder

omdat ,

beginsel

de

hoe-

bewijzen

teweeg

het

als

ik

hoeken.

rechte

den

dat

bestaan:

zieh

komen

letters

;

scheen

haar

laten

af

ter

tot

uitgewerkte

meer

tweede

niet

alleen

omvat

is

drie

der

onomstootelijke

en

is

dat ,

mathematische zaak

zelf-

ons

weet

som

twee

aan

de

tusschenlid;

zoodanig

dieren

ven

elk

en

de

hoogere in

als

bepaald

dat is

eenvoudige

ontwijfelbaar

maar

der

noodzakelijk-

zekerheid ik

als

gelijk

wiskundige

inwendige

,

ook,

verandering

gels berusten

Het

ik

weet

driehoek

geen op

even

wijs

eeuwig

en

De

voorafgegaan.

onomstootelijke

ingewikkelde

brengt

noodzakelijk

een

diezelfde

bezitten

dezelfde

een

is

is

er

inwendige

en

allen

Alles

nagaan.

dieper

in

de

zaak

doordringen.

zooals

ge

wilt,'^ hernam

Spinoza,

»de

voor-

215

waarden aan

even

de

natuur

;

zijn

ze

wij zelf »En

die

Meijer

den

maal van

betere. leeren

volzin

hanteeren.

in

die

slaat

schenkinderen zeilt

ge

zie

in

den

geestelijken dampkring

Spinoza

liet

woord,

maar

sprek

vasthouden

die

door

door

wel

worden.

i)

deze

scherts

bleef

de

toch

school

derjezmten,

in

verder

zijn

men-

Eenmaal

gaanl met

be-

een

dat

bewijze,

ten

van

de

met

Tromp,

drukkende

De

toegerust.

en

van

een

vijandelijkleger

wegen

nog

gij

vooroordeelen

woordspeling

tieft

men

waarbij Meijer

ook een

als

aan

voorrede

een

dat

kon

Cartesius

gedieht

gaf.

voor

het

ge-

juist

die

dat

oorzaken ,

moesten

wijzen,

was

hun

strekken,

bijkomende

allerlei

van

in

van

beschouwd

op

voomaam

onbeant-

niet

aan,

bewijs

natuurwetten

Meijer beproefde

De

nader

tot

niet

als

vriend

onderwerp

nog

hem

rekening

Wedergeboren.

,

u

het

toonde

en

degelijk —

Spinoza

de

wereldzee,

de

gemoedsaandoeningen

maar

het

nög

hebt.''

gezuiverd

streep

in

admiraal

zem

mast

in

de

den ingewan-

gij bezit

—

,

"

voor

de

meester

gevormd

evenals.onze

nog,

Cartesius

is

de

werd

ik

den, wor-

halen

rekening

u

zonderlinge

Maar

!

den

al

te

slechts, dat

ons

onze

»In

Talmud

den

in

gemoedsaandoeningen

wapens

Cartesius

van

geschiedenis

de

berekend

om

en

aan.

hebt

andere

"

zijn bibliotheek

beiden

het

—

i). Noemde

kalf

een

al

hindert

door

streep

Renatus

Gij

Het

gewoonten

een

tweede

zijn. uitmaken

voorwerpen

dikwijls

vulde

vatbaar

wel

aangenomen

zoo

goed

gevoelen zijn

en

als

onderworpen

even

het

moeten

denken

ons

van

wetten

vaste,

ze

gij

roerselen

en

zieh

Deze

Renatus. eerste

het

werk

van

216

streven

Spinoza's geest

van

dus

sprek

zeide

dacht/'

zelden

niet

hij

hebt

en

kunt

klimmen;

over,

Talmud

went

nastiek als

den

wereld

kunsten

volgens bonden

leert

wordt, »Ik

ken

woordde

op wat

in

het

het

godsdienst Socratische

hun

is uit

den

brek

orde

wäre ,

mij laten

en

rondzwerven

anders

gedachte

catechetische

ook

niet

als

niet

recht

het

ter

echter

ge

regelmaat

ant-

begrijpen,

hoe

een

te

niet een

datgene

,

gelijk hebben.

David

met

gepantserden

een

ook de

verder

wetenschap

en

dit

maar

werpen;

ontwikkeling bij

liever

wel

grondslag

in

;

evenals

onderdrukte

mijn geest

grooter

,

steen

aarde

ge-

genoeg,"

worden

kan

zegt, kunt

Ver-

küssen

een

en

;

geleerde

loopen."

ontwikkeld

en

geheel

dogmatisch-wijsgeerigen

wetenschappelijke

voorgenomen,

bevrieze

gym-

mijzelf

levenslicht.

op

onderwijzen

geworpen

kampvechter

vrije

buiten

het en

den

van

slechts

de van

embryo

dikwijls gelukt

oefenden aan

de

gelegd

sporten

besloten

komen

van

het

kan

een

Joden

slinger

dan

van

»en

met

reeds

binnenste

ons

drie

af

en

op

die

worden

wij

ge-

waarom

Studie

durf

ik

—

leiband

den

wijs de

van

ge

aan

niet

vooral

manier

uwe

vroeg

watten

aan

Spinoza,

Het los

het

opdat

,

ziet

praktijken

wordt

reeds

behulp

met

en

en

die

worden,

gebracht

vroedvrouwen,

in

of

twee

soms

—

Talmud

gemakkelijk

zoo

echter

hetgeen

vinden,

te

Door

aanhalen een

den

niis.

Wij

geest.

Moet

behandeld.

een

zeker

hebeensnage»over

van

grond

ook

ge

nooit

u

vooiteeld

een

ter

toch ge

van

Studie

den

»Ik

hem,

tot

begripsladder

springt

stapt

ge

de

voerdehetge-

en

Studien.

dag

daarin

meen

iedere

gij, Joden,

zekeren

betreffende

gij mij onlangs zegd

diens

op

op

verklaren,

te

meestal

Joden.

Ik

doelloos

zoo

in

al

de

gege-

alle heb te stä-

217

harer

dien

ontwikkeling

te

na

Cartesius

gaan.

hierbij

is

mijn

leidsman."

Hoe

zonderiing

zieh

tegelijk

de

is

openen;

verschillende

ook

de

zaamheid,

ze

is

slechts

vormen

de

6en

bloesems

loot,

een

bloesems

de

slechts

al

't

66nmaal;

op

al

dat

boomen

zieh

openen

het,

in

een

bloemkelk

bloeiende

boom.

den

de

Zoo

geest

kennis,

liefde

de

en

menschelijken

waaraan

goedhartigheid

boom

een

aan

werk-

de

ontkiemen;

doch

,

wij

in

slechts

zijn

Staat

elk

ze

afeonderlijk

te

waar

nemen.

,

Het

rijk

Spinoza

kennis

der

het

en

ontsloten

tegelijkertijd

want

is

het

ons,

streven

stelt,

naar

hrachtig

ze

Nog

een

werken

wier ,

en

de

terwijl

haar,

met

gelukkige

de

en

het

derde

macht

naam

hij

^^n

toe

Spinoza niet

durfde

wetten

buiten

overeenstemming

van

ons

mate

de

van

bewustzijn

voelde

echter

zij

waren

,

erkentenis

ruime

werden

,

vriendschap in

vriendschap

eigenlijk

ja ,

kennis

der

geluk

in

de

te

passen.

gelegenbeid

krachtig uitspreken.

in

zieh

DERTIENDE

DE

Olympia

zat

die

Spion,

HOOFDSTUK.

BONDGENOOT.

NIEUWE

het

aan

venster

destijds wellicht

ontbeerlijk vereischte

voor

Een

naast

jong

grootte

stond

man

schoon

mocht

gelijkenis met evenwel

die

hare

hij

het

op

streek

hij

hoofd

het

fluweel en

de

heen

bij

de

het

mat

van

en

kwamen op

golfde

weder; knieen de

de

en

met

huis

zonder

dat

Met

neer

voeten;

onder

linten

kwast

dewijde, en

en

strikken schoenen

middelbare

zieh

monsterde

witte,

oogen in

de

steunde de

rechter

baard.

Van

met

puntigen

zekere

zijne

die

en

profiel

een

linkerhand

de

zijnkleeding geplooide

kraag

fijn Venetiaansch

van

statige plooien

gewerkte

uit.

de

mantel

zwarte

in

en

geacht.

dat, vooral^« had

on-

een

werd

van

genoemd,

blonden,

oogen

zijden kousen

voordeeligst

thans,

was

rondgelaat,

den

de

tot

goud

Hij

zijn staatsiedegen

längs

hem

dan

zoogenaamden

flikkering bezaten,

van

onberispelijk,

zat

meer

Olympia,

van

tijdsloeg hij de

tot

van

zieh

in den

haar.

worden

onrustige

gevest

keek

aanzienlijk

dikwijls openbaarde.

zoo

tijd

dat

nog ieder

zijn langwerpig

en

gezien,

en

längs bewoog

de

schouders

zieh

bevallig

zwartsatijnenbroek,die was

met

dichtgeknoopt gouden

gespen

,

219

eens!"

»Zie

de

volgde jongen

richting

die

man,

uit

verrekijker

Is

bijzonder

geboorte

len

niet

door

en

heeft

Zijn gemoedelijke

verheffen.

te

alles

voor

af

wijls mijn bewondering schaamd

»Nu,

wat

zegt

vreemdeling

volle

ge u

een

zijn

ze

dien

weet

zin

de

welgevalligen

,

dwingen

dik-

vaak

be-

?"

ging

oogen

zoo

»Ik

de

vind

als

het

historisch

een

den

in

Joden

gel Spiehaar

in

ook

historische

iets

voor

blik

zijn gestalte

die

werpend,

venster

,

mij

denken,

wijs van

mijn physiognomiekennis

lengte terugkaatste. lui

doen

en

vijandig

een

alle vooroordee-

billijkis

en

joodschc

neerslaan."

van

ge

voort,

het

naast

zelve

mij

voor

recht

wat

als

hem

van

met

boven

heeft

vader

beschouw

hij

wereld

zieh

hij

,

ik

omdat

Juist

afstammeling

de

Mijn

geslacht.

geheele

de

is

—

ge-

hij.

vroeg

ik

bruine

die

met

»Hij

en

op,

vrienden.

aangezien

zijn gevoel

de

Joodf"

een

hem

met

is

weten

briljanten ingelegden

ginds,

man

Olympia.

beste

wordt

oog

dat

veel

mijner

marokijnen

rood

een

met

een

aanzienlijk Spaansch

een

een

jongen

antwoordde

»Ja,"

hij

dien

däär

ge

opkomt?"

straat

aangesprokene

waaruit

dien

ge

laatskleur?

de

)"ziet

:

oogen

voorschijn haalde.

te

»Meent

van

de

zijn zak,

harer

geling sierlijkgekleede jon-

de

en

peinzend

zoo

Schielijk kreeg koker

Olympia

zeide

sante interes-

reliquie

element

heb

ik

en

aan

,

te

danken.

Ik

Aziatischen

beschouw die

stam

de ons

Joden

als

een

soms

,

zonderling

»Gingt

uiterlijk kunnen ge

te

Hamburg

splinters van

oogenblik

door

een

hun

amuseeren." veel

met

Joden

om

?"

vroeg

Olympia. »Die

vraag

kunt

ge

niet

ernstig

meenen

,"

was

het

ant-

220

woord; zal

hier

er

worden.

Daar

Ik

verkocht zieh

woonde

alles

hoezeer

heb

bewijzen

algemeen

zijn

walgelijk

ras

zooals

u,

ik

Jodinnetje

onbegrijpelijk

Itzigs

en

lijk op

in

hoogeren

water

;

de

hij

en

ja

wel

jaar

genezen,

daarna

was

het

terughouden

bij hoog maar

oploop

een

herkende

had

vriend

mijn

*t

;

dat

hij

,

laag

nooit

kent

men

een

die

echter

niet

met

Op

reede

ander

te

eeden

!

te

ze^

haven. Cux-

een

lijk uit

Met

geweld

voorbceld

haar

zijn

hare

dan

vermoeden.

Rachel.

was

Veite«

gewoon-

staan,

haalde

medelijden

innig

scheen

taiy

maar

met

zelf

de

op

't Is

allen

längs

men

;

raakte

die

te

lieten

lokken

wandelde

betuigde

sneller

beschaving

van

lang-

't ook

zieh

meisje

—

maakt.

dacht,

nemen,

Het

1

hij werkelijk

dat ,

verzwageren,

glimmende

Ik

;

te

ruiken.

was

kan

gedachte

vuil,

meester

familie

goede

van

een

zieh

—

verliefd

die

Rachel

schoone

iemand

volgde.

hooren

stad

smoorlijk

zöö

zijn

met

trap

hem

men

der

vriend,

een

wel

Mozessen

en

morgen

moest

dit

hoe

Daar het

thuis

handel

,

ganzenvet

keren

had

knoflook

naar

een

van

geheelen

het

genoeg

voorspeld heeft

al

ver-

Over en

ongelukkig

,

,

oogenblik

e6n

dat

den

huwelijk

ik toch

,

beurzensnijders

Joden

vader

en

deed, doch

heb

gesteld

was

Ket

hij

en

zaken

goede

maar

menschen

overleden van

een

alle

echter

gehad

zijn eerlijkheid gehad.

van

van

mijn

Verbeeld

aan

geld

mijn geboortestad

hem

,

zamerhand

een

het

op

gevondea

mijn afgelegde garderobe

met

hij

,

onder

in

ik

grap

als

welgevallen

scheidene

anderen

ZekeF

door.

en

eerfijkman

wien

aan

door

Joden

een

menige

hij ook

de

onder

schacheraar,

oude

een

wel

daar

en

ik

ken

toch

»maar

verdriet.

H^

zullentoebc-

Hij

was

veel

,

dan

hij

men

de

had

kunnen

gelukkige

vermoeden.

echtgenoot

Noggeen van

de

doch-

222

schertste

zoo"

»Wel

Olympia,

,

gele lippen

mijn

Kerkering

zocht

hem

hielp »Ge

uit hebt

dat

Olympia

dat

»Ge

aarde

alsof

blikken

gesprekken

zeide

een

tegen,"

mijnheer

lessen

—

er

op

wordt,

gemaakt

hemel

Olympia,

niet

»dat

voort,

Kerkering,

Opperwezen haar

den

Spinoza

noch

van

het-

is."

immers

er

in

doch

mijnheer

van

l"

verwijten

:

het

gelijkenis

zij werkelijk

,

hebt

als

mij

,

gij ketter!"

oogopslag

zeggende

,

boven

dat

te

antwoord,

een

evenmin

eenige

er

de

op

»O,

naar

verlegenheid

hetgeen

van

geen

tevergeefs

vleiend,

zeer

ouderdom

mijn

waarschijnlijk vergeten,

gesteld is, noch

als

,

de

juffrouw

dat

zoowel

»'tis

in den

ging

eenige oogen-

niet

ze

vurigen

een

auto-da-fe

zijna

Kerkering

ik

mag

zulk

met

aan

had.

Latijnsche

onze

meer

zin

noemen

deel

—

neemt?"

gaf zijn toestemming

Spinoza

binnengetreden.

Hij

die

Olympia

dacht

»Ik ik

»dat

door

hem

aantreffen.

zou

Ik

ring, Kerke-

op

voorgesteld.

werd

hij, zieh

Oldenburg

was

blik

vluchtigen

een

aan

zeide

wel,"

hier

u

wierp

onderwijl

en

Spinoza

tot

wendende,

al

verlangde

weer,

te

u

zien.

ben

»Ik beiden Ik

die

het,

»Twee

»Ook als

heden;

tot

u

grootheden,

aan

hier

schielijk en

zoo

was

ook

wezenlijk trotsch,"

elkander

die

aan

een

niet

een

vierde?"

vertegenwoordigers willen

Spinoza,

een

moet

gij

zijt geworden.

derde

gelijk zijn, zijn

Spinoza.

Olympia.

vroeg vian

viervoudig Mozes

»dat

bracht."

gelijk ," schertste

aan

Olympia,

innig bevriend

zoo

elkander

de we

betuigde

de

vier

verbond

representeeren

groote

sluiten. ;

»Wij

zijn

mogend-

Gij, mijnheer

gij, mijnheer

223

Oldenburg,

verdedigen

Luther kan

hij

Calvinus;

uw

niet

er

beiden

anderen

sedert

lang

alle

quadratuur

den

droomde

zullen

kring

een

in zieh

opneemt

liet

band

s

er

gaat

volgen.

op

godsdienstvrede unie

bij zijn ontworpen

Kerkering'

hij

de

van

»Ge

Oldenburg.

eeuwigen

een

is

vergeten/'

legde

en

en

in

ze

die

der

vrienden.

"Die

overdrijvingen

eeuwige

Oldenburg

Spinoza

tot

kunnen

vrouwen

zij samen

toen

zelfde

geluk

arider

ook

bereiden

Wat

als

een

»Beoordeel

Spinoza, een

weer

;

vriendschap

moeilijk. maar

willen

dan

kan

die

on3

verbintenissen

voorbeeld

bemiddeling

kelijk

bestaan

moet

oplossen."

dan

gaat

schelen,

Kerkering

zou

niet

moet

't

dien

heer

uw

hebben

dat

gedacht

van

een

hard,"

zoo

!

een

nög

zoo

ze

toch

antwoordde

Cartesius

meester

en

zonder

,

wendige

al

knoopen

schielijkdat-

vriend,

sluiten

hem

»De

behandelt?"

daarin

»want

anderen

een

ze

te

aan

,

automaat

zulke

hebben met

ook

ze

zeide

weggingen.

laten, verbintenissen

't niet

getrouwd,

ze

geforceerdheden!"

en

,

Zijn

zijn 't reeds

probleem

Groot,"

de

van

Joden

nam

zeide

cirkel,"

ook

de

Olympia beide

den

geef

ons,

godsdiensten

omgekeerde

Hugo

dan

alleen

had

het

dit

van

verder

»Deze

Olympia

Kerkering,

vieren

ons

verschillende

dat

vrees,

nog

met

;

verzoent."

onderling »Ik

Wij

eens.

voorstellen

immers

wij, onder

;

zijn

moet

paus

ik heet

mijnheer band

de

den

want

dus,

beeren

die

vormen, en

En

zal

ik

—

hebben,

tegen

Honoria.

Maria

ik

en

Kcrkering

mijnheer

bestendige

hooger

derde ,

kan

worden

uit,

en

alles

zieh

geerf in

wer-

ztchzelf

VEERTIENDE

HOOFDSTUK.

EEN

Terwijl

in

bestaan,

in

en

hunne

grond

Cartesius

toevallige bestemming,

en

hebbende

mathematische

nagedacht

vlijtig overwoog,

had

toereikenden

den

over

ook

grond

bestaan,

terwijl zijne bewijavoerii^en

taUen

cijfer$berustten

ge

en

altijd bij

nog

zeide

by

bewijzen

hoezieer

my

vader

van

het

niet den

van

uzelf

tot

zijn

op

willen

ge-

^B\yk

philosoof.

mij daardoor

en

werkelijk

minder

»Hebt

zoon.

emstig

worden?'* wel

ge

benadeelt?

tdacht, be-

'tZou

onuitsprekelijke teleurstelling zijn."

een

»Vader

,"

Zadak

zegt:

geene

kroon,

^pade,

om

er

.godsdienst,

Baruch

antwoordde

der

^preuken

de

dag

ge

die

zijn

planomgeenrabbijnte

uw

zekeren

op

dan

hun

van

,

van

der

werkelijk wezen

berustenden

noodeakelijl^e

betrekking

het

in

verdiepte

henzelf

in

den

hierop

de

zieh

Spinoza

dii^en,

HANDWERK.

vaderen

;»maak om

,mede

zoolai^

mit

mede

er

te

kennis

uw

te

spitten.

pronken

Het

»in

toon ,

immers

Staat

u

beklemden

op

Staat

zijn verkondigers

rabbi

geschreven: de

van

en

siecht

heilige evenmin met

klinkend

wet een

iederen loon

ont-

vangen." »Goed,

ik

ben

't met

rabbi

Zadok

eens;

doch

hoe

te

225

doen,

als

hartig

met

men

spreken:

u

verloofd

seres

cindere

geen

die

spade

Zie,

is

met

Mirjam

onze

den

met

heeftf

man

nu

ik

Cas-

Samuel

Rebecca

van

zalopen-

de

diamant-

,

slijperijwil

slijpen

te

steenen

dochters

zijn dus

mij nog siecht

is

bitter

zoo

weinig

God

kunt.

zal

bewaren

deren, den:

ons

vleesch

die

uit

we

doen?" »Zal

voor

laat

Heer,

ik

leed

niet

de

mijne kinderen dagelijks

om

ikzelf

bezwaar.

nu

weer

nieuwe

geopend

te

de

bevelen,

het

Om

terugkeeren; ben

Israel,

maar

die

»Ik

zullen heb

»Rabbi

gekregen

er

zullen

wat

is den

met

zal

als

zitten

beste

hapjes

Batavia

te

gaan,

is

derwaarts

dat

brengen,

dat

joden

den

gaat liever

zoo

rabbi

Menasse

het in

weer

in

nietaan

onderhandelt, de

voor

ook

eerder

tijdinggekomen, protector

hier

zijn getogen, hoe

gaarne

waar-

Engeland

worden." al

iets moet

te

zeggen,

de

meesten

dat

de

Baruch.

antwoordde

vernomen,"

van

op komst

zijne van

er

behoeven

en

de

die

zijn

waar ,

handel

den

is

af hebt

ander

willen

er

Menasse door

dergenen,

te

allen,

schijnlijkzoover geduld

naar

velen

en

bid-

moeten

weg

den

een

want

siecht,

in

zoo

meer

wegkaapt.

neus

den

voor

wegen

waar

kleinkin-

kindsbeen

Van

Wel

Holland,

leven

geschapen zijn. Zeg dus,

greintje handelsgeest gehad.

niet

niet

noodig hebben

gaven

geen

elkaar

kan

en

te

ge

we

dood

mijn

daarvan

ge

zeer

worden?" zie

däärin

als

het

bloed

en

koppman

»Neen;

zoowel

mij echter,

dat ,

blijlt

het

Staat

na

u

Mijne

gij alleen

zeggen,

ik

wat

en

proces,

,

uitgevonden.

te

de

wijsvcm

hulp verzorgd;

waarheid

de

nieuwe

een

hebben

te

Gods

u

mijn

met

meent

met

Om

over.

nalaten

terwijlhij

uitbreiden,

hand

hebben

den

Messias 15

226

niet

plaats hebben^

kunnen

zou

vervuld

verspr^id

Israel

dat

was,

Dat.

wj^ß*

h^rHiam

het

eenme^

yplk.wjilnu

he|; dus. hi^n

laten

niet

aangaan;

mii,

w^rme^e

wi^

kost

houden

Üians

ons

en

gij

zeg

verdienen?"

wiU;

:»]^^b|)^i.Ganafifölleert; Scbqon

geeft

men

en

zaken, die

bij stuk

eigen

uw

g^

zijnevenwel

voet

eerlijkl"

»Eengrootdeelvan

worden

bedrogen

.zijn zin« Dit

niet

maar

vaden-

z^

alle landen

dpor

bedacht^

belofte

de

eerst

alle vdkeaen

onder

wa".slim

»Qoi.het/ey^/'

als.niet

is de

der

Studie

wet,

met

.

door.zich

ver^enigd; een,bwrgfiäi|kib€Äifljt

vojert

slott©

t^n,

werkdoosheid

tpt

te

toe

zonder

Studie

leggffiv» wQtflt.de'.oadfaigd.vergeten; de beJ4

beide

op

air-

verleidt

en

tot

zopde^." voerde

Baruch

nog

grootste

en,

eJAdJgd^

te

niet

voorbeelden

synagoge

handwerkslieden

der

vaderen

de

verschillende

wil

»Ik

zeggen,:

wel

dat

aan, waren

h^ndwedc

eea

leeren."

»Qe h^len

te

;

ook

zonder

Spii^Q^

blyde

was

goed

nemen

het

van

zieh

brood

te

en

van

en

het

behoefde

zijn

zijn

niets

er

omdat

zieh

vader

liet

zieh

bedrog'^

aan

dat.. ge

,

of

nooit weten

hij zieh

kon

dan

bediendhad» de

leven

niet te

naar

door bleef

En

sleur

dagelijksch

handenarbeid

zijn

zijne overtuiging

de gewoonten

plooien.

voor-.

Hijl:^

gewone

het

voor

,

hij haar

zijn

om

door

hierbij eenigermate-

nimmer

geweten

en

alleen

niet

,

verschaffen

dagelijksch

Talmud

tegen

overtuigen,

hij

»vroom

verkoopen;

leY«$nsonderhoud vry

dat ,

voorgenomen

vQlgen

ik

den

leert."

keuren,

te

welb^ende

vast

heb

voorbeelden

de. aangebaalde

uit

plaatsen

deze

fatsoenlijk handwerk

een

te:

zooveel

niet

behP^ft.

worden

en

gebruiken zelfe

ni^

227

ontwikkelde

hoogst

de

leegte«,

vÄö-

ziöfr vöortdurend

inspannen,

'

-

te^ beseelen

leven-

of

delvett

te

nieuwe

Hebben

zij niet

itidt^rieeie

teHjtee

h§

dät

bfepoep, hÖPHinerde

"

die

later

hem

sl€dfats

bedrijf gade in

verlangen

datgene,

uitvloeisel indrukken.

dan van

Dit

vtofchtig-bezig,

pläat^n

hem

kwam

Thans

is

en

het een

Hoe

de

naar

resultaat

van

nauwelijks

waar ,

was

ab»

aan,

dit-

dät ,

geschieden.

een

meer

de

opcn

arbeidersiff reeds

destijds

de

gedachte

bij hem

eigenlijk niet

ontvangen

indnik,

het*

tespeurenreeksva»'^

hield hemde

-

dergelijke bezig-'

noemt,

na

de

voor

omde

een

wll

zijne phantaste

binnenvoerde

en

maal

eerste

diepzinnig denkbeeld daar

kon

difewijlswas

vrijen

men

slijpen

deTabnudschoolofnaar

opgerezen

wat

evenzeer

blfjven staan,

voor

op:dc

Het

raedegedeeld

vergeten

uur

slaaw.

te

reeds

naar

weg

op

werktuigen

diämantschilfers

werkplaatsen

en

anders

werd

hij

de

te

gehdravan-zijnegeioofe-

vertrouwen van

Häj

rosmolen

brachten.

een

knaap:

Nigritius tijd

venstera

dat

was

het

omtrent

diamantslijperijwaä iii den

beweging

gees-

vnichten: rijfce'

de

räd

den

middel

döor

magister

op,

in

trök^

in

dikwijls had'

Höe

htM\

dit

eh

het

van

'diamanten

der

genooten»

h^t

middel

htm

? vriend

beneden

paarden

verdi^ngen

en^sn^en

droegen

dikwijls hij bij

de

om'

door

böveÄSte

toen

kfeaen,

zou;

nieer

aan

tosschcn

hersteh:

gietenf

te

behoefte

jonfgen

zij-

nieuw

met

vorm

evenwicht

on:fen.

van

zidv', höe

bfijven staani zien,

het

lichaitidljke Vermögens

en

overdenkhigen

De

hun

die

bezigheid,

als

gewäarwordkigen'

en

onweerstaanbare

een^

=

woord

anderen

een

een.gevoel

overvallen^

doode

gedachten

in

wJeer

en

h«t

om

,

op'

verlangen

ohb'evredigd

van'

dikwijls door

g^esten

hem

echter

slechts

ontelbarewerk-

menschdijke

kracht

de

?

228

der

voortbrengselen Slechts weet

te

recht

met

die

vruchten de

gedachte

eene

hetgeen

heeft

men

En

de

verricht.

andere

de

tot

voert

De

hand

eene

duizend-

een

zoowel

zelf,

arbeid

kan

verbinden,

hij leeft. Welk

dat

hij oplevert.

,

aanhetleven

te

weet

verwerkt.

en

vormen

elkaar

den

in

ligt

zegen

vormt

en

nieuwe

met

worden,

getuigd

voudige

en

deze

en

geven

telkens

die

hem,

van

ontgint

natuur

als de

vat

het

bij

in

de

andere

zien

van

menschelijke werk-

geheele

,

is

^aamheid ook

Doch

hier

heeft

en,

evenals

afgestooten

gevoelen

en

het

op

,

Hij

de

hieruit als

weerklank

algemeen in en

den

Holland de

regenboog

der

een

den

jongen

deed

gebied

van

het

die

van

dat

Antonie

tot

besluit

een

als

thans

zonderling kon

aan,

plaats hebben.

tesius, Car-

wetten

der

juiste verklaring van

den

de

die

Huygens, Cartesius

die

en

minder dat De

er

Kepler

ook

vroeger

toe, op zoo

van

zon-

scheen

noemen,

belang

een

had

hebben,

moest te

aan

ontleend

Dominis

gekend

destijds vrij

regeis

Snellius

van

zijnzegslieden van

bracht.

van

maal

eerste

de

hadden,

beiden

vorscher

diefstal

ofambachtslieden

,

hen

ander

overleve-

en

doorzichtkunde

eerste

manuscript

gegeven

hem

de

vond,

verspreid

verklaring

of de

voor

aanmerking

De

gewoonte

maar

Spinoza

dioptriek

de

straalbreking, zoowel regenboog.

die

Cartesius,

leerde

;

of

een

is

wel

bestond, het

van

denken

uitverkorenen

Er

joden

het

van

zieh

van

afkeerig.

hen het

opzichte

derhandwerks-

meesters

bestudeerde en

de

geweld

met

handenarbeid.

broeders.

van

gilden hunne

de

buitengesloten

altijdvan was

ander ten

ook

waarbij

wet

ring maakten

Weer

kerken

de

den

van

werden

beroep

den

een

hebben

zoo

geen

,

de

werkplaats

groote

,

gebied

waar

nog

onmetelijk

een

entoch

geestelijk duistere

230

weemoedige

een

zieh

glimlach

herkende SpajjQJaard^

oude

die

aard

dok

in

in.Eijn

heih ^

,

Konviuen

äe

wereid

oordeelde

de

cpacht den

Spinoza

heiinnerd

men

bij hem

de

eigenaardige

vermenging

levenskracht

van

de

keeren.

te

*toe

n^g

telkens

pver;

zieh

en

,

vrijen bloei

tot

w^d

waamit

zijner bestanddeelen

zoon

2^6

bodem

loggewQ^lden

den

dwii^en,'

aanaifen

«n

a|thai)s

er

aan

zijn

«ilgestorwii.

was

:

trcftpcl^i^n

.

ijiet door

oude

.d^^el"len

zoon

aogc-niet giiifel

/t 2ekerttiet:b^t,-hiiar

dan^is

)0e

zijn i»Wd.,ploöide.

om

ontavik-

belde.

»Nu., alle

beroepen

zonder

vak

zgn

roemden den

van

Spinoza

zijn neef

een

dien

zijn ibrpeder

van

wiskünde

of ,

ileeren.

hij het

-X)e

in

d^n

op

vloqg bij dat

,

»Wat

zpi

denkt

griltei sis de hij uit zaam

»Ik

handwei;k

beende «in

g"weest

de^se woqrden

jeugd

en

bijna

wel?

ge

oofn

v^

van

t ils ^wn

Qn

(knap

zeer

disn ib^-

sx^eenrnodi

Con^tQötijn

met

no0h ,

rte beritten.

:loop

eq

ge^^j^k

het

van

be-

vervQl-

«hem

yirpeg

half jo^r

\5er§toord den

:neu3

kuiinen

zou

in

te

worden,

:^Uce

riep*"

hethoofdheeftl"

dat ,

^^nsto^L

^van

;viel.

duivelöch

ve^rtig jaren

käios «eggen

cnaar

;hie0:oe k^dmaangeho^i^

zoo

tcgenwoordig

seven

mag

•

een

ctUes tot

die

bril ihem

ben

"Mfn

optica, zootwel als de

.regels der

,

ihad,

dis

esenige vefwaat3cb4p

reedß

mcsester

die ,

doeh

itte^tn,

dag

igpqden

e^

was

mee^ter

eerste

man

,

,

gens

ik

bedenken,

te

een

op

Mi)

van

geest

hij de

ginselen der

zoon

stond.

deehje^den

mec^e, dat

en

HüjjgQns

wiskund^e

dien

met

vader

bekeod

didbterli^n

beters

niets

»ab

t^delflk,

vad^r

7^n

theginnen."

te

Ghristiaan

xBftester

ik

weet

naga,

gingen

ZOO

zeide

mij ,wel,"

/kapitaal

En

in

is

t •

in

de

ik mijn

^aak

werk-

handw^k

231

vtrsta

en

dat

ik

in

den

ginds

ik

t

•

ander

een

aan

winkel

jaren lang bij mij

knap

2ijn

en'm

eöcander dat

nisßir,

geef

heb

idait yaot

al

kan;

; men

oök

er

ik

in

Svat

ligt,

Gij

nteri

Wie

de

wii.

is

Ik be-

een

hetdiiig

öiäar

beoefent

zäf

niet

zäak

ik

pa^er

vdigens

uit

denkt

maar

inäar

getezen,

bo^'hÄd

een

daar

leeren,

gemaakt

iSet

nog

behoort. 'feto

drtikken,

op

dat

al

hü

toch

en

gesChie"!teiöffs^en ; Wet

die

^onbruikbaar.

totaal

boeken

de

die ,

,

het

microscoop

een

eens

srfirijving, die was

uit

leer

de

zoöals

zetten,

alles

in

hfeb

toch

len

gezellen

microscoop

,

te

men

geen

/geduldig

dat

om

leeren,

verscheidene

Vijf dn'Zeven genoeg

kan

,

'^zal

lang tiiet leferen

zijn »ieven

hoe

glas de

het

men

,

i^asdieid Ook

de

heen

ii^^an '

Ba

väri

vrouw

gezelscbap .bril

geeft.

haar

kön

de «J^*

ondersteunde

«eggende

iniär^ z6o "gemakkelijk

bij het

zieh

had

niets."

tot

terwijl zij driftigm€t:haar

zwaaide,

echtgenoot,

geieerdheid dient

gezichtkühdige

en

weder

äl die

den

gevoegd, en

1

»Ja

:

leeren

^l§

knSjpwöörden dat

alles

botterik

zieh

^nctn

,

iedere

zou

leischte gef-

,

zeker

aanmeldeh

te brillenslijper

am ,

't Kosttib

moeite

'

de

brengen; »Ik

ben

ter

»wie

Veel

eigenlijk zijt hem

in

geeft, möet

»€aj z^t

er

vaUen:,'! lufdde »Maar

te

lam

een

," hernam kan,

overweg

meester

*t met

kän

mand nie-

wereld."

zgulvroiiw te

als

mij niet

met

bedaren

tot

'

meegaknd

zoo

Huijgens;

.»Ja,

:

'

menschen

goede

,

worden."

-de het

al

ge

de ge

rechte

rede;. op

iic zäl eerlijk en

«ge

ü

glöes

arttwoord

openhärtäg

dan'aan

viel

anderen

uitzuinigeii."

tv^eer om

ierfereen,"

voor

wat

»en

mij

naar,

schertsend

goed

te

met

van

u

te

kten den

welgemeester.

spreken,"

ging

232

hij voort, dat

zieh later

gij

zijn bezoekers

tot

Vooreerst

zeggen. zooals

ik

hier

ik

dat

zegt,

dan

voor

't is

:

zeker

niet,

moeten

Handwerk

ongezond

ik

wil

had

vroeger

een

heb

sta

u

alles

dit

u

»Ik

wendende.

dan

meer

;

ki-

drie

,

lo*s

God's

in

maar

diep

men

dokter

den

'tnog

ZOO

»Praat

ik

rechterhand liet overgaan

,

»Toen

wij

zaliger,

die

eenigen

en

bij

nauwelijks toch

moet

houden.

Wij

hebben

en

hoe

niet, hebben

en

Door eerst

de

tering

kleine

berichten

zijn toestemming

hij tegen leer

zou

om

nering

Verdienste

terugnemen

geringe

Men

en

gang

noodig

weinig ;

dient ver-

koken

den

aan

ik

maar

troep

weet

kinderen

leven."

moeten

oude

wilde

de

doch

Baruch

den

vergoeding hem

aan.

Spinoza bleef

bij

,

zij met

het

te

die

een

linker

heeft, de

stad.

zaak

die

zijn

van

Groenwoud

van

zetten

man

vrouw

en

de

luidjes,

ontmoedigd,

als

in

de

maken,

een

geven,

der

gewoond

soep

en

op-

kwamen

komen,

wij

stadhuis

water

zoo

te

onvoordeelig

een

zijn

waren

twintig

en

de

een

en

opbrengt."

naar

het

van

is 't

niets

oude

twee

voor

haar

ringvinger

tweede

eer

menschen

deze

zijn besluit dat

de

het

zijn zijn

uit

wijsvinger

»ten

drie

er

meer

men

den

den

tot

afgebrande

het

zijn

nu

;

»als

in, duit

geen

hernam

zeg,"

winjcel opzetten,

onzen

jaren

hij gelijk," merkte

heeft

daarin

»Ja,

:

of

weinig

ik

pink

zeggende

dat

handwerk,

den

van

nu

hier

vrouw

behoeven

tenyijlhij

gewicht,

en

maken

meer

mij." wat

weet,

drie

heeft

dunkt

niet,

maar,

niet

zijn

in

en

apotheker

erg

klem

met

is

zestig

den

en

't ook

viel

Christiaan," de

in

ik

1"

naam

toch,

»Zwijg

is

zal

glas ingeslikt. Lang

meester

zoolang

behaagde.

overeen

bij hem

,

in

233

Het

dus

was

die

eene

nogmaals peklucht

met

,

zieh

Spinoza dag

bracht

het

gebruik

been

schillende

worden,

moest

de

om

komende

Stoffen

harde

scherper

maken.

te

afgeloopen.

kenden te en

ruwe

met

al

des

te

dringen.

De

en

te

om

meer

gaan

alles

oppervlakkig

rig onderzoek

te

te

het

; doch

gestrooid aanraking

in

het

lood

werk

dit

ook

der min;

maar

naden-

zijn

zaak

der

wezen

geneigd

,

werkzaamheden

Spinoza

hem

ruwer

hiermede

was

zieh

het

maar

En

e!en

gekregen.

bord

en

kwetsende

beschouwen,

onderwerpen.

was

zoolang

er

had

voor

,

niet

glas

zijn gewoonlijk

wat

den

ronddraaide

dreven

tot

aan,

hoe

met

zindelijker voorgesteld

menschen

verwerpen

dit

elkaar

Spinoza

reinheidsgevoel

minachting meer

meer

noza Spi-

omheen

Hier

vorm

omstandigheden

bijkomende

het

had

dan

bewerking

eerste

bovenal

en

geest

door

De

deze

schroefmoer

en

het

met

te

tegen

Waarschijnlijk

vermoeiend deze

der

ontbranding

ver-

aan.

een

terwijl

drijfzand op

wat

er

van

spil liep, waarop

een

vereischten

den

eene

Hij leerde,

op

brengt.

linkerhand

de

met

het

glas

vak.

pek

geplaatst;

was

het

het

rondom

in

kristalvormen

bevestigt

beweging

die

totdat

aan,

juist

in

dan

Voortdurend

en

rad

bord

men

hevel

leerde

altijd namen

maar

met

den

van

Hij

die

stukken

om

in

glas

een

gespannen,

looden

tegen

aan

het

riem

drukte

stuk

door.

diamant,

allerlei

nog

waarin

was

gedeelte

werkplaats

snijden,

te

breken

deze

rechtervoet

vlak,

uit

wel

en

,

groot

gezet,

was

uitgesneden

vastmaakt,

de

allengs ingewijd

nu

het

Een

scherpen

passer

bij het werd

in

den

van

grootte

stukken

een

bewoog.

hij voortaan

den

van

men

thans

vervuld

glaszand

en

atmosfeer

nieuwe

een

aan

dit

zieh

gewende kwam

oogen een

,

nauwkeu-

bedrijfis

slechts

234

is, wordt

bezig

doel.

glas

holien

een

plaat

.peren

het

van

plaat

als

.middel

biermede

het

moest

aan

zijde

eene

besproeide

verschiUende

konmen^^r

en

oneffenheid

«Spinoza heden van

Juij

had

aan

van

die

doode

gereed

zoover

ondergaän. tinnen

ronde

een

andere

itietijz^erwe6r

glas {K)\!^tte.Had

en.polijsteh,

zdfs

geen

met

k)up

een

dan

zijn handwerk en

af

met

dit de^rie

spdtje

het

was

gereed.

,

verbonden

het"öer"te

zonder ,

hulp

sd^itteren.

elkaar

tot

moeiUjk-

briöeglas, dathij van

Vneemden,

zijn meestervoltooid

van

blijdschap stof

de

ha^

slijpen, gladm^en

overwonnen,

tevredenheid

oc^en en

de

neveüfis en

voortdurend

oatdekken

op

jgrond^of

ruwe

volkomen

zijn

möer

spoedig de

4iet

zoo

-en

adn

h^t

men

worden,

nemen

bewcrkiög

gemaäkt

door

daar

kainten

derde

glaslijm,

met

moest

beide

warm

waafna

en

mond

een

nog

bewerkingen:

ctfidergaan of

den

Nadat

werd

0i3$yde bestreken, water

in

glas

plaat

4"operen

doek

kroes

On-

verdund,

üit^een

water

w^s

bewerking.

der

plaat gestrooid

de

slok

dezelfde

op

en

dekoperen

op

stuifzand

tot

nu

op

een

besproeien.

waren,

De

drijfzand, penseel

tinnen

staanden

weer

^oigde

eene

bevestigd

moer

gedeelte

eer$te

telkens

men

men

ko-

geel

de

sdiroef

de

hfet

oatvangen, boUe

tegen

een

of

bedist,

of

,

een

van

terwijl

waama

zichzelf

op

zou

hoUe

stift in

een

van

het

moest

wcrd vorm

een

pek

met

nu

bij het

,

derwijl

werd

äffede

er

zuivertietd^nreinhcid

boUen

e^i

men

bedekt;

cilindei; gezet;

werd

rondgedraaid

^of

en

bewerking

wel

den

terwi^l

hoogste

tweede

middel

handelde

de

hiervan

op

glas

door

deze

zieh

dan

gelang

naar

en

bet

Bij de

—

2and

met

men

stelt

beschouwd, ten

alleen

Qpzictkt onzindelijk;

zeker

in

'tWaä

had, h^m

wedericeerigen

als -dtak

tot

deed "waren

v^-

235

iplicbt: had {iK",^t den

de

rwerkman

.Stempel

'

De

haar

b^gr^ep denken.

ven

uit

Spinoza

zwakken

van,

kernen,

werkte

pupiUen

van

steunen

hier

gezieht

geslijp

Onder

de

jongman

met

die

want

tot

neerzette.en

andere veei xoers

traten

/hebben

Itnnen

ontrukt

den

besten

zieh

ook

kon

hij

zieh

hij

Zoo

1(0.^, dan

"aarde kunnen en

aeervielen deur

lok-

zingend

;

en

binnenstrompel^

,

naastzich

zijnWerkbank wijs

met

de

rhield

hij gewoonlijk

de

eene

"of

zeide

hij

een

eeas

gehad

en

mij

over

heb

vc^ten^gemaakt in

den

weg

niet

er

Hij heeft

?

.zou.niet ik

«ik

»Ben

:

k^oning Nebucadnezar

«trompelen.

die ,

bloAde

en

eigenaardige

op

.niijdaarvan

-adelaar

opgeruimd

een

opgestrooptehemdsmouweni die

van

onop-

tusschen

gesprek

oi^gestoorder

te

het

Tenvjifl"hijzjjjnkrukken

ojleenspraak.

voe$en

druk

geen

onder-

te

da^rsjijn voeteakrom-enbinnen-

,

waren.

na,et

aan

:£!n

geestelijke

blijde, dat

was

schoudefs

beweg4i^.«bi;a^ht,

b^ter

de

om

fijaergelaatstrekken de

op

geiceed mas^te, kiiie in

Hij

bevond

":jp Jmikken

g^roeid

waarts

bijzienden

nak(»nelingsehap

hjij^gewooiiüijk de

hij ^ii|g

de

om ,

overgeven.

Jn^amende,

.kwam

!

j^verig

en

Des

werklieden

hem

rhalen

minder

—

toeHet.

dane^nkel

iets aadefs

nog

dur-

lichaam^^fekeateg"miOiet^e

geratel

en

,

fluitend

deze

verstärken.

te

zijn gedachten

ken

in

leenneester"had

zyn

.gkizen sleep

hij niet

j^^n kameraden aan

te

tijdgenooten

en

houdelijk

bqeken

van^de

rsamanstdtingeii

en

.toch

dus

de

zij.thaas

dat

2^,

droeg ?

ber^«i?"fi"gen

Hij schaen

Terwijl

daiikbaar

dan hij '^ictusel^er,

zaken

4;"aniutte

.

bereikten

j)are"be$t€mming

niet

zijn wil

van

wiskußdige

£^en

hem

;zijni^t:door

cinze

siechte

boom

een

den

;

trek

komt ,

im-

zijn

eersljen

ik de

236

vleugels van

uit

naai

en

Heven

onzen

heeft

Avaarom

f Maar

kan kunt

Heer

hijmij

in

hoe

ten

't

er

Wil

Blijning

ben

omhoog wel

dan den

zie

en

als

;

hebben

wat

boven

zoo'n ik

Deze

meisje niets

er

de

op

tegen

niet

mij

maan

hier

;

gelach

uit

hier

hij

en ,

zijn hart

ik

luchten.

te

fooi

lokten

tot

menschen

immers

toch

steeds

onge-

mij

wij

moeten

oogen

ik

het

ik

heeft

en

behouden

ik

;

niet

bedank

hem

trachtte en

ontberingen

en

dat

het

eenkomstig

de

dan ,

er

zij hierop

wat ,

te

dat

Als

Gods

hadden

zouden

overtuigen

hem. in

klaar

betere

geen

zieh

voor

Zijn kameraden doch

antwoorden

noza Spi-

,

dat ,

van

bestemming

beschikking

ginds

voor."

althans

God

op

hij mij half

daar

de

wat

noodig.

hij de eeuwigheid

mag

eigenlijk slechts hoogste

zooals

dan

brillen

geen

verdiend

gestuurd f

krijgen zijn

te

,

verhelpen.

weer

gegeven,

,

wereld

waar

;

dikwijls werkelijk boos

ben

,

heb

Waarmede

betere

maar

scha-

een

niet

anders

en

verrekijkers

geen 't

vergeve

wisten

wil

man

»Eigenlijk zijn wij allen,

heeft

bedorven

hij de

voeten

bene-

gelegenheid

,

de

naar

blijfik

meer

ik

moet

iedere

nam

krukkenmakers

zitten

Heer

Had

Peter ,

,

lieve

we-

Misschien

geheel

dergelijke redeneeringen

en

terend

ze

niemand

goede

valt.

*t

in

dan

;

sterven."

trpuwd

wij

heeft

uitziet een

zien

te

kom

,

om

gedaan

en

sterren

stijg voor

er

en

mooi

heb

ik

;

man

alles

daar

gebruiken

,

zijn

,

alle recht,

geleerde ^heer soms

een

de

van

een

op

,

werken

luieren

week

de

verrekijkers noodig.

meer

is 't met

dan

heb

die ik niet

geschonken,

voeten

vijf dagen

Ik

dathij mij vleugels geeft;

eischen,

te

broeders,

dan,

ge

mijn lichaam.

aan

ze

te

lichamelijke

geringe des

smarten

beteekenis

menschen

is

zijn over-

,

leven

en

niet

naar

een

238

had:

gehoord

sG^^''

waren

häddön

oragang

de

vrfjenatüur,'t6t'Wiehif, evenalsvroe-

betreft

haar

zijne eigen kenniä

wenden;

Daar

uitstrooiend*.

wat'werkxaamheid

aiw^kend

van

kon

kennis

ennieuwe zeer

die

eenvoud

oorspronkelijken

döorbrachten*;

gedruisch het

neer

dagwerk

moeite

met

blijftaWjd

zieh

weer

telkens

ontkiemt

door

natUur

onderd^ den

dat

denkenden

tot^een

Spinoza het

leven

nieuwen.

vervuUenj

eeuwig«

plant

door

is

Wänt waaraai3"

wil: de

zieh

alles wat 't is^

moet

toch

alles

wordt

in tot

en

nienscheKjke bedrij^ die

ieder

'het

naar ,

vereenigt

vervüUen. zieh

Veorr

alles te

zanafen

raderwerk.

gdukkig,

kracht

en

geleid

moet

aangewezen,

en-het

zaadkorret

iedere

gesplitst ^

evenwei

de'lueht, diede

leeft,

zooisook

ondeelbaar

de

ziohzelf

voor

beroepen

hem

achtte

menscheKjke

de

Zooab

de

hetzij bij

gehoorzaamt,

wet

mensche4ijken

den

geest

groot,

rad

slelehts

geluid voortplänt;

vernieuwen.-

allerlei

in

het

van

samensmelti

geheel

toch,

dezelftle, evenafe

aande

elfce

en

snorrende

wan*

woord

,

golvingen dat

vigheid

het

's avonds;

een^emstig En

waren

wereldsch

aHerfei dät

doordrcmg!

overal

en

priesterdom,

e^n

ziel

de

beek-oPbij

verschillende

de

afgdeopen,

een-

was

datär

;

onder

wonder,

geen

was

tot'

ruisehende

geest

ganschfen^ dag-

den^

vet-

en'beAijvigheid

,

,

mensehfen^-

vooftdürertd

die

en

men-

geen

,

wijxeni. zich^

meerderend

ren wa-

bescheidienjort»^

en

vissdiers

en

levenswandd

de

met

oude

wereÜ,

Herders

eenvoudigen

van^^

stilkn

den

met

geen^

bij ieder, die het

Hüi^nsenzijftevroöw-

meester

ingenomen

Het^

gelihg.

vrnchten

zegenrijke

Ook

bij«oßder

ger

däarna

läng

somsnog

hunaer

bestaat,

een

dergenen

banden moet

onderworpen;

als

te

het

zijn,-dit wäre

delevensvoorwaarden doch

dearbeidisde

ver*

239

vrije openbaring aan-'de

onderwerpfc;

aaur

al

waarin

bpren

leven

Spinoza

tevreden

ZOO

»Wel

tC'

het

doet

onbewust de

denksen*;

opgeriMfnd

met

en

Olympia,

was-

opzicht

meestal

werkd^

leven,

arbeid

vereenigt

zichzelf

tevreden.

den

van

of

gedachten

ditkostonsteveeJöfte het

blij

mij dan

we^

de

voor

wo!

met

dpikpn.

Het

stramien

op

te

geschjedenissen,

Gesta

zijn

Romanorum ,

Höe

vldohtenl

bKj

ik

was

daar

mögen

zulk

opnemen. best

AI-"

rozen?

uitgebreider datn

en

tussehen

destijds,

schcmeren

altijd het

gewerkte

dwazer

veel

nog

anderen

van

te

ik

kan

werk^i rand'van

di^n

ginds

ge

tot

morgen

die

oogen

,

Als.ik.

wij ook

weinig inspanning;

händwerk

een

»dat

zij ,

want

eigen

onze

begint ik

zeide

overeenstemmen-;

over

ben

dß.

,

teen?hijhaar^ijnnieuwe

nrij genoegen,"

zitten.broeien,

lerlsi

graven

verschiUende

de

een

koor,

mededaelde.

avond

e^i

hameren ,

uit

lekit

met

recht

dus

was

levensw^s

den

majestueus

,

dat

natuur

vrijebeweging

denken.

en

inj dit

zieh uit

dfit

pennen

zieh

er-

een-grootsch,

en

De

vergenoegt

Niet

hg

samensmeft,

opstijgt

plaatsen k|^nnis^

leeren

dat koken

en

't is

en

gehoorzaamtliierdoor

H^

hoewel

levens,

de»

wet

mensch.

den

van

die

draden

ge-

handwerkte

een

kennen." »De

werk ook

maar

»De

lezing

echter

heb

al

van

Tacitus

door

mijn

hoop

te

alleen-, iets

m^tanden

om

»Dat.wist

niet

lang gemerkt,"

ik

niet

händwerk

voorzien/^

u

te

in

bijten

antwoordde

buitengawoon Doch

mtjn banden

om

*t is

te

doen,

geven."

te

Olympia,

-humoristisch

mij volkomen

mijn toekomstig

lets

»datd^

stemt." ernst,

dat

levensonderhoud

ik

240

»Waartoe Ik

hebt

wil

instituut

zijn

of

worden,

ik

maar

wilt

mijzelf

ben

ik

ik hun

waarmede

bereid

daartoe

vergankelijk

tegen

»Gij

zal

of

goed

geld

de

zieh

doopeling

handwerk

te

»Om

mijzelf

onderwijzen, ik

ben

dan

zijn,

geringste overtuiging

de

verkoopen.'* ze\AtO\yTapiai

exmachina^'^

Deus

met

wilt,

ge

met

iets

kan

»Weet

Oldenburg.

binnentredenden

nieuwe

ik

wat

eerst

menschen

dienst

en

of

moet

en

nooit

altijd als

komt

den

tot

nut

van

leeraar

daar

ge

zelfzucht

naast

vader

Mijn

collega zijn?"

mijn

later den

dan

zult

dan

het

het

maar

,

niet

is?

egoi'sme

en

Noem

niet.

zijn. Kan

gereed

liever

ge

verzameld?

kundigheden

enkel

dit

vergrooten

liever

»Neen,

dat

niet,

toch

hoop

zooveel

dan

ge

vuur

al, dat

ge

en

ijver toelegt,

ge

zeggen,"

onze

een

om

leeren?"

apostel

wilt

worden,

te

antwoordde

Oldenburg. *t nog

»Was waarmede

de

ligt

iets

uitersten

dan

iets

te

ziel!

glazen

maar

slijpen Mij loopt

slijpen

stellen

dat

de

een

hand

machine »Minacht

draait dat

en

zulk

een

kwijnt

van

kamer

dom

gereedschap

bij

er

den

bepaald een

;

beide

ontwikkelden

geest

verrichten.

te

entimmermanheeftnog

rillingover

,

zieh

wijs de

die

natuurmensch

in

't Is

landbouw,

oudheid

der

op

hoog

visscher

men

—

in,

een

ruwe

om

denk,

de

met

een

de

zwijgen," vervolgde Olympia

verhevens en

van

bij voorbeeld staatslieden

en

nog

en

als

handwerk

poetisch,

glazen en

grootsch

arbeid

het

ik

zou

vereenigen

te

denzelfden Zelfs

wijzen

groote

bezighielden, »er

bedrijf,zooals

een

achter naar

weg, rüg,

als ik

stuitend,

wijsgeer het

gereedschap niet,"

antwoordde

winkel

een

zieh rad

lichaam maar

voor

van

aan

te een

hanteert!"

Spinoza

met

241

bijzonderen

in

ernst

kenteeken slechts

de

nest

een

den

der

menschelijke

zieh

bouwen

te

hem

die

werktuigen,

»'t is

zijner stem,

toon

Het

natuur.

dier

zijn aangeboren,

voedsel

verschaffen

te

,

te

verdedigen

en

heeft

de

mensch

ledematen ab

vogel,

een

hert

pijl

—

slechts smelten de

waarmede

erfenis

hoogste Wie

iets

wij

juk

hen

steunt

zonder

voortwerken,

gelukkig

mij

de

met tot

nut

banden

of genoegen dat

vergeten

,

slechts

doch

en

klinkt

als

een

ze

er

ik

alles

hetzij

in

steenen

en

bij

vrouw

gebied die

de

de

het der

is

nieuws

zou

hoofd

of

menschheid evenwel

men

mag

overgeleverd,

scheppen."

te

verstandig," haar

onvermoeid

met

vaderen

iets

worden

blijft.Ik

dat

; nooit

zelf

fraai

dit

op

brengen,

door

om

zeer

echte

kon

ons

is

brengt

brengen, zijn

bewaard

verstrekken

hetgeen

ijzer

gereedschappen,

gevonden,

,

stand

werktuig

het

»Dat

al

het

werktuig nalaat, helpt

naam

indien

kon

een

zijn heiligeoverleveringen.

,

iets tot

De

verbeterd

hun

achten

en

en

stand

tot

en

pogen,

dat

van

boomen aan.

onsterfelijke geesten

duizenden

als

hijlaat

—

vliegen

zijn tanden

ploegen

hakt

vormen

een

hun

in

te

de

zijn

tot

om

in; kunnen

en

menschheid,

zijn nakomelingen

en

?ich

bewegen

te

omspitten

en

scheppen

der

om

,

allerlei

er

zieh

hem

vermögen

beide

houweelen

het

geeft

en

het

grond

er

buiten

natuur

hij al

halen

den

onder

dieren

om

vallen;

te

aan

schielijk voort

kogel

en

smeedt

qtl

stukken

zieh

anderen

der

Mist

möeite

met

zijn beurt

krachten

om

heeft

,

op

gemaakt.

beeidig zinne-

een

Olympia,

zeide

eigen meening

blijven-

,

de,

liet

dat

alles

te

kunt

schielijk opvolgen: weten

zoudt

zijn. Waarom houweelen

en

en

denken, ge

u

»maar

ik vind

zelf handwerksman

zonder

zelf met

toch, datge

die

lige heiligebijlen,hei-

heilige vijlen belasten?*16

242

»Omdat

ik

lichaam

wil ik

alle kunsten elkaar

der

in

beschouwt,

dialectica

doen

gelegd,

»Wanneer

»Een

de

iets

zijn ambacht

,

den

van

plotse-

!"

lachte

November

de maand

Oldenburg;

en

was

zal ik uit de

nu

zijn dood

na

schoenmaker

00k

,

het van

aantoonen ,

philosoof het

nieuwe

die

aanschouwen

moest

gehoord,

met tijdelijke

Openbaring een

hebt

altijdin bijbeltaal

en

eerzaam

een

»dan

Görlitz

apostel van

'24 heeft hij het

Hij

jaren

zeven

levenslicht

handwer-

een

is."

vergelijking gaat

»Die

Jakob

»want

Beume

was

mank een

," viel

»Neem

mij

niet

Malediktus

kwalijk,"hernam

gaat niet mank

en

»Dat

en van

hier in ,

werd

als

philosoof

wordt."

handwerker

veel,

Olympia

schoenmaker

zoodanig philosoof, terwijlonze

24

in

niet weet:

November

eeuwige verwisseld.

ker

doopgetuige

een

Apocal3rpse dweepte

In

praatte.

er

van

uit," hernam

goed

nooit

met

dat

gestaltenaderbijbrengt."

zijnwäre

vraag

'tnog

ge

komt

zeker

die

hiermedp

men

jaar 1632."

»Dat ge

het in

zonderlinge

het

op

rede.

Spinoza. »Als van

glazen

zijtgij geboren?" viel Oldenburg hem

de

ling in

ikgeko^nheb, holle

dat

voorwerp,

verlangt.

gedaante zien, terwijlhet reflec-

omgekeerde

tieglasdaartusschen

dat

bewijzen: twee

het

ons

dagelijksvoedsel

handwerk,

heilig

een

,

dat

het

aan

u

antwoorden

te

geest

uw

mij omdraag,

met

Bovendien

in

om

,

want

er

maar

,

liggen

niet

heeft zeven,

Spinoza,

»de

integendeel een maar

acht

jaren

king vergelijbeen

te

tusschen

32." komt

er

niet

op

aan

," antwoordde

Oldenburg

,

V

243

»zulk

been

een

ernst

:

voor

beleedigt

ge

worden.

geamputeerd

kan

ons

vrienden

uwe

met

,

toekomst

uw

in

nu

die

op

wijs

,

willen

te

Maar

Naar

zorgen.

gedachte

mijn

,

daarvan

nicig

van

quaestie

geen

;

vrienden

gezamenlijke

onze

zijn

alleen

niet

in

maar

het

in

het

bijzijn

bijeijn

van

,

ieder

ander

Hebt

gijzelf

ik

zou

niet

mij

onder

dit

u

het

dat

toegestemd

durven

oog

brengen.

onder

er

vrienden

,

gemeenschap

goederen

van

dat

aetherisch, voelens

en

niet

we

ons

bestcian

moet

schoonklinkende

enkel

liefelijk

klinkend

?

Zijn

dan

wij

woorden

geld

zöö

en

elkaar

met

ge-

gen mö-

deelen?*'

»Ik

het

waardeer

antwoord,

den

mijzelf Spinoza

vlijtig

edel

ik

»maar

zelfs

geschenk,

iverk

uw

kost

liet

te

van

kan

zieh

beoefenen.

onbekrompen

en

heb

u

vriend,

een

ookgezegd, aanneem,

aanbod," dat

zoolang

ik

luidde

nooit

ik

een

voor

verdienen."

door

niets

weerhouden

om

zijn

hand-

HOOFDSTUK.

VIJFTIENDE

ONUITGESPROKEN

HET

bevalt

»Hoe

dag,

»Evenals

woord

bloosde

hierop

,

Olympia

oogenblik

een

doch

daar

zij

goed

hart, al

valt.

schielijk dat

joden

is

ik," is

de

den

eerste

Ga

echter

eens

zou

volgen

In

zieh

zijn

tot

te

beste, hoe

die

kalm

heeft

aanldeeft." het

»dat

nietalleen

beoordeeld onder en

een

iseengebr^k,

Hanse-steden

zamen

in

nadenken,

»Kerkering

:

dat

toeschrijven.

lang tijd

Spinoza,

allen

den na,

aanmerkingen

gedachten

niet

want

hij bevreesd,

was

deze

;

geven

dezelfde

reeds

Duitsche

antwoordde

naar

te

zijn woordenrijkheid

der

zij;

Hij vondhetmoei-

ooren.

antwoord

al

liet

hemam

merken?"

liet hem op

elkaar

aanwennen,

nemen,"

ijverzucht

aan

opgelegd,

ons

anderdeels

en

zeker;

bewoners

de merk

»Nu den

er

te

ook

stilte

verdrongen

Olympia

ziel;

dat

in

woorden

zijn

weg

achter

gemaakt,

Olympia

op

wij

rechtstreeksch

hij

bijwoonde.

dat

te

aan

tot

een

had

eensdeels

mond

hem

zekeren

op

Spinoza.

goed,

den op

ge

Spinoza lijk

niet

voor

hebt

»wat

antwoordde

,"

u

Olympia

vroeg

niet

onderwijs

misschien

»'tis het

Kerkering?"

u

hij het

toen

WOORD.

te

iemands

bedaard

den wor-

bereik

Oldenburg

246

dichters

minder

niet

inwendig

wezen

datgene

had

houden ik

hun

het

maakten

in

geloof,

schaduw

plotseling zou

;

hadden

ze

de

door

het

tot

Symbolen

niet

in

ik

theoloog

Stelling maken jaar

dat

betrad

sprak,

terwijl

dat

»Ge

;

gij

den

in

woorden wat

ik

de

de

die

drukken,

slechts

zieh

die

»als

Spinoza;

zinnebeeidige

een

voor-

in het

eenmaal

slechts

volk,

Met

denkbeeld in

houd

niet

zöo

andere

of

nemen.

Is

slechts

eens,

als de

des

harten

geopend

worden

?

dikwijls

zoo

onze

in

Ja

het

medemenschen

het

mag en

't is

uit-

gezochte uitleggingen.

niet

vereenigt,

zou

kunnen

hebt

ergers."

nauw

:

grondslag

iets

nog

uitgedrukt

bedrog"

bewoordingen die

uit-

stond, op

»vroom

ten

van

buiten

daar

klein

Jehova

van

naam

dat

een

even

dingen

vertolkt

vermoeden

heiligen

menschheid

tempel

er

den

zelfbedrog

prachtig

met

van

zoo

maar

moet

niet

of

neerviel.

meestal

zijn

zieh

hiervan

gansche

hetzelfde

,

gesproken

van

het

hieraan

Ze

en

/' zeide

toe

hoogepriester

hier

en

aangezicht

leggen

ik

dichtstukken

levensgevaarhetallerheiligsteindenjeruzalemschen

met

men

de

,

tempel

het

ik

stem

kon

was,

nooit

,

openbaarde."

woorden

hoofddenkbeeld

Dan

die

eens

uit te

begrepen

,

»Uw

zieh

over-

zou

bestaan.

te

hunner

van

werd

ik

vroeger

onderwerp

ingewijden

de

aan

bezitten

zou

meer

wijsgeeren

wijze

een

mijzelve,

uitmaakt,

ophouden

oude

de

met

meer

ik

als

,

mijn

van

kunnen

wereld

dat

niet

mijzelve

hun

ze

,

gansche

mijn bestaan

ik

eigen gemoed

alleen

Ik

,

een

eens

en

ben

der

van

gegeven

slechts

maar

kern

de

wat

wereld

oogen

blootleggen.

moeten

en

de

voor

omdat

beklaag

dan

vereer

het

evenzeer

niet

uit

godheid

allerheiligste

onuitsprekelijke een

,

menschelijk

't denkbeeld

leven enkele

symbool voorvalt;

spleten^

247

die

zieh

besloten

is

»Elk

dan

en

nu

niet

en

hoe

vermoeden

ling

in

hier

hier

niet

,

de

dan

levens

daar

eUcaar

binnen

leeft

verstoorbare 't Was

lijkheid

stond

Zou

man,

de

streven

hij

niets

driet

die

kon

dat de

wordt

zulk

't Was

die

en

on-

blos

trilden

al

in

hare

waar-

over-

vrouwe-

,

kalm

haar

zag

niet

een

sleehts

beiden

het

bezat,

Gevoelde

begrijpen?

geweld

hij met

aan.

opkomende leed

en

ver-

berokkenen? ik

zie

en

meer

zoowel

toeh

als

ook

nu

op

dat

een

»Bc

zal

morgen

2"daar

het

huwelijk

niet van

het

»dat

datgene,

of

moet

bij

onderwerp u

mijne

kunnen zuster

een

God

van

,

en

blijven; meestal

begrepen."

hij Olympia's

ander

wij

wat

verkeerd

hij, na

onuitgesprokene

,

onuitgesproken half

maar

hemam

in,"

meer

pijnlijke stilte

van

duidelijk ze

:

dezelfde

en

donkere

een

ziel

Olympia

,

had

kraeht

weten

te

en

fijne opmerkingsgaaf

een

van

denken,

men

—

en

gij bedoelt, natuur

zien,

Spinoza

hem.

zij voor

hem

»Dagelijks oogenblik

lippen

haar, of bestreed

voor

neiging,

haar

worstelen

en

Wat

onuitsprekelijk,innig verlangen,

,

het

als ,

ondervindingen

kunnen

opzag;

,

zijn, dat

te

uzelf?"

in

Spinoza

die

te

dezelfde

met

van

wangen

zalig

zoo

ander.

een

van

duizenderlei

de

als

tot

die

oogen

alles

blik

een

hare

toog

de

harmonie

Olympia

mede

in

overtuigd

om

met

al

bij

,

is

onnaspeurlijk diep

ziel zöö

önzer

heerlijker

des

hebben

te

zijn saamgegroeid

,

het

O

niet.

,

noodig

vezelen

wäre

is

zeker

,

woorden

al

dwa-

,

zieh."

»Neen geen

sluit niettemin

ook

gegrond

,

hart

ons

?"

uitgesproken

worden

mag

in

binnen

daar

wat

openen,

gedaehten wilde

komen,"

Mirjam

geraden

overbrengen. ging hij voort, met

den

jongen

248

Casseres

dan

gelukkig

zal

halven

voltrokken worden

nacht

Deze

wenschte

ik

sta

veel

zeker

en

kunt

ik

zou

oorlog

huis

aan

dien

met

»Dat zulke

volgde

ge-

nage-

als ik ,

vader

mijn is

in

den

mijn nichtje Cecilia,

vader

op

reis

is, bij ons

bevriend

zeer

hoe

door

broeder

met

ge

doch

alleen

eenige

misschien

—

—

geworden

dan

meer

dat

vreemd,

mij

met

?" —

beiden

gij

hebt!"

deze

inderdaad?

is

niet

opmerking

Hoe

de

beiden

het

genoten

»Om

of

hooren

denzelfden

zij, op

hebben; te

rondom

genot

en

beminnelijk zichzelf,

u

zou

zijn te

in

zulk

ik

uw

vrij wat

zieh

ik,

maar

ontging

toon

leef

had

ver-

döor

gezegde

uw

een

kunnen en

om

helderen

Spinoza, hem

als

het

ikeigenlijkf"

eigen omgeving,

antwoordde een

beter

dat

nuttig gemaakt

waartoe

verspreiden

voorkomen," da«ir

bij mij opgekomen,

sterven,

Cornelius

gelukkig

en

voorkwam.

gedachte moest

worden.

gemist

op

waart

over

zijn geworden

niet

mijn

dat

groot

zij:

ons

leven

ge-

Olympia,

dikwijls

er

verloofd

was

namen

Olympia

hoe

anders en

zoolang

ik

heb

Mijn

Cornelius

goeden

»Dikwijls van

het

moederheb

Mijne

beseffen

geheel

Zeker

woont.

heidensche

haar

hij

gij weet,

betwijfel

Wilde ze

;

zuchtte

ik,"

wereld.

is. Ik

geworden.

gesneuveld

die, zooals

niet

opgegroeid

mannen

opgevoed

was

praten."

niet

,

,

onder

dan

de

op

jong meisje

een

dacht

gelukkiger

Gij

gekend.

voor

niet

zij den

best;

zitten

echter

had

gesprek

alleen

geheel

ZOO

nooit

mis

het

het

nog

elkaar

met

soms

hartelijk, dat

hoop

gevolg.

»Gij zijt toch »ik

we

van

Ik

Zij begrijpt mij

I

hebben

wending

wordt.

kennis

geest

verstoord

bepaald

zondig

249

»Ge

schertst,"

bitterheid

in

hartig,

den

later

omhulsel het

had

ik

de

»ik

rede;

uzelve

en

dit

Op brak

zalig gevoel hij

neiging

zieh

's avonds met

te

niet haar

vroeg

lang en

Neen,

binnen

pijnlijkaandeed. huis

naar

kiemen

Krachtig

Olympia's

van

dat

die

ontstemd

ze-

alszij, hem

u

wijs

iemand

spreekt

Zij zuchtte

malen

herhaalde

," zeide

zijbij hij

en

en

scheelde,

haar

wat

diep

ze

sen küs-

zij haar

gekomen

tot

uitstrekt."

toen

en

bevochtigde

,

met

ver

op u

meisje

een

avond

legde

Is

naar

zulk

hij een

lief had.

rüsten

ge

voelde

toch

het

met

hebben.

te

en

cilia Cemaar

,

zij gaf geen

lig

ging

want ,

ontbreekt."

vertrek

beiden

maar

wereld

de

over

verkondigen

het

eerste

ganschen

»'t

»dat

armen

Uren

triomf,

dien

,

de

de

onderdrukt

tränen,

zichzelve

niet

overwonnen

vrije beweging was

op

haar

Spinoza

,

heimelijken

Olympia

lof

en

,

eigen,

ge

af, dat

meende

hem

voor

keren uit

zichzelf

hij

naar

,

ander

een

tijdperk

viel

beter

dat

Cecilia

gesprek

van

mij

mij alle schoonheidszin

schielijk afscheid

nam

verbeeiden,

te

ander

een

*t open-

beken

natuur

mag,"

uw

kwam

oogenblik

Spinoza

had

durf

Ik

een

in

verzoeken

u

altijd,dat

hierdoor

en

overtuigd,

denkt.

ook

zonder

optreden."

ik

ben

immers

zegt

ge

als

de

geven

doen

»Zwijg toch,

dat

niet

ik

»eens,

mij dat

ingezien,

moeten

wereldtooneel

in

stem,

ijdel genoeg,

heb

thans

Olympia,

harer

toon

ik

was

maar

cintwoordde

antwoord bleef

zij echter

zelfzuchtig, kon

z6ö

hield

en

alsof

daarop

wakker.

zijsliep.

,

»Hij

verstandsman

een

zöö

nog

zieh

maar

is

ongevoe-

niet!"

meer

,

wilde

ze

niet

aan

hem

denken;

zijn

,

kinderlijke venal

die

bescheidenheid

uitdrukking

,

van

zijn groote

welwillendheid

oprechtheid en

algemeene

en

bomen-

250

schenliefde

in

zijn gelaatstrekken

zijn fraaien

om

bare zin

oogen

—

stond

achtte

hij

tochten

eens

ik

wat

trad

met

tegen-

,

scheen niet

AI

op.

gevoel

gelaat hij

was

inwendig

terwijl

en

op, te

:

zeggen

God

een

en

alle

menschelijke

harts-

van

eigenwaarde

zijn er

mij neerknielen

voor

gebracht

zoover

Met

haar

boven

mijn

en

Hij zal

doe."

morgen

,

verheven

eer

gemoeid. hem

ik

zieh

mijne

,

mede

onmogelijk

volgenden

't nog

geef

,

al

den

zij

spiegel

ik

»Neen

haar

was

onpeil-

,

denken.

te

haar

voor

't

neen

zijn donkere

in

gloed

,

Zingend zij

die ,

^

hem

aan

mond

vriendelijke glimlach

die ,

zal

dan

ik

zien

eens

nog

,

heb

dan,

en

zelfbehagen

maakte

Mirjam

Spinoza

zij haar

toilet. Niet haar

dat

hierbij telkens

men

haar

stof het

—

Miijam*s

en ,

dezen

van

Zij

moest

gebed

het

met

spijs noch bij

de

drank

het

der

liefde

in

en

na

hunne

sluier

het

lokken

totdat

haar

huwelijk

onder

moes-

verborgen

zijn.

gebruikelijk

Verzoendcig

en

opzeggen

,

het

toevertrouwd

werd

weelderige en

j

mocht haar

echtgenoot

troonhemel

den

haar

bruiloftsglastoereikte

glas vervolgens

tegen

,

den

muur

wierp. de ,

zieh

Grooten

op

van

familiefeest

Het

muts

gebruiken

inzegening

stukken

,

onder

zon-

en

waarin

dragen

aarde

uitvoerig Zondenregister

liet drinken

hieruit aan

lange

het

dronk

den

af

dag

der

me-

schitterende

de

hemd

het

schoot

den

aan

eens

allerlei schrille

Onder

bruid

de

moest

doodshemd

ten

verviel.

tegenstellingen

bruidskleederen

in

in

zieh

gebruik

godsdienstig

,

,

derlinge

het

daar

bruidsgewaad

debracht

kleedde

opgeruimd

ZOO

eenige

versprciding

over

gelegenheid den

waarbij

aärdbol

tot

de

joden

eenvroo-

251

lijk samenzijn De

vereenigden door

aandoeningen

opgeruimde

lustige,

kennen

te

slechts ten

de

las

en

tafel

de

zijn

te

men

hierdopr

vermeerderde

en

Ieder

het

roemde

in de

als

het

hun

weder

en

ander.

Aan

vertrouwelijk

sa-

elkaar

dronk

eil

hun

toe

wäre

een

terugkaatsing

midden

van

dien

hun

,

geluk

dit

van

uiterlijk

knap

toekomstig

,

ner-

feestvreugde.

bruidspaar

gezindheid

den

aldus

woorden

AI

werd

liep heen

,

welwillende

toch

,

dit

de

en

verbergen.

en

van

gelof-

overmoedigen

te

zieh

te

verbintenis

blikken

anderen

aangezicht men

hiermee

om

wisselden

ieder

jonge

onderlinge

schertsten

en

het

op

bracht

en

hunne

van

een

De

gesloten

even

beschroomdheid

verheugde

,

zoo

vemomen;

vreugde

gezeten

als

band,

stil, de

praatten

wanklank

een

de

was

hunne

om

voor

,

plaats gemaakt.

de

werden

en

gang.

huwelijk

hadden

opgewekt

bruiloftsgasten

jeugdige

aanwezigen

gens

zelf

elkaar

hernieuwing

luidruchtig,

het

tot

,

bloosden

eenen

toebereidselen

stemming

dat

geven

een

de

;

de

drukten

echtgenooten

vollen

in

,

plechtigheid

de

door

en

hier

ook

was ,

alles

gevoelde

en

in

zijn eigen

gemoed. Te al

die

ruch

vreugde echter

omdat vertrouwden

zieh

kring

maaltijd nu

in

en

voelde door

hij

De

blijdschap

en

droef

of

Olympia

was

kring

nu

zieh

hij

wellicht

vervreemd

was

den

en

het

door

luid

was

aan

tijd

tafel

blijven

zitten.

aan

van

dien

?

gezelschap

gelach

hij

zijn gemak

op

laatsten

geworden

,

Baruch

niet

Dacht

groepjes. Vroolijk klonken dan

Ba-

het

was

moede.

te

in

afgeloopen

heen

envan

,

zijn denken

en

hem

om

eenzaam

verschillende

dooreen.

zijner bloedverwanten

verdeelde de

men stem-

afgebroken.

Zijn gelaatwas

don-

,

252

kerrood

gekleurd

hij had

ook

want ,

anderen

hij

het

van

de

oogen

den

op

Chisdai

vuur"

»zoete

die

bodeni einde

ten

hij

het

blauwtje

bruiloft

had

bij Mirjam

vroeger

had

willen

zijn glas gevestigd.

van

,

hield

Peinzend

gedronken.

de

als

dapper

even

geloopen

ontbreken

dat

verbergen

te

niet

nu

hem

haar

op

»

,

naderde

,

thans

met

,

Cordoso.

Ephraim (Ps.

104

is

ruch

dan

hij

lustig

,

de

waarschijnlijk Talmudisten

de

»waarom

zuiveren

dat

verlangen hem

maar

men

in

zijn glas,

met

Chisdai

en

geen

,

aanlenge."

water

,

dit

zeide

Hij

gebruike

wijn

Ba-

," antwoordde

reden

,

zwaaiend.

beker

den

!"

hart

menschen

des

wijn verbeugt

5) declameerde

1 ,

»Dat

»De

scheen

het

niet

te

hooren.

»Ja ,"

beweerde

heffende

Ephraim voorvaders

»onze

beker

zijn

,

hebben

Baruch

tegen het

ook

leven

genoten,

,

Daar

immers

Staat

slechts

de

op

Talmud

den

menschen

als ,

bijgewoond

dat

wijlen

,

ben

nasse

in

Israel

zeide

dat

Gods

geest

zij vroolijk zijn ? Barlaeus

professor

:

de

:

alleen

rust

heb

Ik rabbi

tot

Grieken

de

op-

t

Ma-

niet

eens

,

de

de

Romeinen

kunst

hadden

gekend

,

tig

doch

leven

te

bezig God

was

gehouden hoe

en

ook

zij dan

de

Nu

gaan.

als

al

»Ge scheid 2"En

onze

vroomheid

meent

het

met

Hem

eens

niet

goed,

met

eind

vroolijk en Ephraim,"

wat

en

ren wa-

alle

maar ,

hierbij te gronde

waren

terugkwam

wie

gekomen

ver

den had-

Hiermede

dienen.

moest

pret-

en

anders

niets

vorsehen

te

na

levensvreugd

en

zieh

Joden

tamelijk

hij

,

dan

men

een

levensgenot

waar

bij

dat

,

goed

om

zou ,

opgeruimd zeide

of

hij zien

,

konden

Baruch,

't al

waar

was,

wat

die

Christen

wij

zijn.*' hembe-

doende. indien

ge-

beweerd

254

Wel

kan!

is

hoe

alles

in

hij

geschapen doch

voldoende

in

daar

met

bij

Israel

alles

b.

waren

had dan

hij

werd

Chisdai

spreken

en ,

hij stond

het

in

scherper

hij

zieh

zonder met

ver-

hen

uit

hun

dingen

wijdde

breede

af-

bijzonderheden bepaalder

en

uiterlijkkalm

op,

en

in

kenden.

onmiddellijk

lange

en

ter

meesten

eens

eenvoudige

drift. Toen

van

de

daar niet

,

bleef

verwijderde

In uit

onderwerp

wij, ja, zelfs

natuurkunde

zulke

zijngebleven?"

knarsetandde

gehoord,

zouden

alleen

overjaeser;'* doch

ontwikkeld,

steeds

het

en

wereld

geheele

»weende

geest

hij allengs

uitdrukkingen.

had

hoe

dit

over

nog

dalende,

soms

goddelijke

gesproken,

verborgen

der

be-

niet

wie

zooals

minder

nog

rechtschapen

oneindigheid

de

van

?"

meerendeel

mannen,

dat

profe-

de

vangeweten

en

het

de

menschen

ze

grondbeginselen de

kunnen

dan

iets

groote

om

(i6, 9)

v.

de

als

opge-

ditevenmin

en

»En

er

»voor

waren

maar

opzichten

Welnu,

,

worden

zin

tafel.

de hunner

geen

Het

schillende eerste

is niet

Eenige

God

van

Spinoza,

ging; Jesaja dat

den

het

wij

waarop

juist denkbeeld

ongetwijfeld

waren

doorgronden. van

als

een

onder

»heeft

,

harte

ondersteld,

overal

oneigenlijken

vurig verlangen

een

lot

heeft

hij alles

datgene,

bestaan

zijn vuisten

antwoordde

te

maar ,

brengen."

hij aan,

mannen,"

heelal

bijbel

hoe

wordt

God

van

in

algemeen

balde

zelfs

onmogelijk

ons

profeten

zield

slechts

kunnen

?" merkte »De

dat

En

begrip

kan

het

van

Chisdai

het

het

wij

woorden

ten

den

bestaat,

houdt

bewezen.

en

maken

in

verheven

meer

,

steunen,

vat,

God

alles

wezen

ook

daar

en

omtrent

boven

en

in

en

nergens

meest

hier

er

denkbeeiden

zuivere

en

zijn

waar

en

in

bedaard,

zijn doch

hij eindelijk genoeg verder

Ephraim.

een

woord

te

255

bleef

Spinoza zichzelf

op

verdrijven

hebt

Chisdai

spuwt

hebt

de

en

hand

een

uit

hals

hief

de

van

tot

bedaren

aarde

Zoo

u.

toen

lucht,

die

gehoord,

akelige

even

zij eens

Chisdai

hoorde

die

snoodaard hoe

in-

Baruch

Hij verdiende,

gekomen

hem

om

zal

niet

dater

zijnbooze

,

ik

Maar

ik

was

hoe

Ephraim,

heeft!

rüsten

mij ban

grooten onder

voet."

mijn

wilde

getuigen

eer

hem

riep Chisdai, ik

zal

hebt,

er

u

eed

een

helle

varen!"

Wat

zuUen

we

op

daartoe

Ik

hij

den

b^

zijt ge

en

dat

heb

niets

laten in

Staat,

dan

gehoord,

Barueh

? Weet

ons

allen

in

mijn trouwdag

Spinoza zelf

stelde had

het

ongeluk

moet

zijn

stört?

»Welzoo,"

niets

ge

kunt

zonder ge

hij niets tegen

»wiltgenietf

,

ge

dat

wel,

Heiaas

den

in

krommen

had.

dat

doen

Gij

moet

zieh

dat

gehoord

,

wijs

hij zal

grijpende,

arm

alles

doen

nek

bijwaart,"

er

voldoende.

niet

gaan;

zijn

hem

poogde

gij

antwoordde,

Ephraim en

is

Sanhedrin

worden;

gedaan

dat

goed,

getuige

het

naar

Ephraim

—

»'tis

»Een

voort.

met

moet

is!"

verdelgd

brengen.

te

Chisdai

ging

doeh

te

,

hij

op

»Die

aan.

ik

rukken.

te

zij

had,

was

hij een

toetrad.

haar,

belasterd

hemel

den

den

uit

tong

profeten

en

zijn muizenissen

om ,

herinnerde

het

ge

staan

Juist had

voegen.

en

zij de

te

op

tegen

gedroomd

hij boos

was

vlam

zijkamer

»Vervloekt Nu

ademtl

God

en

bruiloft

mijn

uitroepen:

u

de

te

gedaan?"

vuur

in

bij Chaje

toch

ge

tafel

van

hem.

op

,

»Wat

om

opgedronken bruid

de

toen

Eigenlijk

,

gezelschap teug

een

achter. zin

geen

andere

in

glas wijn

van

had

en

bij het

zieh

alleen

dus

I

Dan

gehoord

methemter ze

dat dat

mij ge

zagen. op

die

ikzööiets

belevenl" zuster

hij evenmin

zoo

vrede

goed

mogelijk gerust,

bij het

voorgevallene.

256

2"Hoe

groot

dacht

hij,

besloten

ziel

De

hij

Nu

bleven

maakte

deelgenoot

dat

heb

ieders

gevoelen

in

ik

,'*

voor

zijn

mijzelf

eigeh

beproefd."

geducht.

bemoeiingen

Chisdai's

gisteren

onuitgesproken

blijven. hem

mijzelf

zeide,

dingen

moest

hinderde

zaak

Olympia

tot

onzienlijke

de

omtrent

ik

»toen

ik

kwam

verheven

en

zonder

zijn

van

gevolg.

grieven

dien

leder, werd

door

de

,

gedachte

Benjamin

aan

Spinoza

teruggehouden

hang

;

ook

invloedrijken

zijn

en

konden

slechts

er

aan-

woorden ,

feiten

geen

dus

moest

dit

Baruch's

daar

welgevcdlen

Chisdai

aangevoerd. afwachten

gelegenheid

betere

een

worden

Baruch

tegen

vader

liet

en

kort

zieh

Mirjam's

na

,

huwelijk gesteldheid de

praatjes

op

nieuw

kreeg.

een

erger

wilde

Niemand

die

meedeelen ,

waren.

aanval

omtrent

zijn

van

natuurlijk zijn

den

zoon

vroegere

zieken

in

on-

man

omloop

ZESTIENDE

HOOFDSTUK.

PANTHE'ISME.

Van

dag

rijken schat en

dag

ontsloot

van

haar

denken

zieh

hij liet

levendigen den

tot

moed

zelden

zoo

bij

,

door

alleen

vinden

te

vrouwen

eischen

te

ten

einde

aan

dien

haar

er

,

haar

niet

de

om

,

waarheid

zuivere

Spinoza

voor

Zij bezat

geest.

den

meer

medeslepen

gaame

opgeruimden

en

steeds

gevoelen

en

zijn kant

van

Olympia

denken

,

regelen

te

naar

bekrompen

te

ook

maar

voldoen.

Daarbij

telijke huishoudelijkheid dreef,

alles

om

'tvooreerst te

wat

zij

zelden

niet

en

bezat

haar

men

wist

Zoo

ontlokken

eisch

zijeen

spaarzaamheid

en

gebruiken,

niet

nemen.

om

vrij en

,

soort

die

ander

een

ook

dankbaar

en

van

gees-

haar

aan-

,

aanbracht,

vlug

al kon in

ter

een

altijd iets nieuws

gebeurde

over

de

bewaardster

de

het

aanbrenger

,

gelegener

waardoor

dat

ander

en

ze

tijd

als

zij

bewaring

dan

dat

bij verrassing

te

te

zij met

,

het

on-

zelf vergeten

had ,

voorschijn kwam ,

hem

in

dubbele

verrukking

zorgvuldige bewaring daarvan.

Zoo

en

vervolgens het

was

bracht;

licht

te

over

vooreerst

de

trouwe

verklaren

dat ,

Spinoza's

gedachten

dikwijls

naar

Olympia

afdwaalden 17

en

258

dat

hij haar,

maakte

al

van

zulk

Was

Spinoza

in

dat

Met

iets

dikwijls zinspeelde

ZOO

dat

haar

voor

nering

het

aan

verdwijnen der

het

op

begonnen

verbeeld

harer

Olympia

leven

weelderige

en

nog

diende

dan

dit

niet

Olympia

had

waartoe

een

nieuw

die

herin-

,

?

Moest

historisch

haar

door

dat

zijne komst

met

was

zalig heden?

het

merken,

voorwerp

,

rijke

van

,

verledene

voor

af

hij het

doel

te

aan

het

aan

het

niet

haar

op

berispen

geleid had;

zij vroeger

leven

veel

keurde

?

bezit

Olympia's

te

recht

liefde

geen

hij had

liefde

deelgenoot

tot

zijn ziel omging.

toewijding

was;

vereering?

zijner vrienden,

een

er

meende,

de

weet

wat

een

zijn wenschen en

dan

meer

recht

spoorloos zieh

het

haar

ver-

thans

,

gedeeltelijk verlatende dat

dit

Spinoza dat

haar

over

haar?

niet

geheel

zoo

Wenschte

bezit.

Spinoza

afkeurde

haar

in

kon

hij

Oldenburg

en

vrij

ten

juist

bewijze

nen, die-

het

van

was

niet

waren

maar

versterken,

te

,

hij

naar

natuurrecht

de

alleenheerschappij

zekeren

op

verlangen

ochtend

bij

Olympia. »De

is

hemel trekt

»hij

; moeten

zoo'n

dag

wij

plan zullen

ons

prettig buiten

uw

op

dat

burg Olden-

zeide

gunstig ,"

gezicht,

zuur

den

opgeven,

niet

vandaag

ons

te

gaan

doorbrengen." hemel

»De

toch

wel

den

wil

fraaie

een

te ;

Toricelli

heeft

het

Zie,"

heeft

»nu

ging

alleen

kan

niet

zij voort,

die

meer

bewijs geleverd

dat

»dat

;

was

op

weerprofeet

,

hemel

De

zeggen.

schertsend

Olympia

uitvindingl

wijzende

barometer

iets

herhaalde

l"

doen er

een

wat

hij

tiger mach-

,

is

dan

hij.

Maar

is

't niet

erg

dat ,

wij tegenwoordig

259

hei

^een

hemel

geen de

dan

f^evolg den

en

hebben

meer

hebben

Titanen

bestormd.

De

lichamen,

donkere

de

aarde

en

verte

sterren

het

;

hei

met

hebben

dat

de

ook

we

daar

als

God

beneden,

en

wij,

menschen

die

wonen

leven

evenzoo

in

dus

we

dak

onder

demenschen

verleden

dat

weerde

al

wij

,

waaronder

zaken

daar

als

wij.

ginds

»waart toen

eens

te

zijn

vinden,

spraak

met

hemel

Als

de en

toch

en

eenheid

het

be-

Gods,

kan

verheft

zieh in

indringt

zijne zaligheid

en

in

nergens

of zieh

men

zonder

de

alge-

dit

men

geheel

kunt

—

ge

noemen

wat

houden door

u

stut

een

kan, de

bewustzijn een

ontrukt

;

zieh

buiten

eenig

,

?"

meer

ik

inhoud

den

geest

zijn natuurlijke bestemming, geschokt

!^Dat

het

,

wezen

waaraan

aldwalingen met

ge

,

zichzelf,

aan

te

steun

den

me-

missen

kühnen

,

mij betreft,

Waar

,

vormeft

zichzelf

het

in

mij

voorstellen, ?

met

harmonie

meene

aarde,

dat

Spinoza,

uitwendige

harmonie

de

de

goddelooze

onze

met

vasthouden

kunnen

boven

de de

ons

we

daarvan

antwoordde volkomen

niet

vrijdag

en

altijd,

f"

Olympia,"

»Juffrouw

vrome

onze

nu

de

densteven

,

brengen

En

men

steeds

weten

nu

opgeruimd

dacht

Columbus

totdat

is

diep, diep

,

ook

in

fonkelende

de

opgeslagen?

Vroeger

meer.

wendde

westen

is

aarde

voettapijt

van

niet

brandden,

en

het

troon

al

goddeloozen

brandden naar

de

nu

zoowel

,

,

bezaaide

sterren

dan

is

waar

—

bol

lichtgevende

een

Galilei'

nabij bezien

onze

,

de

gelukkiger en

zijn, van

sterren

evenals

Met

Copemicus

,

hemel

?

erger

in

en

tegen-

geringste de

van

hei

stellen voor-

«^

is

rust

ZOO,"

bij

wat

antwoordde ik

vroeger

Olympia, geloofde."

»maar

toch

had

ik

260

zieh

zulke

gen,

Dat

Het

in

zij zieh

»Ge

mij voelde

dat

dit

er

alsof

ging

hemelsblauw

bergen en

zijde.

van

leven

ik

onzen

in

den

schoonen

eerste

zieh

aarde ik

had

een

droeg

en

bewe-

die

mij sehielijk gerust,

van

't Was was,

en

de

pret-

zoo

isdie

nu

liehtstralen ,

blauwen

verliehting aan

op

de

Omtrent

altijd.

breking het

de

mijn banden

vallen.

nog

de

de

liehamen 1

omwentelde;

dat

en

niet

moogt

voor

—

heelal

dan

door

ontstaan

is I

mijn vader

,

Heiaas

her-

ongelukkig

ge

was

laten

dan

niets

donkere

de

maak-

draad

»hoe

—

uitgestrekt geweif

een

niets

boog

blauwe

kon

betreur

hij\nog

toen

toch

den

hemel

eigen

stelde

aarde

hemel

den

tig,

het

de

dub-

spoedig

nam

zij,

geleden

nu

groot

mijn

oogenblik

van

maar

ik

,

ieder

het

het

in

voortdurend

en

noza." Spi-

een

en

doeh

tienjarig kind

geen

,

gevoel

als

ik

hoelang

hoorde

maal

geweest,

;

hemam

gelooven,"

toen

,

bloosde

opdrin-

vriend

leggen,

verlegenheid

,

narekenen

te

laten

onzen

niet

kan

»men

op.

niet

kunt

niet

van

bedoeling

hare

weer

sehuld

de

Olympia

van

Oldenburg;

begrippen

zijn woorden

indruk.

gesprek

het

niet

Oldenburg's

zij dien

stelde

ik

eehter

is

beteekenis

ten

zeide

,"

bovennatuurlijke

was

bele

hooren

zieh

laat

»Dat

van

verwijderde

den

eenen

aehtergrond blauwen

hemel

aan

de

kant andere

hebben

we

verloren/'

Spinoza van

zijn

herinnerde oom

Emmanuel; in

hare

dat

Olympia

ten

strijden als hij. »Het

zieh

zijn eigen het

omgeving

spijt mij werkelijk

deed

verdriet hem

denzelfden

bij dendood

zonderling strijd had

aan, moe-

*

voor

u,'* dus

wendde

Oldenbuig^

262

blauwe

de

ven

verloren

hadden.

meester

maakt

De

het

als

de

komt

hier

werd

Cecilia's

van

hand wäre

boos

zieh, ook van

reeds

;

zwegen

het

slagen

gesprek vijand

dat

zij nog

,

kunt

kan

die

hier

aan

poos

,

trouw

't

bijbel met

den

ik

ik

er

in

het

bang

immers

geheel

mij

om

het

ge-

verontschul-

afleggen.

moest

zaligheid

en

van

in

bijbel

den

geloovigen

zin

als

hoodig. ik

voor

lezen.

Ik

zeide

Soms

mijzelve

wordt tot

hij ried

;

deed

hij mij

had

bezat,

Bo-

oom

was

lezen, doch

moest

juist in; als ik dien meer

Janskerk

Toen

niets.

bij mijn

eens

te

Spinoza. minofmeer

Olympia,

St.

de

in

hart,

bezoek

een

overbodig

,*'antwoordde

hierover

priester

niet

wending

voorkomen

de

met

hernam

niet,"

hielp mij

een

len Al-

droefgees-

en

zij hier

kalmte

eigen maken

,

maar

geheimen

anders

Cecilia's dat

de

voor

Olympia.

beklaagde

,

mij

door

spoedig

dikwijls

ook

u

ge

»Ik

nifacius

dweepzucht

noodzakelijk

een

zeide

dat

»Neen,

heftig.

naar

zieh

Cecilia

geloof ,"

»Die

Oldenburg,

intusschen

ieder

geschikte

een

zelfs

bepaald

was

verwijderde

benijd

haar

wist

was

prijsgegeven.

,

en

»Ik

;

wat

merkte

Deze

,

diging

alles

van

,

getroffen.

drieen

het

,

Olympia

zij de

dat

—

openlijk had

geven

zweemde

tigheid

was

te

de

als

gelaat

vrienden,

beide

haar

zoo

van

geen

in

rozenkrans

geleek.

afgekeurd

hart

gebroken

een

aan

hadden

eigenaardigheid.

haar

op

zondares

wat

—

binnen-

,

boetvaardige

zichzelve

op

de

haar

onderwerp

kamer

de

door met

,

het

juist

onverwachts

uitdrukking

vrome

een

op

die

gloed

en

gezelschap

leder

van

,

die

verschijning

de

en

zieh

vermeerderd

nog

,

glans

vroegeren

die

persoon

uitmaakt,

gesprek

hun

schrik,

,

van

al

die

/

oogen

't

dat

ik

,

dien ik den het

een

zocht

bijbel

mij

bewustheidkom"

zoo

263

eigenlijk niets

ik

dat

wereld

den

van

samenhang

den

en

der

loop

begrijp."

»Misschien

Cartesius

zou

kunnen

twijfelingen

uw

van

u

genezen.** »Oldenburg

wijsgeerigen

uw

juffrouw

dat

derlijk

der

hield

Omzand

dus

de

»Ik licht

u

niet?"

houd

er

,

nen kun-

zieh

afeon-

zouden

vol-

niet

ze

zooals

verzekerde

bij elkan-

dwong?'* Geertrui

vrouw

heb

daarvan

noemt;

ik

Olympia. voldoet

Spinoza:

leer

de

van

Oldenburg. de

van,

gebreken

in

anderen

van

het

stellen."

te

»Deel

in

dan

ons

eeuwig

is

gemakkelijker

uitwendige

daden

weergeven,

dan

die

»Ik

het

al,"

merk

het

is

een

al

worden

en

Spinoza tegenstreven

woorden

voor

vrij

het

denken."

zeide sunt

hetzelfde. tweeerlei knikte

Zoo

van

ben

is ook ze

dpnder eerst

glimlachend

gaf hij zijn eigen

ben

dat

na

toe,

meening

en

de

ten

Stellingen

in

plaats

en

bliksem

elkander en

voor

ik)van

Denken

denkend). de

in

»gij stelt

daarom

(ik denk,

Regeis

beter

wat

Oldenburg,

zintuigen hem

gedaan.

zieh

cogitans (ik

sum

verklaring

uwe

dan

gezegd

laten

cogitOy ergo het

körte

mede.'*

probleem

»Dat

van

niet

ge

zou

voor

elkaar

paar,

huwelijken

vroeg

niet

ieder

gehoorzaamheid

gekoppeld

openhartig,

eens

gevoelen

bijstand

wederkeerige

afschuw,*'

mij

die

»Denkt

,

voortdurende

een

het

voor

werver

Spinoza.

ziel

en

zijn

wezens

gedwongen

diepen

Cartesius

lichaam

dat

tot

en

is

»Zeg

met

Gods

indien ,

een

zieh

bestaande

gen

»Dat

zeide

ooit

ijverig

zeer

een

krijgsman ,"

Olympia

vereenigen,

al

wordt

ge

,

eerst

beste.

tesius, Car-

zijn e^n,

gewaar." na

lang

264

»De door

haar

eene

uitwendig;

verbindende

het

waar

ophoudt,

eene

willekeurig

in

ontkenning

tot

elkaar

twee

ander

verschillen

want

maaktheden volkomen

die

openbaring

een

volmaakte denken

God.

—

door

ook

ze

€6ne

Geest

stof

en

Derhalve

zijn

verbonden, kunnen

en

zelfstandige

daaren-

zijnze

een.

derde

een

die

is

zoo

enkelevol-

een

bezit;

ander

zijn

van

volstrekt

en

dan

niet

substanties

beide

slechts

gelijk,

het

aan

het

gedeeltelijk

,

omdat

die

ontbreken,

of

elkander

naast

wezens

zij geheel

volmaakt,

beiden

van

tegen

on-

echter

kunnen

Er

vemietigt.

vohnaakte

even

,

geen

en

volstrekte

de

een

on-

begrenzing

van

het

want

zij komen

andere;

verhouding

waardoor

het

van

onmogelijk

bestaan

bestaan,

,

afhankelijkheid ook

het

begint

is slechts

onafhankelijke

en

elkander

nevens

bepaalde

een

gebracht heeft,

zelfstandige

onmogelijk

substanties

zijne beide

derde

volkomen

twee

kunnen

wezens

Cartesius

waarin

samenhang,

wij

als

ons

slechts

substantie

denken

maar

eene

uitbreiding in

en

,

het

zijn slechts

heelal

een

hetzelfde

en

»En

»God

alleen

bestaan driehoek

zieh

»Kunnen God

God

dat

sluit,

van

van

begrip in

van

zieh

God

sluit

als

het

der

hoeken

begrip

zelfe

zijn

van

een

,

de

som

gelijkis

aan

een

namelijk

even

ik

beantwöord

een

ons

een

duidelijk begrip krijgen

van

driehoek?"

een

vraag

wij

dus

we

als »Die

als

het

noodzakelijk

in

Olympia.

vroeg

rechte."

twee

of

Godf"

bestaat;

even

van

wezen."

bestaat

dus

afzonderlijke openbaringen

twee

duidelijk beeld

even

driehoek, niet

met

dan

onder

zeg

den

ik: eenen

ja. Doch hem

van

neen.

of

vraagt kunnen

Wij anderen

ge

mij,

vormen,

kunnen vorm

ons

voor-

265

stellea,

kunnen

we

I"ersoonlijking doch

Hein

ons

alle

van

herkennen

wij

alleen

denken.

als

eigenschappen

hem.slechts

de

ver-

gedacht,

een

,

enkele

uit

is

Hij

manifestatien ,

die

wij

Dit

middelpunt

hem,

tot

noch

vatten, woorden:

en

^^nige,

en

substantie

blijven altijd weer

andere

kan

drukldng getrokkene

is

f

De

Godals

God

betrekking buiten

toch

is

een

eene

is; de

ook

altijdnog

zijn

tot

hem

hoezeer

,

de

onderscheiden,

geen

niets

onderstelt

maken.

van

begrippen.

»eenige",

en

be-

men

kunnen

in

zoodanig

uit-

af-

het

in

betrekking

een

anderen." dus

"

in

geenerlei verhouding

tot

natuur

en

*

niets,

het

—

in

Hem

Alles

Hij.

,

verändert

niet

wat

doet

geschiedt

vorm

er

meer

geschiedenis

wat

omdat

God

»Staat

»Er

die

opgevat

of

een

waarmede

zou

grootheid,

»eene"

als

niet

wij

menschelijke

staan, de

:

kunnen

alles, terugbrengen.

van

juiste voorstelling

een

e^ne

bestaande

middelpunt

echter

ons

onberekenbare

tot

het

zelf

er

de

alleen

als

eeuwige,

Hem

uit

en

Alleen

is, is Hij.

wat

Alles

is.

de

blijftaltijd het-

oneindige

zelfde.^^ »Ol

dat

is

dat

lijk natuurgenot len

en

schoon en

de

het

goden met

Uppen

viooltje, in geest,

mij ook

de

de

half

hunne

met

kinder-

»Het

Olympia.

ouden

de

de

die

zooals

der

vloeit

smaakten ,

emstige

uit

roos

die

op

natuurbeschouwing, In

zijn toegedaan.

purperen

hooren dat

lachende

christenen

riep

verscho-

,

samen

dczelfde

heerlijk,"

onszelf de

ook ik

,

onbezielde

in

hen

van

bescheiden den

;

wij zijn

voorwerpen

een.

zoo

joden Van

oogjes

van

nachtegaal spreekt zijkennen

mij woont;

die

God.

woont

,

tonen liefelijke

wijs

Ik

datgene

en-zien

geloof

en

zeker ,

bezitten

wat ,

266

wij

eigen leven,

een

kunnen.

onbekwaam

Een

blazen,

zpodat

bespeurt

ze

al

men

toch

vorm

kan

in

stellen

Staat

zelfde

door

de

wijs kan

ook zieh

^t Was

bepaald

doel

was

haar

en

alleen

stoffelijken

knap

een

behandeling

ziel

weer

worden

ontstemd rechte

de

die-

Op

brengen.

wederom

die

heden

als

het

toon

schoone

bondgenoot

Olympia

stellingen hebben

zeggende

,

die

niet

ze

dat

opzicht

begeerte

echter

met

dan

het

zou

denken,

zij

nemen

zij

meer

in

koud beitel de

evenmin

geven

portretten, in

het

hier

van

hoe

paradox

den

de

verhevenheid

waren

dit

als

en

mensch. möge

De

klinken."

zien

Indien

zij

;

wijs-

de

kan

worden ,

eerder

met

de

wijsgeerige begrippen deproducten

marmer,

die

vormen

duidelijkheid ginds

van

wijsgeer

is

afgetrokken

het

van

juiste uitwendige

vertoonen,

type

het

dus voor-

van

kunnen

maar

vrijl De als

niet

vergeleken

muziek,

kleurloos

en

zijn

van

zieh

Hij wendde houden

kunst

maar

trachtte

en

eerst

kinderen.

van

de

met

lach

hiertöe

afbeeldingen

veel

gestemd

,

Vrouwen

een

niet

plastiek zijn.Ja,

den

»

,

in

even

:

wilde

Oldenburg

afstappen

verzekeren.

te

bespie-

mededeelzaam

zieh

diplomaat

,

zonder

niet

afgetrokken

laten

onderwerp

echter

keeren.

te

terug

buitengewoon

echt

een

de

tot

weer ,

straks

van

afwijking, die

deze

na

daar

niet

nog

,

van

als

geschiedde

van

zijn vriend,

zijn

den

,

moeilijk,

gelingen

tot

aan

te

voort

stuk

voortbrengt;

,

menschelijke

de

fluit

een

meer

zorgvuldige

tonen

doorgronden

wordt."

ontlokt

nu

tonen

gekwetst

een

rechte

zij verbeugt

en

zuivere

psyche

haar

niet

en

geenerlei verandering

hare

is

noemen

iluitspeler kan

geen

,

meester

ziel

een

toe,

den een

terug, naarmate

schoonen,

beeldhouwer,

267

Ook

scheen

Olympia

het

gesprek

niet

tot

weer

Oldenburg,

alleen

zijn gegevens u

met

voorbeeld

een

dat

zegt,

wij

zulk

niet

hoek

ons

dan

geen

scheidene,

niet

hooren

enkel

omdat we

hij ook

ons

Spinoza

heel

den

den

ander.

geschapene dan

in

de

zuiveren

gehoor

betrekking

over

er

wel

:

ver-

zieh

toon

niet

zöö

nen kun-

en

die

in

wat

begrip,

een

dit

nog voelen

e^n

waardoor zichzelf

en

en

met

als

het

alles niet

aan

het

hem

meer

al

het

doel

Staat.

Alles

in

de

wereld

is

dan

bij

mensch hem

om-

al

van

waarde

vermeende

ge-

goddelijke

de

moet

hij

,

het

is

ontwikkeld

meer

,"

zeggen

met

wonende

ons

plaats echter

varen

middel,

het

ons

alleen

het

hecht,

middelpunt

,

in

drie-

aangeslagen,

den

gij

maar

een

bevat

godsidee

wij

eerste

beschouwt,

zoover

van

,

vrij

laten

als

ringende

van

een

In

zijn hoogmoed

wordt

wilde

»Ik

hoewel

bewustzijn

bij

Als

terrein

toon

zal

Ik

maken."

»dat,

het

iedere

ons

voor

zuivere

,

,

kracht

het

als

muzikaal

kunnen

fijn is

glimlaehte.

hij

;

verwerkt

begrijp.

u

vormen

op

toon

leder

duidelijkbegrip,

kunnen

Wij

te

ik

even

terwijl hij

van

beeld

geen

dat

aldus

dit

het

naar

zijne behoefte.

naar

een

zuivere

,

hernam

ik

wegsterft.

en

maar

God

van

ook

denken.

aantoonen,

breng

bestaat

uitzet

en

duidelijk beeld

een

,

er

zijne wijs

op

echter

terwijl zij zeide:

Rome;

naar

vrijmakend

zieh

wendde

Zij

voeren

van

,

Spinoza,

tot

draad

den

ongenegen

vatten.

maar

wegen

het

van

te

op

»Verschiliende Rome

niet

middel

en

,

doel

tegelijk." »Ik viel een

blijfechter

Oldenburg

onder

hem

in

verfijndmaterialisme,

de de

vanen

rede,

waartoe

van

ikvraagu:

»en

ge

mijn opperveldheer,"

op

die

is het

niet

wijs terugkeert?*'

268

»Steunde

dit

bestaan

van

volgtrekking.

De

echter

tot

substantie

alleen

die

alle

andere

wijs

kan

denken

de

bestaat, is

de

niet

vergeestelijk slechts »Hoe die

»Het

begrip

in

oorzaken

blijven

stilstaan.

gevolg

van

haar

bestaan

het als

Het

zelf, het is

Heeft

een

zijn

zichzelf;

in

wereld.

wereld

geen

andere

de

God

is

een

in

die

zichzelf

maaktheid

zieh,

ook

zieh

niet

volkomenheid

niet

God,

zouden

begin

het

ander;

bestaan

wereld

van

de

God.

van

scheppen,

te

hem

in

want

onmiddellijk

van

het

woont

,

werkelooze

wij

van

zijne openbaring

tevens

het de

om

in

zonder

van

scheppen

besloten,

zijn, die

God is

wereld

het

meer

oorspronkelijkste oorzaak,

denkbaar

niet

kracht

hij haar

kracht,

der

openbaring

eenige de

moet

in

begin

is

ze

eerste

een

grond

den

,

is de

ze

nu

gevolgen

niet

heeft

maar

Ga

van

kan

oorzaak

eerste

ren aangebo-

ons

eindelijk bij

ge

onmiddellijkst gevolg,

God

dan

Deze

is

reeks

de

en

moet

uit

wereld

bevestigd.

ondervinding

dan

een

ik

geest,

de

van

gevolg

en

achteruit

na,

den

?"

substantie

de

gedachten

uw

en

door

,

niet

ontstaan

oorzaak

van

wordt

en

het

dan

ge

eeuwige

en

materialiseer

evenmin

die

klomp

ruwe

materie."

de

verklaart

eenige

Ik

is.

ontstaan

mij redelijker-

ik

die

eenige,

,

haar

uitsluiting

met

en

ge-

,

van

uit

andere

geheel

een

recht

ook

het

had

dan

verstand,

kom

ik

;

het

op

als daad

kracht als

kunnen

het

openbaart onvol-

een

zou

inbegrip

van

Het

onderstellen.

alle kan

,

noch

toevallige, noch

een

beweegkracht uitwendige, heden

moet ,

zijn

die

een

de

daad

als

het

,

want

God, volkomen

onaf

willekeurige uitheeft

of

inwendige

voortgebracht

inbegrip

van

hankelijk zijn

alle en

;

; geen

volmaaktmag

aan

270

zien

te

haar

wat

schertsend

woord

zitten.

kalme

Een

»O

ik

dat

glimlach

het

Alleen

hier

van

,'* zeide

,

u

king

met

wreken

»Ik dat

heb

ik

al

catechismus

mijn

noodzakelijk

—

»Dat

antwoord

is

als

wat

moet

zijn/'

slechts

half

tegenspraak dat

zijn moet, sluimerende toond

is

noodzakelijk.

alles

en ,

kan

denken,

wat

Hij

,

inwendige

noodzakelijkheid

is:

door

alleen zieh

nevens

Wien

niets

wil

zichzelf,

bepaald bestaat

steeds.

in

niet de

tegen

wetten

hunne

aan

als

zij

hunner weer

de

aan

»Hier

dan geen

aangeis

en

Hij

uit

of

buiten buiten

God

handelt

Nu

vrijheid

want ,

niemand

of

niets

door

hunne aan

Dan

natuur.

volgen

want

zelfs

vrij

dan

handelen,

wilt dan

want

kracht

als

zij

,

hierbü en

niet

zijn zij waarlijk vrij

alleen

of,

menschen

de

,

uitwendige

een

zichzelf

door

slechts

denkt)

natuur

noodzakelijkheid

natuur

vrij

ook

maar ,

gewoonlijk

men

van

eigen

doet

wendige in-

,

vrijheid. Ja

zij slechts

gehoorzamen

God

even

zoo

u

is

en

altijd alleen

die

en

volkomen

(zooals

ik

maar

anders

in

de

liever

ge

een

eerst

,

vraag

aan

mij

,

wetten

,

gehoorzamen

zij

zichzelf"

dringt zieh

,

,

,

zijn

doet

zieh

;

zonder

niet

men

heb

ben

wat

natuur

Dat

worden.

te

;

die uitdruk-

vergeten

juist ; alles

zijn eigen

meb

kracht

zitten

weer

noodzakelijk ?"

is

wat

:

goed

zoo

alles

is

eens

twee

geleden mijn belijdenis afgelegd

lang

zoo

Ga

word?

dan

ge

,

spotster. Ik heb

ondeugende

gebruikt. Zeg mij

opzet

»merkt

Spinoza

ongelijk huwelijk tusschen

een

die

op

lachen.

van

koninldijke begripsfamilien beschuldigd ik zal

bleef mond

den

om

dit

tot

Spinoza

hem

speelde

bijna uitproestte

diplomaat

wijze

,

ongeschikt oogenblik

een

aanleiding gaf.

terwijl Olympia

niet

zulk

op

op

," viel

Olympia

271

zijn

die

heeft,

de

in

spreker

den

of

wetten

geheel

in

vrij

noemen

handelen

hun

van

dien

wil

algemeenen ieder

voor

men

in

het

tot

dat de

met

beeld

algemeene

hetgeen

God

is het

en

lijken

wil

als wel

echter," de

goed

dan

niet

noodzakelijk »Zoo

dit

deugd

wil

het

is

;

waarom

in

de

kan

begrensde is

even

onmoge-

cirkel."

volgens

»indien

alles

echter

de

wetten

kwaad

dan

den

van

niet

godde-

lijk noodzake-

even

,

en

kan

het

hun

het

die

bedrijven

,

de

kwaad

Het

schiep Schrift

God

wijsbegeerte en

zieh

maar

immers

dan

het

alleen van

zalig worden?

de

boozen/'

even

goed

?"

omdat ,

,

hiervoor

niet

bestraft is

het is

Staat

dan

»God

Schrift:

dan ,

allen

? Moeten

van

leeren

be-

bestemd

hem

en

dit

;

,

geen

hij zichzelf

,

leugen?

een

ver

geluk deelachtig. Doch

Oldenburg

worden

^t woord

den

van

en

geschiedt

toegerekend Is

zöö

overeenstem-

natuur

enkele

het

opgenomen

vroeg

grenzen

het

de

aanmatigen, het

zoodat

of

der

wetten

kan

in volkomen

hoogste

in

Want

quadratuur

Indien

wil

de

Wie

zijn.

te

vrij,hoewel

en

zieh

zedewet,

waartoe

worden

niet

de

binnen

;

,

God

in

geheel

:"

den

van

menschheid

handelt

en

onzer

zijn eigen

deelachtig.

lijk als

door

dus

en

de

van

begrip

geen

uitgedrukte

leeft

het

wetten

verschillend

even

het

,

slechts

de

en

hebben

Paulus

en

waarvan

,

paalt

is

onder

algemeen

heeft

gebracht is

grond

men

zijn ?"

enkele

Petrus

kan

hoe

maar

den

afzonderlijk bestaat

valt,

ming

;

zichzelf

uit

bestaan

ontvangen

gebonden

als

zieh

volkomen

heeft

God

,

,

,

menschheid het

die

den

van

handelen

God

dat

zelf

van

,

wil

willen

spreekt

zijn

van

algemeenen

»Het

»Het

zijn noodzakelijk

vrij is

menschen

de

rede.

zij de

schen men-

gehoorzaamheid gewone

uitdrukkin-

en

272

God

bedient.

gen

menschelijke

onze

hij

dat

woord

of

;

het

om

zijner

natuur

dus

ging

wel

toerekenbaar

de

handelen

zijn

nochtans

schuldigen ?

men

toch

kan

toch

doet

zielsrust

die

hij

te

zijn

ik

worden

als is

—

Gods

en

het die

—

gronde

God

wat

Gods

van

God

tot

onze

en

is

en

van

niet

behoeven »Die

,

beklagen; genot de

en

die

van

^6nige

noodzakelijkheid

hemam

de

tot

zooals

doet

zijn bestaan

van

hij

omdat

de

liefde,"

,

uitvloeisel

in

kan

wäre

dat ,

gaat."

»Gij spreekt de

ligt het

veront-

beteugelen

verschoonen in

te

zijn wonden

met ,

niet

verbeugen

niet

en

Wie

slangen."

hij

goed

men

»Ze

slangen,

de

de

eilenden

Paulus:

met

als

natuur,

liefde

en

dan

—

zijsoms en

rampen

,

goederen

menschen

de

waardoor

veel

met

gebeten

niet

kennis

»of

daden

zijn begeerten

zieh

onein-

een

opuwvraag/'

En

—

antwoord

zijn zwakheid hij

,

door

toonvoort,

hunne

is

ten wet-

zijvoldoende

dat ,

slechts

wat

daarop

Wie

om

de

,

en

hond

branden.

te

moet

En

omdat

,

uitgeroeid

dollen

een

zijn

hunne

voor

missen

hebben,

volkomen*

,

uitgedacht.

overeenkomstig

moeten

uit

schep-

te

van

trap

drukken

te

strengen

op

moeten

worstelen

door

alles

om

hoogsten

uit

scheppen

worden

Spinoza

zaligheid

te

om.

noemen,

bezat

veelomvattend

te

kon

dig verstand

den

tot

juister zoo

alles

om

waren

stof

de

laagsten

den

van

heid

wij volgens

wat ,

,

,

pen,

datgene

onvolmaaktheden

opvatting

66n

met

echter

schiep

wil

wij

dus

alles

opgeven ze

hem

redeneering

doen

kan ,

evenmin houdt

zijne

Oldenburg, ons

dan

een ,

doet

,

moet,

te

geen

Indien

maar

les al-

,

gij beweert

hij

»van

hij

niets

uit

liefde^

hij zijn eigen

zoo

onze

noodzakelijk

liefde

niet eischen

staan been

schenken." steek

,'* antwoordde

Spi-

273

»Moet

noza.

in

natuur

de

dan

strijd

zelve

om

willekeurigs zijn

iets

liefde

als

zoodanig

,

derliefde

te

die

vader

uw

kunnen

?

verwerven

voor

Was

koesterde

u

dan

hadt

en

lief, werd

lief te

u

door

hij

omdat

inwendigen

een

? Wat

hebben

het

in

men

wondermacht

toch

en

noodzakelijkheid liefde

liefde

der

die

is

noemt,

op

zieh

die

in

onüitwischbaren

den

hoe

volmaakter, der

bedoeling

de

als

ze

De

erkenning

datgene

van

verlossing

is ,

de

noemen

Olympia tegenzin

gevolgd zingt

die

naar

waar

,

bewonderde

in

in

haar

het

oneindige

hare

dwaalden bonden

boeken,

woorden

Nu

vreesde

echter

moet

God

tot

ook

slechts

de

kunnen

zou

slsian ;

boven

gedachten

op

af

die naar

te

wölken haar

geest en

toch

meer

gehuld is. Zij

voeren

maar

vogel

geen

diepdenkenden

deed

beschouwing

algemeenheid

wist

moeiteen

met

ontluikt

der

den

daar

haar

voelde

en

noza Spi-

van

een

zijzieh

onwillekeurig

orgel, haar

fraai

inge-

vroolijke kanarievogels.Spinoza's laatste

troffen

zijdien

het

metaphysische

meer

hoog

zoo

haar

liever

liefde

de

men

der

nevel

den

thuis

meer

beschouwen.

of

wil

,

die

recht

niet

is

vrienden

bloem

,

blik

kan

natuur

ieder

wat

zooals

vereerde

en

der

helder-

hoe

en

te

,

ijsvelden

geen

alles

en

is des

,

beide

haar

was

wäre

zaligheid."

hoogste

,

kunststuk

treedt

dag

daarom

en

is de

,

,

verl'ossing of

hoogste

den

aan

van

dat

en

wendige in-

hoogste

hierbijheerscht, hoe

vrije voortbrengsels

men

zijn

er

die

van

de

die

van

,

elk

werk,

willekeur

minder

leven

goddelijken Stempel draagt.

ieder

daad,

uitwendige

gedreven

uitvloeisel

ligt

natuur

onze

,

minder

gewone

zelfvrijebeweging

,

ledere

het

we-

liefde,

hem

aandrang

,

en

geen

gij

,

de

met

gelden

te

dat

of

haar

als

reuzengeest

een

groet

niet meer,

uit bekende die

den

oorden.

hemel 18

wilde

274

bestonnen,

Haar

nabij

kennen.

haar

gansche

ziel

sprak,

gloeiden, hat

wangen

ontroerd.

was

echter

dit

woorden

zulke

wie

want

Eindelijk

»Waar

blikken

beider

en

op

zag

gij

waart

»O

overal

—

öog

merkten be-

onafgebroJcen

heelal

Tedeaecrätxt.

Olympia

;

ook

«j

^dkander.

gedachten

uw

vrienden

den

naar

ontmoetten

met

verwijtenden

zacht

beide

het

van

het

Spinoza

wendde

De

vati

schitterdea,

oogen

terwijl zij over

niet,

onverlwekelijken samenhang

en

e

liefde

de

moest

?"

Spinoza

vroeg

op

toon.

nergens,"

en

antwoofdde

zij,als uit

«en

ontwakend.

droom

»Alleen ,

»Ziehier

dit

pijnHjk

hoe

vermoeden

bij ons/'

hier

niet

gezegde

hij.

koa

Hij

Olympia

duidelijk bewijs,"

een

weer

hefnato

«iet

aaödeed.

«eide

Oldenbui^

m

zegevierenden

Dp

gij

»Indien

eigen

voordeel

goede

stad

»Stel zieh

maar

niet

in

»Zeker

omgeving

uwe

ziel

a£2^9n-

twee

zwcefde

ddt

geheel

vergÄt

en

voorkomende

alle

uit

weet

,

zaken

leggen

te

zieh

Bremen

u

gerust /' aÜeen

in

allettei

gif eigenfi^c

Wer

zoo

zullen

schielijkin de

iftw"mers

uw

der

,

niet

zeker

voegde die

over

over

htm

afgexsM

te

Spinoza

haar

toe ,

witte

raäf

zulke

voorbeelden

wreken

en

»hij wäde meende

't

ernst." is

*t

mij ernst;

weerleggen hetkrachtigst zoogenaamde

opgeschroefds

lachend.

zijn ;

zkA

en

hebben.*'

beklagen

iets

lichaam

zijt/'

ons

»Die

wezens

streken

afgelegen

»dat ,

bestaande

derlijk

bij

tbon

»Ik

heb

alle

aüeen

gezegd

hebben

," antwoordde

overdrevens

dat ,

de

naaflte

vagebespiegdingen."

praktische bewijzen en

uit

geest

en

dikw^ls Spinoza lidiaam

in

275

c^s^s^beidehjk

^oover

^gen 4§

h^tzelfde

en

het

ly^aam

de

midd^n be$taf^ paald

geest het

geert

wordt.

yvßßj^k

pig^jk

spreekt de

f oes

paliiig ^. j^Bj^j,

de

bw4ten dat

zonder

Uchaa^ "Eigeid^

uit

-een^

z}d

te

die ,al3 J\-^Jujj:-

ge^sjt ,beßc^püw4

,

niete

^p4gr

heeft

worden

»d^r

het

wij

of

pm

^

lievelingsdenkbeeld

,"i^»^

pDßt vdk

slaa^sche

Gp^e wejgey^^e ^poding

)cap , consequent

,

den zjeljftp^^.9pasjt,

niet j^U^n y^rppitschuldige|i, ./ij^ r^JfeaaU "]?ry JHinijloes,

n^p^, maar

üchaani^ 4^.e .pn$

yap

^ij^ vl^j^s^oh begeert tegep

Deuitdrykfdng;

g^sfe'' ötnitte inij alfyfjtegen^^l^Qr^t. p"^^

4n

zqo

,

d^

*;9i^

}iet

.gelijke gpddelijpkhe^d 4ie ßij ^n

de

geweest

4en

legen be-

pns

J^ger beißtpjdeii/'

n^et

x^t gjelijk

tpekei]|t ^Itijd ^n

^s

wilsbe-

^^a^^mdigf aJE^pheicJin^ yan

,

v?an

in

yrij dj?j"k^

^eep

^

v^

en

de^n sl?i^pen

e?J?igpyrge

^jd

er

geyoelpn

drukken

is.

in

want ,

ik }xw

moesjt

licbaam

toeetajjd

; pok

wjj t"e-

^y^aryan

lidjxaniejjyke sfeer, wa^jn

,

.^n

w.^lh^

is."

noodig

Oldenburg

zeide

doqr

en

^^fs^

zw^n

en

hiiertpye e^

,

het

vermpgen

het

wat

ze)ferie,^nleg,y;anhptlicba^rn

een

g^ßst ^h

PaflLrenteg^

yer

opit dopjgyond,

dqnl^b^plde^i

de;n

van

bewijzen

,

licha^ipdo^Qr

zijp .pnoudcteU^J^e^^^nb^^erscbappij ivjl a;^-

men

tgpnf^

hßX

i

Spreken

voonrecbt

sluitend

,Qpqob,9r

licl^^apiin .t^^wegingbrengt

hiertoe

dst

weten,

zpn

atajatal

groot

een

pr

vereischt

^e^

den

zond^r

onz^lf-

bjp$chouwd wQi;dg^;

lichaam^ noch

heeft wog

S^est b^perkt. Nien^and

d^

verschillende

kunnen

wezen

noqb door

wordt

geest

als

elkaar

yan

,

^en

yan

beijdjen dechts

dat

sitanclig zijn

opzichte

ten

en

,dien ^zelfe flJ^pUcht

49^»

Ppv^ttet^-"

:fecwt ,mij .vrg gez;»«^ ypor/Vhenj^api Spi^qza. B^ndpunt

pok

bf^schpu^jd»

de

^elfipoordpnaaf

»

V^

276

welke

digheden

den

tot naar

,

trap

zijn aanzijn

te

d.

beginsel,

en

der

Elk

der

w.

zooals

z.

zucht te

dus

meer

overeenkomt

Natuurlijk

moet

alleen

dat

Goed

stellen.

dat

en

zieh ieder

bepaalde

een

zeker

het

Zoo

ken.

den

den

voor

doch

antwoorden ,

voort ons

zullen

»Wij

:

voorstellen

de ,

datgene tot

de

het

het

niet

de

dief

ons

de ,

moet

beschouwd

is ,

dingen

is

vlaggevoerder

in

,) maar

begrippen

of

elkaar

met

ook

(wat

,

vergelij-

lievelingsstudie,juffrouw Olympia goed noch

bij

den

bedroefde

den

voor ,

kwaad."

het

in

ging

uitdrukking zeker

oorspronkelijk

dat

zichzelf

dingen

Spinoza

wij

waarvan ,

,

levenstaak

het

natuur

idealen

zijner

vuur

mensch,

rede

dien

behouden

goed

wilde

Olympia

wij al

voor ,

uitdrukking kwaad

weten

de

goed

echter

tot

denkbeeiden

uwe

doove

ligt.

houden,

oog

deze

de

uw

zwaarmoedige

,

kwaad,

van

wij

muziek,

de

is

voor

parool

omdat

ontstaan,

in het onze

van

verschillende

zijn slechts

die

eigenschap

het

opzicht

zelve

en

op

,

niet

; hoe-

goed

natuur

onze

ook

natuur

onze

God

van

men

kwaad

en

tuur na-

,

kennis

wäre

is

in

wat

de ,

Staat

is

hierbij altijdstreng

men

de

goed

wäre

datgene

er

standige ver-

op

aanleg

uiterlijkmet

Wat

zelfbehoud

doen

,

veel

streeft

instandhouding

eigen

verband.

tot

laagsten

Ditisgeenzelfeuchtig

isdeugd.

onze

in

den

te

eigen

onze

laat ,

van

dit

en

;

omstan^

komen

botsing

schepsel

behouden

met

anderen

uitwendige

natuurlijke schepping

aangewezen,

want

onze

in

,

heeft

ons

de

natuur

neerdrukken.

hoogsten

wijs

die

zijne

met

en

door

,

,

beheerschen

zieh

die

zwakkeling

altijdeen

beeld voor

hiervan

dat

weten, der

het

ons

menschelijke

alles, waarvan

wij

verwijdert. Geen de

moordenaar ,

nader

brengt

natuur,

en

zekerheid

met

mensch,

wellusteljng

,

zelfs

niemand

278

verplaiatsen naar wij lia

te

Sporen

heid

der

de

goddelijke

wetten,

deze

streven

dät

gekomen

haar

vervullen/*

Spirtoiä

hid

gesprek

iäei

»Kan

nieri

»

Wat

».

Ik

dat

öritbindeni fifi"r

Ölyinpia,

; doch

had

KÄ

die :

^ijofttwikkelt,

aardsche

gezond

ötn

thans

Vrofeg

,

die

alle

^ij

hoe

verklaart? hebt

ons

gij

met

heden,.

striarten

vroolifk mak^?**

en

vaÄ

dtkwijls

zoo

dat

standpänt

uw

is toch

Dat

waarlijk

h§

dien

van

verteld.

Blyning

gedaart,

toch

nu

dwalen

te

denkbedden,

begrijpr Aiet,

Ge

hij 1ia§geh,

gef*

Petef brillenslÄp^t tnan

af

de

bedödt

sitiefs?

€6n

äaSUeidäiigiferihedföS

iedefe

ongelukkigen

eri

kon

tt

wet

belangsfellinggevolgd

melijk kwaad

is

o^zef

,

ziekeh

alle

mensch-

de

,

^/erwätihteli

grond

Dit

volgen.

te

hij wilde

Zoö

d€

oni

waS

met

van

natutn*,

onze

z.

oorspröriflcielijke vrijheid,wecr

de

zijiioAderwerp

Van

w.

hinerlijkeA' aandrang

natuurfijkewetten.

hij niet te

d.

Jezus Christus;

van

hare

rfi6t

uit

tot

terugvoeren

rtiaken

om

standpunt

,

en

het

ook

was

zijn

Staat

m

vrijheid,wäar

inwendige

dat

wel

iets

die

2fiilke misvormde

met

po-

opgertfflnden

heeft

Wat

Iftlha-

het"

goede voet^n

geschapen?**

»Gij vraagt dan

het

zieh

al

dien ^en

ander troöst

:iooveel zal met

tuchtigt hij, hoogere

Staan

waarom

trachten

rtien;

worden.

doch

krijgen,

hier

te

of:

hier

Indien Wien

slechts

blijfttoch

Ginds

zal

hem

boven

hij daar

hij

ze

alles

in

allen

eeri

het

eerst

geval

voor

be-

vraag verzwaard

zoo

vergoed ook

liefheeft,

cändidaten

cdtijd de

en

Blyning

God

juist zijn candidaatschap

dan

had

ik

beantwoorden.

wij zijn

leerschool, dan

mocht

dat

dferi gewonenterm:

,

moet

tegelijk,

worden ,

zegt

al stevige voeteh niet

eh

leed

dus

279

het

door

al

van

die

af

vragen

gemakkelijkste wijs

De

daarvan.

gemis

/

De

oplossing

gebied

gezocht

verder. ander maaktheid

dezer

moet

vragen

al

worden;

komt

daarmede

onvolmaaktheid

en

Gods

:

,

zijn ondoorgrondelijk. Maar

wegea

gezegde

het

is

maken

te

zieh

om

geheel

een

op

begrippen

onze

schoonheid

van

niet

men

vol-

van

leelijk-

en

,

heid

zoowel

als

toeschrijven worden

voa^x

kenis AI

zaken

de

aan

deze

door

er

begrippen

denzelfden

van

lijken

zicbzelve

zucht

om

ideale

een

d.

waaraan

wij ontgroeid

w.

Het

ontstaan.

iedere

zaak

haar haiar

dat

maken.

de

werkende

eener

zaak,

moet

ook

wereld

niet

wat

haar

wezen

van

harei

en

haar ze

natuur

heeft

bestaat het

ook

hieruit

geen

werkt

en

dat

ideaal,

verdere

wij

Meer

de

tot

er

ons

is

van

natuur

voortvloeit,

kan

rechten

van

"tolgens

uitvloeisel niet

klacht

wij

wat ,

onmiddellijk

behooren.

de

tevens

verwezenlijkt

behoort wat

houdt

onmiddeUijk

geen

alles

en

alles

volgens

oorzaak,

;

vormen,

denkbeeld

zuivere

Dan

kracht

mtt

AI

zij verlangen

te

te

eigen verbeelding

onze

zelf

worden.

ledere

wetten,

tot

het

haar

aan

in

dingen

,

verlangen.

van

of

ideaal

ontleend

de

eigen

zijn of die

onze

van

de

van

met

volmaakt.

alles

van

denkbeeiden

ze

slechts

gevolgen

de

verge-

waar

mag is

dan

voorstelling

ons

alleen

mag

eigenschappen op,

er

z.

zaak

zijn slechts

verwarring ons

ontdekken,

zi|n; iedere en

elkaar

met

soort

fouten

en

worden

maken,

zi^

dezelfde

en

aanwezig

en

wij dingen

dat ,

vergdeken

Dwaling

betee-

een

niet bezitten.

zichzelf

daardoor

alleen

gebreken

eigenlijk niet

wij

daar

ziy op

,

ontstaan

vorm

dan

en

die

geven

natuur

opgesloten,

daarin

gelegd,

in

ons

de

aan

,

onmiddellijk

niet

liggen

,

wij

die

bedoelingen

de

van

,

noch of

mag

plichten ;

280

ook

wij kunnen

beschouwd, Adonis.

niets

is

die

kan

Hij

ten

als

een

noodz^elijk als

arend

nieuwe

is?

is

het

dat

zijn

»Het

wilde

de

gebrekkig

plicht ;

de

hij

neer

de

trad

het

sels

oude

gevoel

natuur

waaraan

tot

gezondigd

wetenschap

van

den

hebben, van

ons

als

bestaan

woorden

deze vertrek

het

binnen.

zieh

dikwijlsmisleiden

met

allerlei het

wij

evenmin zelf.

die

bekleed-

zoo

wetten

samenhang te

door

Die~

inruimde.

stem, de

niet

geweten

uitwendige

geweten

tegen

wan,

slaat zieh

Met

het

oud

zijn heiligen

men

gekomen

is

als

men

algemeenen deze

na-

voet

deze

dat

van

bewustheid

spreekt,

te-

geloof,

aangeldaagd

heeft."

,

ons

en

liet

plaats

in

den

zoodra

dit

eensldaps

men

de

den. wor-

zuiver,

Roomsch-catholiek

de

;

bedaard,

,

te

het

naar

dood,

verzuimd

; wel

met

of

als

zieh

zijngeweten

Ende

antwoordde

omhangen,

tot

mis

den

van

wegredeneeren

inwendige,

lijk

eet

borst, als hij de de

door

varkensvleesch

Spinoza kon

wordt

bezield

men

beschouwt

en

van

hierdoor

en

natuur,

die

vader

zijn

wordt,

deel

een

—

kous,

een

menschelijke

als

dat

wezen

"

noemt

slaat

Jood

is,

voe-

engeen

overeenstemming

geschonken

is

os

van

levenslust

in

een

Beschouwt

een

vinden

aangeboren

geweten

zijn

van

os

ons

te

en

wij

onze

ons

de

trap

nieuwen

dat

geweten

plooit:

op

weten

met

inzicht

dat

als andere

op

zijn bestaan.

van

gegeven,

en

inzicht

tuurlijkgevoel

en

te

maken

lederen

ons

voknaakt

openbaring

is

Op

levenskracht

genspraak

deze

onvolmaaktheid,

geheel

Het

dat

daar

zichzelf

Op

vergen.

even

aanspraak

uitvloeisel

een

ontwikkeling groot

Blyning

evenmin

geworden

het

haar

van

Peter

vleugels,

op

het

ge

meer

van

der

loochenen

duideonze

dingen als

de

281

»Wezenlijk,

vader,"

altijd dankbaar

Spinoza

die

hij

verhaalde

2äj

hun

van

woord

gesprek nadere

nochtans

den

geeft

den. al

om

de

seherpste of

wijsgeer

te

werpen.

Spinoza

voelde

bij het

afseheid

regen

dankbaar,

heeft

gebannen.

ons

heden

kunnen en

geuren

heiligen dat

juist op

God.

in

gif,

eehter

dat

ik

u

toe-

u

ha

Ha

,

gedaehte

ten

ongedeerd

zieh

dat De

beste

opkomen zouden

zonderling

hem

tot

of er

te

op

zeide

hij

gaaft

dat niet

in

de

toen ,

vier

gedaehten, vrije

worden

protesteeren;

;

kan

doo-

genoeg,

natuur

van

Olympia

werkelijk

nu

deze

zulke

,

uitgesproken tegen

getroffen ben

van

behendig

en

vangen

tusse^en

ge-

zijne bespiege-

tegen

»Ik

:

ons

geloof,

kraehtig

reeds

dit

tegen

levenskraeht

de

Ende

den

van

opstand

wordende

een

was

die

pijlen

afsehoot

af

den

laehenl"

tot

kwam

ziel

het

,

zieh

heugen; Ver-

van

den

is

van

,

lingen

oude

Milaan,

te

soort

stof

eens

nog

karakter

Onze

zoo'n

niet

zeer.

»Dat

hij.

hadop-

eehter

van

gekken

zij

,

is

wordend

een

der

dat

zieh

in

hem

vertelsel

een

doortintelde

zoo

de

hinderde

vroeg

ook

was

gansehe

Spot

zegde.

tempel

iemand

Spinoza's

dan

en

,

hierover

waarmede

dat

nog

heb?'*

gedaan

passelijk. Hij dat

u

ge in

ihhoud

nu

helder

en

zieh

laeh,

afbrak,

woorden

Christoffel

onlangs

hij

spottende

»Herinnert

medegedeeld."

er

bijvoegde

klaar

zoo

mocht

Lang

haar

Ende

beeiden, denk-

onuitsprekelijk gelukkig gevoel,

een

de

mijnheer

voomaamsten

Spinoza

verMaring

zijne beschouwingen gepomen.

den

thans

zal

grootsche

heeft

weer

schoon

en

de

al

voor

vandaag vader

»ik

Olympia,

zijn

ons

haar

ter

hem

zeide

den

wanden als

gij

zouden

kleuren, geluiden alle

afleiding, van

282

welken

ook,

aard

niet

zeker

leefden

leerden.

Socrates

Spinoza hoe

had

Ook

twee

er

vrije

de

buiten

ons

op

natuur

bij

groeneboschages."

uinde

meer

haar

om

te

zeggen »

hem

woorden

de

en

aan

hunner

een

namelijk de

over

en

gaan

zegt

uitspraak

andere

een

verkondigen

rabbijnen

elkander

met

spreken

Thora)

wachten

zijn

wijzen

in

zij

morgen

nu

gelegenheid

hare

herinnerden.

neer

Plato

geen

zonderling

omdat

Kom

en

Grieksche

De

gekomen,

zoover

en

ons;

nadeelig.

is

openbaring

(de is

schoon

hoe

zie

:

»Wan-

:

,

het

veld

hoe

schoon

is

die

dan

boom

heeft

hij

—

ee»

,

doodzonde

beg£ian/'

Eischt

het

hoogste

denken

dan

dat

zieh

men

vasi

de

,

afzondere

wereld

De

beide

stoep Die

?

vrienden

ontmoetten

zg

hiertoe

nu

verlieten

in

»Gij

Cecilia.

Staat

het

zwijgend

die

is

ook

moet

maar

daartoe

zi)

Op

huis.

de

zeggen:

in

staat

!"

,

(Matth. band

tot

En

zeide

12)

19,

drukte

Spinoza

hem

de

afscheid.

nu

zulke

na ,

Synagoge

Oldenburg.

samensprekingen

moest ,

gaan

!

hij

naar

de

ZEVENTIENDE

HOOFDSTUK.

PROSELIETEN.

»Lachlust" het

Vaft

de

luidde

buiten

famiKe

der

beschilderde

flet

dat

opschrift,

het

den

van

deuren

boven

den

te

lezen

Ende

,

aangelegde

heden

het

van

het

treffen

Wij nätu^är

door

körnt

dröeg

bier-

ontberen,

moet

goden

in

den

van

grond.

den

van

hier

gezelschap

den

hij de schoon-

waar

rijkere cultinir

een

verschillende

waar

aan

alles ,

die,

landschap

bekende

ons

,

Holländer,

bergachtig

tegemoet

aan

echlten»

den

van

de

vrije

Olympus

,

zieh

in

teofstbeeld tot

oogen Huis t^

te

Van

Democritus

zieh

trok.

tuin

en

dragen

schenen

in

heden

lachlust

van

zonderling

een

evenwel was

en

bovenal

uitgestrekte

een

op

schenen ;

verscholen,

boschjes

döökere

de

hun

niets

te

gedwongen

een

aller

weide

niet met

naam

bemerken

;

stemming

te

allen ver^

keeren.

Kerkering sprek vrienden

en

van

en

sloegen nevens

een

den

Ende

afgelegen

Olyiripia

en

waren

laan

Gecilia

;

fraaie

de

muren

boschages

lommerrgke

en

de

tegen

,

bloembedden

Stempel

latwerk

het

tum

stond

regelmatig

de

vensters

en

ingang

samen

in ,

in

terwijl

voortwandelden.

druk de

gebeide

284

trachtte

Olympia

de

van

stellen

te

gerust

natuur

zij voort,

»moet

alle

en

vertrouwd

zijn geweest

hij daarom

»Ik

mis

laten had

Hij

voorpraatte

Oldenburg

zagen daar

Olympia der

woonte

onderhoud

zelve

Olympia Baruch*s

aan

verband »Het

was

in.

Oldenburg

als

ik

natuurgenot de

natuur

zou

dit

gezegde,

hierbij

vrij

was

ook

om

sluiks

ter

de

van

ge-

dagelijksch

onderrichtenden

en

aan ,

het

in

toch

maar

pleiten

te

doen

mijzelf overliet/'

aan

elkaar

toon

Dikwijls,

mij als

onwillekeurig zoeken Allen

sedert

Spinoza

in

mij

nevens

haar

en

hoogere

in

zwegen;

ieder

eenigen

tijd de

uit

enkele

stille zag

blikken

als

aan

sferen als

voelde om

de

veeleer

al

het

van

overeenstemming

een

verhouding en

Wd

zieh.

had

tusschen

gezegden

te

d^.

schoone

opgevoerd, hand

in

alleen

natuur

,

vöör

uitleg

vorigen

ik de

door

mij

dezen ze

den

van

zij, »als ik

af,

van

zij bracht

;

geven

mij altijd," zeide

genieten.

rondom

te

verre

afscheidsgroet

haar

hindert

echter

er

woorden

met

moet

te

niet

met

vermanenden

een

viel

en

zij mij altijdal haar

docenten,

meeste

vertrouwd

»integendeel,

mij ook

geheel

niet

vogels

Ipijzondergoed

mede

niet,

indien

Cecilia

en

de

slaan.

te

ik

Salomo

,

en

Volgens

van

wel

veel

te

nevenbedoeling

geen

dan

Spinoza;

tegenstaan

taal

ijdelheid,"

is

van

antwoordde

spoedig

en

talent

de

ging

natuur."

wel

er

Alles

:

dat

smaak,"

mij

hij

was

,"

zijn geweest.

man

de

met

Salomo

koning

moet

en

hartelust

naar

,

immers

hij

dieren

»Misschien zeide

gelulddg

verstond

thans

op

»Uw

genieten. een

andere

hem

zijns vaders

ziekte

de

omtrent

wekte

en

te

overlevering

de

Spinoza

tastte

vriend

drukken."

Oldenburg Olympia

opgemaakt;

en

doch

286

Christina

dunkt

heeft

Zweden

van

mij

,

door

haar

a"land

plicht

de

hij ook

ling

lieläe

niet

zulk

echter

waardig

stap

een

streed?"

Olympia

antwoordde

Spinoza het

moet

en

ging

was

,

haBthamde-

loen

gesprek

zou

echter

een

met

kenden

bltk

»Was

daar

doorzag.

Uj

zeide

aanzag

,

Moraldeschi

bedoetingen

wäre

den

van

treen

plichten jegens haar weerhouden

haar

wist

^n

de

dat

alles

in

dit,

h^

zieh

^

dan

wille

tcr

te

eer

het

van

welker Men

zou

king

kunnen

uit

af

begin

maken.

geestelijkheid

tiitvloeisel

van

leer

de

ijverigste leeriing onderricht overgang

gaf

weer

een

te

lande

de

leer

van

van

kan

hiermt de

hij hierdoor nietsbem

had

hij

noch

er

als

man

afbreken,

moeten

vervuUcn.

kon

algemeene

gevolglrek-

beschouwt

de

Cartesius

Calyijn ; koningin

dienzeifilen

van

,

tot

betrdcking

een

Hier

smee-

zijn. Bestonden dan

hij wilde

voorval

dit

had

,

voorwaarden

eerste

meerde

bezwaren

onovetkomelijke

nu

a"tand

koningin

mocht

genomenen

,

hem

hulp

om

van

hem

Olympia

,

deed

niet

:

oorzaak

de

het

neer.

hij^chaldan

de

Toen

als

en

iniKendigie

z^n

oogen

of

hij

,

vorsehenden

de

rade,

te

mengen

«tegen

doeg

en

zichzelf

met

eemgermate

haar

dan

hiertegen

echter

nu

niet

Oldenburg

van

luetveeleer

nu

veroordeekn."

overtuiging

voor

gedaan

piaats fdiea onaangenamea

zieh

hg

ai. genoeg

||qt

^was

hare

in

man

? Verzette

hare

»Indien

in

troon;

,

doen

te

stap

den

van

den

van

,

wijsgeer,

eveneeer

als

gecrforhet

beste

Christina

Ade ,

die

adf

haar

bewijzen putten

Roomsch-^Cat^olieke

kerk

te

om

recht-

vaardigen." »De

Roomsch-Catholieke

godsdienist ,'* dus

viel

.Olympia

2S1

»is

rede

de

in

htm

vader

de

alle

van

godsdtenst3en

,

*t

niet

dtts

is

natuurlök

dan

meer

hem

tot

fcee-

te

terug

,

ea ,

lieft.

»Spreek Oldenburg

godsdiensten

aüe

van

vader

zijn

ridi

kon

en

»Ik

voorbeeld

kan

dan

was

toftg ligt/' zeide

aanzieh

u

dat

ge de

vader

de

joodsche

de

groot-

recht

eischen,

zou

hetzelfde

met

is

Of

voegde.

wilt

veldheer

een

zeg-

godsdtenst

,

Turenne

:

de

op

,

zijne gebruiken

naar

u

RoomsdiCatholieke

de

als

:

wat

Spinoza.

tot

wilt

gen

vrij uit,

maar

dat

ni«i

ander

een

ge

aanvoerder

een

in

,

beteekenis

-vrfle

4iie

geloof

eigen

zieh

het

catibolicisme

doch

hij

eer

die

had

voegd

er

kon

op

het is

leven

wagen

zieh

woord

Is

naoeöijk

niet

geloof »Is

te

ttaau:

*t

kunacn

eenmaal

de

en

niet

dat

den

niet; Ende

overig gezelschap

de

Soldaten,

of

dit vrede

dat

het

ieder

gewone

ge-

nur

wapen-

bijgeloof hen

gedot^n

voor

die

hun

gaame

Turenne

Staat

meiste

een ,

voegde

Kerkering

dUeenKaligmakend

geldt te

Spinoza

dan

zal

kogel't ook

,

Roomsch-Catiiolidce

,

laiheid

zou

hemf*

van

van

van

winnen."

," het

front staan

:

leggen

vdBen

hij in

hebben

nam

zijn

van

gelederen

ontging

bij het

weer

soldaat,

een

,

de

verkeerd

aatwoorden,

op

rusting af; zrj meenen, vrij maakt.

gesprek

het

voor

in

dit

ster

,

,

»Turenne

hun

het

van

Kerkering

met

iiüijven; is

laten

wending

Deze

soldaat

gewoon

een

de

met

;

hijalleen

,

tis

niet

en

woord

wil

borst

de

op

het

van

,

zijn

geen

om ,

oude

overwinnen.

er

bij

geloof

däar

ganscher

van

waar

van

»dan

zal

,

haar 't zulke

Wieoprecht

uit

de

lief te

hij spoedig

bezit

,

vooroordeelen

harte

groote

streven

gen belan-

kinderkaiaer

liefheeft, mag

slechts

;

288

zijn liefste gelooven

aan

den

zijn

Dit

haar.

door

is

liefde

de

de

van

kommert

zieh

dän

lijke willekeur

spreker

ontvangen

buidie

voelen.

wij

,

wie

aan

,

En door

slagboomen

de

verbazing doch

aan,

welgevallig

hem

voor

wedergeboorte

gehecht

om

nog

er

is hat

wij wie

ons

be-

mensche-

,

opgericht?"

zonder

Niet

meisje banden

onverbrekelijke

met

zij alleen

bestaat

niets

woor-

,

waarachtige

een

zijn kerk, hare

is

openbaring,

eenige

zijner vereering

voorwerp ten

de

hem

voor

hart

; haar

toe

de

staarden

oude

zeide,

hem

oogenblik

een

na

den

knikte

Ende

den

van

Olympia

en

aanwezenden

de

van

pijnlijkestilte: wij hier

»Terwijl zieke

waarschijnlijk ten

dichteres,

laatsten

den

beginsel,

dan?"

»Wie

van

Hebt

beleven.

van

een

zulk

een

Oldenburg. vriend,

voormaligen

uw

zal

Tesselschade,

Maria

gevolge

blaast

uit."

adem

vroeg

liefste

»De

beginselen praten,

de

over

den

gij Caspar

dag

van

wel

morgen ook

Barlaeus

dichteres

de

niet

gekend,

meer

mijnheer

Spinoza?^'

geschritten

Nigritius, Wiens heeft

zieh

»*tls

mij

zijn lijk in

lag

waß

oude

hem

dat

en

genoeg,

alles; weinig

nog

den

hij

put

hij

er

bij

de

leermeester

gehavend

niet

beider zieh

uit

zeer

ren, wa-

gunstig,

gevonden.

"Ik

Olympia.

werd

nieuwjaar

na

Tesselschade

woning eigen

vervolgde

dagen

waag

bij Maria

nog

hun

tusschen

»Heeft

door

eens

jaren geleden,"

zeven

nu

herinner

avond

dikwijls

mijn

maar

uitgelaten."

hem

over

Olympia,

juffrouw

»Neen,

Den

geweest;

vorigen de

in."

beweging

in

geworpen?"

put

289

ksikte

Olympia

heeft

»Zeker

hij

»'t Is

zulk

mc^

later,

haar

reeds

is

stap

:"WQarcmi:kon

hij zieh

moeten

Grieken

de

niet

besluiten,. uit

dochter

Oude

en

len, eens

hij zelfe

alles

met

de

taal

van

mijnheer Onder

haar

kraagje,

toch

en

Ende

het

zonder

haar

hij

kon

hij

te

ver-

gezegde uit het heeft

zangen dat

ver-

had

geloof

van

de

geheele

zeide in

vertolkt."

Olympia, het

Latijn

Ge

ze

»dat

moet

vloeien

zij te

paard

Barlaeus

moest

verta-

zijn gedichten over

van

afzonderlijke rubriek,

hij zijn liefste, zooals

bespeelde;

en

geschiedenissen

Horatius

Spinoza; een

smaad

mythologische

begrijpen.

te

veel

zijn eigen liefdesbetuigingen

zijn gedachten

goed

de

zeggen,

kwam;

pas

den

van

in

Spinoza.

zijne denkbeeiden

hij al

niets

kon

te

in

in

het

lezen,

bezingt

tot

hij niet

vroeg

zijne Maria

tot

geloof zelfs, vader,"

om

omdat

ontleend,

Testament

bij

er

AI

vulde

»hoe

aan,

Nieuwe

schenliefde.

in

liefde

dus

overgebracht. Hij

eerst

was

grijs waren,

en

zelfs

vroeger

Romeinen

en

Hucht^,"

zgber

»Ik

gehecht

hij Protestant; als ijverig

en

getroosten.

aan

heeft

hij jaren lang

,

eigenlijkniet?"

dat

hij

had

remonstmsdt

01)nnpus

oud

gekomen,

»Zij^was-Köomsch-Catholiek

»'tr Is

hoe

burg, Olden-

kon/'

tipuwen

volging

hemam

Tesselschade

aan

beiden

toen

begaan,'*

onbegrijpelijk

innige liefde

wanhopigen

dien

zelfmoord

een

echter

mij

een

eerst

en

toestemmend.

zat

men-

Tessalica^ en

de

harp

parelsnoer, alles bracht

hem

laat

aldus

dichterlijkegeestverrukking. Ergens

hij

zieh

uit:

19

290

Tessela

tetricos

Et

Begrijpt

deducere

potes

demeruisse

cantu

woordspeling

de

ge

Tesselschade

coelo

quae

Deos.

i)

hij

waarom ,

den

naam

heeft?"

jTessela veranderd

in

lunam,

»Neen/' tweede

de

»In

wd

kent

Men

als

gemaakt

melding

al

van

de

der

namen

wordt

planten,

de

maar

Tessala

van

onweerstaanbare

een

werd,

bereid

verdrank

Theocritus

idylle van

minnedrank. waaruit

planten

zelf

die

kennen

too-

wij

niet."

"Gij

zult

Spinoza

antwoordde »Wilt

gij

dat

»Gjj

allen

ten

gij

dankbaren

een

les

middel

zekere

in

geven

al

»Mijnheer

tooverkunst,

de

Spinoza,

zoodta

Kerkering.

vroeg

betooverde

een

blijven,"

blik.

hebt?'*

gevonden

zijt inuners

antwoord.

het

met

ook

ons

leermeesteres

tjjde mijne

prins /'

gelooft

luidde

ook

ge

aan

tooverij ?"

fronste »Ge

hebt

Barlaeus

dat

hij

der

en

vergeten," inleiding

Liberi,

de

c) Boeken,

gij

zeide

kaut

Liberias,

stuursche

kinderen,

met

goden

in

hij.

^) die.

uw

vrijheid.

liefdesgeschiedenis

»Herinnert

gezang een

dankbare

niet

de

maan

ge

goed

met

De

van

stemming

den

niet,

u

de

wegens

afkeurt.

huwelijk

in

de

zijne gedichten

tot

zijn, het

rijmen

i) Tessela, Tallen

hij schielijk. Oldenburg

punt

voomaam

een

de

in

Libri, te

antwoordde

vporhoofd.

het

van

L's:

uwe/*

de

»Aan

drie

elkan-

stumperdi

hemel

brengen.

doem

291

zelf

«n

kon

hij

heeft

»Hij huwelijk

»Indien

dichterlijke ziel alle

hoeken

had

het

een

bron

"ian

de

de

de

waaruit

vleugels

ongezengde

als

zoowel

mensch

niet

liefde

haar hem

voor

het

aan

hart

hutspot

ge-

gekookt,

hemel

zouden

en

is

leven

niet

de

knaagt;

verjongde

met

Voor stijjgt.

gier zij is

krachten enkelen

den

strevende

voorwaarts

de

onaangenaam

poezie

Feniks

de

voor

het

aan

ten

voor

uit dan

tot

zijn geworden

zijn. De

vogel

door

en

gekomen,

de

Petrarca

voortdurend

die

voort:

stanza's zijn voortreffelijke

van

verstomd

,

en

door

was

Petrarca

door

sonetten

fabel,

vlam

haar

nooit

kindergeschreeuw uit

dag

Beatrice

Christelijke wereld

welluidende

de

ging

schoolmeester

en

zijne

voor

eerste

der

Homerus

Dante

Laura

de

zou

den

voor

vervaar-

dichtedijkste ontboezemingen

de

van

had

de

en

zijner Tesselschade

zijn. Had

drukt,

Oldenburg

het

op

Hambuig

te

doch

in,

bezeten

plooien

en

gelegenheidsgedicht

waarlijk verheven,

een

had

gemis

kunnen

hier

Kerkering

gemaakt,

houden."

Overbeek

oom

Barlaeus

hij bruiloflsverzen

fraai

een

mijn

van

had

bruiloft

geen

ook

viel

digd,"

wereld

geheele

de

Voor

mensch-

,

heid

het

zou

hoogste

,

waanzin

lukkigen »Hoe?

en

en

klinkt

dit?"

in

voorstanders

»Gij

dan

onze

wilt

mij

Oldenburg, brengen. grooten

in

»maar

Bc

geest

dichterschaar

uitverkoren

meende

zieh

mijn

eigen laat

ik

alleen, niet

met

ge-

netten

mij

zoo

dat al

iemand

zijn krachten

ooren.

,

zijn?"

vangen," licht

de

onthouding

der

,

zouden

een

Olympia

vroeg

mij vrij zonderling

de

nonnen

of

dood

hebben.'*

mijnheer Oldenburg

»Dat

Monniken

walging

gevolge

ten

Beweert

verwonderd.

bezit

antwoordde

niet

van

met

een

en

de

wijs

waarlijk

Vermögens

29^

de

a£u»

af

eene

mag

god

tot

een

der

menschen,

toestanden

.

sterft

en

is

de

den

indien

hij

van

een

dood

planken

droge

als

hij,zijn vrij

verwezenlijkt, zien

perso^o^

gewonen

benoodigdheden

,

kon

ideaal

het

der wäre

zelfetandig

en

hij

zou ,

het

n"g

ontvlieden."

moeten

ben

»Ik

't met

vefzoek

z^

harder

niet

den

van

kynnen dat

staan.;

te^

toe

zeide.

eens,"

u

Pygmalion

hebben

Ende;

straffen

huwelijk

»degoden

dan

Imm

met

onvrucht-

moest

z^n."

baar

bestaan-

»Er nea

ook

er

heid

maar

boven

en

reine

»Er

toch

is

de

hoogste

duizenden

indien

ik

liet

dan verraad

zou

der

mij

te

menschheid

dat ,

hem

plegen

van

aan

er

met

de

binnen

hij

voor

mij stooten; zijn hooge

,

zooals

groote een

zijne

van

anders

over

menigte.

der

geest

zichzelf in

ik ben, leven Doch

grootschen, krach-

perken

hij zijn verheven dien

dienen

gij

;

de

volg

vriend

zieh

,

ik

dat

,

begaafd,

hij

ikzelfmaakgeenaanspraak

want

ik

—

een

als

,

zingt."

,

vangen

afgod

kroon

dat

zag

tigen geest heid

nog,

met

opheffen

geest ,

in

mögen

aan.

ook

ik

dwazer

nog

Ze

Dante

is

en

hebben.

kun-

opgewekt*

met

zoekt,

ze

onzen

tijd geweest,

Olympia

denk

»Zoo

en

groot

liefde

een

," merkte

dacht

Hoe

gelouterde

en

te

zweven

ons

niet.

meer

hij, die

daar

en

Oldenburg

gevonden

meent

ze

,

leven

ons

is

dwaas

wereld

de

op

," ging

bestaan

»een

die

idealen

geen

geen.

voort;

degeen

een

zelfs

Ja

gckist wordt.

er

en

dan ,

tusschen

hij

daar

geidealiseerde dit

hij

afgedaald

mensch

aUedaagsc^e

op

Doet

hechten.

lijkheid

gevormd

wiUekeurig

andere

mijne

alledaagschböog

had

om ,

opgericht,

oogen

geestelijke roeping.

zou

hij Kan

294

terwijl hij zieh

Spinoza,

»Lieve

beet.

Olympia,"

gestreden,

en

denkt

schien als

gij

waarvan

onttrekt.

mijn

gansche

mij

stoot

van

ben

niet

als

bezwijk

; ik

niet

u

ging hij

ik

maar

Ik

is

of

helpt

noemen^

ik

maar

liever,.

"

niet

woord

gij mis-

smeek

u ,.

,

af ; nooit

u

het

vervuld

ziel

als

krachtig,

zoo

mag

hebgekampt

»ik

voort,

gij mij niet

,

deUppen

zielsstrijdop

heft^en

in

nooit

wij elkaar

mögen

,

toebe-^

hooren."

Ol3mipia

banden

beider

haar

drukte

Hebt

gij

wij volk

dweepziek dan

een

heeft?

gij Christus

dat

losser Christen

ik

jodin

een

,

het

altaar

sprake

"

zijn mij

en

gaan

volgen

Olympia,

;

mijn

hart

Ik

bega

een

als

Hoe

zichgebetu^d,.

malen

geestelijkenver-

den

dat

gave

gij

,

ik

zou

gaame

heerscht Of

—

kan

rabbijnen eenig

ge

verscheurt,

ge

meineed

hoe

zal

ik

laten

begrip zoudt

de

geen

Synagoge

doopen?" de

van

dit

diepte tot

woord

der

smart,

mijspreken. ook

möge

,

klinken

als

ik

bewustzijn

met

,

De

ben

de

verheffen waarin

hoogere

ontwikkeling

kan ik

en

mag

geboren

dingen

mag

der

boven

ben,

en

maken,

ander

een

geloof

tijden dankbaar, de

vormen

mij zulk als

een

voor

u

immers

naar

anders

hard

af-

laten

menschdom

God

?

gedaan? te

u

?

een

,

de

door

hadt

die

liefde

waar

meineed.

van

l

wäre

om

honderden

wereld

gansche

heeft

jaren

liefhebt

en

geslagen

hetgeen

over

het

mij niet

ge

vereert

de

van

waarin

vorm,

Hebt

kruis

diep nagedacht,

zoo

niet?'**

waarom

het

aan

zestienhonderd

vei^eefs

te

"En

bekommeren

te

ons

voor

schrikken.door kneld

Christus

beefde^

stem

,

elkander.

gij

behoeven

Wat

haar

zijnarm

op

ontmoetten

zij. »Hebt

vroeg

hand

een

waartoe

dat het

van

begrip de

omhels. ik

mij

geloof van

natuur

de van

„

295

voorstellingsvermogen

mijn zal

door

mij

deze

en

door

een

kerkgenootschap

zou

alle

met

recht

Ge

ik

hierin

zijn

niet ik

als

hebt

:

tespre-

bevestigen';

te

ben Maar

veihinderen.

te

vnjwilligUet

kondeh

dreef

wat

uit

mij hierin

,

noch

mijn geboorte

door

geloofegenooten

toeroq)en

?

waarheid

de

mij

nieuwe

mijn

;

opnemen

wandel

kan

weerhouden,

denken

en

en

waarin

Ik

laten

,

zaak

andere

een

handel

mijn

behoeft

opgenomen.,

gelooven

omtrent

ken

't

stdt

Staat

persoonlijke bedenkingen

overtu^ing

mijne

in

mij

mij immers

tot

u

niet

zoo

ons ,

het

recht

verloren

uit

invloed

te

,

oefenen, als

zoomin

dat

thans

ge

het

op

zijt binnengetreden.

waarmede

Sophismen,

we,onszelf

»gij onderwerpt in

vrij en

kunnen

mond

kige

loof

te

reeds

had.

gaan om

klanken

ja

voor

Olympia oogen

sehen

geworden."

antwoordde

door

zoo

een

niets

voort

:

door

die ,

de

de

af-

zijn ge-

om

bron

ons

van

zelfs

te

om

ijdele

waren

ik

de

voor

leiden.

te

be-

voorkomen

band

vraag

u

,

en

Spinoza

iWeerkeerig

nagedacht,

neiging

ja

meer

hield

Ze

blindelings

ik

een

door

ongeschikt nemen

in

nog

met

hij

,

niet.

diep

omdat ,

te

hem

hem

hij

,

Mijnongeluk-

zijn leven

wel

op

golden

ging

daarom

zieh

neen

liet zieh

en

geroerd

wij

en

in

meineed

geestelijken zelfmoord

een

zichzelf

moest

waarheid

een

leven;

Hij

sen: süs-

geschiedenis

wiens

daarom

,

?

de

mers imblijft

ge

blozen

te

geeindigd

verloochenen

te

waarheid

woord

Akosta,

zelfmt"ord

schuwelijken

het

vorm,

blgft echter

en

zonder

heeft

heb,

't Is

ooit

Uriel

verteld

den

ik

ken

trachten

slaap

in

aan

Wel

—

verlaten

hebt

ge

,

nemen

stamgenoot

vroeger

1"

meineedige

,

den

alleen

u

denken

uw

ik

zou

dat

heiligdom,

u

laten

:

Diep hebben beheer-

onafzienbare

el-

I 296

lende

voor

eindelgk moet

maar

dit

van

wij

wat

Nog

is het

ons

weer

en

dat

dat

ik

De

niet

u

trilde in de ook

ik daarover

zienswijs niet kennen

wij

dat

»Waarom het

blrjftGod zelve

zeg

:

en

ons

grond

mij

daarom

men

?

in

is

God

o

e

zooals

die ,

,

antwoord

»Ik

in

4sr-

is, dsit li^

ons

in-

20nder

worden." vreest

»waarom

te

halen

Zijne liefde

,'dat

ge

in

toepasse-

zoo

wij elkaar

i »Indien

ge

ik dan

liefhebben ,

volmeÄkt."' D«Sh

ons

twijn denken

van overeen

weet,

een

werk en

9c

moet

,

laten

opne-

Justas Lipgius

tweede

een

standvastigheid)heeft geschreven

geloof

»Daaraan

:

zelfe diriÄen

t ge

plotft-

veränderte

kerl^enootschap christelijk

een

k«itt

enkele

uw

eenige resultaten

Waarschijnlijkzou

worden

van

Johannes

zijn en

aan

vers

komen

al

zijeinde-

zeide

zdfe

er

christelijkewereldbeschouwing

de

met

in

nen, beken-

te

,

toestand

onzen

op

de

heb

van

m

en

het

,'* luidde

voorgaande

gdilk,

Olympiats

u

gegeven?*' Inderdaad,

zijn,kunt

te

consequent

lijk is

Ik

God

in

wij

,

het

mij niet,

nagedacht,"

woorden

zijn geest heeft

van

ook

heb

worden?

in de

fiefgcfaaid

dieni^ ;

verderen

schaam

nageslagen. Ligt

over

zulien

overtuiging te verioochenen,

uw

Christen

worden.

wü

ander

een

den bestre-

te

elkaar

:

aanbieden.*'

allen

zijne.»Ik

zonder

immers

Otts

hem

gij in

spreken

xx

vaste

een

wij hebben

;

kan

niet

en

mag

met

wenschten

en

Zoek

weigerde

Igk. »Doch,

sen

vinden

^gesitreden

alle kracht

Scheiding en

voldoende.

is

dat

ge

doen

rust

ik

,

met

en

waren

laat

te

heb

Lang

openhartig

vrij en

elkaar

voor

niet

tong

band

ik

?

oogenblik zijvergeten

,

de

worden

moet

ons

ile canstanHa^ alle twee

(over

«nui jafl?«»

veranderde." dacht

dat ,

gij zelfstandigerwaart

maar ,

ik

meik

't

207

wel

of

min

op

heeft

Oldenburg

,

rie-kroon

Dante,

van

leven

Hoe

I

toi

wordt

wordt

spoedig

komt

wat

't

,

wegkwijn

Olympia," kunt

woorden Bedenk

een

er

zelfs

mede

er

op

het

in

u

ik

wil

bedrijvige verge-

! Maar

gespot of

^te-

ik

liefde

eerste

aan

"fc

naar

Beatrice,

geen

daar

Olyttipia

ik ?

droefheid

van

,

?"

—

»Lieve

ben

streeft

gij werpt

,

spoedig

Welnu

—

ik

Zeker

,'* hernam

»Gij

toon.

maar

zijn !

hoe

en

bekeerd

u

bitteren

meer

Beatrice

geen

ook

viel

immers

ge

toch

dus

wat

ik

leven

van

Baruch

niet

de

in

uzelve

voor

rede, »die

verantwoordenf ? Immers

aanbieden

kunnen

zou

u

haar

,

dan

niets het

een

geloof mijner

voor

kon

u

armoede

wilde

vaderen

afzweren

ik al

zoo ,

leven

kon

alleen

u

ik

Zoo

ontbering.

en

al

geheel

"

toebehooren

—

,

^Schalom

rabbi

Alechem

Ge

Baruch.

behoeft

niet

u

,

te

haasten

Maariph

,

sissende

het

den

stem

Chisdai

was

»Zou

geloof

afschuwelijk

dat

u

onwaardig Zij haar

hebben

De

te

om

zag

;

wachten ,

zeide?'*

ik

wat

antwoordde

iemand

Thans niet

zijn

hadden de

af

antwoord

een

een

Olympia, zulk

met

Spinoza.

vroeg

*t is

»maar

Medusa-gelaat

een

en

,

gaan.

plicht is,

Spinoza

oor.

hier

vervolgde.

weg

niet,"

't

het

vertrouwelijk

afzichtelijkengrijnslach zoo te

i)

zonder

zijn

hij gehoord

»Ik

om

in

spreker die

afgeloopen ,*' klonk

al

is

,

hoofdschuddend

zoo'n

i)

hand

avonddienst

is te

op

't

*t Zou

geven.

afstand

ik

beslist;

elkaar

van

te

met

't, dat

voel

laf, 't

zou

dürft

u

u

't

mijn

en

mij

1"

doen

,

Olympia's toe

in

tot

de

woning afscheid.

synagoge.

bereikt »Neen

en

stak

Spinoza

,*' zeide

zij

,

»ge

298

ihoet

binnengaan

mede

even

nog

want

kunt

ge

niet

ge-

,

looven

hoe

het

hard

mij

valt

na

,

zulk

aangrijpend

een

,

alleen

gesprek

thuis

te

komen

de

waar

oude

mij

muren

,

ZOO

verwonderd

en

ongelukkig

en

vreemd

speel

Ik

aanzien.

zoolang

op

voel

mij

orgel

mijn

totdat

dan

zöo

ik

mij-

,

zelve

als

in

't

u

een

belieft

soort

mede."

van

bedwelming

heb

gebracht.

Ga

dus

HOOFDSTUK

ACHTTIENDE

EN

LIEFHEBBEN

In

de

beeld

doch de

het

hij waagde de

zagen

i"Als zeide

ik

den

dood

;

thans

gen

haar

zooals

thans, verheven ik

boven

willen

alle

sterven

2"Vroeger kingen

had

ik

ook

verlangen

Spinoza.

dat

overlevering God

»Misschien

Mozes

door

was

voor

dat zou

een

Heer

zijne

ziel

door

geestverruk-

vrome

verlangen men

in

kus

strijden," van

Talmudische

de

gestorven kus

een

te

verklaring

een

,

de

zor-

Allerhoogste

den

met

vinden

kunnen

naar

worden."

te

vatbaar

peinzen*

nietige wereldsche

om

dikwijls met

,

gewaarwording

wijl

opgelost

ik nog

toen

antwoordde deze

hem

in

en

en

zijne,

gelukkig gevoel/^

,

vereenigd

Spinoza

aan.

altijd het

mij

stil

kruis-

de

nevens

;

volmaakt

zoo

»bekruipt

,

zou

vatten

elkander

nu,

gebed.

rustte

te

haar

voor

in het

band

minnenden

,

Olympia

zieh

Hare

niet

Cecilia

,

beide

mij

lag

verdiepte

en

bij Olympia.

zwijgend

zat

zijkamer

openstaande

neergeknield

STERVEN.

weer

is

ter,

tot

zieh

nam."

Olympia van

in

het

verbaasde

zieh

gesprek. Verdiepte

allerlei

onderzoekingen

over

deze

zonderUnge

zijn geest zieh of

wilde

hij

met

dan een

wending

voortdurend

dergelijke

300

toespeling

? Anders

geven broken

;

verzoek

had

had het

slot

En

^ÖÄöi

wil

,

hem

kostte

ziel

de

mond

waaruit

trouwen!"

kus

^n

ac"ioorden

kalittte

door

dre

hjaar

Udlitte

hem

woord.

vöör

zijh hart

3täti

Zichzelf

Beneden

dmäckeii

te

armen

ktoppen. lig

»Lieve

bezweer

is

stak

u

:

haar

hij

," zeide

hunner

hart

mfj ttiet lief,wallt

heb

,

en

op

eeft

toe,

hijsk"eg het

tegen

»bij ölteis wat

,

hij

hand

de

haar

,

sprak

zijn borst,

tegen

voelde

en

Olympia ik

Spinoza

zacht

heen

haar

om

geen

,

,

hoofd

blonde

doch

trap

eii

gre^

kaars

de

nam

;

niet

opsteg^öl

WanJ^xniweild^

Olympia

gekomen

zij vlijde het de

de

op

gezang

difitoaÄl te Vefg€«jfs2ötht

niet

heen.

ging

en

haar

op

,

iigh hoed

harer

toon

weetooedige

liefelij'fee gdttideh

die

sluiten.

te

den

in

ontroering

haar

treden be-

had

woning

,

,

m€ft

hare

:

,

den

hij haar

,

binnendröng,

strijd

Op Spinoza' s

vrouwe

ander

geen

diepe

een

keer

ont-

praten

waarbij

,

couplet

er

lied

het

kennen

te

tot

elkander.

nevens

mijn regte

Spinoza

dat

aan

gfeWoönlijk zijn h^

ik

stof

aan

eersten

sloeg hierbij zulke

en

i^fg^l

den

zijt er

zulk

zij met

^ong

nooit

ieder

van

»Gij

bewimpeld

nogmaals

hij

toen ,

;

hun

Olympia

zong

verrast

het

zijzwijgend

zaten

nu

hartewensch

vurigen

een

zijne u

ik bfen het

li^ififeft

Wöäl^d." ?Ik

moet

dat

göläd Seggen ik

kan

m

n^

h^tör

h^

een

deh

u

liefhebben,"

u

,

niet vaster

mijn

hart

opgeven

klemde

aan

kus hare

—

haar

op

de

^il

^

kunteven

Id^pen

te

verstikten

Tranen

hij

rfj; »ge

öphouden

moet *'

gloeienden echter

atltwoötdde

hare

t»^tst

"i

;

stcsm

duldete

önthAte lip^^li.t'lcHSSigJ^

omamiitig

en

stidtd^

heM,

i^rv/t^l

302

mond

niet

de

eeuwig

voor

medaansche ik

dan

mijne.

ging

en

zoodanig geboren

ook

wel

?

was

het

op

,

overwinnen

andere

ons

die

als het

ik dan de

de

van

haar

eenige zijn

die de

hullen

zal

ioof ontzien dient

:

ge

vrijwillig opgeef?

dien haar

besluiten.

geloof haar

ik dan door

omhelzen

?

kunnen

eer

thans

ben

ook

Jeronimo?

ik —

aan

Wat

genot.

en

mijontrukter

ik

Maar

—

zoovele

moet

duizenden ik

die

de

de een

als

er

niet nog

dan

het

beter

Zij waren

van

?

meer

—

mijn

roomsch-catholieke

mij lief en

heeft

bijge-

slechts in

haar

maar

om-

ik zal nooit

Neen,

—

ik

moet

tijdenzijnaangebro-

omstandigheden kind

het

gebruiken en

leugen.

zult ge

Eens,

Ik zal de waarheid

waarheid

de

Olympia

—

ook

,

En

En

—

niet redden?

ken

die

liefen

immers

u

aanspraken op levenägenot

tegen mijne overtuigingspreken, borst

dan

leven leiden vol

een

onder

dubbelzinnigewoorden

,

Dan

ik dan

den

die

,

heb,

nature

,

overvalt ; 't is de

waarheid.

De

—

zijn? Moet

,

van

overhalen

duurzamer

en

geluk,

en

?

waarheid

slaaf

niet, door

u

liefde

vergoedt mij al die genietingen,waaraan wille

gij

,

Zij heeft

roem

ge

vindt

,

ge

De

—

Gij wildet

waarom?

zijde vindt

daartoe

gij

en

onbewust

wäre

,

ontberingen; doch

moeder

uwe

iets laten

tot

grooter

liefde. verstandelijke

,

hare

is ,

,

en

,

tegenstond?

moet twijfel

wäre

bekoord

zoozeer

vroeger

ik als

macht

Hebt

gebreken?

zonderlinge luim u

vader

uw

gezichtlief,

eerste

zou

en

,

onzichtbare

een

;

indien

blijven

—

Maho-

een

was

geloof over

ons

Maar

—

Olympia geheel vrijvan haar

tot

moeten

elkaar, als door

gedrongen

wat

Mijiiemoeder

—

Mahomedaan

een

hadden

lippen gekust? Gij zijtde mijne,

reihe

uw

veranderen

mijn tijd. —

En

geloovigeJoden,

,

maar

mijn vader? maarik?"

—

ao3

Deze moed

dat

klokkenspel,

het

en

nacht

weergalmde,

begeleidde

leven

liet zieh

door

Is

Geruimen

strompelden

lucht

om

hem

hij

hij

die,

harde

vensters

waakt;

klokken

De

evenals

twee

gebouw,

hier Baruch

Voor en

op

het

altaar

zijne dochter het

deren,

koor

hoogmis

Spinoza

en

geraamte zwaaide

;

de

van

den met

kerk,

de

tempel gebquwd

terwijl hij Olympia

w

heb

»ik

;

mijne zijde

met

een

in ,

oude

dof

had

over

gebrom

zieh

s

ge-

u

rüsten."

—

de

»door

door

Idonken

orgeltonen

Ende

dikken

het

tusschen

inderoomsch-

Spinjoza

en

Dr.

bruidsgewaad

gelaat

Cecilia den

van

hij op

gezeten,

was

aan

Spinoza

Olympia

begon

stond

van

vereenigd.

onbewegdijk

met

nacht-

niets

had

het

,

toewierp

menigte

stond

stond

merkte

Eindelijk

hij

mischende

hoofdkerk

cathplieke

koele

in de

in

die,

,

bedwingen:

ge

huis

naar

zondaar,

Jerusalemschen

blik

tallpoze

een

die

factoren

middemacht armen

,

het

wanttoen

,

fluisterde

hoofdstad

der

gezeten,

gaan

weergalmden

.

Straten

niet

zult

eeuwig

voor

hebben

den te

den

van

laatsten

een

regelen.

kerktorens

hij eigenlijk zoolang

zacht,"

»Slaap

was.

stillen

den

?

gebeurde.

waar

model

het

der

tegen

met

ge*

zonderlinge wijs. Zijn

op

zat.

heen

glimlach

een

naar

zij

steenen

zag,

kwartier

,

houden

^e

er

toen

kon

hier

zijn liefste

naar

op

en

in

ze

Flijns

en

spotten

,

van

wat

elk

uurwerk

,

plaats

Spjnoza's

mogelijk

hij

tijd moest

evenwicht

in

«Ikaar

het

uitw^

Bloedzuiger

Maarten

al

niet

andere

een

er

doorkruisten

detgeÜjke gedachten

en

met

Chisdai

deden en

,

De

blik. neder

,

insgelijks. predikant

klee-

verscheurde

knielden

Olympia

Ende

getooid. Boven

starenden

en

wierookvat

den

van

zoo

en

dienst.

het dai Chis-

dikwijls hij

304

het

teebctt

z^

vingers

des

dat

malen

kruises

het

bieemge

gezeten

^gm

het

allfaaf

voor

die

hem»

moeder,

hij het

wien"

aan/

vjufi

kerk van

Spinoza

breidde

uit

peling

:»Baruch

af

de

oude

Chaje

streek

zieh

;

den

het sta

l"

op

met

schoot

der

het

Een

hemnict'

aQeenzaUgma^ kree^'

\v«tnhopige

het

w^^edi^gen.

hoofd

geestelqfce

drie

lag

was

Hij

vöörhem.

längs

waar

invieL

zijn bedende

in

band

de

malen

Alles

stem.

een

doo-

den

van

blijde klanken

riep

in

af ; d^

vervolgens

Spinoza

voorhoofd,

de^

vadfer*,.

dönze

werd^

met

licht

een

trappen

priester- verstaanbarestan

orgel

geweest.

over

omdat

zijnvoorhoofd

,

stond

had,

boven

zegenend

dk

op

gedragen»,

doode

een

^laorat

Htp vervtoefite

geloofsbelijdenis

waarop

droom

hart

den

heen

dbn^ wihd

knieitfi^

en

in

voor

nu

Mapperde

geiindigd.

was

danken

koor

het

Baruch

een

door

had

neus

,

opgebracht.

,

slechts

liet weerkKnfcen

het

te

besproeide

en

wijwater,

met

onder

banden

de

zijn

eens

priester neder.

den

aMeeoi

zachte,

legde

schel

hoogmis

leven

-.

slaan, verdwaaMen

,

h^dden

weerklonk Met

waar

voorwaarts

zijöe geboorte

kende

de

De

gescbud.

eenige stag^"ea'

van

holte

geraasEVte' als leege papavers

dbih

deed

wilde

tvree

en

neus,

,

hij

toen

en

de

zijn

op

kniis

een

in

vingers

,

wccr

exis

verhevenheid

geraamte

,

z^

de

over

stKiüttelilbn

zip. gelaat: niaald^,

op

het

koude

zweet

gudste. er?"

»Wat

is

»Uws

vaders

hij ligt

op

hij.

vroeg

kwaal

is

De

sterven.

plotseling toegenomen, lieden

uit

de

buurt

hij ligt —

zijn allen reeds

beneden/' Baruch

lijk aan

stond en

snelde

schielijk op de

trap

kleedde

zieh

zoo

,

af. W6l

moest

het

goed erg

moge-

zijn

met

305

den

zieke,

het

hij

Toen het

de

Israel,

»Hoor,

gebed

hoorde

reeds

waht

Eeuwige,

vertrek einde

ten

»Beheerscher

hij de

in koor

mannen

God,

onze

is

zijn

ontfermend

wereld

der

mij genadig

gezonds

het

in

niet ZOO

wezenl

dat

God

sterfuur al

geslagen,

Geef

bedreven.

mij gelukkig Toon

wacht. de

voor

geest

mij

des

,

in

des

weg

gebeds ,

1

In

eeuwige

uw

Heeft

God

der

en

echter

mijn zijn

verzoening die

Eden

van

die de

ik

Heer

met

vreugis

beveel

,

eeu-

verhoor-

ik

,

waarheid

heb

godvruchtigen

zijtgij, eeuwige, o

van

maak

en

rechterhand

,

,

zijn. Uwe

misdaden,

uwe

handen

vleesch,

opstijgen, zooals

u

hof

deh

:

eenig

,

heilig aangezicht

uw

aan

Staat

alle

levens, verzadig mij

want

mijn

laat genezen

de

en

,

mijn God

macht

dood

hier namaals,

heerlijkheid.Geloofd

en

gij

den

voor

deel

wereld

aangezicht,

uw

wigheid der

af,

mij mijn

in de

tot

tekortkomingen

mijner geboorte

uur

en

volkomen

mijn

uit

eeuwig

eeuwige,

zijne ziekte. dan

möge

zonden,

de

in

niet

een

uwje

mijn gebed

en

Hiskia

van

in

dood

niets

aangebroken

allen geest

van

is

geschreven

is u,

Grijmij

dat

geve,

mijn aandenken

voor

God

mijn

en

(jod voor

,

dienstknecht

uw

Eenheid

schritt

dan

ik

mijner vaderen,

gebed

linet

uwe

God,

onze

mijne genezing

het

het

uwe

in

beken

barmhartigheid dat

zooals

God,

Zoo

—

van

u

bannhartig

,

mijn sterfuur

echter

erkentenis

thans

En

treed

en

tot ,

daar

want

opdat

,

,

Israel,

Hoor

en

de

wijken

mond

Is

gericht.

möge

heerlijkheid

uwer

mijn eilende

^enade

uw

Heer,

mijner vaderen,

mijn gebeente.

mij

,

juist

vergevend

en

God

en

troon

Zie

aan

meer

schenk

God

den

tot

opstijge.

I

Algoede

mijn God

,

aandenken

mijn

vader

:

,

wees

eenig God."

een

bracht

binnentrad,

:

roepen

gij verlost 20

mijn

mg."

306

Baruch

van

zijn

de

kille

door

bluscht.

»

»Bid

"

Toch

uit

verder

mijn

,

hij

," zeide

te

worden

was

hem

de

is

God."

eenig

een

ten

hemel

den

adem

De

elk

blies,

bad

vreesde

aanwezigen

eeuwige,

mede

woord

het

met

mo-

zacht.

man

de

»eenig"

God,

onze

sloeg

,

en

uitge-

oogenblik AI

Israel, de

zieke

niet

niet

oude

vernemen.

»Hoor

:

de

nog

echter

kon

,

riepen voortdurend

de

brengen.

te

zoon

snik

't

;

pijnlijk gereutel;

laatsten

wien

greep

stervende

riep Baruch

—

een

den

men

den

van

1

mij

hoorde.

Men

hand

zieke

den

van

koortsachtige gloed

,

woord

voor

bed

,

welker

zoon

Vader

gelijk, een

het

aan

moeilijker viel.

steeds

ademhaling hand

zieh

zette

de

oogen

de

op

lippen,

uit.

Saul

Rabbi

bpende

Morteira

venster

een

teeken

ten ,

thans

ziel

de

dat

»Geloofd

den:

doode

den

zij

half

de

en

Rebecca.

De

derling

en

maakten

zieh

men

men

en

»Is

iemand

met

deur

de

drukte

en

voorhoofd

de ;

sorer

i)

zieh

Verharden

i)

en

de

van

naaste van

on-

vertrekken

te

om

,

de

geraas

hoorde

trap

opko-

stem.

Idonk

het

hem

dezen

over

wee

hieraan

umoreh

hand

beraadslaagden

te

huize

gemoet. 1"

,

zonder

uit

zonk

jammerklachten

juist gereed

een

vroeg

driemaal

»Wee

Baruch

aanwezigen

groot

Chisdail"

rabbi

richten"

zei-

openrukken.

hij dood?"

»Sst,

omstanders

onderdrukte

Mirjam

toen

alle

en

knieen

de

zijn gloeiend

tegen

Idonken

kamer

voer

waarachtige

de

sterfbecjop

het

nevens

hemel

ten

,

nog

te

kunnen

halsstarrigen

»Hij alleen

stören.

zoon.

redden.

Deut.

Ik

i8.

2i ,

heb

riep Chisdai had het

zijn met

,

ben

mijn

307

•eigen

gehoord

ooren

Christin

wil

hij

:

Christen

worden

met

en

een

trouwen."

»Als

niet

gij

lijks tegen

oogenblikkelijk

mijn

antwoordde

dürft

zwager

Samuel

heengaat

iets

nog ik

wijs

zeggen,

Ccisseres;

en

deur/'

de

u

heeft

»nie^nand

derge-

hier

u

ge-

roepen." »Gij

zult

Chisdai

mij

Binjamin hem

graf

zou

zijn ouden

grepen de

autoriteiten

^ijns vaders sche

had

kist

de

Hij

deed

dit

met

Chisdai

zoodat

en

barrevoets

hij zijn

zijn uiterlijk Hoe

moest

grond

den

op

mocht

nenste.

lang

dagen

niet

baard

hij

dan

aan

de

dikwijls

met

beide

Spinoza zitten

als

laten

niet

hij

met

te

de

armen

hoe ,

Olympia

1 Wat

zou

er

neergelaten aarde

van

er

hem

op

bevende

en

ondersteunen.

gewaad dertig Toch

scheren.

bedekte

banden

was

verscheurd

en

linkerborst

gedurende

en

om

de

verscheurd

met

de

aan

misdreven

op

hem

om

jood-

oude

hen

schreden

sidderende

wensch

zijnvader

en

handvol

een

den

kerkhof

het

groeve

en

woest

zoo

,

zijn gelaat

de

toesprong

,

Zeven

in

treden

voorwaarts

werpen.

hand

als

be-

verschillen-

om

hij zijn mantel

moest

zij aan

,

hij tegen

wat

in het

eer

op

God

en

alles

voor

en

eerst

zieh

op

dat

weinigen

Overeenkomstig

,

verscheuren het

slechts

beroepen

nederknielen

mede

lang,

,

vervolgens

;

verzocht,

gebroken

weifelden

hij buiten

hemam

liet medevoeren.

moest

vervuUen.

vaders

bidden

vergeving

degen

Talmud

moest

komen,"

zijn testament

Baruch

den

uit

te kunnen

zijns

in

beteekenis

wäre

gaven.

gewoonte

voeten

had

niet

anderen

rabbijnen

welks

gevolg

,

zal

de

Spaanschen De

geven.

verzoek,

dit

door

Spinoza

van

ik

en

terwijl hij zieh

,

men

roepen

was

zijn bin-

ads op

gen da-

de

knieen

dikwijls dacht worden

?

,

308

Uiterst

pijnlijk juist

die

Meijer

hem

was

h6m

bij

bezoek

een

kwamen

terwijl

den

op

zamelde

grond

leden

gemeente

litanie

met

soort

zijn

zus-

der

ver-

hoe

na

hij

vol-

zielmis

van

afgestorvene

den

over

aanhooren

ten

een

voor

emstig

er

rabbijnen

de

en

de

van

dacht

Hij

zat

joodsche

de

gens

hij

en

,

,

ters

Oldenburg

van

hielden.

zieh

vrij

een

en

,

/9nafhankelijk

leven

rust

naar

naar

kunnen

zou

verlangen

eenzaamheid

bespiegelende

eene

Het

verwerven.

bekroop

,

hem

als

als

soms

een

,

soort

een

van

zieh

scheen

hij

;

het

door

toe

gevangene

heimwee

gedruisch

zelf

wereld

der

en

,

hare

leven

geheele den

konaen.

omstrikt.

gewoonten

was

hiertoe

tot

Hij

geweest Of

deze

hij ?

vinden

En

't

Was

in

een

weer

reeks

een

tot

de

vereeniging

in,

tot

Olympia

met

dat

troost

althans

,

vader

zijne

stem

niet

meer

hiertegen

kon

hoe

zijn

tegenstrijdighe-

van

helderheid,

wilde

droevige

hij

zag

verheffen.

eenheid

zou

zijn

310

zelfs

zei

en

duwvrouw

't

hebben 't

half

eeh

»Geert,

Ellaas

het

laat

hem

binnen

uit

»Kom

gelegJ

.weg

ik

zei

haar

is

ze

toch

mijn

maar ,

huur

de

kamertje

nette

we-

opn

,

bijschilderen

opgezegd.

leeg

nu

alles

zoodat

man

wij

;

blinkt

er

,

buiten

als

niet

ga de

afval

ge

met

dien

klonk

binnenkomen,'*

"

de

graag

AI

venster!

,

of

den

bezondigen

heeft

laten

in

,

zieh

Staat

sluit het naar

niets

,

kerlqe uitziet. Ik

een

Ga

ooren.

haar

man

en

jaar

onlangs

als in

er

heb

kan

men

wonderlijke

Sedert

en

mijn

tot

en

zoo*n

is

Ik

schuiven,

hals

den

trap op

vliegt mij heer

een

—

de

om

wilt

praten stem

grove

van

kamer.

de

,"

binnen

even

Geertrui

zeide

het

slui-^

venster

,

tende.

,

lieden

als

met

als muur

het

schip

Eerst

de

vloer

kunstig

was

bedekt.

voorkomen

De

had

,*' hemam

Omzand

vrouw

,

alles

een

is

»dat

boeken

zelfs

voor

gehad die den

nare

grond

ik heb

hem

laten

liet

fijnzand

met

die

käst

is

er

meer

op

behalve

bed

een

even-

in

den

al

de

,

gezellen.

onze

en

kunt

gewoonte mede

ook

ge

er

heeft

Hier de

uwe

tafel

,

te

beieggen

de

bank

en

schoon-

en

Ik

kan

mijne heb

de

ik

zijn

Hebt

gij

stoelen ,

zooals

u

magister

plaatsen.

,

,

de leunstoel

vinden-

te

want

,

nog

uitkloppen

,

stofje

geen

bezorgen

noodig

ook

magister

onzen

maken

blijde,toen

bedstede, van

te

goede

Geertrui

meende.

wezenlijk

de

recht

zij waren

was-

hoog

zeer

dachten

,

van

dat

ledig.

was ,

»Zie

doch ,

;

plein of

een

hebben.

weefsel

kanten

een

op

aan

te

zien

vertrekje een

zeide

en

zijn handwerk

Voor

,

hij het

dat

zij merkten, het

huren.

hij schertste

dat ,

hem

licht

goed

om

wonen

wilde

noodzakelijk

namelijk

het

verzoek

h^ar

aan

,

wel

kamer

de

hij

voldeed

Spinoza

magister

ja za-

"

311

liger

vaart

en

? 't Is

aanraakt

Amaryllis

gezien,

dan hebben

*t

;

't

Och,

zoo'n

was

het

vleesch

den

nooit

last

kat

zijn

verzeild

hier

doch

laten

afstand

de tot

dan

zijns

niets

nam

en

dat

boeken

aan

zand

liet

Hier ven

in

was

hij

zijn werkbank

met

kleederen

en

naar

het

hem

volkomen

gelijkmatigheid keerpunten

kommernissen

vaders

hij vrijwillig

deed

ouderlijken

den

woning

gor-

voorraad

zijn geringen

en

de

dwin-

moeten

,

uit

bedrogen

Om-

Klaas

van

overbrengen. eindelijk vergund

overeenstemming De

zijner geestelijke natuur.

de

ver-

daarbij behoorende

de

met

,

dijn,

in hunne

,

geschied

was

met

verpleegt.

en

zieh

die

vrouw

wijsgeer

onzen

gelijke verdeeling

een

bed

een

oude

een

koestert

zwagers

recht

nu

mede

zij

,

nalatenschap

zijn erfdeel

van

boedel

Spinoza

woordenrijkheid

hare

ons

zorgvuldigheid

zijne beide

hem

bij

daar

welgevallen

gerechtelijk

Toen

gen.

wederom

mögen

,

omtrent

vonden,

wan-

enwehad-

werd

zijn spijt had

Tot

—

had.

precies,

wist

het

te

terug

zij't niet goed

als ,

slager gebracht

ongelukkig

had

wachting

haar

om

huis

het

aan

gezien.

waarlijk moederlijke Spinoza

gewooiüijk

en

,

dier;

muizen.**

van

geraakt

weinig

een

den

wat

er

spijten

verstandig van

nergens

Wij

gaf

ik

Se

hield?

gehechtheid

meer

mij geducht

zou

neer

de

anders

menschen;

de

aan

zij plotseling verdwenen

is

witte

die fraaie

zooveel

magister

even

maar

er

men

nergens

ge

de

waarvan

diereh

die

voelen

hebt

:

als

uit,

zoo

ook

waar

zijn sterfdag

dert

ook

ge

,

die

de

,

des

geweidige

levens

te

op

,

zijn uitwendig

brengen

gemoedsbewegingen

zoowel

aanvechtingen

de

als met

schen ei-

overtuiging gegronde

de

,

en

met

le-

kalme

dagelijksche bedachtzaam-

op

be-

312

heid

tegengaat

blijmoedig vermaken

de

;

zelfgenoegzaamheid

a"tand

te

hat

geluk

;

doen

alle

van

ontzenuwende

en

den

door

tevredenheid

de

en

nietige

door

verkregen

,

rijk-

,

dom

in

zijneigen binnenste

,

zielsrust;

verworven

welker

raadsels

den

zijn

en

helder

een

opgelost

dit

—

de

waren

door

; een

heeten

gezichtspunt

welker

en

die

met

wetten

gevon-

zieh

hij

metmeer

verzekerdheid

meer

en

meer

strijd

dewereld,

op

eeuwige

goederen,

zelf bewustheid

meer

besloten

,

hier

in

de

Van te

den

uit

bezig

de

dat

in

het

glas

lag.

hem

Als

der

banden van

ideeen

schilfer

nacht

had

en

verdiend,

strooide

af

dit

hoorde, bezoedeld

bewees

en

stof

dat werd.

hij ze

waarvan

dat

het

helderheid

de

—

Zoo

Spinoza.

ondoorzichtig

ze

met

niet

er

er

ontte

,

vervolgens

er

dus

om

op

zijne

met

zijne fijngeslepen

,

en

eerst

lampje

slechts

arbeidde

zachte

hand

noodzakelijk door zöö

,

Benedictus

dan

beeld

het

hij indestilte

het

dit

oneffen-

onderzocht

eenzaam

er

van

door-

meer

en

,

,

van

meer

eindelijk

hij

,

wischte

maken

stof

en

idee

de

deze

werd

zoo

beide

als

En

verzamelde

ook

afvallen, menige

er

totdat

bij zijn

wereld-

onbearbeid

en

verkreeg

,

had

tevens

groote

ruw

en

de

zieh

,

moest

worden

brood

nogmaals

daan

vorm,

een

plaat opschroefde

gaf,

vorm

het

nog

looden

de

weerkaatsten.

zijn den

maar

er

diamant

zijn geest van

,

afgebakend

gladgeslepen waarheid

werken

vasteren

meer

zichtig ; menige heid

hij

steeds

trap

hield

te

bepaalden

een

een

tot

uit

zijn werkbank

aan

scherpen

,

zijn geheel

,

hem

trap

idee

hij

zat

den

met

glasschijf sneed

een^

voor

af

morgen

Terwijl hij

met

systeem

toeeigende.

vroegen

arbeiden.

stuk

in

eenzaamheid

weer

toe

bedekt,

beniet

philosopheerde

313

Niet reld

lang

onttrokken

paar

uren

geest

op

die,

had,

Meijer bij hem wij hem

«rfgenaam

der

latien

geworden

was

de

zelfde

kamer, in

ren

verklaren.

De

brave

leiden.

hem

met

de

gelukkige

theespecu-

andere

een

had

Vries,

de

specuover

cursus

wijsbegeerte.

declinee-

leeren

philosophie

Dodimus

die

Vries

de

Cartesius

van

de

inge-

had

niet

,

wikkeldste alleen in

uit

sommen

zijn blinkende

het

rekenen

Spinoza

dukaten

zijn

aan

veel

hoofd

het

kon

,

zijne vaardigheid

Simon

beleefde

genoegen

oplossen ook

maar

zoon

de-

Op

magister zijntaalfouten

de

de

zekeren

Op

Simon

geheel

mensa

nu

jeugdigen

een

zijns vaders cian

waarin

hij

zat

een

hebben,

,

had

dag

Cartesiaansche

stoel

,

te

nu

doorliep

,

verbeterd

elken

jongen

van

hijzelfeens

denzelfden

eehter

te

den

zieh

der

waar

we-

om

rond

rijke resultaten

grondstellingen

der

,

vluchtig gezien

overgaf. Spinoza

gewoel

spenen

met

en

het

aan

zieh

hij

moest

philosophisch gebied

sedert

latien

aldus

zijn handwerk

van

kwam

dag

hij zieh

nadat

zoodat

nagelaten dit

aan

,

matisch mathe-

jeugdig

,

talent. Soms

bleef

achtereen zieh

te

die

aan

hem

hem

en

Het

dagen

soms

hem

kostte

langer

nog

,

altijd moeite ,

onttrekken

schende

drie

kamer.

zijn

op

of

twee

gelukkig gevoelde

ZOO

kalme de

waar

uren

als verfris-

dagen

en

hij zieh

waarin

omgeving,

,

golven

bezielende

leven

nieuw

met

voor

voorbijsnelden. De

goede

huurder.

goed hemel aan

hij

Geertrui

»Een

beide

van

afwennen

te

om

verstoord

zeer

was

,*' zeide öf

eten

zij; de

»öf

raven

nieuwen

hciar

op

wilt

ge

u

uit

komen

voor

den

,

en

spijzigen

datgeen

ten

evenals

u

den

,

minste

wat ,

ge

profeet van

in

woestijn

de

mij krijgt

kunt ,

ge

;

314

onmogelijk

gebruikt

niets

dag en

genoeg

half

een

hebt

wat

het

met

halven

stukje boter

een

gekookte

ook

veel

of

halve

twee

trachtte dat

boter

en

liever

noeg ge-

weinig

even

doch

niet

goede

hem

hij zieh

te

uitgaven

grootere

geen

bij

,

verstand

het

aan

is

dat

;

sterven!"^

te

om

genoeg

vrouw

inkomsten

dat

gedronken

wijn hebt

en

maandop

eengeheele

in

ge

pinten

de

zijne

,

toelieten

dat

leven

te

om

Spinoza

levenswijs volkomen

deze

gevoelde.

wel

hernam

»Ja, ja," de

maar

als

Ik

mes.

onder

er

rekenen,

zouden

gen

als

eens

dikwijls

knecht hier

driemaal

plaats ben

in

genoeg

te

geld

te

uitstrekken,

om

maken, een

het

en

als

boter

in

knip-

Ze

te

te

den

is

versehe

alles

immers ken.

bij

Ik

leven."

kan

het niet

uw

best

rijstebrij.Anders

magere en

begrijpen

kan wat ,

men

alles

over

ge

er

aan

weet

met

hebt,

u

zoo

in

zijt ge

,

gebleven

al

krab-

smelt

mond

,

thuis

nu

maar

;

vragen

u

vergoe-

Vries

van

merg

stören

mögen

de

eten

genoe-

een

zoudtditniet

nemen.

dit

u

het

tot

ge

,

gaan

wel

men

rijke beeren,

en

en

te

ten

gedacht;

zou

zieh

geven

om

naar-

saamgevouwen

groote

aan

u

braaf

en

rijken Simon

den

te

dat

eten

die

werk,

uw

van

heen

al

behoeven

geweest

er

van

als

uitgaan,

en

u

gunst

een

De

den.

dat

goed

kan

liggen

te

in-

u

is

dat

langer

zeker,

weet

dagelijks bij

die

deken

zieh

moet

»men

is;

lang de

men

zijn,

dwaas

zij,

deken

mate

te

de

en

vandaag

en ,

rozijnen

met

even

weer

water

bedraagt

stuiver

haverdegort

nagerekend,

genoeg

brengen

rijstebrij

,

zijn hoogst niet

denganschea

ge ,

aan

heb

Ik

kost.

bord

een

een

dat

gehad

dan

hebt

,

en

weer

ge

Gisteren

bier

glas

vier

turven

hebben.

ge spre-

zuinig

315

goede

De "A1

de

afgaande

trap

,

haar

zij nogmaals Ook

aldus de

met

keurde

dit

ten

af.

gewoel

der

het

van

gronden

lengs

hoogste

het

van

richten

gevolge

ten

dat

vreesde

Hij

velen,

omdat

af

wereld

gevoelen

en

zieh

stoomis

dat

niet

zieh

er

die

krankheden

zulke

die

zielen

verre

geene

eenzijdigheid

der

zijn

alle

niet

doorgrond

zichzelf

opgelost

redenen

om

schen.

een

In

Baruch's

de

in

—

kent

zij niet

altijd de

deze

in

en

heeft.

die

beleedigd

had

bezielde

Olympia

2"Onze

andere

de

meer

uit

tusschenkomst

tijd ,"

zeide

beoefening

zichzelve

te

hij

van

de

openbarende

zijne apostels

die ,

hij

de

te

tot

rede,

dat

vrees

,

schieten,

zou

landen

en

Spinoza, herboren

heeft

even

wen-

juist geraden

zoo

leiden

kunnen

Idassieken

alle

andere

nog

nog

zelfstandigen geest

eens

hij met

zijn. Hij meende

zou

een

van

echter

diep wortel

zoo

roeien

te

omdat

acht,

hem

die

—

eenzaamheid

wereld

bedenkingen

Spinoza's levenswijs

in

geest„

overeenstemming

vriend

plaats

gansche de

door

volkomen

verandering

tot

zieh

en

Zijn

ontwikkeling

verstandige

der

kan

beslo-

krachtigen

hij de

omdat

,

door

op-

echter

wist

zichzelf

in en

,

verrast

eerste

liefde

had dat

Hij

zwakke

grooten

een

van

omdraagt,

buitenwereld

ze

zou

,

zijn boezem

in

al,

tegenspraak

geen

,

ten

wereld

verschuilt,

van

zieh in

en

prikkelbare gevoelig-

een

voor

zieh

door

verdiepen

te

die

en

van

,

zonderen

te

,

zij

hij

,

hebben

zou

meedeelde.

variatien

,

heid

wien

ontmoette,

vrijwilligekluizenaarsleven

tusschen

iedere

waarvan

allerlei

denken

scheidsmuur

een

zuchtte

bijzonders,"

lets

zij Oldenburg

waar ,

redeneering.

alle

voor

toch

grieven

Oldenburg

Spinoza

onvatbaar

hebben

geleerden

die

zij

bleek

vrouw

door

wijzigen. tijd der

»de

humaniteit

goed

doortrekken

en

als iedere en

hunne

316

denkbeeiden

nieuwe

ontstond maakten sen

zieh

en

met

soms

dagen

onze

stad

leven

;

land

land

tot

trekken

hun

heeft

lukkig maals

Italic

als

haar

leeren

te

zij is

wie

dakkamertje

zame

dät

de

is

wereld

de

weer

vrede

liever

hem

ge

kennen

nadat

moet

hij

het

dat natuur

gij

eerst met

de

voor

een

moet

eeuw

gelukt

en

van

indien

ge

haar

indien

ging

van

het ge ten

te

de

waarheid

zij de in

is

minste

en

ook

erkennen ,

de

stomme

,

aanschouwen,

wereld

En

tijd door

wereld

oorlog

reizen.

onzen

landschap de

in de

poos

dat

menschen en

kunstenaarsoog

wilt,

,

de

soldaat

Onze

noemen

een

erkend

openbaring onze

schoonheden

zoo ,

een

aan

reizen,

moet

wijzen

als

een-

—

denker.

zöö

,

gehaald,

leerde

zelf

werd

ge

het

beheerschen

zieh

hij

,

dit

doen

te

uit

waren

niet

,

worden

moest ;

wat

aanschouwing

van

en

den

van

teruggetrokken

ingaan

zou

manier

goede

had

gestor-

alles

woord

slechts

niet

doorgronden

Nigritius heeft

eenzaamheid uit

willen

Indien

leeraar

onze

haar

—

levend

het

met

brand-

,

te

eenige of,

meester

haar

en

nog-

,

is

en

eigen

,

kennen

gevoelen

door

houdt

stand

onge-

den

op

wereld

de

om

door-

;

begaan

hij

waar ,

evenwel, in

en

heeft

verschaffen

te

hoe

eens,

zijner wijsgeerige begrippen

manier

beweegt

ingang

keeren

te

terug

martelaar

Deze

ven.

allerwegen

wereld

onbegrijpelijke dwaling

de

hij

naar

stapel

alom

zijne begrippen

om

van ,

Denk

verkondigen.

te

bijna de geheele beschaafde

Bruno

Jordanus reisd,

woord

wij

vervuld

,

geopenbaarde

,

plaat-

zagen

om

,

het

alle

op

ijver

,

van

gevestigd

ook

zoo

blakenden

met

had

predikten

en

op hun

van

mannen

stad

tot

zieh

christendom

het

goed

voor

nergens

gevaar

,

in

nog

mannen

vrome

Toen

verkondigen.

te

al

onzen

openen. niet

grondig

wilt

leeren

blik

Ook onderken-

318

Uw

beter.

houdt

bezig

dingen

brengt

beroep

geschiedenis

de

en

dat

gij

,

het

is

mij

;

mede

voldoende

andere

met

u

het

der

boek

,

roerselen

mijn

van

leven

eigen

te

na

vorsehen."

»Juist

het

in

reld

mij

zouden

dan

zaken

te

hem

is,

voorstellingen ken

;

eigen

en

de

msiar

gedachten

van

zien,

verre

kun-

telescopische datgene

met

wat

eindelijk door

kennis

de

leef

zgn

vantema-

blik

verkleinende

en

be-

den

juist denkbeeld

eerst

nooit

en

van

en

zieh

met

in-

bijzonderheden

voorrecht

er

ook

reis

Daarom

schenleven.

en

en

het

is

alle

een

een

vergrootende

zijn. Zöö

afgegaan

wij slechts

voor-

was

alles

van

nen. ken-

tot

microscoop

een

vereenigen

aanschouwingsvermogen nature

däar,

microscopische

,

van

glazen

we-

leeren

nader

gedeelten

is het

het

mensch

die

in

niet

Nu

klein

konden

gede

»moet

het

als

enkele ;

kennen.

schaafden

in

oog

wij slechts

wij de

leeren

nen

ons

aanschouwen

geheel

een

als

Indien

zouden

Oldenburg,

handwerk,

uw

nemen.

gericht,

zoowel

groot

Laat beeld

," antwoordde

daarom

moet

het

van

dän

voor-

stil

men-

voor

,

u

zelf." »Laat de

mij

wijsgeer;

kluis

ben

ik

rondom

talrijk

een

verlaten. met

en

en

En

voel

menschelijke

dan

ziel

verschijnselen

beschreven,

doe

en

dat

kan

wet

mij

goed

mijzelf,

mijne vier muren/'

der

altijdgelukkig

waarheid

der

der

wereld

zuivere

de

bespiegeling

of

»de

nagevorscht

genoeg

is

stil binnen

maar

te

mijn best

des

al

en

al de

om

nooit

ben

alleen

stiller

woelen en

in stille

In

Geloof

eens

het

anderen

wel

,

ik te

door nu

men

verzamelen.

mij

kan

is

naspeuren.

gezelschap ik

antwoordde

en

mijne geesten

mij, dit ik

alleen leen al-

geheel werken

ongestoorder

na-

319

Wie

^aan. de

eene

'de

zee

als

rivier

in

vogelvlucht

zieh

vloeien

in

hij

,

in

gen

binnenste

ons

ziel

van

alle

overgeleverde

ontdaan

in

zichzelf

in

Nog

in

en

nooit

vriend,

leefde

wijsheid

tot

vergeefs den

melden

zieh

in

leven,

zal

het

invloe-

paradijs, gelukkig

geschitterd

oog'^oo

men

spreekt

de

zijnziel,

met

—

alle vreemde

van

in

hij

toeh ,

roepstem

een

u

toch

En

:

toch

misschien

alle

van

veranderden

lieten

beperkingen hen

met

,

smartelijken

een

datgo-

allerlei

Ik

gen.

wil

dwang

Ook

dood.

gij

volgend

echter

zal

en

niet

de

nis

over

der

leven

uw

haar

aan

u

het

belijder

begeef De

in

u

beide

-Spinoza

onttrek

u

het

oordeel

offer

der

u

bren-

aan

beul

uw

voor

toeroepen,

zal vellen.

luiden dan

ten

gij mij

,

bare

door

,

denken

en

zal

waarheid,"

ook

roepstem

,

,

wereld

het

wäre

moet

dat

alleen

dus

u

anderen

en

,

,

houdt

zichzelf,

om

te

,

verheffen

te

waarheid

geschonken

ook

Zie, niet volken,

zieh

en

welgevallen

vrij daarboven

ude

uit moet

doordringen.

overleveringen

menschen

zeide

,

buiten

van

uit

,

daar

zeggen,

vurige

zijn woorden,

opstaande

,

u

?

uit

;

,

en

weer

,

geestdrift spraken

wat

die

mensch

,

weer

,

hoogste

wat

stroomin-

,

stilte kon

Oldenburg's

en

in

AI."

zijn geheele houding »O

de

Ja

begrippen

het

had

belangstelling

de

hij

—

,

dan

verschillende

de

nagaat.

zijn

alleen

eindelijkalle

en

aanschouwen

meer

hoe

overzien,

,

met

den

niets

zou

ontlast

ziet, als het

geestelijk oog

ons

andere

de

kunnen

zou

dat

de

»Hebt

gij deken-

»zijtgehaar

vrije,open-

stille eenzaamheid

uwe

,

,

des

levens

banden

gewoel op

de

predik

en

borst

en

Igdl'^ antwoordde

kruisende ,

:

»Sterven

voor

een

waarheid,

die

men

belijdt, is geluk-

320

die

zaligheid leven

zelf

leven

het

der

getuigenis

overtuigingen

dood

vlammen, »In

toen

besluitende,

of

altijdslechts de

op

ben, ik

stel

dan

geen

afgeronde

moet

die

de

mij

die

zijn

in

dat

natuur

heeft

ik

daaruit

de is

de

is

de

te

staat

te

de de

wereld

zelfbewuste

onderw^-

op

te

;

een

dringen

:

aangeleerd

slechts

door

ken-

de

zichzelf

van

de

,

iegelijk

daarmede

zijner handelingen

en

der

over-

vrijwillige be-

voortvloeiende

noodzakelijk

eigenaardigheid

en

iederen

van

lotgevalmensch

niet ,

eigen

overgedaan

inspcinning

kan

die ,

,

niet

zoo-

ontwikkeling

,

beheerschen

vloed in-

geen

eens

vinden

verlossing

die

,

kunnen

prenten

voor

zijn dood,

hoop

wet

geen

in

uiterlijkge-

pal

ook

zieh

in

,

bepaling

eenkomstige

en

dat

Zijn karakter

,

len

die

anderen

,

zichzelf

ven le-

een

alles

alle

,

zooals

in

zin-

en

bewijskracht is,

hun

voor

natuurwet,

wereld.

rusting

ook

om

leerstelsels in

wet

de

wetten

ik

denpsalm:

^^ne,

,

gevorderd

van

Als

de

van

aanhief

Heeft

uitwendige

anderen.

,

nis

die

met

zijn geloof, dan een

dat

men

plichten, boetedoenin-

dengeen

op

blijmoedig

beteekent

weinig

uit-

de

midden

te

geest"

zichzelf?

van

invloed

geen

zijne overtuiging

zen

Hoe

vergeleken

,

Voor

waande,

mijnen

uitblies.

overgave

echter

ver

ik

beveel

genoegens

en

toch

die

gekend,

een

marte-

zooals

een,

zijn dagelijks weerkeerende

met

weld

heb

,

tot

De

menschen

hemreedsontzield

men

adem

den

gende

zel(

jood

banden

uwe

gen

Bc

gegaan.

geloovigen

noemt,

maakt? niets.

de

zijn

lang

een

leven

dat

van

anderen

voor

is

gemoedsstemming

innerlijkewaarachtigheid

eenloopendste den

die verheven

opoffering

bewijst echter

laarsdood

in

de

en

Wat

kent.

meer

vergelijking met

in ,

die

smart

geen

,

kan

worden

die ,

veroveren."

hijzieh

321

Hij

hun

blik

noch

wenschte

te

66n

hart

waren

ze

,

ziel

66ne

en

kracht

wijdende

de

die

vöör

beiden

van

gaf

of

uitoefenen

willen reiken

te

slechts

en

drang

door

bezit

hier

toe

hem

voor,

komen.

te

zulk

;

in den

uit-

invloed

nog

alleen

de

hand

den

steun

Hij

wendigen in-

voelde

krachtige

een

de

van

hem

over

uitwendigen

een

van

ontving

zieh.

zijns vriends

zieh

nam

gemoet

te

het

in

gelukkig

hij

;

wist,

ieder

zag

,

te

met

wäre

hijgeheel vervuld

was

was

,

toch

en

vermetel

hem

scheen

Het

het

meeste

contrast

geest

,

stortte.

als

overpein-

denkens

,

,

heenging,

Oldenburg

Toen

het

wie

weten,

stille

des

Geen

overzien.

te

zijn eigen levendig

ander

hoogte ,

wereld

de

^6nen

deze

in

gelijken ja

met

genot

een

stonden

Op

elkand^r.

zing tegenover het

vrienden

Beide

zweeg.

zieh

vriend-

*

die

schap staan

de

en

was

bodem

den

op

,

Wat

kan

zijn kalme dan

daad

hoogte

des

persoonlijk

een

der

dampkring een

welker

kon

helderen

vaii buiten kan

niet met

langer

de

in

zoo

worden.

de

voor

vriend-

aarde

boven

der de

blik

op

is

en

En

het

wat

de

is de

eeuwige wölken

de

zon,

die

ders an-

wendige in-

zalige boven in

leven

eenzaamheid als

er

den

den eerst

stroom

krijgen

afleiding

geen

,

niets

niet

huis

,

In

zweven.

te

meer

Want

,

stuiten.

de

eenzaamheid

nabijheid

wereld

mogelijk

de

gelijkmatig geluk

genoemd

,

der

wil

waarom

zieh

hoe

,

in

levens

denker

zieh

denkers

des

gedruisch

bestaan

ont-

stellen?

omgeving

zaligheid

en

geven

gelulddge

zoo

Spinoza gevoelde

Ook

wij

meerder

tevreden

alleen

schap

liefde

de

zichzelf

in

het

tot

denken

maakte.

genoegen

in

zuivere

hieraan

toewijding

,

en

het

van

van

het

denkend

onduidelijk voor 21

oogen

322

krijgt allengs

Staat ,

als

elkander,

een

reeks

een

zalige geesten,

van

aan

zijne persoonlijkheid gebonden

Het

eiadtge

De

is

sluiten

gedachten

;

vorm

opgelost

den

zieh

het

en

aan

voeren

met

geest

vergeten

en

en

zieh

mede.

leven

ken den-

geworden. al

Over

datgene

zieh

verspreidt

voert

getrokken. besef

door

die

en

komen

zieh

dat

als

denken

bewoog.

Had

Spinoza

op

zieh

aldus

niet

zieh

zijn geheele

het

ningen ging

bracht

het

in

ziel

helder

evenwel

gebied

de

verlangen

pia's. woning; gemoed

met

haar

met

hare kalme

kloppend doch en

Het

de

van

zelden zieh

niet

in

die

de

,

noodzakelijkheid Deze

gegrond.

dan

hij

was

,

hij

overtui-

liefde

raadselachtige

en

andere

die

door

,

zieh

hij

ja

,

neiging

begaf

voelde

dat ,

ciandoe-

Met

niet

persoon"

overweldigende

aangevuurd. ,

het

voelde

,

wordt

van

gezien

toch

en

wonderlijke

mede

het

gedachte

gehecht.

verhouding

zieh

van

trap

had

niet

ven le-

,

aan

minder

niet

onbewust

zijngansche

had

bewustzijn

weerkeerige

hartstocht

stemd

het

hoogsten

,

en

uit

van

gedacht

stille

een

was

zelfkwellingen den

de

dagen

,

hunne

van

en

haar

aan

hartstochtelijkeliefde

een

tot

dikwijls

verscheidene

in

eens

met

zijn betrekkingen

,

hij Olympia zelfs

tot

dien

hem

overviel

dan

terughet

losgemaakt

,

den

en

onbaatzuchtig

op

,

t«in zedelijk denken lijk bestaan

het

slechts

,

wordt

zichzelf

van

ontwaken

een

in

hemelwaarts

aarde

de

tot

en

recht

en

worden

zichzelf dan

is

buitenwereld,

verwijt

bewust

van

licht liefelijk

en

waarheid

tot

dert, werkelijkheid hin-

ruwe

zacht

geen

Het

—

de

in

een

liefde

de

dien

geest,

hem

wat ,

verliet eerst

hart,

een

telkens

liefde

Olym^

naar

hij haar weer

van

met

ont-

gelukkig

in

323

vertrouwelijke

zijn

eenzaamheid.

Wilde

hij werkelijk

Olym-

—

pia's

liefde

proef

stellen

geloof

?

dan

ook

ben

als

hij

Olympia

en

zij

zijn

oogmerk

het

uit

slechts

hij

andere

plaatsen

te

haar

hij sprak

in

nog

licht

weer,

wilde

gewoonlijk

ook

onvoordeelig

hem

of

Meer

trachtte

en

een

op

onderdrukken

zichzelf

opzichten ;

toch

en

joodsch

zijn

over

wreken

te

scheen

het

bereikt

behaagzucht,

blonden

den

betoonde

gunsten

deze

waardoor

zieh

heb-

te

zij het

zieh

om

allerlei

Kerkering

—

in

hinderde

—

hem

de

op

kleine

gelukkig

hoogst

,

gevoelde dat

meer

en

Spinoza

en

de

maar

in

meer

zijn

stroopop

versterkt

meening die

was

zij

werd,

gebruikte

om

,

hem

Sedert

kwellen.

te

beslissenden

dien

hadden

avond

—

Banich

in

sproken;

bij£ijn

der

zaligheden

de

onverschilHgste

hunner

tolken

ziel

onder

meer

zouden

alle

zieh

hebben

;

toeschouwers, liefde.

terwijl

van

elkaar

de

hunne

oogenge-

dwalingen

in

zöö,

het

zij ruimschoots hun

mond

over

de

oogen

die

mis-

en

ook

maar

sprak

gevoelens,

koesterden.

vier

genoten

Dikwijls

zaken,

waren

voor

niet

opgehelderd

oningewijde

van

de

kende

geval

dat

schielijk

vattingen

elkaar

Olympia

en

zij

in

welsprehet

diepst

TWINTIGSTE

HOOFDSTUK.

BEKENTENISSEN.

»De

willen

Joden

Oldenburg

beschouwen

ze

als deserteur

u

,

dat

verlangen

en

lijf

te

u

Spinoza

tot

hunne

tot

ge

,

terugkeert ,"

vanen

Meijer zijn kamer

terwijlhijmet

,

zeide

bin-

nentrad. »Heb

zorg/'

geen

gevestigd,

hoog

dat

hijgde Meijer. buiten

ze

»Ge

adem

hebt

zijn

zetel zöd

uw

eer

ze

bereikt

u

,

hebben." »Het

gij

terwijl zij

u

onder

zochten

u

»Ge

hebt

form

voor

u

melgewelf

»AI

"wij

»als ,

vaandd

be-

mij

maken

moest

zou

Spinoza.

Meijer. ik

»Als

daartoe

ik

het

en

en

zon

»Ik

zou

maan

u

als

uni-

een

gansche

,

gebruiken

Turenne»

met

passen."

zou

gelijk," zeide

ge

ingenomen

antwoordde

uniform

hadt."

gestoken

he-

ordeteekens

op

hangen.'*

borst

Allen

ander

een

zoo

deed?"

niet

welke

weten,

»Daarin

immers

vroeger

hij dit

uniform

andere

een

waart

omdat niet

in

en

Oldenburg

,

,

geven

de

zijn ," hernam

onaardig

niet

zou

lachten. die

moeten

praatjes den

dienen

tot

niets

," hervatte

kostelijken tijd niet

Oldenburg

verbeuzelen.

;

Meijer

326

slechts

langzaam

zijn doel

niet

is

werken

goede

wetenschap

om

wij alles

dat ,

»Ziet

Meijer

»Eerst

in.

decht

oorspronkelijk bevatten

zeide

toen

en

,

menschheid

de

wel

kan

ze

alleen

haar

riemen

houten

een

nazien

been

zoodat

Men

verlossen. uit

daarom

ziet

moet

elken

en

menschheid

zondagde acht

weer

dagen

loopen." :»

Meijer,

zonde

niet het

wilt

gij

wendende

overtuigd jodendom

:»Dat

is

:

afgeleefdheid

belang

van

vraag

dat

,

die

geven

lang

uiterlijkezeden deze ,

dezen

tot

zijtgij nog van

of

gene

of

dien

alleen

ik

moet

die

ons

kennis

de

uit

echter

u

wereld

ter

in-

der

dat

gekomen

zoover

turk ,

,

hem

jood

of omdat is

beiden

meer

als

naar

zijn

,

beoordeelt

of gene

hij deze

toegedaan

pleegt

bijna

men

,

of

alleen

meening meester

ontspringt.

natuurwetten

onzer

gebruiken,

en

1 Eerst

,

het

maar

,

bezoekt

is

hetzij Christen erkent

zoodanig

:

bekrompenheid

en

geloof

geen

noodzakelijkheid

niemand

openhartig

eens

zieh

vervolgde,

en

?"

een

sedert

van

mij

,

wendige Reeds

»2^g de

van

zaligheid kan

wäre

Oldenburg

erf"

der

nalatenschap

de

zeide

herhalen

nogmaals

altijd

maar

vergrootenl"

Spinoza

den

:

,

,

kan

niet

bovenna-

een

staan

en

is

natuur

riep juichend

en

aangespen

de

viel

hoogere

moet

toestand

loopen

,

men

daarom

af

been

het

zij kan

;

dezen

uit

een

niet

:

xnen

haar

tuurlijke openbaring

sloeg

bedorven

en

menschelijke

de

:

de

uk

mijn erfzonde,"

met

men

,

putten."

weer

zeide

;

als

goed

zekerder

nog

en

kunnen

ik

kom

nu

ge,

goed

even

denkkracht

ingeschapen

ge

het

is

daarom

en

ontstaan

maargeloofen

denken,

en

bevorderen

te

toevoegsds

uitwendige

,

wij inzien ons

veel

met

te

en

zweren.

bq de

kerk woor-

Het

in-

327

dividueel

alles

karakter

aankomt

*

zelfde

eigen het

de

de

belijders

betreft

heteetfife van

vormen

Wat

toegedaan. zelf

een

godza-

bepaalde

openba-

dit

erkent

zoo ,

ligen

levenswandel

ring

als

wet

godzalige geving

onafhankelyk

Sinai

recht

als ,

Ingevolge

gaf Mozes

de

in

om

overtuiging

Voor

der," als

mij

het

in

het

oor-

uit

eigen al-

jodendom

waarmede

zij de dunkt

is

trotseerd ,

ming

niet

»Gij schept "

altijd

het

hebben

,

in den

macht

Oldenburg

beeiden, denk-

abnormale doch

aan;

der

vormen."

zullen

staat

zulke

in

genoegen

loop

zij in den

dat

en

ge-

bestem-

zijhunne

dat

bewijs

hebben

noodlot

Spinoza

ant-

:

»Er

die

het

taai-

merkwaardige

De

is.

won-

bestaan

zoolang

moeten

van

,

een

merkte

—

grond

vervuld

eenmaal

nog

woordde

Joden

slagen

mij

,

nog

eeuwen

»De

geschiedkundig

altijdeen

positieve godsdienst

,

vormen

ook

dus

;

wetten

,

Joden

Meijer.

een

heid

de

waren

zeide

er

in

is

verbroken

als

geldig geworden/'

gemeen »

gelooven

te

god-

volk

het

saoi

goddeHjke

,

wet-

,

wet

is

staatsregeling. Deze

de

vöör

verheven

zgne

de

worden

Jakob

en

zij lang

,

leefden.

recht

spronkelijk

Isaäk ofschoon

genoemd

delijke eigenschappen het

Abraham ,

mannen

op

t

Noach

;

die

van

het-

en

en

een

leven

maatschappelijk

jodendom

van

waarop

,

een

van

verschillende

zulke

dikwijls

rekenii^

van

belijders

,

het

en

bij slot zijn

zelfs

ja

stelsel

wijsgeerig

nu

,

het

daarom

;

geloof

hun

is

zijn

abnormiteiten

geen

het

waaruit moet

hen

niet

voorwaardelijk

alles

noodzakelijk

,

orde

;

kracht

hunne dat

aannemen ,

de

zijn bepaalden

hunne

beroofden,

Joden

daarvan

gevolge

ten

en

Indien

voortkomen. van

heeft

zooals ,

godsdienstzou

dit

ik

bij

on-

de

328

•

wisselvallighcid der ab

eens,

den

de

gelegenheid

kunnen

worden.

menschelijke

oprichten

Wij

zien

zieh

en

hun

Gods

nieuw

is,

rijkweerzouvolk

uitverkoren

voorbeeld

een

onmogelijk

niet

aanbiedt,

op

hiervon

zaken

in

Chineezen

de

,

die

hun

ben

hunne

rijk

bestemming

ttiets vreemds

er

hebben.

teruggekregen

weer

in

echtefr

wel

vinden

te

vervuld

dat

dag

zijn blijven bestaan.

onderling hun

heeft

kant

hebben

hen

door

in

hunne

alle

liefde

zou

Meijer;

sleur

wond

die

scheurt.

geboren

het

De

reeds

hart

de

volken

der

geest

en

van

kan

in

een

en

heid,

onderzoeken

ander

een

,

,

van

Reeds

zijn

wij

zaken in

is

de

en

bezien

groote

eigen-

in

de

we-

mannelijken

den

hem

voor

voorrecht

een

te

te

veel

deel

gewend

aan

den

alles

met

een

ligt,overvrij-

een

en

gemakkelijk

allen te

is ,

van

zijdaar

zoo

wij hebben

reldheerschappij ; toestand

heeft

vrijen, onafhankelijken blik

zooals

niet

ver-

bovendien

vreemdeling wapens

tevan

menschheid

zijn eigen,

van

den

dit

en

;

beeld

levend

het

tegenwoordige

met

oppositie

besliste

in

is

alle

wereld,

de

anderen

Wij

als

toch,

kind,

door

is

zieh

met

Jood

een ,

onbevooroordeelde

is voorzien kan

voorstaan

overlevering vrij gemaakt

eenige

hij

laten

op

en

der

die

Jood,

verbroken

reld ;

oog.

slechts

die

haat

de

»men

,

zien

,

wetten

en

mij werkelijk

er

allen

gen

van

vervallen

kunnen

,

waren,

zijn," hemam

lijk

van

natien

andere

alle

gebruiken

volken

der

terwijlzijzieh

,

van

ceremonieele

haat

hui-

den

op

verkeeren."

»Ik

de

Die

overige

plaatselijk belang

te

gebruiken

menbehoeft

tot

de

gehouden

wezen

afgescheiden.

evenals

Alleen

heb

Joden

en

zij nog

,

digen

De

verwerven.

aan

de

we-

bestaanden

verschoonend

wereldgeschiedenis

openbaart

329

het

zieh

dat

de

heerschende

de

Romeinen

der

vemieuwing

,

volken

brachten

de

nieuwe

hervormen.

drukte

Zij ging

volk

dat

als

,

leer

mensch

regeling het

de

Rome

te

volmaaktst

in

joodschen

staat

stond

er

werd

die

de

het

versmade

eenheid

zoodanig

Zoo

het den

van

christendom

ont-

toen

want

eerst

,

mensch

den

was

en

Voortaän

Staat.

de

zijn staats-

was

verwoesting het

van

den van

leefde

China,

en

de

met

als

van

wereldge-

groote

oudheid

de

Egypte

invoering

zieh

die

onder-

zijn godsdienst.

in

godsdienst

machten

de

wereld

gansche

godsdienst

was

Eerst

de

en

In

; de

Athene,

te

Palestina.

een

alle

van ,

hij gescheiden

twee

wäre

staatsregeling en

noch

,

het

volmaakte

en

van

buitengesloten.

was

in

uit

,

beurtenissen

van

,

,

zou

niet

Grieken

de

niet

uitging ;

wereld

gansche

waren

er

maakten

meester

,

hem

en

ontroofden

zijne eenheid heeft

beide

te

weer

verbroken

het

in

pausdom

christendom »Ik

geeft

geloof,

woordde

dat

staten

en

gewend

heeft

nooit

volge

het

als

kennis

onze

kunnen

mensch

den deze

in

den beide

geest

uitwendige de

wat

zieh

van

op

en

die

wetten

wij die

onderzoek daar ,

inwendige

godsdienstig

en

,"

ant-

tot

ken vol-

algemeene

vrij

maken

te

optreden.

staat

kerk

en

alles

wij anders

vrijheidaan staatkundig

;

Inge-

inwendig

ons

,

onze

niet

de

tot

willen

wet

moeten

vrij spei laten wetten

Alles

hebben

inwendig

,

doch

weer

,»

om

en

is

,

,

heerschen

om ,

pausdom

zieh

heeft

,

van

het

verwisseld

,

menschheid

geworsteld

toe van

christendom tot

maar

rol

van

»het

Spinoza;

tendom chris-

Het

staatsregeling."

geen

wij

kerk.

en

openbaart

,

het

nu

macht

dualisme

oude

Staat

tot

; de

vereenigen

het

:

be-

regelen

,

betwijfelen

mag

,

weer

door

wendige uit-

banden

leggen.

gebied

aan

de

330

christelijkeleer zegt ook

»Zoo

:

de

linkerwang

in

hem

een

die

,

of

hem

van

is

het

een

u

»Met

het

voor

hun

in

boosheid

aarzelen

treden.

Ge

beginsel

ik

aan

de

die

sluiten,

veel

dagen,

men

zeide

niet

grootere

den

en

en

ik,"

»En

denkbeeiden liefd

het

meisje

achten

heeft

ze

gereformeerden

een

en

ik

naar

hoor

als I

een

den

zou

daan,

laat

»Spotten zonde/'

ik en

een

antwoordde

aan-

ijdelheid,

geen

laat ,

wegne-

;

'tis

ge

dag

zoudt

waarl

is inderdaad

gehad

;

voor

u

op

eigen

universeel

een

daarop

en

ze

Jood

een

nog

boven-

heeft

beiden

afge-

overkomen."

geestigheden verkoopen, Spinoza

niet

gezytver-

—

Kerkering

zij met haar

heeft

nu

af

uw

roomsch-catholieken

Lutherschen

Turk

verwijderen."

te

dien

van

vroeger

1 Dat

Zoodra

flauwe

zou

opdetijds-

ontsiert

u

Maar,

minnaar

aanbidder.

tot

menigte

is

gelaat

,

,

dieii

»ik

Meijer,

heilige Ol3anpia

1 Eerst

Het

po-

plaats

ontwikkelde

te

toe

het

voor

uwe

hinderlijk is,

wat

verloochenen de

op

alles,

kunnen

zöö

meer

in

maar

met

vervullingvandenplichtjegenszichzelf

de

zeide

;

meer

die

om

ik

»zou ,

overtuiging

uit

uitoefenen.

kan

haaste,

plaats te

opdat de boozen

allerbelangrijksten invloed

een

'tis slechts

;

den wor-

diger verstan-

en

de'

in

twee

Oldenburg

doen

,

men

zgn

regeering-

en

christelijken godsdienst

te

uitwas

een

te

in

toepassing

plichtmatiger

gerecht

het

daarvan

omstandigheden

in

er

den

tot

zulk

alleen

hetn

gestijfd worden."

behoeft

sitieve

dit

onderdrukkii^

,

mij

rechterwang slaat, steek

slag geeft,

zienswijs ,'*

uwe

zoolang

ZOO

tijd

,

geven

de

op

tus Chris-

Als tijdelijk.

," (welke gedragslijn Jeremia

toe

anders

want

;

u

voorschrijft),kan

gebracht loosheid

is slechts

toegevoegd,

iemand

Klaagliederen

niet

is

hoog

dat

emstigen

*s uwe

erf-

toon;

»ik

381

vcraoek

echter

u

nict

dan

eerbied

naet

Olympia

van

,

te

spreken." die

»Ach, kau

»ze

die

een

dreven

hier

verliefd. iemand

maar

hernam

in

schilder ,

zelfde

was

kamer

gewoond onbe-

zeer

jong

veel

talent

ook

dikwijls bij

nog

en

over-

en

,

van

den

Ende

zelf

De

gevoel.

maat

huis

aan

kwam

toen

beken

en

ik

dat

niet

er

bijgedragen ik

Had

echter

mij buiten zocht

van

lager

en

en

nu

der

zaak

toen

af

totdat

als

dien

huis.

De

ziekmeester. nooift arm

;

hij

! het

hoe

nu

in

besloot

dan

langer

ik

zou

niet

kon

lager

uithouden

wrok

van

coUega

haarmu-

was

in

mij

tegen

bij mijn

meer

op

de

muziek

muziekboek

een

al

Zoowel

Olympia

van

met

zonk

en

hun

nu

Spijck

der

van

rondzwerft.

ik

ze

werd

en

onder

hij

nog

overal

stond

den

bewogen

,

onder

kreet

eer^ten

Olympia de

door

den

de

geen

man

al

brombas

met

volle

in van

echter

nu

wereld

isgeko-

heeft

in ^. dur

hem

met

Begrijpt

ter

arm

het

zijn

geloof,dat

Ik

orgel bespeelden.

een

verdreven. dat

hij

waar

muziek

plaats

had ,

niet

voortdurend

ging

dweepte

Deze

:

drank

wendden

mihnaar

want

den

vreemde

tweede

hij zijn

dat

paradijs

zaisch

hier

kwam

alsof rol

een

1

in

tijd af

,

en

Ach

het

hij liep of

zieh

met

men

hij

Olympia

dan

,

waar

viugers

troost

hem

men

berekenen

gehouden;

den

afbrak.

betrekking

de

toe

,

zrjn

Deze

zag

Spijck

kunnen

hebben

altijd in

nog

der

van

gevolgen

,

van

aan

de

die

Spijck

en

dat ,

van

weinig

,

heb

;

ik

waar,

een

was

uitstekend

met

'tis

Eerst

deze

Hij

Meijer spottend

maar,

gekscheren.

maanden

haar

op

,

!"

verbuigen;

haar

met

paar

heeft

Olympia

xjknemcnd

amo

niet

mag

geleerde

gedaan.

rijk

haar

der

vader

uit

hoe

eens

pro-

,

een

acht

pistoolschot de dagen

daarna

nen to-

finale al

een

332

slot

ander

dochter

de

met

zijn muzieksleutel

met

den

van

beleeft

Het

andante. u

zal

zal

mij

nu

op

burgerlijke

een

hoe

verwonderen

eens

lust, Zinnen-

te

betrekking

wederhelft

zijn muzikale

met

nu

Huis

diens

in

verloofd

was

en

het

opzichter bij

schoonvader

i) Hij volgt zijn en

geopend

het

met

,

afloopen."

Peinzend hem

neer;

Chisdai

ontstemd

en

overviel het

ging dezelfde

weer

lichte

beeld

op als

gewaarwording,

Olympia

van

vertrek

het

Spinoza

en

toen

zijn zelotisme

met

bezoedelde. »Ik

gist

begrijp

als

zeker

u

eigenlijk niet,"

u

mogelijk

zoudt

'

de

dcui

juist

zoo

Individuen

ken

het

de

ander

hoe

openbaart

te

kunnen

liefde

en

dit

om

zeggen?" ik

niemand ik

op

een

de

ook

sluiten

u

in

de

ver-

afkondigen

bron

eeuwige

ik

dan

met

kunnen

de

natuurkunde

pia Olym-

met

liefde

had

opgevat

heeft

ik haar

bij

zeker

,

neer

dingen

die ,

spot

en

minachting

zag

die

den

ganschen

dag

,

andere

en

Spinoza.

kennismaking

Inniger

menschen

bepaald

zoo

hartstochtelijkerdan

toen

liefgehad ;

vrouw

wijden

tijd,

Maria.

gewone

bezigheden

zieh

vroeg

hare

toch

den

van

vriendin

geheel

aan

ik

zijn. Mijne

moet

dagteekent hare

dachten ge-

liefdevuur

wäre

,

Wcis

ken

zoo

dezelfde

voor

andere

geheel

liefde

de

,

allen

on-

;

,

,

menig

houdt

,

onvoorwaardelijk »Ik

als

ver-

»ge

vloeide."

ge

schillende

in

zoo ,

zijn

haar

van

ge

kalm

zoo

kunnen

äderen

»Weet

dat ,

ge

verzonken door

denkt

ge

,

Oldenburg;

zeide

denken

zieh

en

bestudeeren

hun

aan

staatsbe-

,

,

handelsbrieven ,

schrijven

en

als

dan

,

,

t ____________

i)

Een

soort

van

concertzaal

met ,

verscheidene

zeldzame

muzikale

strumenten. In-

334

kenen

wetenschap

gronde

niet

zoo

gaan

viel

overeenkcjmstig

kan

wige

zijn

Wel

delen.

is

zij dikwijls

ijdelheid

de tocht

de

dit

dan

gij

,

toe

hemel fen

willekeur

slechts vol

voortdurend

vriend

terug zooals

toe ,

door

,

zeggende

ge

zuUen

hartstJochten

met

verstand

ons

harts-

den

van

zooals

vrare

onze

:

onderstelt

»Ik ;

werdd

de »of

liever

den

rüg

her-

in den

zieh

haar

boven

verfief-

te

wegen be-

derwaarts

en

,

luchtige levensbeschou-

een

vol

nietige belangen, gestemd kunnen

Spinoza

kwam

Ongemerkt

als

,

bewaard

wanhoop

en

han-

geval

der

Staat

opgeruimd

,

zinnigheid

in ,

,

wereld

deze

in

wing

dat

leven,

een

onstuimige

die

geesten

te

aannemen,

genot

zelfbewustzijn

zijn zooveel

er

alle

Oldeidourg,

zijn eigen

van

;

hemam

keeren,"

te

"Wij

eeu-

eischt." zooals

is

ieder

»Niet

in

macht

en

leiden

ons

vaui

want

wij echter

macht

de

voorschrijft, niet

uitwendige

alle

van

volgens

deze

wij

geleerd

hijvroeg

en

hem

mensch

»de

rede,

als

beheerschen

Hebben

ingezien,

natuur

leven

opgedrongen,

voor

de

in

,

moeten

onderdoen.

moeten

hem

verstand

waar,

buitenaf

van

te

—

natuur

te

het

die

wetten,

ons

Spinoza

zijn hartstochten

heeft,

alle

ze

'^

mensch

de

Laat

nijverfaeid?

en

,

mensch,"

»De

kunst

en

noodzakelijke

en

krank-

voor

blijven."

op

de

aanmerking

van

keer

de

wereld

den

mijn

op

manier

niet

zijn mg

geniet ik haar

volop." »En meer

bedriegt

hebt

te

lijk, Oldenburg nu

,

haar

meent

ge

met

,

Olympia

nog

genieten."

te

»Gij

als

u

mijn

tweede

hoog 1"

gestemde

merkte vrouw

denkbeeiden

Meijer en

ben

aan

;

van

hethuwe-

»geloof mij

uiterst

tevreden.

ik

heb

,

In

het

335

wordt

huwelijk Idg, als

we

in

ons

woordige

elkander

juist

vrouw

flinke wel

iets

jongens

zaken

ik

uwe

hierboven

haar

ik

het

ook

Het

is

hare

;

heeft

hart

't

mij niet

liefde

wäre

kondt

die

niet,

onmogelijk

ge

bemoei

dus

mag

voor

dat

dit

moet

met

mij

,

kende

om ,

echter

u

ge

liefde, waarmede die

van

't herhaal

pia Olymander

een

ander

geklopt

ge-

en

—

de

ook

't is

—

met

doen

niet

geval

opzicht

een

ik

ik

geestkracht

hebben

reeds

kwalijk

en ,

verbintenis

een

u

eerste

geen

lippen

gezonde,

twee

vereer," hemam

en

in

dit

In

,

neem

acht

tegenzin

met

verheffen.

te

heb

een

ben/'

moet

zou

geeft

zin

huishouding

Olympia

toch

mij zelfs spij-

vrome

Ik

leven

toch

en

,

een

benijdenswaardige

lief heeft

kust

ik

en

gezeggen. u

over-

van

beteekenen

zij

*t zou

ja

;

zulk

gelukkig

Slechts

afraden.

laten

ik

hoezeer

dergelijke

u

en

enons

praatjes

rechtzinnig

zeer

geregelde

»maar

niet

v.

was;

een

,

Oldenburg,

als

gezien

kennen

meer

bijzonder bekoorlijks.

en

weet,

haar

niet

dat

zeggen

»Ge

dies

eensgezindheid

zij dit

als

fraaie

die

wat

en

b.

is

vrouw

volkomen

in

zelden

,

mijne

ten,

zielen

der

eenstemming

wij

AI

Mijn tegen-

voorstellen.

langzamerhand

gewennen.

ongeluk-

zoo

,

slechts

vroeger

elkaar

leer den

wij

nicts;

ik

had

noch

gelukkig

zoo

verbeelding

onze

vrouw

ontmoet; aan

noch

men

,

gij

haar

voor

kalm

zoo

koestert,

gelijkmoedig

en

anders

want

alles

onder

blijven.*' »Moet »dat

ik niets

er

niet

ons

u

even

dan

nogmaals

bestaat,

wat

begeerlijk

zeggen

," antwoordde

verstandig kan

overleg

maken

als ,

stuimige »Ik

heb

Spinoza, en

nadenken

dweperij

en

on-

het

van

hartstocht." een

cmder

bezwaar,"

zeide

Meijer.

»Is

336

het

der

standpunt

tenen

»Geen

rabbi

kunnen

den

loop

tot

de

der

aan

hebben

enkele

onder

waarheden

als

Messias den

van

worden

bintenis

tusschen

Joden

kleeft

al niet

in

neen

is niet

den

op

naam

ik

zou

leven

vermijden

te

hoe

betrekking, door

al

de

;

ik

en

moeilijk

het

gaan.

merk

het

valt,

zieh

die

afleiding

niet

kan

denken

en

als

naarhet

zieh

schikken,

moet

sche jood-

de

Siechts

blijven. Wie

tot

niet alleen

moet

ge

—

in

opzicht

dit

vervullen.

weg

aftrekken

ver-

grootsche dingen

man

,

laten

geen

plaatsvinden/'

Inderdaad

in

maatschappij

rechten

niet die

zoudt

ook

ge

,

eigen

dus

,

ge

roeping

inschikken

grond-

weerkeerige

een

worden.

ongetrouwd

de

de

tot

kan

Er

smaad,

Doch

—

uw

ge naar

mijn te

als ,

ook

zijn eigen

Afwijken

de

uitgewischt

werdt.

ÜEunilieleven, meer

ook

brengen

kunt

zoodanig

tegen

vereeniging zijn;

moet

ge

,

ge-

christenen."

en

»zal

niet

die

niet

weerkeerige huwelijken

,

Verlosser

Jood

die het

,

rekenen.

godsdienst

Meijer,

kunnen

stand

Talmudisten

onwaarachtig

uitgevaardigd

deze

»Zoolang

tegen

verscheidene

,

verbod

niet

zij in

doetniets

Joden

de

de

hierte-

dat

secte;

vormden,

onder

,

»Jood"

joodsche

een

,

een

hervatte

chris-

en

beschouwd,

standpunt

meerderheid

de

Wij

zelfs

ja

,

Joden

rechtswege

van

joodsch

siechts

eeuwen

iets

zou

Van

inbrengen.

zaak.

secten

loof

wereld

ter

christenen

zijn de

dat

trouwen?'*

samen

gen

geoorloofd,

wel

wet

het

ven le-

,

dagelijks

tusschen

meenschap

afgebroken vliegt

en

De ziel

de

geregelde en

een

voortdurende

ge-

,

denkbeeld

welks

uit-

,

zij zieh

werking

aanbiedt.

en

moet

ten

taak

verstoord; telkens

op

heeft de

gesteld

wordt

broeikaswarmte

nieuw

tot

de

zoo

,

dikwijls

verkoelt,

vorige

ver-

bitte terug-

337

de

Voor

ling

in

alleen

berust

door

het

haar

dat

u

vrije wil

uw

hunne

vrienden

zieh

te

hebben

geloof te

erkenbaar

laatste

tot

in

bijzonder zijn

het

bemoeien?

Bij een

allicht

schenkomst bitter

hem van

zichzelf

voorstelling

strenge

strevende

lijke waarheid

tegen

kalmte

pütten,

gevoel

pleegt af

natuur

zijn

zoetste

hebben. alles

dit die te

men

recht

en

Spinoza's

gaf

had

zieh

de

zulk

zou

slechts

te

inner-

een

,

tus-

ontwijd of opzichte

ten

heldere,

Spinoza

en

mede

er

emstignaar

zijne

hart

,

twijfelmoedig

leerde

anders

bezwaren

gewaarwordingen

Uit

grond

overtrcding

een

minder

als de

zijn vrienden,

gestemd van

het

vrienden

minder

zoovele

de

tot

beoordeebillijke

moest

die

liefde,

een

van

was

verwijderden.

haar

:

het

Waarom

tasten.

,

schijnt alleen de liefde

,

aan

zijn

Jood

jongge-

u

kennismaking

,

vervuld

als

ge

,

persoonlijkheid, welker

de

ander

geen

,

maakt

sedert

zijn beide

dat

gelijkheidmet

vrouw

en

neigingen des menschen

alle

Van

noodlot

maal

eerste

blij,

Spinoza

het

verbeug

blijven/*

doen

kunnen

daaröm,

dat

zijt en

geboren zel

En

worden.

gebracht

ook

zelfbewuste thans

gewoonlijk

leiden.

22

uit

die

het

HOOFDSTUK.

EENENTWINTIGSTE

Een

ningen

zieh

die

geest,

onder

ten

in

verwijderd uitingen niet

vreugde

van

hartstochtelijkeaandoe-

zieh

gelijkmatig

als

gevoelloosheid en

droefheid

bewegen

te

verkeeren,

te

zulk of

hoogten

duistere

besehouwer

ver

geraakt

geest

een

in

even

al te Sterke

de

van

,

deelnemende

de

waardoor

den

alle

,

duizelingwekkende

op

KLEIN.

stemming

een

doffe

van

HET

gewent,

brengen

te

voortdurend

en

IN

WERELD

DE

afgronbange

met

nu

,

blijdsehap

toch

ondergang deel

ten

dän

stille

met

,

gevallen

•ontbreekt,

die

verheffing

en

den

uitgebreid

,

liefde

met en

niemand

redding

ver-

echter

aanvuurt.

rijk ondergaat

eenige

van

onzen

strijden dan

de

held

geestelijk rijk Staat

met

meer

inspanning

tastbare

tegenpartij

verandering —

op

Hij

eigensehappen.

nog

dapperheid

meisje,

een

hierbijgevaar.

aangenomen

daar

val

tot

te

Vermögens,

onze

ziehtbaar

de

zijnslevens

strijd vereiseht

inwendige

onze

Geen

rekening

van

stille

een

deel

zijn aangeboren

met ,

Zulk

in

opgegaan beste

het

loopt

ziehzelf

niet

is

bij slot

heeft

een

hem

de

over

held

Onze

van

dreigenden

wordt.

vuld

en

hem

den

voor

vrees

de

het

met

toekomst

spei.

Op

de van

een

339

Ideine,

alles

zou

Alleen

wij

beluisteren. reeds in

goud

hij glimlacht

doodstil de

Doch

hoek

den

naar

leeft

Hij

welks

zijn loup

door

te

hij

zieh

heden

als

;

dadelijk

de

als

het van

dikwijls

zoo

?

wij dachten.

levend kamer

de

te

het

hem

met

In

in

wezen,

een

zelf-

eene

deelt

en

voor

;

toe

den

wijsgeer

Ook

levende

hare

spin acht

overlaten

wenschen haar

men

het

het

met

een

of

doch

heeft

zeker als

merkt

men

ze

een

haar

buiteven

de

ons

be-

uit

»^ie

:

daar ,

haar

schuilhoek haar

ge-

zieh

niet

moet

zij trekt

ander

nabij

voorwerp

fijn gevoel net

het

,

oogen want

krijgt hij

willen

wij

volgen

te

Nu

werpt

en

daar ,

l

misschiei^ gelukt

Ondanks

!

venster

Zie

zorgen.

gevangen

spinneweb.

eenzaam

zoo

daar ,

aanraakt.

Of

zij het zou

er

,

nog

het

haar

aan

is

wäre

gelaat

wenden

te

een

het

kijken van

wellicht

haar

het

,

komt

en

,

het

alleen

zoo

op

in

loup

als

Omzand,

,

,

terug

morgen-

stift, dan

de

hij insgelijks moet

dier

veel

en

venster

dat

stapt

voorschijn

zicht

»De

waarbij hij waarschijnlijk

rad

vlieg in zijn band

schouwingen springt

vinden

,

,

de

moeten

ochtend

vrouw

,

woont

cel

een

gemaakte

voelt

hem

niet

hoekje

hij

het

het

onderhoud

heeft

Rüsten

van

vervaardigde

dam Amster-

te

afgesloten.

toch

verborgen

den

zegt

gezegde,

beweegt

wat

mond,"

en

wereld

geheele

in

zijn werkbank.

dit

kamer

de

in

Kalverstraat

Vroeg aan

den

over

zijne denkt.

het

de

zijn stille overpeinzingen

en

wijsgeer

heeft

in

worden.

arbeid

en

onzen

stond

beslist

zijn

nagaan

^ij

dakkamer

eenvoudige

een

levend

ontvloeide

verband weefsel

bestaan ? Zie

tusschen hoe

snel

haar ze

,

spartelenden

buit

werpt,

het

slachtoffer

met

en

zieh

op

haar

340

m

lange

hange

,

de

vlieg

den

rüg

laat

vliegen

volgd

is braaf,

zal

elkaar

daar

en

haar

en

duif

gebraden spin

in

het

dat

nu ,

is

rentwil

bezit

vliegennatuur Nu

zij mij

ziet

wind

de

den

ervaring Zoo

aan

is

;

dat

raamte

hoek

en

terug

klaar

ze

thans ;

vöör het ik

hem boek steeds

haar

van

haar

u

begeerd

het

dat

zij ei-

,

haar

die

was

Zeker

slechts

in

de

denkt

alleen

de

ha"

om

zoover

als

der

den

op

het

iets

aanbidden

soms

afgoden

de

van

is

nog

ten

legde

eind

op ;

sloeg en

las

onthoud

het :

het

leege

haar

weg,

»Twee

zieh den

nam

van

heb

dingen die

ge-

schuil-

30Bte kapittel

mij

bij

ze

zij voelt

want

loup

zou-

vemielen?

in

dieper

de

daar

zijn,

slechts

vullen.

? Of

kunnen

woningen

zieh

kan

spinnen

ligt nog

bijbel,

Spreuken

schijnt

begint

weten

,

wijsgeer

lekker

,

maken

mij

daar ze

en

romp

,

buik

haar

;

haar

,

ze

werk

liggenden der

zou

trekt

De

verzadigd."

kan

is 't ge-

dän

en

ver-

welbehaag-

; hoe

macht

alles

ragebol

,

meer

spin

Nu

Hoe

uit.

vliegen-geslacht

den

deze

niet

den

liet Valien?

dat

en

de

en

weet,

nu

mond

en

Te

omspint

van

zij wel

zorgende

aanspraak

goed

kop

zij even

zou

gansche

geschapen

van

naam

den

rust ;

den

af,

overwinning

moed

,

op

—

hongerige

pooten

ingewanden

I Nu

hoogere

een

de

prooi

haar

smaken

kan

gesleept.

nest

scheidt

nieuwen

met

genlijk

haar

gretig hare

te

vlucht.

ze

de

door

,

van

achterpooten

de

ontrukt

nu

naar

haar

lijk geniet zij nu haar

fluksl

—

,

ze

fijn weefsel

straks

weer

de

tot

,

zij breekt

zuigt

zieh

haar

is

wordt

ingehaald

met

hetnetl

net,

slaat

ze

;

bereidt

en

linkervleugel

;

het

schieten

door

er

over

daan

je

verweer ,

,

,

aandrukt

Zoo

kust.

het

maar

zieh

tegen

,

,

De

!

het

verraderlijken angel dat

goed

maar

pooten

haar

met

en

omknelt

niet

eer ,

342

»Gelooven luk

netjes

dat

ik

plezier wel

er

houden

heb.

in

oppassenl ik

want

hier

bij

schaam

mij

zuUen

deze

webben

Dat

komen.

u

;

HoUandsche

nette

haar

huis

afkeer wat

paal

en

harte

wie

vrouw

van

spinne-

de

eens

zindelijkheid van

de

Het

spin.

een

kostte

niets

van

zulk

een

dan

ook

wijsgeer

onzen

schoonmaakwoede

Geertrui's

vrouw

aan

wellicht

,

,

perk

digd

stellen.

te

hoezeer

de

waren,

verklaren

het

hij

dat ,

het

zelfs

en

zijn belofte

door

dat ,

was

niet

hij

al

aan

die

zieh

verzette.

Zij

bleef

kon

Zien

die

banden

duister

dus

de

ziet ,

tafel

heeft

gevoelt

en

gespannen

dende

in

lamp

dezen

wordt,

dat

gevoelen, kamer

een

dag en

met

,

uit

gaat

en

en

Geertrui

terwijl hun den

ouden

aan

een

het

op

dag

met

kleinzoon

in-

hij

toespraak; Binnentrebanden

gevouwen Albert

papier.

geducht

beneden.

naar

brengt.

beeiden zijn denk-

dan

brengt

ganschen

behoefte

nu

einde

ten

uitgewerkt

hij den

op

hij Klaas

zitten

avondgebed

zou

vemietiging

de

,

en

neemt

hij

hij onderwijl heeft

,

Hoofd

hoe ,

het

totdat

zijn bezoekers

bij haar hij

bevre-

volkomen

wonen.

wij intusschen

Hij werkt,

zindelijkheid

op

tegen

daar

was

al

haar

hij

dat ,

zij nog

,

spinnekop

niets

zichzelve

voor

was

Hollander

echte

hielp

,

spinneweb

geen

Het

spinnen

,

gesteld

het

heeft

gaat

moeite

uitlegde

aan

huisvrouw,

knappe niet

,

,

ter

als

vrij

een

zuiver

maar

deftige beeren

die

geen

,

hij

al

veegt

ze

kamer

uw

dooden,

niet

weg."

Een

van

ik

voor

ook

is

denken

wel

wil

alleen

—

magister^

ook

spinnen

ge-

zindelijk

zoö

overieden

den

de

wil

iemand

spinnen

zijt anders

van

Ik

,

die

de

zij. »Ge

tegendeel

,

er

zal

ik

juist het

dat ,

?*' vroeg

aanbrengen

en

ook

Joden

de

Burgh

huisbijbel voorleest.

hun

Spinoza

343

zieh

zette

in

hoek

een

vertrek

het

van

het

totdat

neder ,

gebed

eind

ten

derbij

begon

en

koetjes

zijn huisbaas

met

modes

alles

bedierven

diens

en

Klaas

praten.

stoel

zijn

toen

,

kati^es te

en

nieuwe

schoof

was

dat

allengs

men

wist

Verdienste

geringer

troost

minder

die

mij

nog

kunt

al

sehepel

een

Spinoza alle

zichzelf

slechts

anderen

grijpen

en

»Als

dikwijls zoo'n

toestand

den

acht

eerste

geweest,

gegeten

hadden."

dat

en

kent

de

ook

maar

hart als

men

wij

onder men

aandotoingen

,

levens

des

wederwaardigheden

van

be-

beter

kan.

zeide

Greertrui

vrouw

alsof

't

;

niet

is

zondag

juist datzelfde in

eens

?

Klaas

waar

,

heeft

oude

de

»heb

anders

,

kerk

ik

andere

Ik

gezegd.

niets

een

hij

is

toen zoo

zeg

Spinoza

van

Joden

preek

een

Planeius,

mijnheer

onze

hij heeft

alle

dan

naar

domine

,

christelijk gemoed

ik

en

,

Jood

af, ben alsof

mensehelijk

is

een

van

dagen

u

het

wereld

de

van

,

,

leefde,

geheel

dat

hetzelfde

spreekt ,"

luisteren

hij nog

is

uit,

gij,

,

gevoel

te

dat

't komt

weinig in

de

elkaar

goed

zöö

zieh

,

maatjes.met

beoordeelen

ge

zoo'n zit

hem

alle

bij

voelden

menschen

zoo

goed

? Van

met

omstandigheden

Spinoza

droeg.

»hoe

nog

zoo

goede

legde

omdat

,

zijt en

zout

,

vroeger,

knoopen

Klaas

vroeg

verplaatsen

dadelijk zulke

de

dat

zieh

zijne gesprekken.

toch

u

dan

goede

,

ander ik

jong

hebt

gezien

,"

eens

zoo

de

en

door

altijd opgevroolijkt

»Zeg

kleiner

en

alles

voor

hadden

over

knoopenmakers

de

,

zooveel

na-

vrouw

beklaagde en

wat

heeft

Jood, ook

Wj

geen

" —

»Geert,

als

voort

al

uw

wat

tong u

voor

66ns

aan

den

den mond

gang

komt,"

is,dan

ratelt ge

viel haar

echt-

344

vriend

haar

heer;

zooals

wel,

wel,

weet

al

de

»Ja wel; »leder denkt

't haar

kwaad

zoo

hoe

ik

andere

ik

wat

»Neem

rede.

het

meent

ze

»Gij

de

in

niet"

't meen;

Joden

ik

zoo

ik

't

neem

ook

u

handelt

kan

menschen

zijn Gods

»Maar

gij zijt die

Spinoza;

in

in

Klaas

de

hem

niet

geleden

;

misdaad

gen,

ook

behoefde »Met

niet uw

beschikt

knaap

komt

en

de

over

tafel

grootmoederen

Spinoza

heeft

mijnheer

»dat

eerste,

anderen

die

gedaan

die zieh eerst en

al

er

lang

,

zijn

te

altijd voor

verlof,"

omdat

hij alleen

op

Jezus

Wel

is

Christus

de

hadden

waar

ter

apostelen

de

en

geen

dood

te

bren-

,

misstappen

Klaas;

zaak

;

God

de

die

wijs

bekomen

genoeg

vroegere

hemam de

daar

siecht

hun

het

dat

uit ,

,

waren.

geweidig hiertegen

hem

legde

gedaan

aan

was

ondergaan, en

de

de

geweest

juiste voorstellingvan dood

doch

knaap,

goed dit

maar

den

om

zeide

Jood

Joden

niet

er

gekruisigd

tot

terug.

hebben

een

,

Joden

kleine

aangehoord,

had

immers

uit

geven;

den

was

immers

zwijgend

zijn knieen

op

,

alles

,

te

dat

trok

verzette

alle

gestraft zijn."

voor

Spinoza

;

de

zeide

duivels,"

heiland

jongenl"

gedaan

des

arm

daarvan

»Domme

kind

den

zijn

oorvijg

een

worden

hei."

stak

hielden

een

dusver

tot

»Wiebraaf

Klaas.

geloof zalig

ieder

kwalijk."

niet

kinderen."

»gij hebt

daarvoor

weet

ge

,

blijftbij zijn geloof," betoogde

Albert,

nu

—

minst

het

in

,

heen

zoo

—

,

gijzijtniet

maar,

zeg

bedoel." en

en

kwalijk, mijn-

niet

onze

vader onze

»gegeeft heiland hem

en

te

daar

moest

hiertoe

verlosser

kon

men

boeten. geen den

had

zeer

kruisvoor-

worden."

345

»Zelfs

dubbel

Joden

niet

moet

denken,

Ook

des

is;

maar

dien

wee

niet

maal

»Waarom

hebben »In

daarvan

Waar

des

schen men-

indien

goed, echter

ook

dit-

als

;

,

»in

land

uw

baarden?"

teNazareth?

wel 't

Albert

vroeg

dan, dat ik geboren

ge

misschien

?"

strijkend

lange

denkt

iets

baard

kin

de

immers

eens

zoon

geschreven

zoon

strijd werd

grooten

geen

of

»De

verefFend.

längs

mannen

toch

De

de

Klaas

met

:

mensch

dien

wäre

!*'

gij

Jeruzalem,

mensch

een

hem

van

wien

door

Het

minne

land?

mijn

»Te

der

aangehaald

gelijk

,

beschroomd alle

heen

wäre

hebt

Spinoza

wel

wordt.

in

weer

werd

24

mensch,

geboren

.God

dat

woordenwisseling

een

26:

gaat

verraden

hij

lokte

Matth.

menschen

Albert,

»Gre

antwoord.

—

gezegde

waarbij

het

de

,

"

verdoemt

dit

uit,

lieve

mijn

zouden

opvatting

luidde

onschuldig zijn,"

eeuwig

voor

Calvinistische

deze

volgens

?"

ben

Vertelmij

belieft/'

u

,

»Beste als

gij

hier

uit

sedert

hier

bij

lang ons,

te

zou

Ik

ben

even-

niet en

niet

ook

meer;

als

de

voert ,

wel

zijt immers

een

grootvader?"

waar,

sedert

Heiland

hij hen

Jood

Enalle

eenjood.

onheuglijke tijden wonen terugkomt allen

willen

het

en

weer

tina." Pales-

naar

zijn

ook

om

dui-

mee

,

gaan." »Wees

zeide op

ik

ge

Kanaan,

zendjarig rijk opricht

»Dan

Kanaan.

geboren."

want

waar,

komen

uit

,

Amsterdam

te

niet

»AI ze

niet

,

,

»Dafs

Joden

kom

ik

jongen

dankbaar,

Spinoza;

zieh

wachten.*'

»het

mijn

jongen,

duizendjarig rijk

dat

ge

laat al

er

lang

geen te

zijt/'

vergeefs

346

»Hoe

hectte

vader?*'

uw

»Binjamin."

»Hij

schämen

mij te

al hun Wees

flinke

goud

oorvijgen

-»Jk

zal

thuis

geten sche

noch

goud,

overgehouden

de

moet

Joden

noch

in het

het

de

dat

wer-

is

niet

echter

Egypti-

apostelen

,

ver-

iets hebben

Christus

kruisiging van

midden.

"hij

van

paar

een

ook

*'

Joden

waren

—

»Geert,

maak

veel

te

de

Ge

altijd bedenken

en ,

al

de

hier

Klaas

Spinoza,

bijbel.

,

van

Egypte-

den

rekening

mijn

voor

bracht

dat

at

man

zijn schoon-

en

hebben

," antwoordde

den

jongen

mijn

,

in

zou

ontstolen."

kind

geven,"

laten

'twel

kelijk goed

Ezau

,

te

Ik

ondeugenden

,

zijn broer

zilver dat

?

Jakob

van

dien

Jakob

en

goed

ZOO

zoon

zijne nakomelingen

en ,

»

jongste

Hij bedroog

Laban

naren

de

dien

van

stammen.

vader

niet

toch

was

praats niet

plank

Spinoza Albert;

,"

Klaas

en

geheel

zoo

kreeg

geen

poos

met

durig

en

geld

meer

huurder

en^de »Ge

komt

zeide

,"

wonen

doosje

deze

heb

een

scheidene

ik

dagen

andere

evenzeer ,

van

het bleef

nog

hijheeft

zeggende,

folio

uitgaaf

honger

laten

van

echter

;

geruime

te

gapen

—

executie

middag

binnentrad

hem

begon

parate

«ekeren

op

kleinen

eindelijk ge-

opzocht.

een

den

een

deze

totdat

,

hem

kind

,

weer

om

pas

bij

,

van

onverholen

meer

Spinoza

terwijl

,

Hij

praten en

hand

durfde

zijn eigen kamer juist

dit

sloeg

een

wereld.

ter

;

mis.

küssen

zijn huisbaas steeds

Omzand

komt

bed

naar

nauwemood

ter

goedennacht

voor

'tkind

dat

toch,

tot

»zie

däar

bij burg Oldenin

lijden

en

dat

,

kruisspin sedert

een

hier

heb

ik

ver-

een

,

met

een

leege

maag.

te

Ik

ben

niet

van

347

alle

diplomatisch tiisschen

oorlog

vulde

Hij vlakke

die

leder

»Zie

," zeide

wereld

Spinoza

woelen

de

»Wij

Oldenburg Dariüs.

»de

;

Zie

er

kruisspin

heet

Alexander

zendt

dat

maar

in.

ten

buitelen

en

doo!tK)ren

en

schubbige

borst

opgericht,

zfe

aantast

list.

dat

;

Nu

elkaar

vrede."

met

dien

stand

borgd zij

weer

hoe

op

al

wäre

,

toch

angel

zeker

O

aan.

met

de

ligt onder de

hij

zieh

nieuwenmoed

—

ze

laten

,

evenals

de

hij

»dat ook

menschen

is

maar

door zullen

een

alle

goden

wapenstilgewaar-

verbreken

,

zoodra ,

kracht

,

tegen

heeft

't is uit

wee

ik

Als

!

Scytische krijgs-

een

maar

Nu

zij elkaar

hij geweidig nu

zijn

dapper.

! Alexander

beulet

zieh

om

armen

drukken

en

hij zijn vijand was

rieht

zieh

weert

! Zoo

Spinoza,

ze

,

alle kan-

aan

•

hemam

»Stil,"

andere

uit ; Darius

hem

zijn tegenstander;

*t er

hemam

de

en

hij zijne

hoe

scherpen

pooten

van

eens,

,"

Alexander

pakken

zien

onderliggen

komt

doch

hun

met

zijn lange

met

maar

neerzien."

geven

sluit

zee

deze

; hoe

kon

goed

^

namen

,

maar

om

elkaar

maar

oogen

de

zie

;

slingert,

zij om

insecten

twee

,

voorwaarts

tegenstander

die

op

Alexander

zij beide,

rüsten

dringt

en

op

Nu

niet

gaat

,

loup.

een

wereldgeest

zijn voorposten

,

vlucht

zieh met

menschenkinderen

partijen

den

op

hetlooden

op

bestaande

wij hier

beide

een

onafha;nkelijke,boven

een

haar

der

midden

spinnen

wapende

buiten

evenals

de

moeten

beide

»als

strijden

en

schroefde

los, liet haar

,

het

verdelgings-

een

water,

,

of

hij

zou

,

op

werkbank

zwevende

dan

was

met

toeschouwers

de

van

haHvol

plaatste

en

wil

en

aanhitsen/'

twee

de

drijven

eiland.

ontbloot

schotel

een

schijfvan

schotel

de

talent

tot

een

nieuwen

strijd verzameld

hebben.

348

Had

ik

nu

het

op

Als

zoolang

verpletterd

kleins. in

de

of

als

wij het

lieten

alleen iets

dan

dan

omdat

alleen

zouden

of

groots

hooger

een

zij zieh

hij

grooter

;

tot

door

stand ver-

doorhun elkaar

ze

de

in

den

alle

naar

zijn

oorlog

kanten

kleuren

dan

duizende

voelt

als debodem zieh

en

zieh

men

die

vuurmonden

kletteren

en

als

groot

even

uitzenden;

bliksemen

zwaarden

menschenbloed

dieren."

worstelingen Als

dood

den en

zichzelf

niet

deze

deze

menschen.

dreunt

totdat ,

strijd niets

beheerschen

,

tegelijk

op

tijger

,

»Inderdaad de

klein

menschen

lusten

verdelgen

van

die

en

grimmigen

toewerpen

is

oogappel

den

van

een

weer

maken

gehouden

lichamelijke

elkaar

en

ligt,

toeschijnt,

toom

evenzoo

over

groot

Werden

alles siechts

dat

ondersteuning

buffels

aarde

is

zöö

ons

de

en

horens

ter

Niets

deze.

beweerde ,

eenige

de

op

ik

toen

,

standpunt

aankomt?

Jiet

gelijk

geen

met

boven

zoo

,

leven

dood

en

verheven

krachtig

zoo ,

dan

verbeeldt beuren.

kunnen

renhoop

,

»De

strijdende

viel hun

Zonder

stand werd die

de

want

door in

de

triomf

hem

't anders

dan

hier

naar

den

geraden

kruisspin andere het

de

moedig

looden

hij zieh uit zijneigen lichaam

huid

het

hij

toen

met

er

spreken,

,

haar

en

naar

gesponnen

op

eind

reuet/' be-

los!" de

zagen

gevecht. partijen

siechts

nog

eiland

de

mie-

»zie, de strijders

rede;

van

te

—

in

te

na

kleine

een

zijn menschelijk

afloop

werd

hengsels

al

—

woord

haar

,

**

grashalmen

thans

een

op

uit

heeft

en

wapens,

't niet

wereld

tusschen

Spinoza

thans had

is

wat

vrede

verder

vrienden

gaf,

En

eeuwige

wetten

zieh

men

de

alvermogend

en

een

beide burg Oldennaam

geringen tegen-

opgegeten.

Darius

zijnkoninklijke tent, had, teruggebracht.

350

•echter

laat

zieh

konsekwentie

ruime

ning

van

zooals

de

en

wij

reeds

dat

hebben."

wisselden

intusschen

ons

Omzand

Klaas

totdat

terug

bewijzen,

noodzakelijkheid

hierover

n"^

een

ge-

gedachten.

van

hebben

Wij

idee

Oldenburg

en

poos

innerlijke

besproken

eens

Spinoza

de

zijne

van

dan

meer

uit

wij

reeds

opgehouden

onzen

Benedictus

lang

in

genoeg trekken

en

Olympia

naar

dewo-

onsliever

kunnen

,

vergezellen. onderwerpen.

Hier

loopt

het

gesprek

over

gansch

andere

TWEEENTWINTIGSTE

HOOFDSTUK.

BIJZONDERHEDEN.

Cecilia

schertsenden

op

zijn

hij roomsch-catholiek

als

werd

binnentrad

Spinoza

toen

aanwendde

haar

om

hoeveel

,

maakte, katie

zieh

om

niet

zeide

,"

band

pia Olym-

moeite

die

uitblijven

nieuwe

gebruik

duistemis

Spinoza houden.

te

De

snootschie-

en

körte

en

»hoe

zij

bloosde

Olympia

herstellen

te

zijn lang

over

strekt

op.

terwijl zij van

kaars

de

lijk

vreemd

zag

len wil-

te

liet de

trekken.

te

terug

,

bezoeker

hij

hem

,

,

ook

bij

;

,

verzocht

en

gegrepen

doopgetuige

toon ,

los

niet

band

Olympia's

had

Kerkering

iemand

strafpredi-

een

»Ik van

begrijp volzieh

jaren

uwe

,

zijn cel

in

ZOO

dat

verteld, af

kan in

de

laatste

dat

ge

anderhalve

gij

geweest

en

telijke Studien

hebt

Vrouw

tien

kluizenaar

dagen

*t te

tDat

dat ,

ge

niet

spijt mij

gemakkelijk,

ook

roomsch-catholiek ;

den

maar

den

de

trap

olie

bij

Zou

worden

oud«nieuwen

zijt

nach-

uw

moeite

wezenlijk

zijt" mensch

ouden

't is

;

mij

niet

geen

u

,

Jammer

heeft

Omzand

kruik

opgebruikt.

of

monnik

kosten

opsluiten.

afieggen

aandoen,

,

gaat

is

zeer

moeilijk." Olympia

zweeg

en

Kerkering

zag

vragend

rond

; hoe

hij

352

oök

zieh den

ergerlijk," hemam

Is de

altijd

Ik

bewegen. kamer

de

moeten

kan

kom

zin

ontberen.

dier

woor-

doorsnuffelen

alles

ik

als

:

weerstaan

geheele ik

eens

overige

heb

al

niet

thuis

af-

een

zijt

,.

het

wil

ik

vrij

,

gij

want

nooit

ons

,,

de

op

vrouwen^

,

niet

bijna

maar

gemaakt

wij en

gij

Wciar

Pas

Geertrui

met

»dat

lust

den

zien

te

eens

kunt

spraak

rechten

nemen

,

wereld

den

Olympia,

acht

in

vormen

mögen om

hij toch

,

begrijpen.

niet »'t

kon

inspande

toovermiddel

,

waardoor

vinden

af

uit

dag te

Gij

sluiten.

te

glas

slijpen

hebt

zeker

slijpen

te

zoo

u

iets

allen

van

bijzonders

studeeren

te

en

alles

en

dit

en

studeeren

glas

en

orgel of luit bijzieh,

zonder

uit.

in

dag

; want

,

mensch

geen

zijt

Staat

,

altijd alleen

,

houdt

dät

in

gij

,

Mciar

zal

ik

er

wel

achter

komen." »Ditmaal zesde

een

zintuig ziet

ZOO ,

broos

even

»O ,

sel,

denkbeeidig de

opfrisschen

als

als

is

deze

Als

immers

adem vriend

trouwe

aardsche

ik

u

was,

dan

niets

les al-

hoofd,

het

warmen

alle andere

rooker!

ook

ge

over

wiens

en

Ongelukkig

niets

pijpje

een

de

doorzoekt

»u ,

zaken.'*

zouikmij aanwend-

een

genotl"

,

E^enals

kruid.

Spinoza

kameraad

gloeit

; 't is

kan

muziek

AI

e^n

mij

gij onverbeterlijke

een

»Nä

zeker

inzuig.

afwennen

," antwoordde

ontzeggen.

vergankelijk

en

rooken

dat

te

voor

wellust

met

mijn beurt

toch

ge

gemoed

Wiens ik

het

is

vermoeiden

onzen

het

met

golvende

echt der

tonen

geest

zoo

Amerikaansche muziek

kunnen ,

ook uit moeite

rookwolken

de

ziel

onze

of

doen

gedruisch

al

de

rimpels Als

verdwijnen. een

trek

aan

van

ik

mijn

ons

zoo

voorhoofd zonder

pijp doe,

en

eenige den

ethe"

353

drank

rischen

streelt

dan

als den

onaangenamen

dag

op

huld

;

de

dien

ik

weet

tabakswolken het

van

,

mijn geest

,

ik

voel

en

mij

wel

het

moet

verhef ik

»Nu

worden

gekend

niet

den

dwarrelende

jammer,

/'

rüsten

heeft

»Wat

lezen.

te

zat

krin-

veerkracht

bezield

hoofd.'^

van

dat

ik,

ookeens

ge

om

de

u

waarde

dat

gij mijn

zeide

Cecilia

doen

te

onderzoeken.*' Bonifacius

oom

die

bijhet

,

ster

vloed in-

hebt.'* dooden

de

»Laat

,

gedacht

is

»Het

mij boven

mij

,

gij moeilijk zelve kunt

dat

iets

van

mees-

door

die

merk

ons

dan

nieuwe

met

,

begrijpen

al

helder

en

van

is ge-

zijn/'

Icunt

opgewonden »Ik

kalm

zoo

riep Olympia.

r*

»Bravo

Ik

terwijl

en

weer

wordt

nazie

gen

hüllen.

te

ook

nevelen

dan

verdrijven

te

,

in

in

zieh

zeker

regenachtige

,

beter

niet

kent

koude,

dat

onbehaaglijk gevoel

dat

—

lippen, even-

en

natuur

doe

uitstroomen

Gij

een

weder

en

laat

ooren.

geheele

,

maakt

ter

als

straal

mijne

invloed,

heeft

ons

heen

mijn verhemelte

dit

liefelijkemelodie

een

mond

dünnen

een

verkwikt

en

den

in

poos

eindelijk in

en

gaan

een

die

goede

man

er

nu

ven-

mede

maken?^'

te

»Het

kan

kwaad,

geen

zoo

ginds

eens

wat

onrust

bezorgt;

hij

veel

rust

gehad

en

te

antwoordde

Cecilia

in

maar ,

trok

voortgezet

,

zij zieh

in

het

levendaar

dit ondermaansche

daardoor

was

niet

hem

men

heeft

altijdongesteld.*'

terwijl dit gesprek

ongemerkt

in

de

werd

kamer

naaste

terug. »Was

uw

baksvuur?" »Ik

oom

vroeg

herinner

ook

een.priester

van

het

Vestaalsche

ta-

hij. mij

nog

een

preek

diev ,

hij

,

nu

vijfjaren 23

r I

) i i I

354

in

geleden vurig

St.

de

den

zieh hun

oflferen

den

iegelijkzijn kalfsdamp

is hun

alsof

plant

,

zaad

en

vol

zaaid

heeft

niet

het

Sodom

Gomorrha

ontvangen

,

lustig in de

die

in een

straf!

dravende

levende

verplicht,"

mij

Beelzebub

ge-

kerken

der

Babel

zuUen

der

dit^

over

vlammen is

hun

ze

De

de

en

heer

loon

worden

en

knarsinge der

en

volgestopt hebben

leviathan

afgronds.

klinkt

toon

»Zeer

dit

geween

neuzen

riep Spinoza

wezenlijk een

snuiven

hun

zehun

andere

beware

u

zuUen ,

monsters

zulk

voor

Amen.**

»Bravo!"

met

prooi

waar

bij den

diepte des

de

dat

echter

,

ingezouten worden

als koriander-

,

een

,

zondige

stoppen

weer

over

! Eenmaal

dampen

zij

en

;

hei

moeten

,

wee

zuUen zijzelf

zijn mond

der

en

kruid

,

en

een

liefelijken wierookgeur

den Wee

ruiken.

bladeren

dan

en

berookt

Maria

Ave

wäre

afschuwdijke

kunnen

en

manna

smaakte;

het

met

meer

tanden

hemelscli

Baal.

afgodsoffer. Daar-

zijeen zij de

aan

uit

en

doch

:

en

avond

een

van

als

kauwen

honigzeem

neus

rook

,

Voortdurend

bidden.

Moloch

laten

niet.**

proeven

Spinoza,

of ossetong

,

verlamd

tong

den

tot

als de

en

ze

:

ter psalmdich-

vervolgde

en

den

aan

schaaps-

,

op

niet

lichaam

den

verbeterde

hieraan

morgen

vroegen

stijgtde

monden

een

was

gedaante

riephijmet

—

Hij

beiderlei

in

zegt David,"

niet,

gehouden.

hebben

ze

—

stoorde

»Zij

niet

preekstoel

»Spreken Olympia

tabak

ruiken

en

neuzen

van

ona

de

ijveraar tegen

hebben

Van

Janskerk heeft

,

,

zijne beurt.

uit voortrefFelijk

zeide

,

ijveren

op

uw

»Die

mond.

hoogGre

zijt

concordantie."

dat

66ns

nu

omdat

de

Olympia

lachend.

geestelijkendaarom zij Ancyra

vreezen

»Zijt gij 't niet zoo

?'*

tegen

het

355

»Niet

volkomen

ik

want

geloof

,

^elfde

zaken

dominus

zelf

snuifje den

uit

de

als

valt

akelige

ken

,

noemt

die

hen

den

vriend

Mijn

Staat.

nuchter

die

terwijl de

,

volzinnen

op

,

mij iets

al

de

gij

den

den

van

een

rand

Peter

van

Blijning

snuifje nam

een

evenals

Olympia.

,

Salomo

van

of

de

wil

en

zelfs

»Kent

het

toch

niet

»Hooglied"

kerkleeraars,

oude

gij dat

Salomo."

wijzen koning

»Prediker"

willen

zoudt

,'' hemam

in

schritten

deze,

en

canon

verkondigen

nemen

lang

nog

zalvehde

hij 's morgens

geschrift

dat

pen

men

zijn geestelijk ontbijt was."

»Daar

»Ik

zal

hunner

doos

naast

altijd dit

ieder

gouden

,

dat

kansels

tusschen

preekstoel

zeide

de

van

dat ,

ho-

akelig uit den

gaame

schrappen?" ^

»O

ik

neen

iets

meen

de

ten

sehen

Presbyterianen in

ijver

zichten

trekken

deze

! Ik

woorden

het

hei

de

ben

braden

en

terstond

zij den

nam

;

weer

kandelaar

terwijl hij

haar

ik

weet

wel

,

hoor

zoo

niet

wat

wenschen

prateri voor

dat ,

haar

la-

zijn profeti-

voor

hij zal leelijkegebeeren."

bij

u

en

verliet

Met

,

vindt

het »Het

licht;

donker

neuriend

ook?"

dat

zegt

de

in

dat ge

maar

nu

antwoordde licht

een

van

voor

die

stil niet

—

en

zou

tegen

haar."

Spinoza;

enhier

op.

wandelde,

duistemis wel

man

ben

Als

zoo

—

,

»Zij

kan.

aan

zij.altijd voortsprak. Ik rechte

Kerkering

achterbleef.

liever

zwijg dan

ging Kerkering

Volk, wat

gij

zeide

mijzelf zoo

ik

kom ,

ik

I"

professoren

tien

gij zijt de

opgewassen;

»Zoo,

;

duistemis

de

in

zij wel

dat

geleerd

ZOO

ik

Spinoza

met

meisje

raadselachtig

vreemd ,

in

rooken

straf

tot

mijn Salomo

;

vertrek. »Een

is

zeker

nu

anders

geheel

,

verheven

za^eeng^oot

uitdnjkking

,^

356

nentrad niet

met

ik

het; donker

waarmede

hemam ben

den

arm.

dat

Cecilia

»Neem

mij haar

met

,

ik

had

Zij las

in

natuurlijk niet

u

dan

Hebt

heden

over

Engeland

dage

een

uit

die

begaat

van

den

toch

en

tabak

den

eindelijk ook

had,"

't Is

dag

zeide

zij^

geheeten,

de

doodzonde

mij intusschen

lieftiebberij op

uwe

Ni-

bijbelin zijn degen"

geheelen

rooken.

te

zijn ake-

fumandi

Cromwell

Olivier

man,

van

voor.

geweten

eens

is

; hier

werk

het

I

mijnheer Spinoza ?"

,

draagt

kun-

te

Jakobus

mortali

bereid,

heerschen

zou

koppel

,

dood

koning

ten

werd

peccato

zinsneden

vrome

:

koning

genoemd

ter

boog

,

dat

De

dat

toonen,

leermeesteres

uwe

op

wilde

begrepen. Olympia

opende

weten

u

ge

eenige

»dat

aangenaam

had

Kerke-

licht/' zeide

Spinoza

boek

wijze Salomo

nu

de

ook

even

geschrift:

i)

dubbel

een

,

canoniek

cotianam.

ons

zoo

van

moet

de

Engeland

»Als

anders

;

altijdtrotsch

er

zijn. Ge

lig

gemerkt

terwijl zij het

,

nen

onder

hij wellicht

,

»Ik

niet

verschijnt

u

hij zijn gezegäe en

had

bin-

terwijl zij weer

,

achtergelaten.'*

»Met

ring

boek

heengegaan

was

Olympia

zeide dik

een

kwalijk ;

kaars

?"

Spinoza

mijnheer

recht

het

te

spoor

zijn gekomen." »Die

kent

knikte,

Kerkering

dat

teeken

ten

toch

ge

gezegde

doet op

de

de

muziek

deze

i)

een

Over

de

doodzonde

stijf op

onrecht,"

wijs uitleggende,

moeilijk van

te

antwoordde elkaar

Spinoza

en

drukkende^

toespeling begreep. groot

liefhebberijvergelijkt. muziek

langer,"

lippen

hij de

,

»Gij

al

Ook

uw

»als

Cartesius

zeide

Olympia, zijn

gij haar

met

erkende

uwe

dat

de

,

doorgronden het

tabakrooken.

raadsel

is ;

zijn werk

358

eigenlijk

en

bepaald

geen

droefheid

toom, als

zieh

elementaire

de

verdiept

de

deze

»En

ik

geheele

die

datgene

aldus

in

ik

mij

der

wille

het

van

zelfbehoud dat

zie

die

op is

de

wijs

hoe

ieder

in

men

hoe

en

anderen

van

wereld

de

van

wat

mag

behoud

wet

voomame

dat

afstaan,

moet

het

onderlinge

de

alles

iets

ook

ik

,

men

algemeen

uw

O, kon

is.

berust,

daarop hetwelk

volgens

,

"dat ,

juistebewoordingen

uitgelegd

eens

worden."

muziek

der

onder

menschen

,

En

bedoel

nen ken-

leeren

te

opstaande

,

hebt

zijn natuurrecht ter

Olympia,

doen

te

genoeg ,

te

wijsbegeerte

een

wat

meester

,

Gij

I

mij heb

voor

wellicht

," hernam

u

gemeenschap

is.

tastbaar

zieh

die

mij beheerschen

,

hierdoor zeg

ik

maar ,

wijsbegeerte

brengen

het

openbaren

eenig

veroordeelen

niemand

aandoeningen

en

kan

zonder ,

:

,

muziek

slechts

liefde

en

heeft

oog

,

aandoeningen

Ik. zal

het

op

haat

blijdschap

en

voorwerp.

met

voorwerp

der

to-

,

afzonderlijk gestemde

Een

nen.

wil

doch

hij

,

dewerken

dan

moet

,

'

vloeien

dan

de

harmonie

tot

de

hij

iets

scherp

in

paald be-

en

gehed

het

van

zijn

van

welluidend

tonen

klinkt

toon

me-

afstaan

natuurrecht

,

elkander

behou-

dan ,

den

en

Spinoza

ze

Hij

had

het

Olympia

zag

juist had wist

zij zichzelf

verheffen

eigen

echter

toepasselijk

ook daar

was,

;

men

in

de

vorm

over

na

plotseling

te

te

kleeden

! hoe

denken ,

min

ofmeervan

:

zulke

sterren

dien

nauwkeurig

^wederzijdsche betrekking

zeggende

kunst

uwe

kan

hunne

Olympia ,

heeft

in verder

er

op

verariderde

onderwerp

gemaakt

tijd

hoe ,

Hoe

aan.

oogen

onthouden

denkbeeiden

geen

gesprokene

»Men

schitterende

met

zij zijne gezegden hare

anderen."

de

en

buitengewone

zooveel

nader

vorderingen bij

het

men-

859

schelijk

brengen

oog

uitgevonden lijk

al

men

dat

aanneemt,

rhythmus

bewegen

doen

te

ze

heer-

hemelsche

sferen,

beschrijft, met

onze

der

vememen."

konden »Zoo

? Hoe

versterken

te

werktuig

geen

nog

schoon

verrukkelijk

zoo

er

melodie

zijn, als wij de

Dante

ooren

gehoorzin

ODzen

,

het

zou

die

om

is

waarom ,

de

^t tot

zou

kennis

onze

af-

weinig

nog

,

zekeren

in

zieh

sterren

hooren."

,

zichzelf

op

dat

I Is

»Kennis

dan dat

stemmen

er

denkbeeiden

derlinge

gij belooft

als

beloof

»Dat

wat

ik,

half

omloop en

het

uitlachen."

William

hooren

ook

dat

het

zijne

geluid

het

van

dan

is

dat

als

die

wij

de

versterkt

harmonie

doch ,

h

slechts

wij echter

hartslag kunde

vloeit,

äderen

tuitten

dit

zeker

ver-

letterlijkenzin ;

zeide

Ik

zelden

zeer

den

harmonie

volmaakte

ooren

in

zijn wij

verbroken.

en

mijn

gehoorzin

onzen

ooren.

vastgesteld,

onzen

door

ons

den ,

zijn wij ziek

tot een

mijn toon

Ik

kan

losgerukt vader

was ,

had

u^t

beweerde

de dat

zieh

het

bewegende een

,

was,

mij echter

als

niet met

,

vader»

,

zieh

van

dat

dagen

een

harmonie ons

,

dat

gezonde

woord

die

men veme-

,

geeft,

In

nemen.

heeft

wetten

evenals

bloed

,

een

te

genaaind

Harvey

,

nen

ben

mij verteld,dat

mijn vader

,

en

zeker

,

nieuwsgierig

zeer

heeft

bloed

geloof ik

zon-

zeer

meedeekn

zal

u

zon-

voorkomt."

geneesheer

van

nu

ik

jaar geleden

Engelsch

een

daar

tot

toe-

,

zullen

te

zonderling

u

,

»Een

mij niet

,

ik

die

gekomen

bestaat,

ik

ben

mij

moet

beweging

hierdoor

Nu,

Gij

?

regelmatige

toon.

Heefthetgenot

alles?

van

beteekenen

te

geen

rhythmischen

doel

het

niets

,

der

dan

wij dat

zoo

iets

gevoelen

meenden

bedrog te

vereenigen.

360

Zie

ligt ook

er ,

het

men

bestaat

is

sappen

ook

der

ziel ; het

vochten

hare

op

het.

overal

en

de

In

,

gansche

natuur

beweging is

beweging

waar

,

harmonie

^^ne

dat

den

bruist

en

is

alles, muziek

van

millioenen

van

mensch

mischt

overal ,

ziel

de

is

ingewanden

de

in

sterren,

oppervlakte

Muziek

is

woord

de

in

;

overeenkomstige

wetten

geluid.

en

alles

groeien

dat

gezegde

,

en

klinkt

en

hare en

klank

aarde

hooren

met

eene

de

van

kan

gras

het

in

waarheid

diepe

een

onze

stemmen

en ,

hare

is

geschonken

is

,

god-

,

delijkste openbaring."

Olympia

liet

medeslepen. woordde

zieh

»De

lach

Spinoza,

denkbeeiden

meer

het

die

gij

,

lukkig

vermeden

oordeel

een

hebt.

over

»Waarom

zijn

worden?"

dat

dit

opvatting

zoeken

het

betreft

van

maar

dat

ant-

naderdet

zoo

ge-

,

mij

niet

de

gij

schielijk

zoo

menschelijke neigingen

het

moeilijk

zoo

zoo

kunnen

66ns

Ol5mipia.

ophoudt

In

ik

zal

de

wij

wij slechts

elkaar

teren.

toch

,

vroeg

»Opdat

ziet,"

ge

zienswijs aanmatigen."

uwe

moeten

verschillend

»Waar

Toch

onderwerp

mij genoegen,

vader

uw

zooals

uit,

doet

haar

door

meer

niet

u

jen

van

en

zuivere

fende, betref-

weten

,

overtuigen,"

te

,

het

zaken

in

begint

afgetrokkene de

muziek

en

de

muziek

is

zucht

de

hebt

Spinoza.

antwoordde elkaar

om

gelijk

gij zeker

tevens

ook

wat

uwe

,

ingenomenheid

uwe

verket-

te

daarmede

voorbeeld,

een

hoe

,

op

het

voor

veld

geloofs

afdoende

geen

zieh

geven

des

licht

men

een

te

zekere

in

66n

woord

zucht

en

bepalingen

vaste

openbaart

veroordeelen. onmacht

waar,

bewijzen

,

andersdenkenden als

een

fantasie

der ,

om

dwepen,

en

wil

te

om

altijddriftig,

wordt

Men

gevoelt,

te

zijn

een

ander

ein-

361

delijk uiterlijken recht

inwendig

«en

niet

maar

den

te

baat,

om

te

zetten

;

als

Olympia ook

voor

dan

het

van

is. Laat

u

ketter

tehou-

gesprek

zieh

noodigen,

te

dit

ondersteunde

schielijk

aanhaarorgel

verzoek

Het

denken

uitgeputte

mischende

zacht

verkwikking

en

geesten

tonen

voor

de

naar

de

,

luisteren

te

die

haar

wellicht

door

hare

avond,

allen

liet

gevoel

volgde

natuur

kering Ker-

en

bestond

hartstocht

medeslepen

verheven

zieh

zieh zieh

en ,

haar

daarin

overgevende

,

de

taak

overeenkomstig

om

gelieven

Olympia

dat ,

terwijljuist

,

beide

de

schrijven

te

,

boven

Spinoza

toen

tusschen

verrukkingen haar

aan

daarin

wijsgeer

toe

muzikale

vrije

,

den

verhouding

daaraan

ongehinderd eigen

in

verwijderden.

eigenaardige

was

ontlokte.

speeltuig laat

reeds

zieh De

,

aan

was

het

en

,

01)mipia

nu

,

verademing

ingespannen

plicht

slechts

wat ,

verbannen."

wending uit

een

dwingen

muzikalen

een

te

Spinoza

wäre

woeste

nu

deze

nam

het

het

door

mij

iets

tot

inwendige

een

heiligdom

uw

Kerkering

was

en

verleiden,

uit

en

geweld

met

zijn

niet

den

van

karakter deze

door

be-

,

dwelmende

macht

beheerschen

laten

te

de

maar

wet

,

kalmte

van

te

erkennen

van

humeur

bestendigheid

en

die

behouden

te

er

grondslag

ten

aan

de

aanvechtingen

alle

onder

en

die ,

hem

alleen

gelijkmatigheid als

,

't Was

nietig natuur

evenzeer

ook,

een

doch

dat

was ,

terwijl Spinoza

iiie

eigenaardigheid wellicht

Olympia

een

telkens

de

zijne evenals

niet

uitgemaakt,

een

vrijheid gold.

hoe

schijnbaar

,

uitvloeisel met

kind

de

lag,

van

oogen

kalm

beider

knipte

opsloeg

en

openhield.

Nog

is het

in

welk

verband

zulke

ver-

,

362

schijnselen

staan

het

van

de

Mag

denken.

handeling

daaruit

men

maken,

gevolgtrekking

iedere

gansche

de

tot

oogenblikkelijke

Olympia

bij de

dat

beweging

en

eerste

bij

muzikale,

een

opgewekte

aandoening

Spinoza

en

laatste

de ,

of,

bespiegelende,

een

plastische

elkaar

karakter

van

vulde

en

het

uitdrukte,

een

bezat?

natuur

verschil

Dit

Oldenburg

zooals

als

hen

trok

het

bij

wäre

,

telkens

den

nieuw

op

een

tot

den

wat

aan

,

,

ontbrak.

ander

Of

karakters

die

zouden

bij

voortdurend

of

komen

nooit

samenzijn het

dat

den

die

man

,

gemeen

sing bot-

al-

tot

,

onafhankelijk

en

in

denken

was

opgel^d

geroepen ,

was

vrij

om ,

iedere

van

onvermijdelijk

beperkende

ge-

,

slechts

meenschap

het

voor

denken

zuivere

te

?

leven

—

,

deze

vragen

daar

gen

werden

Spinoza

vooreerst

op

een

op

andere

den

achtergrond wijs

moest

gedronin

toonen

,

hoever

heerschen.

,

hij

zijne

gemoedsaandoeningen

reeds

wist

te

be-

DRIEENTWINTIGSTE

HOOFDSTUK.

AFGEZANTEN.

De

heilige joodsche

lige

aanzien

oogen

het

dat

iniijving haar

van

niet

onverschil-

met

door

die

iemand

geboorte

en

,

hare

tot

leden

wille-

zieh

behoorde ,

afscheidde

enkelen

een

het

mocht

,

plechtige keurig

kerk

wellicht

;

veroorloofd

werd

begreep af

zieh

als

dat

zij

,

zonderen

te

en

,

zin

zijn eigen

naar

dorn

heel

vertaten

overblijven land

droeg

Overal

dit

de

van

het het

,

der

loop

tijden

niemand

er

zou

meer

nam

ge-

land

van

tot

aardrijks plantte.

des

der

gebouw

beeren

de

van

mensch

is, enkel

geoorloofd

ineen.

kerk

In

zoowelals christelijke, zieh

die

hare

dienaren

,

,

driemaal dien ,

ben

en

geloofsbelijdenis

kerk

Merimon

den

in alle hoeken

reusachtig

land

geen

keeds

heil^-

,

bij Spinoza

;

wat

was

wij

bleef

de

reeds

geweest

hun meer

S5niagoge

geen

De

e^ns.

volkomen

het

geen

averoude

het

schouders

mensch

de

waren

joodsche

en

de

op

den

in

worden

zijne zuilen

stört

noemden, Staat

hem

,

opzicht

ook

die ,

waar

zijn

te

tabemakels kunnen

zou

en

leven

te

,

joodschen

des

lust

en

dienaar

bij en

den

had

hadden

Joden

?

s3magoge

Kabbaiist hem

ze

,

hadden der

indien

over

nog

geen

EJasar ,

heb-

ontmoet

in

naam

van

het

364

Beth-Din

vermaand

de

tot

gemeente

,

zoowel

het

in

bezoeken

der

godsdienst eisch

gebruik

gehoor

gedaan

te

had

drie

hij

kwam

zoo

daar

verzet

hij toch

Stellingen

het

van

onwezenlijke

hij beide der

niet

terug af

hij hen

doch

scheiden

te

hem

te

Met

verscheuren

als

,

,

anderde

zijne familie

en

voor

hij

niet

Zijn dacht

schoot

den

in

zijn

,

glimlach heftiger

wees

gonnen be,

dreigden

en

levenswijs

van

ver-

schände

dergelijke

een

het

echter

kwamen

vervloeken

te

in

grond-

spoedig

voortdurend

en

de

maakte,

kalmen

een

verr

uitspraak met

en

vermaning

zij werden

,

hem zelfs

keeren.

te

Nu

de

reeds

aantoonen.

gevolg

aan.

met

kerk

sterk

kunnen

te

meer

joodsche

in strijdwas

zonder

hem

tot

zwagers

kerk

eens

ban

deze

hij zieh

en

vorm

intusschen

zelfs

er

den

van

bleef

protest

jodendom

kleinen

hiertoe

tegen

zijne levenswijs niet

,

de

van

dien

aan ,

den

in

hij zichzelf

,

het

in

vandenjoodschen

hij

was

maanden

Hoewel

uitgesloten.

oordeeld

zoo

als

geweigerd

had

Hij en

geven

waarbij

,

werd

komen.

te

en ,

dranken

en

voorschriften

de

synagoge

na

spijzen

van

keeren

te

terug

be-

hoedde. Het maar

bloed

Spaansche ook

ditmaal

schreeuwers

en

wist

kookte

hij

in

hoever

In

in

dreigers kwamen

toom

,

hij

als

men

bloedverwant

het

äderen

zichzelf

als

voor

even

goed

on-

kon

afbakenend

grens

,

heeft

recht

Die

houden.

te

de

juiste bewoordingen

de

,

slechts

hem die

lichamelijke tegenwerpingen voorhpuden.

zieh

in

Spinoza

de

zelf-

,

standigheid tegenstanders niet verbindend zeker

bezaten

van

ander

een

te

veroordeelen

trachtte ,

te

bewijzen

zijn en

dat

zijne woorden

dat ,

uitwendig een

uitwendige

geweld overredende

niet

hijzijn

betrekkingen overtuigt. En kracht,

want

366

lieve

zieh

Weet

wordt

ge

schien

wel

Vöör

in de

Thora

in

Isaak

Aboab

trappen

(die

de

op

alles

die

verslinden

zal.

rilling over

mij

moest

Ik

hek

weet

die

weet

spot

ze

leed

van

Goddank

;

wordt derden niet

en-

't is

»Maar ge

ligt. is

is

,

weer-

de

voorstaan!) het

rond

Daar

; ieder

hij

roept

keeren

indien

de

de

aarde

mijn

niet

het

dat

hart

,

koude

een

als

aangezicht

grond niet

om

u

,

liep mij

den

voor

male overleven.

ben

en

zinken

te

flauw

en

ien. Val-

te

niet

zal

al

ver

de

Mijn

ditmaal

mocht

En

*t ook

en

man

nooit

maal dan

raadt

zelden wel

ze

zööver

is

het

in

zwijtoch,

en

Mirjam. acht

over

ik

—

mij

mij komen."

met

," hernam

tw^ede

niet

!"

gekomen

genoeg

opgeroepen

mij medegegaan.

met

zieh

maar

; Esther

gekomen

verbeugt

Akosta!

van

zööver

is ,

gaarne

nog

u

thuis

stond

ander,

een

! met

»Neen

op

,

nu

in

ik

hoe

mij

verloofde

de

gen,

laat

,

naast

,

het

Brazilie

waarlijk

vasthouden

niet

nog

,

Gij

uit

te

gloeide

schrik

mij

,

Leon

de

dacht

dän

en

van

het

aan

Ik

!

voel

teruggebracht

verpletteren

gescheurd;

rüg

meende

ik

;

vuur

Broeder

den

niet

u

lijfwerd

het

uit

hemel

den

uit

lood

zuUen.

terug

u

over

en

stuk

stil in

komen

,

bliksem

reis

is

mis-

samen

,

beveelt

en

hij

nu

er

Synagoge

arke

,

te

opgeroepen,

een

die

op ;

op

dingen

uit

naam

weinig

altaar

het

van

wacht

niet

zieh

er

heilige

de

,

gekomen,

alsof

hart,

dat

zöö

gebeurt? Vandaag

Synagoge

ik in de

ben

het

schaamrood

oogenblik, terwijlwe

dagen het

zonder

vandaag

er

male

acht om

rabbi

Idimt

wat

zelfde

dit

op

de

mij

gijmaakt

!

vertoonen,

,

tweeden

benauwd

Nadat

wel

ge

ten

spreken.

kan

meer

nei^ens

worden.

uw

Heer

,

men

ZOO

1 Och

worden

te

worpen

aan

zou

te

»Heden

dagen die

ten

schände

vergeten

dat ,

367

broeder

gij mijn

want

waarom

doch

höe

dat

gij wel

ook

Met

de

ontroering

lijden

denk

»Ik uit

mij moeder

hetzelfde

wat

aan

als

broers

ken

als

gij

hij leerde

ik

zou

zöö

zal

ik

verdriet

wenschen

zou

vot

ik

Mirjam;

niet,

Weet

uw

hoop

niets

er

ik

ik

dat

God

dat

hij stierf,

dat

alles

niet

man

Verbeeld

van.

hem

met

stapt

dat

mij

zouden

gegiegeld

en

kind

het

; Rebecca

hier

mede

ik

dan ,

vrouwen

bij

eer

noggoed

gij hierheen

dat

u

de

naar

't mij vergeven

möge

bestegen

fluisterd

veroorza-

,

—

aangezien Ik

niet

ook

de

naar

zou

had

had

mij derwaarts

heb

schawaar

elkaar

maar

gedat

gezegd naar

kerk

gaan.

begeven,

toen

ben

van

ik het

onder

en

thuisblijven en

moest

is

liever

1

hebben.

hij verlangde

synagoge

,

alle

zoon

f''

weet

—

,

1"

,

Maar,

als

doet

wist, dat mijn

,

komen.

zijt gegaan

morgen

zijt gij

begrijpen

niet

,

»Hij

:

plichten

mijn

kan

,

spreken

»Spreek terecht

dan

ons

zooveel

^6ns

zusters

en

voort

plichtverzuim

,

zijn

zijmede-

scheen ,

ik

Ik

maar

toen

,

oogenblik

uw

vervallen.

maakt

ver-

maar

op

geen

vergeet

u

denken

kwaad

verhard

ZOO

u

nacht;

Om

; het

vrouw

hem

schreiende

ging

en

gedachte.

en

tot

dag

u

in Staat

daartoe

zijn gelaat bespeurde en

mo-

vergeten?" zij tot

zag

krijgen

te aan

de

oogen

op

hem

met

kunnen

niet

zuster

in

tränen

de

inij

zijn

dat

mij

zou

zijn godsdienst

die

iemand

zou

,

geet,

zij

;

schijnt echter,

Het

gelijk zijn? zijt;

zijt geweest

,

toe

u

ge-

dürft

niet

,

uit

komen

haar

voor

vrees

Ik

man.

ter ech-

zie

,

niet

in

waarom ,

teeren. den

Ge

gesteld

weet en

gij wel, veroordeel

niet

ik

ben u

uw

van

ook

niet

zoo

wilt

dwaalweg niet

op

die

terug-

kleinigheals

onvoorwaardelijk ,

368

anderen

de

^ kunt

Joden.

Hebt te

s3aiagoge

of

leeft anderen

aan

willen

Ge

rasphuis

?

over

Ik

wil

opzichten gelijk hebt aan

open

oor

en

begrijp

dulden

det

ik tot

ons

te

ons

;

en

af

in

te

schikken

niet

u

het

geneigd

Baruch

altijd

ge

wat

weer

niet

anders zelf

u

terug

dwingt

ik

ik

er

u

anders

Voeg-

om.

u

evenals

weer

zou

u

de

naar

,

dragen

om

vroeger zien

oogen ik

Baruch,

—

uw

,

smeek

,

ik

doet

,

zouden

we

geweest

ge

,

toe-

een

ge

zijn

te

om

zijt altijd

ge

,

,

hebt

dan

deelde

hen

om

moeite, echter

zieh te

zijn inwendige zijne

bid

,

keer

u,

beletten ,

;

niet

slechts

voor

de

dat

rabbijnen of

hetzij hem zieh

ontroeringte

mede,

zuster

openlijk tegen

,

belasteren

gij

maar

ge

banden

had,

besloten

dedigen

bij

hart

uw

,

kunt

dan

vele

in

wereld

,

als

Spinoza hij

verbergen;

gij

1"

terug kostte

Het

vast

de

op

u

zou

wilt

het

laat

bijmij altijdeen

ge

geheele

mannen

Word

ge

Keer

komen

aanzien

;

,

weer

u

ge

,

de

Idndsbeen

aan

doen.

te

voor

in

mij

dat ,

zijn altijd meer

,

van

vindt

,

gehad.

geweld

natuur

gij

vrouwen

:

aard

geloof

zijt;

,

,

geweest

gevenden

wel

verdragen

te

en

anders

wij

;

voegen

behoeft

waartoe

maar

? Ik

weten

dan

waar-

—

godsdienst

behoefte,

soms

ge

uit te störten,

iemand ;

vodt

en ,

het

ge

en

voor

ze

gelooven

gaame

kondt

terug

wat

zooveel

leven, als

feestdag

keer

u

de

riaar

toch

; däar

geen

bepalen,

te

om

alle andere

een

,

houden.

stilte

opgesloten

smeek

kan

zoowaar,

sabbat,

Ik

»

malen

drie

dät

;

leidt,

zat

Geen

toch

ge

^ns

leidt

nu

ge

leeft, zooals

ge

dagelijks

,

dan

ga

,

hebben.

erger

voor

tegen

inhebben.

het

in

ge

niet

gaan

niet

bezwaar

als

leiden,

er

ge

dat

leyen ,

ook

immers

ge

hetzelfde

maar

;

alleen

maar ,

hijnu te

ver-

zijne familie ook

voor

369

wilde

anderen

geloof

zeker

,

iemand

dan

kalmer

op

gen wa-

»ik

»ik

ook

geloof

heb

de

u

over

ben

er

,

wilt ;

goede

Maar

voort

toon

durfde

doen.

opgewonden

het

wereld.

ter

het

die

te

Mirjam

riep

gij slechts

dat

van

ban

den

in

,"

u

verbreken ,

vrije denken

het ,

»Ik

macht

de

hij

gij zijt beter mij ," ging

menschen

leeren

,

zij

nen ken-

,

het

sedert

gij kroon

allen

van

hunnentwil Getroffen

van

zijne

liefde

die

hem

hoofd

omging

snikkende

want

zijn hals »Ge

uitroepende

,

kunt, wereld

de

van

Christin

tot

toch

wanhoopte

hoe

zijn denken

slechts

iets

!

wat

kennen

te

in

er

zijne

,

plotseling de

ze

en

armen

daarbij niet

ons

Of

—

ziel om

't waar

is

wille

ter

dat

een

ge

,

Spinoza

voor

hij, zijne hem

de

over

bijkomends

!

Liegen

der

grenzen

hoe

en

kon

hijniet

duidelijk te kunnen

zuster

heengevoerd

had

stellingen

zoö

nemen?"

wilt

pijnlijkevraag

Een

uzelf

opofleren

vrouw

hem

:

moogt

ge

die

aan

Mirjam

sloeg

,

om

wordt."

onbewimpeld

zop

Waarschijnlijk begreep

dat ,

,

,

gaf.

gij zijt de

,

waardig

gekrenkt

zuster

Wilt

gekomen.

goed

niet

zijn

uw

is

ons

Gij zijt te

anderen

Spinoza

zag die

liefhad

de

;

haar

^^n

?

opofferen

anderen

voor

u

door

ongeluk

,

maken,

kerkelijke leer-

liefde

de

en

Olympia

voor

was. ^

snikken ,

begonnen

Mirjam

heele "

eerst

moeder

hunne

kinderen

dat

verklaring

nadere

Een

vraag

Benjamin

in

hare

werd aan

zij ook

hem den zoo

bespaard. hals

Toen

hun

van

hartroerend

de

oom

te

beide zagen

schreien ,

bezorgdheid

haar

over

kleinen

de

ge-

vergat. ,"

gedroogd

zeide

zij tot

waren ,

den

»Benjamin

knaap ,

vraag

wiens

het

tränen

,

oom ,

bij 24

ons

te

370

ook

hij

jammeren

zou

het

nam

als

»Evenmin

mij

onze

Ook

de

kleine

meer,"

gaf

en

waartoe ,

het

evenmin

harer

veroor-

," zeide

hand

de

met

opzichten

moeder haar

kon

haar

niet

zijn eigen

nieuw,

op

hand

com

dat

hij

dienzelfden

dag,

strijd doorstaan.

bij

Tegen »Gij

hem.

avond

den

hebt

vader

geen

eens

het

aan

?

Evenals

wij elkaar

toen

uur,

die

afvallige

zult

Denkt voor

het

ook

gij

,

als

schurftigehond,

een

Denkt

wel

nog

ge

laten ge

gij ook

zult

ik

vader

en

,

ons

leven

laten

geloof

van

en

worden.

grond gestopt avond

toen

wij allen

in

openlijk

zoo

nog

verscheurd

?

kunnen

voor

wij

landen

vertelde door

meer

ik

den

u

?

Even-

God

hebben

wij dag

het

heilig geloof

schoon

en

Uw

dag

op

onzer

vaderland

gevestigdf

belijden ;

hebt

getreden.

voeten

ons

ver-

moedwillig

want

met

Alleen

andere

niet ;

waarvoor

,

hebben

te

Jeronimo

oom

vaderen

uwer

gewaagd

ons

uw

,

Wciarom

vaderen.

den

dien

aan

sterven

geloof

het

eens

duivelen

door

en

onder

eens

,

,

afgrijselijkendood zoo

zieh

aanleiding

naar

hij, »ikmagduszijneplaatsinnemen.

wel

hij

Mirjam

en ,

verwijderde

en

hij.

van

verdedigen

de

bij

kus.

een

,

hiemamaals

verzekerde

een

ontmoetten

eerst

Zeker

zag.

,

Casseres

begon

nog

ge

arm

wereld

bevel

moest

Rodrigo

kwam

de

Idnderen

zijn besluit,

van

;

gemoed.

eenmaal

Nog

den

speelde

alle

in

bezwaard

een

in

op

eindelijk hare

met

mij veroordeelt

Spinoza

gaan.

zijn gedrag nam

u

hij hoort

,

kind

Sara

,

te

als

omkeeren

vader

onzen

hij

,

op

dit

hem

verzocht

weg

van

als

weenen

kind

vader

deelt

en

naam

zijt."

gij gekomen

Spinoza

en

g^af

het

in

den

draagt

,

hij zieh

zal

kind

het

blijven. Ach

Alleen nu

nu ,

om

stoot

ver-

ons

gij

371

dat

vrijwilligvan

is ; ge

jong

zal

gaat,

de

xnerking

en

maar

terwijl het

u

u

aan

den

gij

dood

verraad

uw

tijd

nog te

ge-

vervolgen,

u

slaap vergiftigen."

den ouderdom

hem

zette

als

eens ,

den

nam

en

;

gedachte

terwijl gij waakt,

Spinoza

waarschuw

,

zijt nog

moet

Ik

u.

den

van

zijn

spreker

besluit

vast

aan-

onschuld

zijne

en

in

uiteen. bleef

Hierop "Wilden

plan

telkens en

stillen

den

kracht

de

in

hij

kon

aan

strijdlust

kracht

voudig

middagmaal

hoorde

opstrompelen.

op.

dien

krijgsmoed,

bijna bovenmen-

tot

en

hij

De

thans

Hij

deur

Spinoza

zat

moest

weer

intusschen

gebruiken

te

binnen.

trad

die ,

sabbat.

wederom

't Was

hem

stelt.

Staat

deze

zieh

drongen

kracht

met

ofomdat

,

verhoogt

vermaning

eerste

,

ontberen.

nog

hij

toen ,

werd

schoof

tafel

de

aan

iemand

geopend stoel

een

aan-

en

zijn de de

een-

trap oude

naderbij

en

:

»Hebben

5chaap

gevoed

den

bij

waren

aandurfde deze

hij

vroegere

er

,

hooren

vroeg

de

kiemende

niet

nog

vast

een

verkreeg

,

denkbeeiden nog

dien

hij

werden

en

duidelijk waren,

thans

ook

gewone

Chaje

hij ze

hem

terwijlhijhiervoor

en ,

Welke

tegenstand

schelijke daden Bij

tijd had

eenzaamheid

niet

nog

voelde

de

die

hem

door

Spinoza

de

hetzij bmdat

feiten

thans,

in

die ,

raadpleegde

resultaten

bevestigd.

denker

bezoekers

van

ontworpen

nogmaals

nieuwe

meer

gebleven, de

Schriften

weer

vrij dezen

zijner verdediging

heilige

^meer

dagen

Gedurende

bekeeren. ter

de

hij acht

tot

»Neen,

ze

de zoo

u

kudde waar

herwaarts

ook

terug ik

hoop

gezonden, brengen

te en

wensch,

om

het

verloren

?" dat

God

mij nog

372

vreugde ik

uit

hem

aan

zal

hier

eigen beweging breken

zouden

niet

anderen

van

hooren

of

kom

wil

het

hij

;

omverwerpen

het

moet

dat

toch

was

Spinoza

in

Chaje

stilte

verbreide haar

heiligen godszoo'n

vroeger

»Wie

weet

»Wie

dit

welk

op

^

indruk

een

maken

moest

dit

verteilen

't

fraai

een

maal

heb

ik

kunnen

toen

kind

dat

dat

denken

oude

vergat

De

kinderen

God

lieve

hoe

zöö

er

gedragen

armen

iemand

Wie

!

hem

van

wat

is

is

waar

,

Gudula

die

bij

,

gezegd de

wereld

in

over

honderd

de

heb

,

nagelaten

en

gluiperd

een

het

hij ik

ook

ik

dikwijls

zoo

een

hij rabbi

waar

ik

heb

wordt,

sloot

ik

het

beetje

,

mijn Baruch

aan ,

i)

zilveren

h(sbben

gekregen.

vervlogen!"

i)

Een

zielmis

2)

Het

paradijs.

gelezen.

En

nu

is

alsik

dat

zou

hebben

voor

mij geleerd

stoel

in

Gan-Eden

,

zou

noch

kind

altijd gedacht,

oogen

schiur

een

zwarte

,

de

eens

;

Zie

—

heb

nu

opgespaard

dat

zoodat

hebben

de

van

heeft

diende

doopen.

en

jaren

ik

dat

geld

is zieh

gemeente

kraai

Aboab

zuster

had

groeien

,

Baruch

die

:

rabbi

de

en

waar

op

menig-

,

,

! Maar

als

en

spreken.

te

geheim!

Och

mijn

op

de

hij.

elkaar.

aan

scheen

vroeg

'tis

weet?

hem

?"

dan

aan-

daar

ijver zijne tegenwoordigheid over

het

,

,

laat

braaf

,

gerucht

zichzelve

in

wäre

straat

in

merkte

hem

gaande

zou

wil

mijn eigen

met

hij onzen

,

mijn

Ik

opklom.

trap

,

is

waar

de

ik

dat ,

jodenkind."

vroom

het

het, dat

is

dacht

ik

maar

ik

gelooven

,

dienst

;

terwijl

,

ooren

zeker

even ,

beenen het

beleven

doen

al

mijn hoop

in

zou

2) rook

374

manier

leven

van

woordde

echter,

telde bevond.

Silva

De

»Ik

Stern

bruiken

niet

:"Reeds

de

ook

zegde

,"

»Voorzeker," moet

men

Deze

gaan.

recht

goed

met

gevolg

:

maar

dat

te

verwerven

onttrekken daarom

zult

ge

kan

wie

menschen

zijn toch

die

en

dit

de

en

het

op

In

werpen.

hebben

of

een

die

degeen nigd Zie

de ,

het

wie

het

oude

goed

even

ander

zieh

er

mag

bedenk, der

voor

zijn geworden gansche

bodem

tijd

is

er

niet

rede op

veel

en

z6ö

van

ons

zal

het

niet

blijven. dat

is

er

meer

opgegaan overboord

eens

gebeurd,

vijftigjaren voorspeld ,

Als

genootschap

werkzaam

en

licht

gebruiken

laatsten

,

zou

terug

rade

te

logische beginsel.

daarbinnen

keer

:

voor

den

ge-

»maar

omstandigheden

uitoefenen

wil

toe,

,

de

in

maat

»Is

hem

geneesheer

moet u

men

zijn plannen

en

Spinoza.

abstracte

invloed

ik

;,

de

en

valsche

geen

voorwaarden

het

maar

raad

niet

gaat

,

En

altijd

er

Later

stooten.

,

aan

zou

,

zien

de

alledaagsche

regel geldt

eerste

:

tijd

als

jeugd

deze

toepassing?"

van

den

bestaan

van

gij,hinderden

als

antwoordde

stemde

met

mis-

ontdaan

het

waarvan

was

hoofd

leert

niet

vele

brengen."

Talmud

hier

zinken.

vrijheid veroorloven

uitvoer

wel

zeer

,

vertrouwen

het

behouden

huis

heeft

insnijden

op

hierbij

jodendom

voortvarende

meerdere

ten

het

»dat

ant-

zijn vrienden

peillood dieper

oud

De

zieh

en

,

zoo

voor

eenige

allengs

uw

ik

het

eerst

menschen dan

hij

onder

artsen

het

Deze

ondermijnde.

volgde

nu

terstond

moet

zieh

liet

toen

;

maar

men

dieet

geweidig.

gaame

twee

ziekelijke uitwassen

worden

ook

hij

," zeide

toe

en

moet

dat

geregeld

een ,

mij

zijn gezondheid

waarvoor

had ,

gestee-

altijd voortgaan.

Nederlandsch

vaderland

375

is, als

het

dijken

wäre,

gelegd

dijken

len

loop

door

door

der

vereenigde

den

gemeenen

houden

omdat

hij

,

woekerd

hebben

anders

terstond slacht

en

Zoo

is

't ook

dijken

niet

keert,

kunt

onder

op

den

die

immers

Als

nog

andere

met

wel

de

dat

u

dit

als

doel

mijn

,

het

macht

»Hebt

mij

volgt.

der

ge

zeidet, voor

terug-

ons

heldere

koppen

het

joden-

Ik

de

wensch

wijlen

eerste

tijd aanbreken

dat ,

maal ge

u

leven

is het christenweer

waarop

niets

en

denken

de

Silva,

dan

anders

tegenover

beschermen."

te

vergeten,"

toen

geest,

vooreerst

mijn

van

rabbijnen dan

den

van

Misschien

is ?

voortgekomen

hieruit

ontwikkelingstrap

onafliankelijkheid

de

tot

hoofd

de

Steek

,

zoowel

nieuwe

een

grond zijn —

gij

hun

aan

,

een

bevolkte

en

gesteld.

niet.

,

zegt

jodendom dom

voorge-

hervormen."

helpen »Wie

het

dijken

prijsgeven?

verwoesting

godsdienst

onzen

misschien

ja

velden

drooggemaakten

der

Doe

ge ,

dom

met

door.

ons

het

van

iets

de

hij dan

arbeid

vruchtbare

tijd lang

een

ont-

iemand

nu

zou

den

de

,

verrezen,

hem

,

steden

en

uitgevonden,

doorsteken

verwoesten

dorpen

Indien

baren.

de

had

mögen

voorgeslachten

de

ge-

eere

,

aan

beters

en

in

bodem

die

Zelfs

gebracht.

stand

tot

dat

weet

geworden.

wijze voorzorgsmaatrege-

wordt

man

zijn nieuwe

menschen

de

de

op

en

kanalen

de

voor

krachten

fnuiken,

te

en

zijn die

eeuwen

het

van

,

en

leven

gemeenschap

van

den

nieuw

kracht

de

om

gegraven

zijn

Daar

godsdienst.

onzen

van

bedwingen

te

ontspruit

middelen In

kanalen ,

element

woeste

beeld

een

uw

hemam vader

en

wij beiden

betraden

? Wederom

vertaten

zult

gevoelen

getot

»wat

deze kan door

er

mer kaeen

allen,

376

die

nu

schap

met

hand Ik

door

nog

hen

ik

hoe

ontwikkeld

niet

dat

ste

man

standpunt

deelen

alle

zullen

eeuwig haat

de

en

elke

dan

zullen

ze

,

eerzucht

stelt

;

luiden

hij

:

verrukkelijk in

zaak

dan

toch

dan

iets

ze

ze

eigen doet

ook

hier

gebreken

dit

als

gij

,

zal

de

hemel

vinden

Zij

Dürft

den

lang

in

echter

ge

zij 't

ook

een

hebben

spot

kwalijk

't

dan

leven

zelf

ons

aarde

ge-

doet

en

:

wij

dikwijls

worden

küssen

u

der

wij eer

er

het

ge

wijsneuzige, onbescheiden eiders

het

zal

,

aantasten

hoogst

echter de

en

dwaasheden

de

,

Eer

geld-

dan

op

goederen.

berispen

en

en

christelijkebescheiden-

de

van

dit

een

zooals

in

ander

een

prijs

weinig

reeds

u

u

ze

geld

naar

ge

zijn joodsche

is

aardsche

zij zelf

vinden

Gaat

dat

of

,

't

Streift

:

geen

der

nemen

,

zullen

,

waarmede

hen;

aan

,

vooroordeelen

eigen

de

met

ze

liefde

uwe

en

Den

ontdekken

u

va-

Jood

hebben

bespottelijk daglicht stelt.

een

laten

beschouwen.

Joden

in

ze

hoog-

vooroor-

een

,

toch

,

dreven

die

alle

oogen

verspilt

ge

onvergelijkelijk

en

hunner

een

en

zeggen

minachting

en

Joden

heeft

hunne

de

het

godsdienst

vreemdeling

tegen

Geloof

op ge

,

uw

beschouwen.

er

ge

in

een

eigenschap

uitzondering

een

heid

als

u

ingezogen

goede

eer

blijftge

minachting

moedermelk

van

den denkbeei-

worden. u

de

omvatten.

uwe

hebt

vrije gedachte

en

ze

wilt

plaatst gij

:

eigenaardigheden

altijd zijt

:

als

de

van

,

ren

ondervinding

van

ijlelucht

gij zijt in

Christen

ge

,

vergeefs

te

ge

dan

niets

en

bloedverwant-

en

zult

,

geloof

mij als

dan

;

uitstrekken

goed

te

weet

godsdienst

van

zijn verbonden

u

naar

;

banden

Jood. zien

onze

daarover

boos

zullen

; om.

en

vuur

,

water

Christen

zieh

broederlijk vereenigen,

elkander

in

wäre ,

dan

innige,

dat

alles

een

Jood

vergetende

eneen

liefde

377

eendracht

en

schrijven

omhelzen. de

ze

zelfs

Ja

al

laat

verkeerdheid

eerste

die

doopen,

u

ge

,

in

ze

zoo

ontdekken,

u

,

den

toe

aan

tot

hen

ouden

die

waarlijk liefhebben

u

,

gebogen

Ad£im.

joodschen

als

gaan

gij. Ze

daarom

Keer

hetzelfde

onder

die

terug

juk

,

zuUen

broederlijk

u

en

opnemen

afdwalit^ vergeten."

uw

»Neen," die

gij,

lijke

antwoordde dus

sprekende hebt

natuur

den

waarheid

»'t

Spinoza, God

tegen

,

't Zou

begaan. bevatten

Is

heilige mensche-

de

en

treurig zijn dat

maar

dat

mogelijk,

liefde

kennis

en

Is

de

Ik

zou

de

er

zieh

zijn duurzamer

wel

eens

het

? Wie

niet

zieh

zoudt

; waarom

wil

reinigen

bezoedelen Ik

wil

kom

geschikt het

met

dien

Beth-Din

De

-aanbieden

kunt

zal

laat

»Dan

wil

dens

een

de

toeleggen

belooft

?

heid gijwaar-

nooit

tot

tittel

of

wie

de

Tal-

ongestoord

uw

aan

sorgt." be-

drukte

weinig

u

bij

betrekking

een

u

ze

aannemen."

pensioen dat

voorwaarde,

,

hulp,

alles kan

waardoor

u

ge

daar

een

u

zegt

;

ma-

,

,

een

te

men

u

laat

betrekking

gemeente onder

ongelukkig

begeian

men

waarbij

blijven wijden,

nooit

komt

dien

gemeente ,

»Ik

;

Christen

of

nemen,

uzelf

ge

voorslag

een

worden.

Studien

of

,

,

mud.

willen

van

aansluit

vooroordeel.

en

oorspronkelijk Jood

geest

proef

haat

dan

is

Wel

mensch

bij den

woor-

uw

gesproken."

»Doe

zieh

mensch

menschelijke

hebt

ken

de

als ,

zij niet.

doen

,

het

zonde,

zware

een

jota tegen

duizendgul-

van

gij op het

uw

eerewoord

jodendom

te

schrijven." »Het gen

spreekwoord

brengen

dan ,

zegt moet

:

men

wil

het

men

het

den

mond

volk

tot

stoppen

zwij,"

378

antwoordde niet

maar

gij boos

,

mij

ge

heb

»Ik ten

mij slechts

dat

begrijpen

niet

waarheid

anders

ik

dat

Wie

zijn,kennis

en

eigen

een

waarheid

God

zelf

om

het

laat

,

godloochenaar

zijn,

te

zieh

waarheid

de

dat

toe

nederig

Gij zijt te

is.

deugdelijke een

menschen

dige geschiedkun-

de

dat

weet ,

^enig

bescheiden,

te

en

de

zijn.

zou

lotgevallen der

de

uit

leven

veeljarig

,

kunnen

zou

,

heeft

geput

absolute

absolutistisch

zij tiranniek

omdat

niet

wereld

jeugd

De

spreken.

u

de

in

zij

,

komt

lastgekwe-

werkelijkheid geen

in

er

,

bestaat

bestaan,

met

waarde

?"

mij opgedragen

een

,

,

waarom

maar

;

boord

aan

van

kan

persoonlijk

;

wil

voorstellen

zulke

met

mij spijten

werdt

mij

op

politiek middel

uiterst

een

mij toepasselijk.'t Zou

op

als

dokter

Is

»'t

Spinoza,

ziet,

ge

in verschillende

,

openbaart

vormen

»En

denken

mijn

Hem

»Houd

daaraan,

u

waarden

dat

ontsluieren

verder

jodendom

't

denken

niets

aan

ons

't

zij dat

van

ge

wilt

anders die

den

van

dan voor

zou

de

aan

zie

voor-

overtuiging

mijne

der

reld we-

het

in

openbaring

ook

gevoelen zijten waarheid

uwe

—

alleen

dit

ander

geloof

ons

ge

de

herinnering

de

tevens

hetab-

van

achterwaarts

al

;

was

,

ons

aan

tallooze

de

hebben

marteldood

den met

schaar

onverbrekelijke

on-

den ban-

,

zijn heiligdom in

Staat

moeten

stelt

alle ,

en

opvatting

eigen

verborgenheden

de

tijd

,

dan

Zij dat

een

opmerken

u

dan

kan

Messiaanschen

den

dergenen

die

't

;

in

dergaan

mijn

,

houd

maar

wijsbegeerte

geen

,

soFute

mij

geschiedenis.

der

reeds

dwingt

volgen."

te

deelt

" —

vreeselijksten

dood

om

hechten. wereldsch

Een

genot

godsdienst, te

verachten

zijnentwil te ondergaan,

moet

379

hij

niet

Wie

zal

.in

den

die bron

in

den

hemel

wraak

om

slechts

door

u

?

omdat

zij

bloed

? Het

van

roept

zusters

hun

gij schendt

; want

dat

zetten

te

zij

,

hebben

dwaling

een

bevatten

,

en

grafzerk

voor

waan

een

versteppen

broeders

hun

op

zieh

in

geworden

tegen

aan

,

voor

is

vermoorde

eeuwen

graven

band

vermetele

tijden troebel

vroeger

heilige

waarheid

hoogste

met

der

loop

uwe

zieh

der

bron

de

op-

,

geofferd." »Dat

ik

doe

beschouw

Ik

heilig;

heeft

hierin

zuiverst

tijd het

oude

de

de

in

»In

woont

strekt

mij

geheel

Zwakke

in

hebt

uit

ge

Toon

uwe

uzelf ,

dat ,

te

ge-

en

staan

zieh

vergaat

,

voortdu-

neemt

en

op

en

vorm

ge

de

voor

het

bedaardheid

waarheid

door

nooit.

uzelf

te

indien

moed

uwen

om ,

te

oflferen ,

Wees

juist

beheerschen en

laat

dezen

dankbaar

er

sta ,

de

ze

steen

geen

Uw

den. wor-

,

Werp

hebt.

op

geput.

zult

man

heftig

,

aan

de ,

groot

driftig en

gedronken

jodendom

kracht

Silva

de

»uwe

een

ge

krachtige

;

waaruit

blijf trouw

verleiden."

De

zieh

op-

,

ondervinden

vrijwillig

blijven ?

tijd

veroordeeld,

dan

achtend

worden

,

u

leven

geest /' hemam

verloren

naturen

bron

de

te

verjongt

onderpand

ten

tegenstand

kennen

ze

dien

na

te

geest

vergenoegen

groote

een

niet

nog

echter

geslachten

en

die

toe.'*

omvang u

zaak

godheid

vroegere te

vormen

blijfteeuwig

geest

rend

de

en

toenmaligen

den

voor

groot

,

menschelijken

van

als

wetten

zalig zijn zij

;

,

standpunt

met

de

Zijn alle volgende

tuigen? het

den

zieh

godheid

Heeft in

gehouden

de

schuldigt be-

mij hiervan

men

joodsche

de

geopenbaard

betrachten.

en

als

't is laster,

niet;

u

niet

voor.

pal tot

voor

alval

380

»Er

bestaat zuUen

»Wij

afval

andere

geen

als

vereeren,

u

die

dan

onszelf."

van

»

gij

bedwingt

u

ik

—

de

in

plaats/'

eerste

»En

ik

De

Silva*

uit ;

den

drukte

gelaat

s

zelfs

zijn oprecht

minsten

invloed

eindelijk op

verklaren."

mijzelf eerloos

zou

niet stond

geneesheer

De

Spinoza,

op

ontevredenheid

en

loftuitingen hadden

gemeende

uitroepende

,

verbazing

:

»

»Wee den

dat

dwaallicht lokt

l"

zieh

De

kunnen

zulk

te

hij

het

grond »Wat

u

dof

en

de

leed

innig

viel

uw

vroeg

riep Chisdai,

binnenste

reeds

houding

op

neder.

»heeft

alles

heffen

te

op de

onreine

,

doen

vergeten ben

Elieser

rabbi

van

Zoo-

hij zieh

wierp

zijn hoofd

mompelend

u

?

Spinoza.

zonder

heen

Chisdai.

kwam

te

laatsten

den

nog

,

niet

handelen

anders

treurende

in

hem

en

hem

Namiddags

hier

zieh dat?"

geschiedenis

doen

binnengetreden

was

eerwaar,

te

het

diep

was

ouden

den

,

's

zieh

Spinoza

hij echter

,

terwijl hij

,

,

aan

mocht

Kon

zette

!"

afgronden

oogen

ook

het

opdat

en

de

in

hem

verdriet

vertrek

voor

in

geest

hem En

een

beteekent

»Wee

ziel

uwe

moerassen

heenging.

weerstaan.

en

in

u

gemakkelijker

wat

verzoeker

den

deed

volgen.

Vrij

dat

en

het

man

in

nogbid-

,

stonden

tränen

;

worden

doe

God

ik

kan

,

omkeerde

digen

licht

verdwijne

ontroerd

dra

het

hij

,

Alleen

zijt verloren!

ge

u,

f

Kent

gij niet

Hyrkanos

?"

meer

»Ja wel; loofde werd

zijn

hij wilde

gebruik hierover vonnis

van

in

zijn overtuiging

een

den

aankondigen

gedaan totdat

,

wonderen

door

bakoven ban

omtrent

;

rabbi

niemand

Akiba

het

veroor-

staven

en

wilde

hem

het

deed,

382

?

^

de

hoorde

trap »Wie

is dat

zieh

hij

,

tweebeenig

Meijer,

vroeg

maakte

opkomen

ik daar

dat

monster

uit

»hij ziet

;

uit

er

voeten.

?"

tegenkwam

,

binnentredend

de

alsdegevilde

erfzonde."

Spinoza zijt ge

moest

op

zeide

kantoorgekomen,"

rechte

erfzonde

deze

»maar

aanhet

»Ditmaal

lachen.

uitdrukking

stokpaardje

uw

hij ;

deze

over

wilde

mij

in

joodsche

het

paradijs tenJgvoeren."

Meijer

hield

hem

vastigheid tegen kort

afscheid

daarop

Nu

joodsfche pausen

de

de

voor

maal

in

eenzaamheid

mogelijk

bezig ziel

geruimde

de

Waar

dag

verrast

hij het

dat

onderwerp

altijd, verstond

als

schielijk hare heb

»Ik zeide

zij in

onder

welke

»Ge misschien

had

loop

wel

een

aan

als

en

de

ge-

stormen

in

kon ,

zoo

vertrouwelijk gesprek

met

zieh

bij Olympia

dat

beiden

zonderling

van

ge duivels

vergiste

en ,

hun

gesprek

echter

u

mij versehenen

gezien?"

aan

zieh

niet Even

geweest.

ditmaal

de

kunst

beheerschen.

te

gesprek.

noch

was

ook

gedroomd

het

vergeten. ? En

binnentrad

van

monnik

op-

vriendsehappelijk

dan

haar

van

gedaante

gelooft

aan

aangebracht

zoeken

Olympia

nacht

den

behoefte

vinden

gemoedsaandoeningen

van

niet

,

hem

hij

,

hem

was

,

toen

waren

het

bepaald

hem

kon

troost

verbeeldde

Hij

Kerkefing.

had

dat

vond

en

gelukkig

een

,

anders

haar

hij tot

ging

deze

straatop.

met

anders

hij

;

wist

hij

heden

van

hij

zou

wie

bij

,

;

muren

de

,

hij

,

was

die

die

evenals

hij

toen

en

niet

zieh

hij

,

houden

te

vier

zijne

van

zijn geest

,

denkbeeld

zind

Spinoza

,

de

stand-

en

,

voelde

,

treden

te

op

ging'ook

nam,

eerste

kracht

onverminderde

met

voor,

,

mijnheer Spinoza,'

»Gij

moet

raden

zijt." engelen

en

hebt

mij

383

»Mis

geraden." ^

»Dan

als

»Ook

niet."

»Als

keizer?"

paus?'^

rabbi?

Als

ik

merk

»Neen

wel ,

Masaniello

stond

wät

tot

goed

het

muts

haar

stadhuis

het

vergulde

schip

»Medeburgers,

die,

evenals

op

kraaien

gafielvormige

over

neigende land

uw

ook

zeg

ik

boeken;

in

mijne

Ge

gelooft, heb

Hier

ik

die

opgehaald ge

uw

bleeft

in

er

zij

vleugels nog

dat ,

vereenigde

die

staan ten

uit

anders

moet

uit

uwelevens-

wantgekunt."

»gemoet,

van

eentonig

Dat

den

is

zöö

bodem

doch

zie^ 'twas groote

een

in

den

leeg; nu

menigte

en-

dage

provincien

hieldt

,

een

^ waarop

door

de

zeven

uit; vinnen

zijweg.

strafrede de

keerdet

hun

zonneschijn;

zee

naamt

visschen

tjilpend fladderden

en

niet.

der

verstandig spreken.^' Hierop

rüg,

viel

en

evenwel

volkssprookje zeven

zeer

glinsterden

veranderden

menigte

den

van

om

prachtig

alle

Dat

stom*zijn?

visschen

een

,

net

gij het

er

zie

achter-

en

even

»gij zult*'

het:

heet

en

mij uit.

voor

strijk het

leer de

Ik

!

dämmen

en

beperkt

even

en

Ik

dat

zegt,

,

leven

u.

voor-

tot

uitriept :

woont

kanalen

de

zie

,

uw

worden,

ik

;

klomt

Rotterdam

uwe

ik

zag

dragen

toen

boomen en

hemds-

de

Straten

en

van

der

kwast

Zöö

de

toren

schoorsteenen

gevels

hadt

ge

door

Erasmus

toppen

doorsnijden

zieh

strekt

den

op

zooals de

uwe

en

den

op

langen

gij tegenop

waar ,

bij

den

met

Joden

menigte

nieuwe

vischnet

ellebpgen opgestroopt.

ontelbare

een

vöör

de

het

met

Als

raadt.

niet

,

pikzwart

uw

op

boven

tot

door

geborduurde

roode

mouwen

u

mij versehenen

zijt ge

de

;

rüg

gij 't toch

dat

,

Gij

tegen

het

afgezanten

der

poortenjvan

384

stadhuis

voltooide

het

proVincie En

eenstemming

geluk

,

nooit

en

terugkeeren

zou.

in

wijsbegeerte

uwe

waterbouwkunde

de

iedere

van

over-

land

ons

van

,

hoe

men

den

hoe

men

het

kon

vloed

den

en

vruchtbaar ik

het

kon

in

beheerschen,

storm

hartstochten

der

stroom

en

dat

duidelijk

breken

den

door

droog

weer

zöö

uitgaan

met

was

het

gaan

gij uit, hoe

legdet

daarop

land

hen

achter

er

zouden

maken

alles

dat

en

droom

den

verdronken

verstond

best

,

Nu

begreep.

en

het

als

hij

,

is

Daniel's vroeg

hij

hij

daar

hij

niet

zonderling

toeval

gekomen

niet

ken

strijd?

houding meester

tot ;

hij

vrouw

sedert

costuum

omver

nu

maar

Omzand haar

hem,

wist

't Was

hijzelf niet,

een

paar

dagen

Masaniello

van

uit

,

vertelde

was

het

hij

omdat

gekomen

maakten

Olympia

dat

merkte ,

dit

kwam

twijfelingen

Allerlei

vrij-

voorgevoelens

ditmaal

aantrof ten

zieh

Kerkering

niet door zulk

met te

nu

en

deelneming

wäre

Olympia, hare

ondanks

omtrent

,

was

aan

,

hij ;

niet

zij

theorie

werd

,

de

dat ,

bijzondere

of

echter

dit wist

goed

te

hierheen

hier

het

in

too-

een

hebben.

te

eigenlijk

:

ge

verzekerde

maar

was,

zichzelf

dagen

gezien

is

stadhuis

het

Verstondt

laatste

weken

Wederom

Kerkering hart

hij

:

en

Olympia

maar

tegenwoordigheid

hare

vol

onphilosofisch

even

1

—

de

,

eene

er

nahield.

door van

zij in

had

al

maar

geesterij, op

of

Hij

teekenen.

wakker. T*

,

toe

er

hij bezig

was

te

een

duivels

kunst

verscheidene

inderdaad

weer

schreeuwde

en

des

ik

werd

gesproken

sedert

hoe

kind

een

iets

Spinoza

tierde

dat

Toen

soms

!

,

haalde. van

helaas ,

grauw

venaar

ik

ben

laat in

steeds

het een

inzag

bijzijn over-

dat ,

zijn smartelij-

opzichte bovenäien

opgewekt

zijner van

ver-

hem

vriendelijker en

385

vertrouwelijker zooals

meer

meende hen

Olympia

zeide ,

»Uw hebben

ik

dat

straks

is

afstand

een

op zekere

een

Toen

niet

verstand-

Baruch

ging weg-

:

bij mij geweest

overhaalde

u

dan

en

hem

tot

scherts

ontdekken.

te

Rebecca

zuster

nu

dezen

tenvijl zij

,

luchtigen

hij

tusschen

houding

omging

met

vroeger

zelfs

hield;

haaf

met

om

de

aan

u

wilde

; ze

rabbis

te

on-

,

,

derwerpen/* boog

Spinoza gelijk

dat

kon,

zijne

het

f Moest met

zu"ter

dat

had

trouwelijken I Wat

drongen

had

zou

hart

zij haar tegenzin

Spinoza's

wangen

aan

roeien?

te

tot

altijd vriend-

gekomen

wel

hem

?

denken

stond

knellende

en

nooit

't

dulden

op

het te

vormen

dat

haar

deze

,

met

alle

punt,

verbreken,

minachting

liefiie ende die

w^rheid wachtte.

hem

moesten

-Bleef

slechts

hem de

bijstaan waarheid

getrouw

in

den

alleen

,

hem

afkeer

werden.

beschouwd De

hij

zou

doorge-

ingeboezemd.

,

maar

ver-

Waarschijnlijk

afkeerig gemaakt

gloeiden. Hij

en ,

een

op

Olympia

tot

was

had

en

gevraagd nooit

,

haar

van

hij

toe-

—

en

hem

wie

met

Doch

gevoel

een

opgegroeid

was

gestaan

deze van

uit

vervuUen, —

zijne uitverkorene

alle oude,

familiebpinden

strijd

gekheid

kwam?

zijne familiebetrekkingen

van

hart

geheele

mo-

plaats had

.eerste

,

naar

voet

de

ander

een

was

omgegaan

heerschzuchtige Rebecca,

jsn

allerlei

en

tot. haar

trachtte

hij

beschroomd

slechts

had

het

was

,

,

schappelijk

haar

verzoek

een

wie

met

in

niet.

niet

hij bij zichzelf

dat

Mirjam

.de

dit

hij verlangen

kon

gaf,

verteilen

droom

hem

en

medegedeeld

hoe

Hoe

,

naaken

dat

haar

hem

ze

hoofd.

het

zwijgend

? 25

VIERENTWINTIGSTE

HOOFDSTUK.

DE

tallooze

Een

bevrijder

te

smeekte

en

den

de

vouw-

hun

van

gang

keizerlijkeheraut Gods

strijder voor

blinkend

in

Straten,

den

de

volgde

ruiters

de

Heer,

liep

hem

door

omstuwd

woord

bedekte

Vooruit

zegenen.

rijksadelaar;

den

met

menschen

menigte

banden

de

de

BAN.

stalen

kuras

en

,

En

sierlijkenwapendos.

klommen

denvergadering

wen

gelukkig

zieh

ieder

werd

hij

toen

en

;

hij

triomf

in

zeggende

stem

de

op

:

Straten

wiens

en

oog

,

kloek naar

begaf

zijne vereerders

,

zieh

verdrongen

hij zieh

toen

hem

dapper

en

huis

den

trok

pere

kampvechter

in

Moeilijk zichzelf over

zenden rondom

te te

is

voor

het

den ,

vereenigen het

duizendvoudig

hoofd

doorstaan,

verhief

zieh

die

Worms,

naar

strijd tegen

de

goddelijken

dwang

valt

een

dragen."

u

,

vrijheid des

smartelijk

strijden en brengen;

de

aanschou-

,

banden

Luther

Maarten

1521

achtte

en

strijdhad en

sten-

dakenen

mögen

,

7.66

de

vensters,

had

gedragen

zijn de

»Zalig

op

de

aan

de

naar

en

het

dap-

woords.

gewoonte

hem

bij

buiten

naar

,

maar

zieh van

de

deelnemende

gelijk een den

zijne^racht.

gloriekroon,

strijder Moet

blikken

en

van

als het

vermeerderen

hij bezwijken,

dan

duiwäre,

ook weet

387

3iij

niettemin

^allooze

dezelfde

gedachte

anders

eenzaamheid het

In

alleen Joor

is

zieh

bezielt

niemand

Benedictus

begaf

vergezeld

door

de

eerloozen

een

op

strijd

Spinoza

niemand die

schuw

gegroet

,

menschen

geheel

»Jacobshuis ,'*

Synagoge door

zieh

hem

,

herkenden

den

stoutmoedigsten

heid

van

denken.

kampvechter

Hij kwam

de

voor

niet

de

om

bezit

stellen

te

oude

een

van

wereld

haar

:scheen

berooven

;

In

de

rabbi

Saul

Morteira

verhief

zieh

Baruch

hen

!

Wij

zijn

Zweer

in

ons

recht

hier

naam

gestoelte

waar

vier

op

Isaak

;

rabbi

;

moest

Rabbi

staan.

Aboab

:

bijeengekomen oordeel

Spinoza

,

spreken.

willen

te

hun

op

Spinoza

sprak

en

Binjamin

ben

hij

;

oud, goed

voorzitterschap

blijven

zijn zetel hulp

het

dan

hem.

nevens

van

van

Gods

»Met AI

zat

steun

rechters

tien

het

nam

afstands

schreden

niets

de

zaten

Aboab

vasten

wet

handhaven.

te

Synagoge

Isaak

haar

van

hij wenschte

want

vrije denken

het

van

integendeel

vrij-

nieuw

op

geschreven

,

,

goddelijke

,

het

hem

;

,

in

in ,

bereiden.

te

Amsterdamsche

de

ontweken

het,

voor

jaar 1667

naar

hem

blijftvoortleven.

geheel

de

die ,

harten

Hoe in

dat ,

om

over

,

recht

en

te

,

den

van

almachtigen

God ,

dat

niets

ge

zult

en

dat

Heer

"ie

u

»Bedrog woordde -als "ie

ge

jk

ken

Spinoza.

gemurmel

uws

»Ik

de

zal

mij

volgens

het

harten

en

verhief

wilt

zieh

leugen aan

uw

is

ver

reglementen

onder

verbergen die ,

zal." van

mij,"

ant-

uitspraak onderwerpen,

goddelijk woord de

of

onderwerpen

verkondigen

en

niet

loochenen

uitspraak

mond

onzen

gijmij oordeelt

Een

de

aan

u

door

ingevingen

aangezicht

ons

voor

het

en

der

Sanhedrin

niet

volgens

rabbijnen." ; het

ge-

388

voelen

Ayeigering,

deze

delijk

beladen

verdorvenheid

het

door

niet

God

tegen

onttrokken

verboden

van

niet

u

ge

haam

heiligen

den

? Welnu

ontheiligt

verborgene

zal

dranken door

ken wer-

geloofsgemeenschap God Wie

:

openlijk

,

hebt

:

en

sabbat

van

geschreven

Staat

er ,

de

ver

vermetele

den de

aan

»hoe ,

spijzen

niet

ge

hoog-

SaulMorteira

hij

Spreek,

gaat.

? Hebt

? Hebt

en

gelasterd het

gebruik

gezondigd

ontheiligd

in

zijn hart

van

den

met

Rabbi

," zeide

zien

ons

door

onvoorwaar-

omslag

worden.

moest

»Laat

stilte.

verzocht

gij

verderen

,

banvloek

sten

rechtsbevoegdheid

zonder

erkennen

te

reeds

aangeklaagde

,

hunne

om

de

dat

bijna algemeen

was

zijne

en

den

wet

Gods

naam

daarvoor

straf

de

ontvangen." ontstond

Er hief

hij

»Ik om

oogen

kan

mij

heen

wonderen

kracht

bestaan

door

vallig

te

van

ging

zal

dat

ik

wankel

niet

ik

als

hebben

kan

geacht

met

velerlei

Zeker

worden.

en

in

het

in

mij

als

het

alleen

is

alle

opzichten

goed

beschuldi-

de

Gods

in

omdat ,

de

natuur

iiuttigvoorden

en

mensch

bewijs

een

geschonden wet

u,

welge-

hoogste

tegen

goed

wijs

'

natuur

mijn geweten

dag

een ,

,

mensch

ii het

bezwaarden

zorgen

rüsten

heilige

de

de

tegenover

en

dit

verdedigeh zou

en

wijs Gode

beschouwt

—

:

menschenhart

sta

andere

dien

sabbat

misdrijf tegen

den

elk

in

hier

ik

een

op

alleen

mij

ik' den

een

väh

die

toon

,

,

te

;

oproepen

,

God

tot

doen

,

dit

zeven

Dat

le'ven ; dat

liefde

Ik

e'rken.

die

u

beschuldigt

niets

mijne

öptfhbaren

,

itieent

van

getuige

en

kalmen

op

Thans

zieh.

vöör

zag

teekenen

en

getuigt.

aangeklaagd

mij

hulp

tot

de

Gods

Spinoza antwoordde

en

op

geen

zieh

moet

van

de

stilte.

een

bövendien

daar

de

de

van

waarde

,

bestaat

in

de

vrije

toe-

390

deren Slaat

God

schijnt

lende

»Hebt

mij

ik

dat

niet

,"

de

»Hiermede

het

God

in

heid

denkbaar

den

bijbel

niet

zonder

slechts

begrensde

zichzelf

hij

,

wil

beoordeeld

denken

kan

gij.Wordt

er

groot-

een

in de

uitgebreidheid

den

niet

is

uit

zieh

door

en

zijner waarhe-

grond

de

volgens

worden

zegd ge-

?''

dan

alleen

—

verkeerde

bevat

en

niet

ge en

vereeren

uit,

hem

hebt

—

genoemd

hij heeft

worden

in

te

bijbel ,

het

kanontgaan."

God

van

meer

een

de

waar,

verklaard

van

niet

onvolmaakte

wezen

»groot"

,

't Is

vele

God

ik

meen

bezie

hem

de

tegen

!

moet

heilige Schrift omtrent

ge

,

die

Chisdai

voer

*t herhalen

ik

dat

u

,

gezegd

dat

denkbeeiden

den

mensch

een

met

,

dat

zelf

medelijden

ik

dat

beweert,

volgt, zijn eigen gedachten

,

ruimte?

heb

—

Ge

zegt?

,

ge

»wee

hiervan

Esra

weten

wetten

spreekt

Bileam

van

,

heb

te

ezelin

?*

aanklagen

daarover

mij

ge

de

waar

op

Ebn

wat

gelasterd

niet

kunt

hoe ,

plaats

de

ziet,

en

heb

gespot

deze

maar

wetten

vaste

evenmin

,

banden

aan

kan

niet

dus

en

geven

leggen.

het

moet

en

vinden

De

die

rede

ons

minder

zichzelf

uit

godsbegrip

waardoor

goddelijken

van

tot

men

bijbel zelf

hij

een

die

vöör

getuigt als

erkent

godzaligen de

de

hemel

die

in

dat

opklimmen datwij zeer

kracht

tijdelijkvan men

en

zou

zeggen

het

ons

,

zelf in zich-

en

leven

komt. daar

rede

onze

ook

geleefd de

wie

halen

de

zelfs

en ,

van

is

niet ten

ons

voor

het

mannen,

hebben

»Het

:

zal om

bij

wetgeving

optrad :

is,

,

Sinai'

op

putten

van

onderstelt

waarheid

,

lieden

wandel

recht

,

slechts

ren,

heilig

dit

openbaring

van

ge-

oorsprong

godzalig

een

,

De

God

van

,

te

ons

Mozes in

den

hemel hoo-

doen

,

het

betrachten

nabij

;

in

uwen

Maar

mögen? mond

en ,

in

dit

woord

uw

hart

is is

u-

het ,.

391

het

om

hoogte

de

op

betrachten.*'

te

Smai.

de

hebt

»Gij teira

»wee

;

het

ge

!

u

wilt

Rabbi hoord

de

epicurist Alle

:»Dan

of

verkiest

wordt

»Weerleg Gij

woorden.

ben

wilt Hier

niet

mij treffen

Ik

voldaan

roeping

zal

ik

genootschap,

en

zal

u

:

wilt

aan

de

wordt

op-

over

wel

uw

u

te

zal

,

waar

uwe

dat

toonen ,

dat

met

het

kunt

rechte

niet

ge

onbe-

mijne gedachten geen

,

aan

^erroe-

antschriftelijk

u

Synagoge

ik

nu

slechts

alles

waarheid

de

ge

,

een

Spinoza

ik

uitspreken

heb

om

hoorbaar

een

banvloek

zwaarste

afgezonderde

;

wereld

kan.

met

dientengevolge

u

verstand*en

wilt

en

onderzoeken

geheele

deze

?"

deze

verstaan,

de

de

dat

verdiendheeft."

,

in

aange-

mij ö^ns,

met

Binjamin

aanhooren

niet

mij

kalm

,

het

door

mij

te

Spinoza.

herroepen

die dat

mond

:

,

uitgesproken

vooroordeeld

tegen

Baruch

ge

,

den

dusver

hierop

godslasterlijke gezegden

gelegd

," riep Mor-

verstand?"

Gehenna

der

voortging

onderwerpen

buigen."

u

in

het

tot

door

verbranden,

woorden

,

boetedoening

voor

moeten

zijthet

antwoordden

u

haar

:

straffen

ik

mij

beroepen

alles

allen

Gij

Aboab

vraag

uwe

voor

had

zwaarste

waarop

,

mij

1

aanwezigen

Amen

pen.

vol

is

ik

ligt

mijne zienswijs

u

," antwoordde

kunt

ge

opstaande

,

maat

hoofd

als

hier

weerleg

;

Baal,

uw

Aboab

ik

asch

tot

heilige

met

ge

riep hij

nu

"De

ge

haar

,

Isaak ;

had

,

hem

»Verplettert

zal

dan

tong

uw

waagdet

1 Wat

nemen

wil

rede,

onze

goddelijk denken,

heilige Schrift

de

op

In

14).

—

uiteenzetten

verstand,

u

12

v.

zuiver,

dingen

het

van

30

onbewimpeld

en

hoogere

middel

dat

het

van

Openhartig

over

(Ex.

banvloek

gereditelijke ik

niet

op-

optreed

gelooftevens

de

392

waarheid

meent

bezitten

te

de

maar

vrijheid

,

is

heilig

hier

hebt

zal V

nieuwe

te

ik

u

Eene doch

Rabbi

Saul

Morteira

geluid

De

heilige

van

hunne

perkament

kan

dus

u

Isaak

het

vraag

de

de

lag

blies

en

den

en

las

naam

van

zöne

Zijt in

l"an

der en

beide

het

van

Ophanim.

hooge

Zijt

in

den

ban

der

van

gemeenten,

uw

zij ster

een

daar

kleinen.

van

u

op

smartelijk

Krankheen, huis

als

aardsche

heiligen

Seraphim',

rüsten

,

rechten,

der

plagen

Heeren

des

Binjamihs

den

grooten

Aboab

Isaak

Heer

in

Zware

aanwezigen

rabbi

Zijt

van

borgen ver-

zoodat ,

weergalmde.

alle

ban

Uitgesloten

op

geweif

den

der

rabbi

stonden

,

ban

En

anders,

«doek

het

gedaan.

ban

grooten den

malen

drie

er

den

't hemelsche

Van

üw

niet

een

:

,

den in

en

op

Baruch

Zijt gij

Zoo

kunt

onder

die

van

geopend

hand

Zijt

gij

met

zijn mantel«en

schophar,

zitplaatsen

In

ook

gebouw,

antwoordde

,

werd

»In

gansche en

op

maar

alle hoeken

in

ter

oogen

verscheurde

Aboab

arke

het

in

niet.'^

hem tot

doodstil

niet;

greep

'

male

derden

ten

?"

Spinoza

»Ik

vöör

Aboab

rabbi

donderde

dus

tweeden

het

was

hief

vloek

ik

en

!"

herroepen

Stern:

—

,

seconde

vaste

eens

—

"

aanbreken

»Ten

ge

daarop

.

mij

ge

uitdrijven

wederom

verstom

zooals ,

,

gemoet.

wilt

:

mij

ge

,

dag

»Leugenprofeet

hem

ook

opgenomdn

een

er

Wilt

onschendbaar.

en

denken

van

,

en

fei!

drakenhol

ginds

verschiete

!

,

;

nam

een

39B

Moogt £n

de

have

over

die

ergernis zijn

tot

voedsel!

slangen

vijanden

uw

En

menschen

lijk der

uw

Dat

de

ge

juichen!

u

deel

uw

is

,

Valle

de

Mögen

deurien eens

Moog

Michael

door

vervloekt

Door

de

des

En

hei

Göd

zeventig geesten konings

zegel zartok.

als

bende.

Korach's

sidderen

met

!

grooten

grooten

groote

ter

hebt!

geesten

den

der

Onderdanen

Vaar

verduurd

alle

dobr

namen

het

siddren

Mescharthel.

en

Wees

Met

gij

!.

Gabriel,

en

Raphael

'schreien

nakroost

dat

vervloekt

!

vijanden

kinderen

leed,

vreemden

van

uwer

't late

het

Wees

hand

uw.

nog

Van

de

in

eens

Voor

,

beven

met

en

,

Scheide Gode's Als

In

stiikken

Van

's

de

Waar Worde

u

plannen.

uwer

verhef

Israels

graven

graf

geen

Deze

banvloek

Over

Baruch

prijsgegeven in

En En

met

met

zijn

!

aldus

'tgansche mij zij Gode's zegen

,

Binjamins.

zone

in

,

sterfuur

uw

onteeren

kome

,

Doch

liggen

gegraven.

haar

anderen

Mpgen

deel,

zij uw nimmer.

u

huisvrouw;

uw

u ,

vreemden

de

Aan

doode

mela^tschheid val

uw

lichaam!

uw

geworgd

Achitophel de

van

eens

gramschap

Gechsi,

Zij

ziel

uw

volk

Israel

van

vrede

eeuwigheid!"

,

!

,

394

Hierop haar

rolde het

zal

al

hebben

vrede

29.

19

v.

wandele

zegene

^

»En

:

vloek-

dezen

zeggende

,

schoon

ik

20)

,en

van

zieh

arke

heilige

de

woorden

de

zijn hart

in

,

ik

uit

(Ex.

:

hij hoort

als

hij nochtans

dat

Thora

de

las

en

open

geschiede

eed

rabbi

de

nam

den

naar

:

boo-

,

mijns harten

zin

zen

verslaan

Neen

l

heftig zal

maar

door

hem

niet

dronkenschap willen

rooken

Heeren

des

toorn

man

en

die

boek

dit

in

geschreven

zijnen werd

gens

uitdelgen

naam

Thora

de

de

schophar

tot

Spinoza

nogmaals

waarna

zieh

wezenden ,

vloekt

spuwden terug

toen

hij

deze

uitgang

,

uit

of

betreden

steen

dat

de

en

00k

vrije mensch

een

Büiten

de

Vries

de

die

hier

hem

,

gevallene

gehoord

mishandeling

gloeiend

zöö

en

Toen

Spinoza

jammerklachten

de

meer

Gods

"

Ver-

der

zijn ouderlijk

huis

zusters

hem verliet»

ingang

tempel

een

daden

Zij

tot van

toonen^

tegen

rabbijnen gelaat

en

greep

het

in van

hem

en

voor-

mogelijke

een

bescherming hun

vriend

volgden

zij

vasthield.

voorbijkwam tot

Meijer

,

hadden

gezien. Zwijgend hand

Allen

is ?

hem

opgewonden

zijner

de

hij Oldenburg

zij het

zijn

aan-

van

Synagoge

heiligdom

opwachtten.

hadden

schreden

uitwendige

tempel

zijde

terwijl Oldenburg

hem,

de

nooit

Nog

nemen.

door

wilden

en

de

van

hoofd

ontmoette

synagoge

:

uitgang 1"

uw

vier

hij nooit

zou

,

alle

en

zeiden

zij

oude

het

geblazen

,

,

weken

en

Vervol-

teruggebracht

wendende

opgeheven

met

worden

nieuw

werd

vervloekt

en

grond

den

op

Zou een

ingang

zij uw

arke

heilige

de

in

Heer

de

en

denhemel."

onder

van

alle

leggen

,

,

zal

;

zijnheete

en

zijn

te

vergeven

zieh

zullen

hem

op

,

vloeken

dorst

,

dien

ijver tegen de

de

zal

Heer

de

!

den

om ,

door;

,

drongen hij wist»

395.

dat

thans

ze

bitterder

tränen

hem

over

dan

stortten

in-

,

dien

hij gestorven

Nu

terwijl hij

,

het

maar

het

wat

hem

breken

het

wäre

treurigste

breken weerskanten

tigd

welks

"En

te

Zöö

hier

drie

het

in

er

bij

elkaar

boek

groot

zeer

schouder

Spinoza' s

wat

niets

het

hart

al

had

hij

geleefd,

hem

moest

zoo

buiten

lang

reeds

een

hem

lang

gedreigd

lang

ook

verwacht

en

is

de

smart

Geen

geluid zacht

een

in

en

woorden

paar

het

toch

oor

had

met

een

tot

joodsche

deze

barsche

en

gefluisterd.

Hij

omging,

want

uitzetting als

nadat

deze

Meijer

was

hoe-

slagdääris,.

anders. eens

beweging

,

ver-

gemeenschap

bittere

geheel

afwerende

Meijer

de

Slechts

vernomen.

hiermede

sterfgeval treffen; als

nieuw er

de

hebbend

voorzien:

weer

werd

toch

stil dehand

meedeelen.

zijn vriend

van

ook

dat

hij hem

,

den vrien-

,

had

wilde

als

drie

zaten

Oldenburg

niets

grootwas."

zij zagen

want

,

onze

zeiden

en

zeer

hier

,

was.

ons

gebiedt,

ons

smart

Ook

Job.

vemie-

en

herdenking

bij hem

zijne kracht

van

in

er

en

zijne

gelegd

hem

en

moedde

dat

van

—

zaten

spraken

en

smart

beschermen

vrienden

ver-

dat

deze

uitgewischt

vervult

vergeten.

zij zagen,

want

Staat

de

tot

nemen

zijne

hem,

schrik

angstigen

met

en ,

beginnen.

wel

onwillekeurige

,

hechtten

,

leven

ons

van

worden

moet

toevlucht

op

deel

verleden,

een

onherstelbaar

het is

deed^

hijdubbel

moeten

te

bij

gewaarwording

een

dikwijls

tot

nieuw

geliefde betrekkingen

van

met

herinneringen

op

,

daarvan

voelde

werd,

eenjeugd,

dierbare

,

De

ontrukt met

zooveel

als

vrijwilligafstand

meer

geweld

te

zieh leven

niet

met

zegt,

waaraan

hfct

wäre.

hem

burg Olden-

zeide van

de

band

vluchtig

namelijk

iets

geneigd.

.a96

het

voorgevallene

moeite

waard

beschouwen

te

was

er

te

over

praten

,

bespottelijk.daglicht Spinoza en

zwijgend

aan

de

lippen

Eindelijk

en

hield

in

een

bedekt.

vrienden

Zijne het

op

voorhoofd

hem

dat

woord

eerste

hem

zagen ,

komen.

zou

hij

neen

alsof

zeide

en

op

tegenwerping

hij een

,

zuUen

ze

,

vol

haat

niet

mij

,

bitterheid

wrok

en

vloek willen

is

liefde.

nog

mij

,

stel.

hen

niemand

laten

Ook

varen ,

afschrikken

ieder

willen

Ze

ik

dat

dwingen

tegenover

,

ze

het

:

»Neen

deze

zelfs

en

verzonken

wachtten

zag

beantwoordde

vol

hand

en

de

nauwelijks

stellen.

te

gedachten

de

met

oogen

over

in

zat

het

alsof ,

zieh

die

straffen

en

hunne

aan

,

onttrekt.

gemeenschap wenschingen lof

den

En

Doch

!

die

't is

ontzettend

waar

zoo

uitgeplozen

bestaan

moeten

vervloeken.

doen

Ze

ook

er

ben

dan

kunnen

formulieren

ik

mij echter ik

Zoodra

veranderen.

aturen

voor

,

het

door

mij

niet

haat

gedachten

van

hen

tegen

laat be-

leef enhandel.

die

nietmeer,

iemand

zijnom

,

te

termen

vaste

er

ver-

Neen,

,

ik

mijzelf blijven ;

wil

wereld

»De

gezonderde zenden

Er oneer

is

zieh

zal niet

weerhouden,

troepje rabbijnen,

vergelijking

dan

die

in

wereld,

een

waaruit

uit

ze

te

af-

een

? Ze

wereld

de

van

bcillingschap naar is

mij heerschen."

over

veel

die

verbannen."

u

,

»Van

in

in in

wereld

een

,

schooner

en

de

Meijer

synagoge immers

u

grooter

kon

beteekent

»Wat

roepen.

ik

! ?"

niet

uw

die een

der

voorbij."

standpunt

wereld

heb

hebt leeren

tijd geweest geheele

ge

wereld

gelijk

genieten

,^at voor

eer

of

mij

en

oneer

was.

bedenk

maar ,

dat ,

heb

leeren däar

Doch

de dat

lijden. eer

is

of nu

VIJFENTWINTIGSTE

HOOFDSTUK.

HET

hetzelfde

Op

AANZOEK.

dat

uur

Spinoza

,

de

sloot

koster

gekleede

zijdeur

een

traden

mannen

betrokken

de

gelaat Ende

den heb

»Ik

voel

alsof

ander

koud/*

het

kleed

dat

het

het

besluit

van

»Die

en

bleek,

een

; het

lachend

waren

hiertoe

tot

een

ge-

,

afzwoer

verlangde

woord

heeft

beschut

geknield lag

hart

mij

heb

»en

als

het

in

en

het

oogenblikken

niet

meer

werd

kon

en

't Is

uitbrengen.

,

uwe

ineen

wäre

oud

mijn

en

goed

,

vrijstaat,

veranderen."

te

»is

met

een

laatste

," antwoordde

zonderlinge gewaarwording

Ende, lucht

daar

geloof

laatste

de

in

ons

de

net

; twee

,

het

kromp

,

nauwelijks

dat

ik

geheel vergeten

opgenomen ik

Toen

is.

de

mij

,

hoewel

Janskerk

opgeruimd

begon

,

jnij ontrukt

St.

buiten,

naar

verliet, ont-

synagoge

Kerkering.

en

het

de

van

,

van

de

niets

anders

invloed

de

bijzonderen

uw

van

dan

de

van

toestand

die

uw

van

den

kille

kefk-

bloedsom-

,

loop

stremde.

dien

ze

is

Kom

met

mij mede ,

in

beschouw

ons

andere

daar

weigeren

en

voor

heilige huisjes vrij voorts

de

mijn zieh

zoon

alleen

; de

wijn

,

behouden ,

wat

geheele zaak,

beter zodals

te

krijgen.

gij terecht

En aan-

399

als

merktet

v^rwisseling van

een

,

als

het

mode

de

voor

hebt

; ge

bruiloft

uw

u, zoo-

uitgedost

,

en

is alles/'

•dat

Niettemin

ieder

dat

hem

met

Icerk

achter

zieh

oog

kregen

het

in In

gebeurd

lieten

tuur"

zooals

kwam

schertste 2ich Van

den

wenschte

te

zieh

wat

ging

hij naar

haar

,"

onder "En

dan

goed

af

komst

te

Het

en

dan

te

leeren.

den

deze

alma

mater

werd

Kerkering

na-

zult

mij

moet

op

bed

of

weenen

In

ieder

dat

achter.

alleen

»ik

misschien

wel te

gevaarlijke dat

weten

,

zijn pruik

er

aan

achterlaat." en

te

groot te

om

geval

is

om

,

tooneel lachen *t de

; er

u

Heb

ik

Olympia.

vroeg

verontrusten

zijn

eerste

?

waarom

verloren?"

te

ik

,

loopt

Of

medespelen. —

dat

moeite

zal

wagen.

Ze

zuUen

alles

te verbeugen.

over

de

toe-

waard ,

lijfen

zij

Onmiddellijk

lag.

binnentredende,

waarheen

een

haar

,

troost

een

onnoodig de

die ,

hij

dat ,

antwoord

ten

bij haar

lastige,

weten

gij

en

ontroering

zeggen

Kerkering

hij,

niet

,

om

laten

en

vertrouwen

uw

u

terug.

druivennat,

vurige

,

Ik 't is,

voelde

zeide

niet

behoeft

Ende

Waar

der

ontving

bescherming

plotseling »Ge

doch

't Is

ik

mag

den

gemaakt.

,

een

goede

Olaus-

,

kinderachtige

Olympia

toe

ondernemen.

reis

er

St.

zijn wangen

op

het

de

had

had

onverwachts

moet

door

over

spreken

kind

Van

voorzette,

,

ongesteld

»Mijn

de

geneesheer

noemde

meester

Ende

wat ,

van

moedermelk

»de

lezen

heen

,

mede

hem

van

kleur

den

van

hij het

zelfs

woning

de

opgewonden

wat

weer

de

en

zieh

om

beiden

toen

,

doopeling

nieuwen

Eerst

was.

studeerkamer

de

zijn gelaat kon

op

,

blikken

schuwe

Kerkering

wierp

meende

^n

u

meebrengt

kleeding

zijn

ondervinden,

400

Lucianus

dat

opwekken,

hunne

ook

als

als

vader

heb

iedere

tot

tot

u

dan

luisterde

Olympia

haar

van

luid

dubbel

die

Zie,

dien

met

mocht

u

spreken.

kwellen

op

kleed

en

verbazing

met

vader,

klonk

staarde

der

den

opgeruimden

haar

in

het

parelsnoer

dat

Heeft

hij

laat

en

heeft

zendt

u

dan

dat

hij

,

meer

bodem

den

paarten op

er

vriend

onze

zeggen

,

dit

»Hij

iiiet

zeker

was

gedacht,

omdat

hij zijn

,

heeft

afeweren

moet

al

dit

[hij

maar

;

gedaan in

protestantisme

testeerde

Dat

deed.

ooit

had

Ik

geschreid?

mij

om

vaderlijk geloof

zijn lrefde."

-van

moeder

liggen/'

hij

noeg

zij.

zijne

van

vergoten

u

om

kamer

stille

verwonderd

vroeg

zijn morgengroeten

zee

:b

dat?"

bruidstooi

»Deze

tränen

aan

overreikte.

beteekent

»Wat

met

ben

sierlgk

even

u

naar

stem

-mens

en

hij haar

dat ,

u

ik

:

,

aan

stoi'cijn

,

Sta

gij.

thans

Zeg

aan.

mij

Ziedaar!"

wij.

toon

pak

lichaamspijn

krachtiger als

beste

mijn

Laat

verneinen.

vriend

Doch

goden.

,

ik

dapperheid

tot

sombere

bijzonderheden

in

oogenblik

een

nu

alles

ge

iemand

als

goed

even

zult

later

Democritus

en

In

dat het

was

nog

ge-

daartegen

pro-

bewijs

een

u

schenkt

Kerkering

Er

hardnekkig om

aannemen."

onXe

mijn kind.

,

hem,

deed

het

en

ge

te

geven

lius Corne-

mij mijh

tenig." »Heiaas,"

riep eefst

en

haar

hief

vader

het

Olympia,

lange,

"na

ze

het

gelaat

aan

ongelukkig. Mijn

weder

wien;

waarom

liefde moet

op

het

kussens

pogingen

snikkende ,

behoort ik

de

vruchtelooze

,

allen

in

—

dan

ge

weet

nogmaals

:

»

We

bergend; ver-

van

zijn

het, vader, herhalen?

401

Spinoza

niemand

en

weerkeerig

zooals

Van

en

hij bemint

en

verheven

zijn groote

Een

geruime toen

zijner dochter. Hebt

zieh

sloeg

Ende

neer;

heid.

lief,

ik

mij

geest

,

een

liefhebben."

den

voorhoofd. op

slechts

,

kan

vrouw

heb

anders

hij zieh

zette

elkaar

ge

wederom

,'* hernam

»Olympia

liefde

uwe

het

ging hij peinzend

poos

hij

vertrek het

naast

mij de

»zeg

,

het

vuist legen

gebalde

de

met

bed waar-

?"

bekend

»Ja/' »En

hooptet gij

»Natuurlijk. Hoe als

gij

vooroordeelen

alle

kanten

dat

wat

niet.

bezien.

ik

als

gaat

of

eene

ongeloovige

andere

verdienen

hongerdood

bewaren

zoudt

een

echter

zieh

»Vader,

er

ge

altijdnog

liefde

wijsbegeerte

de

de

vijand

in

is

dat

is

hoe

niets hard

in

en

geval

te

ten

voedzame

een

zijtge

in

niet valsch

,

't Is

,

er

klaar

lets

den

voor

dan

is

gij zoudt

water

brokkelen

kunnen

,

spijs oplevert. Uwe

hiermede dan

alle ge-

geven

minste

niets

ge

Joden

sprake

er

slijpen en

u

wis-

werken,

te

zaken

philosophie

uwe

de

door

nu

als

tegen

zou

de

geestelijkenvan

hand

andere

en

Gij weet,

en

,

les

;

?

worden."

Hij

niet.

elkaar

leven

toebehoort."

de

en

zaakeensvan

,

,

Uwe

willen

ge

academie

verstooten

of

bij kunnen

zouden

wij de

onderwijl glazen kunnen

orgelspelen

hadt

in

gemakkelijk

zoo

hij zou

met

wat

zoudt

gemeenschappelijken

waar,

laten

mij eigenlijkniet

loofsbelijdenissenreiken den

Maar

professor

zou

de

aan

een

vrijdenkt

zoo

?"

onderstellen

Waarvan

bezit

»Spinoza

»Dat

die

iemand,

van

kunnen

ook

ik

,

künde

men

zou

,

heb

»Die

?"

aiijne toestemming

op

tevreden

syllogisme

kinderen

laten '* —

I*' 26

stellen.

402

ben

»Dat

ik kan

hoewel

niet

ik

als

enkel

door

zulke

in

die

u,

liebben

deren

laat

genieen als

sferen

hoogere

leeft, die

omfladderen, barbaar

een

ik iemand

begrijpen, dat

»

waar

voorkomen.

moet

been-

noch

merg

u

ge

Gij

hebt

kan

't

,

de

vraagstukken

eeuwige

wereld

der

bestaan

het

hetlotdermenschheidenvan

van

ontraadseld

wel

wat

nu

als

schden u

dag

dag

op

cmtbering »Is

te

dien

ten, "Ge

waarmede

gij tot mij woudt

hem

tot

spotf"

hebben zin

ik

is

vader,

haar

zal

Maar

mij niet

er

's menschen

als

meesmuilen,

en

zullen

Zie

ze

als

zitten

wel

daar

die

Jood

arme

"milie

is

zieh

verstooten

den

ik

hij

kan

hun

werkelgk

haar

hebben

stand

is

zullen ze

en

ze

vroeger

had

van

totdat

verder en

in

onder zag

op

over

straat

ze

heen zelfs

;

haar als

dan

uit oogen

de

der

fluisteren neer,

:

en

zijn

zijneigen had. indien

:

afhij vrijwillig

zou

,

gaat? zou

zijdenken

,

kerk

ons

leus

ophalen

ontfermd

hem de

ze

door

geloof

elkaar ze

hem

zijn vroeger

men

blijftschände

ziet

over

geven

liefgehad

;

aanstaan

u

neus

die

niet

ongelijk

gedaan

hebben, dit

geen

het

,

,

En

verzetten

,

gaat

,

,

zal

moogt

altijdmijn

is

hoe

:

met

ge

zeggen

i

getroos-

»ge

tegen

leven

kennissen

en

wanneer

f

bUjven

het

vriendinnen

uw

ge

bedenk

spreken

zou

,

geweest

geen

Olympia.

vroeg

,

's menschen

mij gaame

antwoordde

gelijk,"

man

ik

die

ontberingen,

bitteren

hebt

wie

voor

isl**

kalmte

de

beminnende

die

schepsels,

,

Verdienen

oplossing geeft^

ter

och,

en

voorbeeldige

groot

de

dat

vraagstuk

bestaan

dageUjksch

eigen

uw

elkander,

zijn zulke

zielen

en

nieuw

een

beminnen

zielen

Uw

lot

eigen

uw

,

u

,

,

en

bände;

wereld. Hoe nu

niet

want

En trotsch

heeft

wacht ge-

ze

dan was

niet

403

al

geworden

haar.

met

ik

dat

besluit

geest,

e^ne

en

aarde

vermag hem

; dat

kerk

?

Hij

te

over

moeite

•

zal

En

ZÖ6

verlaten

dat

ge

daarvan

op

niets

het

in

daartoe

dat

heeft

de

en

dit

dat

dat

verlangen, hij

begeert sieraad

liefde.

uwe

lippen

tegenover

uwe

ziel

blijdschap vervult;

met

dien

man

geen der

in

,

vrouw

is

be-

minste

Zonder

offer

u

gebracht wil

Hij

niet,

verplichtacht; hijmaakt Hij

komt

is hem

oprijst, is hem maar

ge

gij beheerscht.

gehoorzaamheid

despotische onderdrulddng.

aanbidt een

,

,

ieder

en

niet de

handelen.

hem

op

over

u

vervolg

hij

door ,

lastiggevallen

geladen.

u

kering is Ker-

wat

machtig

niet

u

ik

en

misbrui-

bezegeld

een

hijheeft

op

aan

dan

aanspraak

woord

ieder

ook

zijne daad

door

u

;

zal

En

gaan.

hij heeft

;

bewon-

en

geest u

de

,

lief

zijne liefde

veroorzaken,

te

hij

hem

zalige

dat

genot

tegen

niet

heeft

gaan

verantwoordelijkheid eenige

hebt

pijnlijke voorbereidingen

de

alle

in

een

rijkelijkop

ontwikkelden

zijn hoog

genootschap al

Gij

heefi;

Hij

weegt

tegen

,

volstrekt

zielen

smelten,

gemakkelijk

zoo

ook

uWe

hij zijn meerderheid

dat

zou

Spinoza

dat

zaken

bereiden,

te

voor

Kerkering.

met

haar

uitoefenen,

mögen u

wil

minuut,

vereert

daarentegen

met

tijden

bijkomende

en

om

Ik

schenken.

te

geloof niet,

roemd

zulke

maar

ontbeHngen

en

uwe

dat

elkander

in

eindelooze

tot

ook

ze

,

wezenlijk medelijden

kunnen

stellen

lijn

66ne

tegen

ken

wel,

gebeuren.

overeenstemming

dert

ik

der

loop

hebben

we

,

alleen

u

den

in

die

japon

,

op

grooten

och

uw

kunnen

ze

Tiiet

ze

zeg

is ,

weet

op

dezelfde

want ,

had

;

Nu

—

invloed

geen

noodig

jaren

tien

voor

eenige

€n

kleerkast

een

e«is

,

hebt Het

een

kan

;

wet,

gebod»

gelijk, ge schoonste

gehoorzaamheid Wat

u

zelfs

Kerkering

404

VL

anders

niemand u

Niets

?

aanbicden

goed

een

wereld

ter

dan

vriendinnen

uwe

in

dit

beteekent

Wat

alles

aanbiedtf

zielen heid

66n

die

de

is zelfs

soms

zoodat

het

met

twee

van

duur;

zijn.

te

vergelijking

eeuwig-

een

jsiren omvat

twee

,

,

hij

,

wenschen

eeuwigen

van

bereiden

overeenstemming

,

Deze

in

echter,

dat

onuitsprekelijk genot

voor

kan

ook

;

u

zouden

plaats

uwe

voor

genot

,

al

dat ,

en

eer

hart

trouw ,

klopt

overvloed

vol

leven

een

dan

wü

; wat

men

meer?'* Van

Ende

den

Peinzend

dunkt

stond

het

in

in

houdt

in

ge

het den

geboden

»Ik

ze

als

ik

is ;

een

ik

ze

bukken

het

nam

immers

wat de

genietingen

kluizenaar hem

heb.

mijn

hem ver-

ik

wien

kan

hand

parels

kunnen

vrij

ik

dat

weiger.

wereld

en

geef

dit

,

Handel

de

schelen

?

aan^

standig? ver-

wetenschap

dit ,

,,

mij dezezijn

aan

Neen

op

krij-

ik echter

hem

nu

welgevall^

mij

der

ook

en

snoer

man

natuur

van

,

hem

hem

overtuiging

versmaad

maak

het

en

zichzelve

anderen

geen »doch

de

tot

met

van

,

al ik

dat

en

zijn afgod ,

ik

liefde

eigenliefde

beschouwde

had

verantwoorden

mijn

hieldt

ge

Ze

en

zeggen

hiermede

en

Hij

terug

hals

ik

,

hem."

den

dan

doen

te

Neen

—

van

nog

mijzelve heb

parels

terwijlhijmeesmui-

»Was

,

zullen

Voor

is

?

kwam

om

zij eindelijk,

,

gekwetste mij

voor

Spiegel.

gen,'*

r

enkel

ieder

om

lag.

zieh.

gezegd

meer

,

aanraking.

deed

ik

niet

begin

langen

kleedde

zij bij zichzelve.

zeide

,"

meer.

haar

vöör

/' zeide

vader,

haar

en

op

heb

lEigenlijk

dat

niet

verliet.

vertrek

Olympia

weende

en

parelsnoer, opstaan

maar

antwoordde

dat,"

het

kon

zal

ik ,

»Doe

lend

het

speelde zij met

»Mij

snikte

Olympia

zweeg.

zichzelf Ideinood

406

trok

Kerkering hem

stak

terwijl hij haar

hij

,

van

den

mijne

voor

ring

band.

Olympia's

aan

juichte

diamanten

een

»De

kus

vurigen

een

vinger

en

eeuwig,*'' de

op

lippen

drukte. zelfder

Ter

Spinoza

dat

ure ,

het

om

leven ook

had

ken,

Kerkering te

praten

in

Olympia

trek

wreef

zelfs

niet

reeds

rijpaard als

in

hem

in

en

was

de

hart

mede

dat

;

leven

Daar

trad

tig gestemd

,

€6nc

seconde

de

ging

Spinoza

te

vader

en

elkaar

hem

ongewone

goed gedresseerd zij dus kon

maken

dat

hart

haar

Idopte

zonderling plech-

en

vertrek

hand.

de

met

be-

kleuren

,

nur

met

en

genot, haar

even-

weer,

levendige en

het

geschonken.

binnen.

Toen

pia Olymbedekte

en

stond

zijop

ea

gemoet.

houdt,"

tooneelen

was,

Kerkering's omarming

aan

oogen

dat

weet,

In

gloeiden

onverwachts

Spinoza zieh

ontrukte

dit

zichzelve

een

paard

weelde

van

wangen

op

hem

zoodat te

langer

vond

,

tochtjes

Olympia's

.

had

hoe

ver-

ja, ze

hebben

te

galoppeeren.

het

op

hij

,

Straten

zieh

gevoelde

zijboos

opgeruimd.

glimlach het

Kerkering,

haar

gekocht

jaren

wachtte

wij

dat ,

zieh

tevreden

een

bijzijn van

haar

haar

voor

hij haar

dat

sma-

vertrouwelijk

samen

Ende

den

,

schreef

mijn

te

genot

en

zaten

Olympia

lang

deelde

vroegere

»Ik

het

sedert

door

luid.

roem

verzoeking gestreden

van

met

en

beminnelijk

zöö

Kerkering

oude

ging.

neer

gelukkiger

nu

de

met

terwijl de

,

en

op

ZOO

en

zijne aanstaande

en

handen

de

genieten

gaan

verleiding kampte,

bezweken.

onder

er

te

de

met

gij

evenmin

als

,

begon

Kerkering lieftiadden.

ik

aandoenlijke

van ,

zij heb

bevende

met

ik

geen

Herinnert

geheimen gij

»Voor

stem.

u

nog

;

zijweten"

dat

plech-

407

tig

gij mij smeektet

toen

uur ,

elkander die

waren

wenschten

en

noot"

Zij

stond

hij

de

sprakeloos

oogen

als

rauw

in

doen,*'

te

pen

ik

als

zelden

hij

voorspoediger tijden

het

meende

met

door

zieh

zoo

verzwaarde.

verplicht

man

kunnen

te

viel

hoogste vaarwel Ook en

voor

de

armen

hem

Oldenburg de

eerste

nadat ,

Kerkering schertsend

was

dat ,

Olympia

nu

In

een

verzocht,

hem

die

had

Olympia's hierdoor

zijnewaardigheid

blijven

grond

van

vrede

in

om ,

zaak

de

omgeving, leeren

Hij

fout.

doen,

te

aan

te

zalige

missloeg,

daarentegen

het

den

liefde

der

inoeten

te

voor

,

hard,

geluk

opgeruimd

zijn langer

te

scheiden.

het

dubbele

meende

zoo-

Hoe

ook

een

Hij

allerlei

over

waargenomen.

niettemin

terwijl hij

,

slechts als

verlichten

te

sprak

bal

leven

Uonk

stem

opgeruimdheid,

en

had

hem

zijn

en

ho-

had

eenmaal

den

ditmaal

,

stap

geest

een

dagelijksch

hij

lang

nog

zal

gelukkig

zöö

doch

Spinoza,

Hij bleef

het

beging

zöo

heer

dikwijls bij

in

hield

zijnogmaals.

/^ begon

schenken

antwoordde

niet

men

za Spino-

strak

;

is

echtgeen

haar

u

zaken

onverschiUige

thans

—

orgel vasthouden vöör

voor

gevestigd.

de

heesch.

en

Welnu

Kerkering

dat

)Vg

,

mijn aanstaande

—

verlamd

als

en

vriendschap

uw

hoop,

maken,

is

haar

aan

haar

op

»Blijfmij »Ik

zieh

moest

zijn?

te

Kerkering

tijd gekomen.

wat

vergeten

te ,

hij het

waar

kennen,

echter

altijd

voor

zeggen. kwam maal

hij

zijn

van

eerst

dien

wiegeliedje het

leven

toedracht

de

buitengewoon hij

zijn opwachting

even

nog

lied

der

zaken

hij Spinoza in

dag hem het

beweerde

en

geboren moest

had.

vemomen

opgeruimd

voor

van

sloot

maken,

en

was

zingen.

meisje onder

de

dat denburg Ol-

Linden

408

nogmaals

in

Toen

zieh

Olympia

dat

hem

ze

hemieuwd

leven

te

voor

de

wille

moest

verzette

hierop aandrong

ook

echter

Kerkering

bijvoegde, zijn

doch

hooren

te

,

hiertegen. er

haar

van

eerste

en

€6mge

werktuigelijk

»Daar Om

zou

En

zoetellef

haar

zij zocht kon

Maar

magetje

een

er

gaen

de

onder

hem

en

zong:

opstaen

vroeg

zoeken

te

orgel

haar

aan

,

linden ,

haer

er

vinden.

liefje niet f

Met

kwam

een

Die

*kind,

zei:

Of

telt

En

al

daer

de

doet

wat

alle

gij

heer

een

aengaen,

gij

hier

alleen

te

boomen

groene

roozen?"

geele gouden

r

»Ik En Ik

tel

en

pluk heb

En

Kan

ook

kan

er

gij

er

is

En

verkeert

»Is

hij

er

er

Zeelands daer

hij

Zoo

mag

Met

alle

de

schoone

zijn

mooije meisjes

Wat

trok

Een

ketting

hij

ik

wü

zijn

uit

rood

van

vrouwen?

leidsman

»AI

op

kind

schenken

de

wäre

Dat

zij van

Ved

liever

,

lief niet

uw

ketting den

wil

hemel ik

ze

denken."

meer

eens

nog op

zoo

aerde

de

verliezen ,

Eer

ik

een

,

zijn."

hem

gouwe:

,

Wilt

zijn

bij

die

mouwe^

schoon

u

?

douwe,

met

hemel

hooren

vrouwen."

schoone

met

daer

,

hem

douwe,

Zeelands

op

hooren."

van

tijding van

geen

op

Verkeert

niet ;

roozen

liefje verloren

uw

ook

je

gouden

tijding

geen

Hij

»Die

alle

niet,

boomen

groene

mijn liefjeverloren,

er

»Hebt

de

er

ander

liefje wil

kiezen."

en

maal

pia zijn plaatsteOlym,

als

zieh

lang

,

hang,

staen;

409

Doe

ontroerde

»Schoon

den

kind

heer

zie

wel

voor

Nog

ergeen

wU

de

het

door

Met

ming

ik

deksel

elkaar

gebouwde den Het in

zichzelf Wel

nu

de

had

trekking

thans

bitteren is

het

hij

eeuwige

vroeger

Zyn

geest

doch

te

raadsel

der

door

dat

is, terwijlzij zieh

deelachtig

hem

op

onderwerpt

en

dat

maar

smart,

gestemd

wäre

,

de

aan

de

aan

zoo

terugwenscht

bitter

die

be-

een

zelfbeheersching

en

ge-

bewimpe-

en

gekomen;

verlangen altijdweer

zijn zelfkennis

,

hiertoe

die

genomen,

en

op

welgevalligen

hebben,

was

hij

dat

slechts

die

liefde, dat zijde vroegtre

des

geschiedt

slechts

,

verzwijgen

staan

die

alles wat

zoekt

hij

omstandigheden

leeren

hij allengs geestes

steun

strekken,

minder

zwaarmoedig

zielsrust

steen

dat

zijn geest hem

een

had

tränen

gevaar,

en

van

,

bij mögen

eind

onbevredigd liep

te

vrede

er

Er

gegaan.

,

kunnen

,

de

door

een

strijden

het

worden,

in

overtuigingen

len; wel

was

was,

en,

kracht

deelne-

aan

de

besloten

troost

tot

gericht

dwongen,

pijpen

vinden,

zou

hem

plooien

te

de

op

menschenhart.

Spinoza

over

had

wien

voor

zijn

trouw

een

genoodzaakt

meer

zoodat

Olympia

tot

man,

gesloten

van

het

waarheid

vorm

de

bevrediging

had

niet

dat

echter

was

stond

,

behoefte

dat

,

tempels

tempel

,

Olympia

dicht

orgel

Spinoza

was

zijn oogenblikken

in

hart,

anderen,

van

haar

toen

weggestorven

bruisten,

overvol

een

niet

heenging.

en

van

1

troawen."

tonen

opnam

doet

vröuwe

ander

laatste

zijn hoed

sloeg

wild

En

waren

Spinoza en

mijn regte

je

wat

u

,

Gij zijt er

bloed:

zijn

te

werd

vrijheid

noodzakelijkheidvan de

wetten

daarvan

410

gehoorzaamt, Het

alsof

toegeven

het

aan

hart

eigen

een

niet

er

droefheid

mede

welker

is.

gemoeid

smartelijke

ge-

,

volgen is

wie

het

door

gedeeltelijke

een

de

volgens

nooit

verstand

wetten

ophouden

zijn bestaan

Er

het

werd

het

is

verstand

geweidige

een

Slechts

strijd

leven

over-

leven.

eeuwige

en

gevorderd

hem

van

van

doorzijne

een

werkelijke

z,

mag

keten

zieh

hij

wanneer

w.

leven, de

geschiedt,

beheerschen.

laat

wil

verstand

den, wor-

zijn, d.

vrij wil

Wie

dit

en

kunnen

geruimd

weg

zijn

van

afgebroken,

wordt

eenkomstig

den

zelfmoord.

zijn,

te

aandoeningen

uit

een ,

ontrukken

aan

alle

biedingen,

waardoör

denken

vere

belangen

bijzondere

het

hij eindelijk bereiken

zou

in

en

vleiende

en

toppunt

Staat

de

schijnbaar

zuischier

de ,

,

onbegrijpelijke

het

van

zijn

zou

aan-

wereld

minachtende

niet-

en

,

temin

haar

de

verheffende

handelingen alsof

na,

en

sprake

er

af

yerklaring het

streven

was

van

leggen

te

:

»ik

ga

menschen

der

vlakken

lijnen,

en

lichamen.'* Met

klimmende

zelfbeheersching

van

kon

het

in

nu

Spinoza door

wederwaardigheden en

merkten

bewondering

stille

het

op,

vrije

gelukzaligheid

die

zijne het

leven had

denken met

eerst

de

vrienden met

al

zijne

overwonnen,

recht

zijn eigen

noemen.

Geen

stralenkrähs

zijn geheele

wezen.

omgaf

zijn hoofd

;

het

licht

vervulde

ZESENTAVINTIGSTE

NA

De

joodsche laten

pelijk den

kerk

bevestigen

brieven

peinzingen

in

wereld

is

wijsgeer

als

anders

verlaten

bilHjk was deze

was

afgezant

te

de yan

laten laatste den

;

en

zijne

verzonken

aantal

benoodigd stapte of

zat

dit

over-^

schen, men-

hij dikwijlsdoor in

hij

der

een

dernieuwe

kleine

duizenderlei

behalve

zieh

overde

martelaarschap uit

en

in

zag

alles

onder-

zou

onze

ondervinden.

bij ;

de ,

het

Het

duur

drongen

zou

dan

Het

iets

vrienden

menigmaal

gedachten

zaak

geestelijk-

stille denker

de

en

voor^

De

gereformeerde

houden,

te

magistraat

verbannen.

te

gerechtshoven

samengesteld

nog

vaderstad

stand

langen

van

in

wachten.

te

drukkingen

zieh

stad

maatschap-

ook

den

aan

der

Diep

der

gangen

voorvertrekken

en

de

instellingen en

deze

lange

meer

stelde

en

uit

gestoord.

om

Zijn

banvloek

dagvaardingen

en

maatschappelijke

de

haar

uitvoering opgedragen,

ter

door

STRip.

hoofdbestuur

het

aan

heid

DEN

wilde

»godslasteraar"

werd

HOOFDSTUK.

hij

hem

aan,

zijn hij vrijwillig

echter

oordeelde

uitspraak

dat

dat

niet

het

,

der

wet

af

te

wachten

welgevallen. vriendschapsdienst Nedersaksischen

van

kreits

Oldenburg naar

die ,

Engeland

412

verplaatst

was,

moeiingen

verloste.

hem

volgen

te

in

en

dat

de

kon

eenzaamheid

ook

toch

een

derde

tegenzin

anderen

deze

meer,

zelf

dan

de

altijd

hin-

Het

ontweken.

in

onschuldig,

gevolgen

,

zoo

zijne medeburgers

hoewel

gevoelens,

wekken

te

op

niet

zelfe

hij

was

gewaarwording

en

hoe

afechuw

en

al

want

wrok,

haat

merkte

hij

maakte

Niettemin

allen

allen

onaangename

als

hem

zijn vaderland

in

verlöten;

te

vrij van

,

met

liever

achterblijven.

Amsterdam

onderdrukken hem

herhaaldelijk,

zijn vriend

wilde

deze

maar

zichzelf

hij

smeekte

Hij

hinderlijke be-

deze

van

,

hij aanstalten, voor

hij Spinoza

daarvan

te

dragen. Het deze

bij

als

er

gelegenheid het

den

in

stuitte ;

dit

en

opzicht

onwillekeurig meed,

kon

ab

uit

een

niet

zeker

gevoel

met

de

tegen ook

Spinoza Watdeze

overeen.

fatsoenlijkheidver-

van

gevolg

een

daar

instemmen,

vemederend

en

spot

schermutseling

elke ,

Oldenburg

met

bij Spinoza

was

scherpen

dikwijls,stemde

zoo

volkomen

bekrompenhe-

en

met

hiermede

ongepast

evenals

gebreken

menschen

heftige tegenstand wereld

gewone

borst

,

Oldenburg

iedere

de

de

in

zieh

openbaarde

wijs. Meijer schepte

merkwaardige

op

behagen

wäre

geeselen.

hem

zijner vrienden

kortziditigheidder

de ,

te

karakter

eigenaardig

zijn denken

van

en

weten.

»Het der

onderzoeken

menschen

de

van

,'* zeide

hij

»mag

slechts

door

den

tegenstand

,

dat ,

rassen

maar

wij

ofts

in

ons

tegenwerpingen

alle

bedaardheid

met

de

lijk onze

stellen, die

wij

opgewonden

te

volgen hebben,

stemming

leeren

dit niet

doel

laten

gedragslijn

,

oogen

gebreken

en

en

zoodra

beheerschen,

schieden gever-

voor

moge-

Men

414

tracht

liefde

uit

begeerten

«en

houden

te

zal

zieh

beijveren

,

oon^en

hare

kennis

wäre

niet

weldra

handelingen

troostten

elkaar's oorzaak

opsporende

Spinoza's

en ,

de

voor

aan

zekerheid

dat

menseh

ieder

van

het

dei

gemeensehap

onderlinge harmonie

dit

verstand

hen

Meijer

bezwaard

bleven

Vries

jong

uit

hem

zin

des

woords

betrekkingen

derden

de

en

vader

vriendsehap

trouwsten

vriend

en

onmogelijk te

de

en

zieh

wijden;

verloren.

w61

de

aan

na,

te

kunnen

van

maken en

hij

in

het

totdat en

was

zijn in

de te

den Hon-

getrouwd.

was

geheel had

Met

armen

laatste

de

maar

tot

der

tränen

Meijer

omstandigheden ,

Engeland.

de

verdween.

eerste

groote

betrelddngen.

hij hem

zijn vriend

om

versto-

uitgeleide

naar

zieh

over;

nog

,

man

gezieht

,

vollen

hunner

de

en

een

naar

hem

genoemd

staarde

het nu

onervaren

en

vertrek

Spinoza

weemoedig

en

allengs

vaartuig

pntrukte

hart

2ijn vriend

aldus ,

afvaart

bij de

achterblijvenden een

harts-

d^

brengt.

werd

deden

Vries

de

en

Sehreijerstoren

den

onom-

ziehzelf

op

verkeer

01denburg*s

door

slag toegebraeht

aan

met

ge-

mensehen

elkander

tot

gezellig

en

aangenaam

Spinoza,

bood

alleen

,

Aan

de

,

de

doeh

hij

die dat

in

daarvan leven

eigen

hield

leiden.'*

elkander,

en

bewering,

staande

bijal zijne

laten

vrienden

de

bemoedigden

't is

want

zieh

verstand

doordringende

inwendige ren

het

uit hare

—

,

geestestoestand

stootelijke toehten

zal

beoefening brengt door

welke

houdt

en

kennen

leeren

te

oog

perken

de

deugden

blijdsdiap,

dit in het

alleen

en

grond

noeg

Wie

in

en

—

die

met

voortvloeit.

moeilijk

Zöö

vervullen

te

de ,

mogelijk

nauwkeurig

zoo

zijne ziel

€n

vrijheid binnen

de

tot

het

onverdeeld

Oldenburg

den aan

zijn

415

alleen

Terwijl hij Icwam

hij

de

over

leermeester

hij zijn ouden

lierkende

xnalige medeleerlingen. -te

dat

saterdag

meisjes dans

er

te

andere

,

bittere

uit,

tränen

eens

hoorde

Peter

was

de

van

verfoeien

alsof

een

van

tiiets het

verzonken

den

lijk van

,

hem

ten

ergernis

en

glas

het

en

voor

barstte

hijin

gingheen.

en

allen

snelden

de

hersenpan

zieh

Onderweg

Op toe

:

ver-

:

werd

spuwde

er

van

hij

gewaar,

en

hierbijin

zult

echter,

deed in

,

gedachten

zijn laatste

naar

de

,

26). Spinoza

kreupele

gij het want

gruwen

vergezelde

en

ontmoette

verfoeisel

een

gruwel

merkte

van

hunne

om

woede

op

grond

7

feest

uit.

»Als

:

denlaatsten

Vervolgens

trein.

den

vernanii

hadden

gekomen,

opj* (Deut

ligt er

hij er

den

voor-

mede

om

en

Op

eene

adem

op

,

banvloek

het ,

hem

bij

zeide als

en

den

malen

drie

hij zijn

vreesdijken gil ;

Spinoza

Hebreeuwsch

het

kon

zijn krukken

nam

Dicht

Chisdai

aan

toegezonden,

trap gevallen, had

volgde

hij Chisdcu. dat

hem,

anderen

de

en

zijn

en

zijn kameraden

met

binnen.

wddra

blies

Greroerd

hij

hem

naar

een

men

brijzeld en

had

jenever

en

hij

goot

na

trein

Nauwlijks

wijn

;

bij den

naar

grap

vragen.

bedwingen

dus

gedanst

was

de

voor

wenkte

kermis

de

van

gehenden;

Huijgens

hunner

keerde,

rouwdragenden

Blijning grafwaarts droeg.

Peter

men

de

Een

zieh

sloot

hij

gs^n;

Onder

lijkstaatsietegen.

een

huiswaarts

Amstelbrug

rust-

plaats. 'sAvonds in

ontving

zijn mantel

zonder »Niet

hem de

geneesheer

te

hij

kwam

gehuld, groeten

Jood

komt

Staat

voor

,

op

aangrijpend bezoek.

een

nog

de somberen

thanstotu; u,

Silva

wiens

hem

tot toon

hijkent

beroep

het

aan

u

niet

en

Diep ving,

:

meer.

meebrengt,

De ieder

416

helpen

te

u

gevaar.

Zoolang

lichaam.

Niemand

als

,ling

een

,

hem

zonder

en

op

hier

ge

kan

het

onder

neder

gingen.

Ik

blijven

uw

Ephi(aim

Cardoso

heeft

verhuizers

naar

Brazilie

hem

bij

hebben

niemand

pestzieke;

»Dat

in

^^

van

ik

maar

gij

wilt

Ik

in

wil als

een

aankla-

uw

hij

dat

vrees

gesmaad

straks

hebt ;

gij hebt

niet

roept

u

tegenover

doen

toe:

voor

zooals

geloof gegrond

blijf rechtvaardig tegenover Gij zijt vromer,

dan

uw

verstand

u

dan toestaat

,

bekennen." »Is

dan

»Neen, ben

geloof dat ook

weet

niet

de

eenige ik

vorm

wel,"

gekomen

om

de

van

ging met

de ute

:

mijzelfbetreft,

het

op

her-

verldaar

en

gesproken, Wat

anderen.

voorkomen

duistemis

godsdienst

onzen

,

hijzel-

drijftmij

u

zeide

verwachten.^ dat

verlaat

nachtelijke

jegens

ik

Gij

u.

kon

Jood als

alleen

wat

denken

geen

een

't

tot

denker

zoowel

ons,

ook

Niemand

als

hij

land-

wilde

vermeden

overdag

; dankbaarheid

niet

een

verlang

is;

wordt

heeft;

zin

herroep

Jood

Sanhedrin

men

af.

dat

iets.

nog

Chisdai

evenmin.

u

sluipt

en

*

als

kom

en

den

raden

u

J^

waaUP^.

het

niet

,

daad

Laat

rond.

»ik

niet

zijn woning

ik

hen

hem."

hem

helpt

snoode

den

te

vergeef

ik

»Maar

een

met

gezelschap

aanzoek

vergeeft hem,

eens

opgetreden.*'

is

ger

die

En

nieuw

hij

,

banne-

een

gij wilt

aangesloten;

doen

te

als

opnemen. een

zielen

,

weet,

zij sloegen zijn

maar

met

zieh

dreigt

u

naar

weg

degenen,

hoon

als

ge

;

zieh

verdragen

hij

wat

,

vaderstad

blijft,kwijnt

of

wie

vragen

uw

bewegen

,

medegaan,

verlaat

:

lijk te

die

hoonen

iets

te

,

waarschuw

Ik

IS.

raden

te

en

vroomheid

Silva

haastig

twisten.

i" voort,

Beschouw

417

het

hoogmoed

als

moet

kind

een

bad

aandachtig dat

dachtig

zijn

dien

dat

stak

Spinoza

ketter

nieuwe als

het

niet

wäre

droeg.

en

er

het

in

in-

aan

hart

u

maar

slechts

met

drukte

deze

die

den

van

schielijk. schokte

Spinoza geweidig.

gescheiden

was

aan

leven

een

Het

waar,

;

hij ^t

altijd kon

nog

vergeten.

meester

had

het

als

onlusten Rohan doch

dit

moest

AI

de

inwoners

zeide

dat

menigeen het

van

groot

Europa

den

met

dokter

,

had in

koor

wenschen had

die

het

,

zieh

voor

in

den

met

ja,

verwekt,

de

aan

te

willen

galg

de

van

:

lachen

over

boeten.

Vereenigde Wel

zijn hoogste bereiken

de

hertog

Normandie

dood

volks-

door

zijne nagedachtenis. de

schavot

man

Staten

hij

Amsterdam,

vereerden

Nederlanden

had

opstand

waagstuk

het

op

krijgstoerustingen van

de

,

een

leer-

zijn .

had

Vereenigde

ho.uden

te

anderen

en

de

tegen

tegen

leven

dat ,

,

Om

opgeofferd.

XTV

Lodewijk

tijding

beschouwde

goed

hart

Spinoza' s

altijd opgeruimde

hoogste

vaderland

de

was

Parijs zijn

te

De

laten.

moeten

zijn

Ende

den

doodbericht

een

Het

treurigheid.

van

lachen

vervulde

daarop

diepe

met

heel

toe

herinnering

een

goed

voor

Spoedig

in

zieh

,

hij

hand hand

ontmoeting

,

van

vroom

I'*

Vaarwel

de

gehulde

verwijderde

Deze

weten

droefheid

met

gaan.

Silva

de

dat

,

en

was

ziet

zijn mantel

in

zijne

Jood

een

weg

goge Syna-

trekken

uwe

het

moet

ge

,

eenzamen

de

,

En

niet.

Vergeet

dat

,

ik nog

bidgestoelte, waar

zijn versehenen,

kind

een

gij

toen

het

aan

u

dat ,

Maar

,

en

wilt

ge

,

stond

vader

uw

zoo ,

onderstel.

ü

altijdverliet

voor

eens

bij

vroomheid

eenige

mijn kant

van

dat de

is

waar

levensdoel

hij

met

ge-

buitelingen

.

27

418

XTV

Lodewijk

van

dememing

echter

waren

on-

zijne opoffering.voor het

en

emstig

te

onderstellingen

losse

trachtte

Spinoza

zieh

den

het

te

aangrijpend,

te

en

leven

het

leven

te

geven

licht

zoo

niet

kon

gevallen,

was

zwaar

deze

van

.

zijn leermeester.

van

pok

het

hij gemakkelijk

na-;

opnam

,

sterven

omaan..,

geven.

verklaring

in

die

man

toe

een

omkeering

zonderlinge Dat

De

.

vaderland zulke

wereldtooneel.

groote

Ende

den

Van

van

het

op

.

,

.

gaan,

en

juist

leven

voor

een

rakter

bleef

Toch

zienswijs

hem

toe

te

de

van

gevoel

Streng

beproefde

hij zichzelf

zijner

was

de

echter

leeg

hem

iemand met

niet

^

däär

den

waar ,

en

hij hem

hoopte

kon

met

.

gerust

een

hem

naar

hem

uitroep:

en

den

hij

de

van

de

terugweg 's nachts

Olympia's toe.,

greep

»de

ezel

dreef.

Het

in. buren

eens

St. op

ver-

.Olauskerk de

steenen

opgezien

venster

hem

bij

heeft

horens

huis

vemam

Hamburg

naar

ver-

welbekenden

zoo

Ende

den

het

haar

tot

nu

hem

den

echtgenoot

op

in

belangstelling

Van

haar

hij

,

op

hij

van

met

gezeten

trappen

hij

woordvan

een

,

doch

uitgestorven,

en

Toen

was.

voorbijkwam

snelde

woning

Olympia

trokken

:

rechtvaardigen.

te

zuivere

sloeg

avond

naar

hij, dat

had

iets

zöö

daad

uitverkorene

vroegere

den

weg

ka-

vroeg

,

alleen

dat

getuigen,

Tegen

inwendig

;

over

dappere

zijn eigen

driet

het

met

zijne oprechte deelneming

Door

in

hart

verspild

overeenbrengen.

yerplicht^ Olympia

voegen.

zijne erkenning

tevens

Ende

vergiffenis ;

thans

zieh

rouwbeklag en

wel

zeer

den.

half

een

gezocht.

voelde

Hij

zieh

iets onverklaarbaars

nög

er

liet Van

van

van

wagen

daad

zijn leermeester

Spinoza achter

enkele

de

en

roekelooze

dat

den

arm,

!"

een

had ,

stiet dolk

4ia

de

in

borst den

Tioza

en

hebben.

de

doorboord

;

niets

is

zieh

de

gekruisigd het

hart

te

dien ,

'maakte

voorbij

,

het

fanatisme

natuurrecht

ruwe

recht,

de

op

dat

heiligheid

ijveraar, die

strijdleusverlaagt ontstoken

Het

geboord.

indruk

,

goed

brandstapels

,

herkend

bij, hoe

nog het

tot

verbitterde

uitwendige

een

Spil

wasalleen

dader

onwillekeurige

hem

gedachte

het

De

grondt.

tot

den

had

en

Spinoza^s gemoed

terugkeer

een

schijnbciarop

wet

de

en

op

alleen

dan

meende

hij

Gelukkig

ontweken

zijsprong

schrik

eerste

bleef

vlucht.

Chisdai.

voorgevallene

was,

in

een

'tWas

Toen

het

door

stoot

zijn.mantel

ijlingsde

nam

inwendige

wet«

heeftaltijdvervloekt,»

,

er

maar

dölk

den

zijn vijand

en

komt

de

eener'

.

op

aan

.de-

i

*

menschheid te

de

met

maken

haar

en

zaligheid

te

Mögen

,

mantel als

dit

moordenaar

onbetreurd

Akosta

den

van

dat

van

welken

drong

ongesteldheid vrije

hij verheft

Spinoza op

denken

zieh

boven

het

heeft de

door

Hij

had.

•

werd

als

werd

zooals

op

zelf-

eenmaai

•

uit

de

thans

had

joodsche een

zware

,

ziekbed hem

en

en

de

Amstel

,

tot

hem

na

den

ook

aard

haat

?

lieten

gebracht,

graf hij gehoond van

uit

Chisdai.

grave

dat

•'

wijsgeer doorboor-

,

Het

geluk-

aandenken.

een

's morgens

er

lijk

een

ten

wiens

bericht

hij tot

ongedeerd

niet,

dat

was

,

gemeente

tot ,

beschouwen,

wezen

euVeldaad

Het

Geen

kleed

het

vemam

opgehaald.

Uriel

het

zijn inwendig

maar

bewaarde

zinnebeeld

een

slechts

beproefde

hem

bekend

voeren.

we

Spinoza

beheerschen^

blijdschap

tot ,

onwetendheid den

liefde

tot

doorboorden

Den

haar

die

wetten,

geworpen. in het

opgevoerd

individualiteit

en

öneindige,

verdiept zieh

in -

420

de

kennis

een

der

algemeene kamer

eenzame

is dood,

wereld door

AI

het

Geen

had

toch

het

het

der

schielijkna

die hem die

hem

zieh

bij zijn proefpreek tot

nu

Spinoza Thans

'

Lodewijk

behulpzame

,

,

»Nu»

:

gezel kan

hij

mond.

inwendige

als aankomend

der

zichzelf

op

helpt dra

handelt ,

delingen

als

daar, op

Adam

blijven."

erfzonde

—

niet

,

diepe

een

lach

met

Hij

die den

zin

wil

het

van

maar

njet van

een

uit

eigen

ander.

Paradijs.- Gij

moet

deze

—

hij

is ,

en

;

dan

b^\yeging De

ja

zoo-

meer

eindelijk

,

is

de

zonde-

gehandeld

jonggezel de

niet

:

hijzijnhan-

moet

vereenige» ander

een

de

vrij

weer

verborgen

in

zelfstandig ander

een

heeft

aanstoken in

van

vöör

,

toespreekt

nieer

jong-

,

daar

Staat

tot

ja, nog

De

paradijs

hij

ja

r

oogenblik

jonggezel. het

zijn

eigen

zijn moet,

ge

van

als

hem

de

kalm

een

een

en

liacht

en

met

en

in

eens

Adam

^wezen

hij

kennen

terugkeeren

niet

er

dag

,

volgt hij zelfs

maar

mijne

tweede

een

alleen

yal

;

zieh

onschuld

de

vrouw

Ligt

mij.

openbaarde,

komen?

Jood

,

en

,

jongeling,

bij hem

eigenlijk wat

zijt ge

tot

weer

schepping

in

getroffen hadden

Synagoge

Meijer

verb"annen

een

meer

de

vriend

zeide

opgeruimdheid zijn patient

dolk

gevaarlijk ziek.

yras

deed

trouwe

in

uitbarsting deden

een

wet

een

zooveel

van

elkander

reeds

eerst

met

den

uit

gevolgen

de

hart

,

later

de

;

hij onuitsprekelijke pijnen

bloed

niettemin

kwaal

de

lichtstroom

de

Spinoza's

gevoelde

vloeide

en

ontroeringen, en

gekluisterd

üitgedoofd.

maar

Waren

verlamd,

zijn geest

,

borst

ligt hij plotseling op*

daar

—

zijn legerstede

aan

menschenhand

getroffen de

wet

is echter

geestelijke Adam

,

422

.zijn uit

noodÄakelijk

ze

hun

wij

•

..netning Of

der

oorzaken welker

in

ei"

vfcrlustigtals

be-

indewaar-

streeleti."

binnen

onze

waar,

verklären

te

toch

laStig,

soms

,

öf

niet

openhartig

mededeelen, alsof

even

zieh

voelde

hem

Meyer

sloot

komen,

verklaarde

zieh

dat

hij

van

doods-

den de

Spinoza

zijn

op

wat

hijreeds

,

over

tdekenen

Slechts

dächt.

:zijn toestand

zieke

den

Meyer

moest ,

verlangen

iidringend

to^n

ze

bepaalde

zkhevenzeer "die

iaken

zijn

hebbeii

en

geest

hij wilde

slaap

al

;

trachten

wezen

de.

schouwing'

'

behooren

luöht'-

der

-natuur

oogen

,

onmiskenbare

de

,

«tering bij

van

hem

vertoonden

slechts

dat

en

een

.

:uiterst Een

körte

..hem

i

En

bepaalde .hij hief het

nu

lippen.

Hij- liield te

} kon

wefeld

hij

rekken

dood

den

't is haird

toch

en

kan

aanschouwen

van

zieh

men

en

het

troosten,

,

tijdperk doorloopen eer

de

.men

kiem

des

hestrijden te

gaan,

anderen

de

:nog

doods iedere

,

niet

dag

-te

zieh

te

gevoe-

onbezorgd te

leven,

maar

den

heeft,

bereikt

levens

levens van

gewone

denbloeidefrjaren"

gevöelen,'

vrije^uiting'des

meer

voort

des

middaghoogte in

in

Maar

hebben.

en

tegente

,

len.-^—

het

?

Levensmoede

uit deze

scheiden

bijvoegde,

er

hebben

te

volgen^

zou

hij

toen ,

afwachten

woord.

trouw

voortaan

kwam

bezadigd-

eil

zelfbeheersdhing

en

dood

den

rußtig

hij

hand

zijn eigen

klacht

geen

kalmte

dat

het

op

eensklapä richtte

;

omhoog

bedächtzaamheid

en

.gaan

in

fier

staarde

Doch

volmaakte

Met

rekken.

kon

iiog

Meyer

^chitterde

dieet,

hoofd

het

leven

niet'door kalm

hij het

ätil.

Vriend.

zijn

?

zijn dagen

alles

zijn-oog

;

op

dö

over

iiheid

gelaat-van

zieh

zieke

bleef

pooä

.onbewegelijk .de

levensregel

nauwgezettö

.

haar

tiagelijks te

zorgVuldig eenen

bedachtzaam

tot voor

tegen den

zijn

423

eigen

gezondheid

te

waken

moeten

daarbij toch

dan

en ,

vroolijk zieh

opgeruimd

en

door

de

blijven

te

buitenwereld

zonder ,

aftrekken

laten

te

werken

vlijtigte

,

slechts

in

,

nadenken

eigen kan

alleen

lust

zijn

iemand

vreugde

en

wien

voor

eeuwigheid

en

de

zieh

bewuste

vervuUing

wereld

het

leven

eenheid

met

den

van

heeft.

Want

eenheid

hare

duizenderlei

enkelen

mensch

de

mat

den

opgelost.

wijze

een

al

zijn bekommemissen

genot

de

van

het

ohthoud

mij

»vrije

,"

kwaad

of

het

in

strijd is

,

mij

en

goed '

is

In

kalme

derlijk

ten

een

in

en

het

waarheid

leefde.hij

tracht

er

mijn

met

:

»Ik

te

ont-

mocht

zeggen

mij

van

bijzondere

Gods -7-

die

het

natuur

hoogste

en

zoöals

zöoals

de

,

de

natuur

overlevering

om

heen

ons

van

de

onveran-

,

door

toon

zijn

zalige

denken

leven

cd

met

,

die

kennis

en

gelijkmatigheid

meldt

bestaan

aftrekken."

zou

—

goden

hij

liefde

de

van

het

in

zijop hem,

die ,

zijn eigen

eeuwige

mensch

het

van

omdat

houden

der

erkentenis

de

was

;

gedood,.hij

leven.

eeuwige Hij

zelfzucht

opgelost

was

in

zijnen geest

voor

uitwerking

hadden

kluizenaar,

eenzamen

alle

de

naar

Spinoza.

was

tegenstrijdigheden was

had

Hij

af

niet

dingen

de ,

ingehoorzaamheid

en,

is. Zulk

is

wijsheid

,

in

wijsheid

de

zijnnatuurlijke bestemming

plicht, die totkennis,

liiet

in

,

bereikt

neiging geworden

tot

De

bestaan

den

van

hieraan,

van

noodzakelijkheid, die

zijn samengevloeid

hoogsten trap

den

dat

—

,

vrijheid en

,

tijd

vinden

te

had door

leefde

spreidt, kennis

zieh

Benedictus

Spinoza.

had

verworven

werd

hem

Wat tot

,

gewoonte

herschapen zijn denken.

eveneds

en ,

zoo ,

schonk

hij zijn leven hij

zieh

eens

thans

in het

SLOT.

Op een

zekeren

nacht

met

man

had

Zijn hoofd

komen. dekt

zijn hären neder.

zijn voorhoofd

lagen

uit ; vroeger

doch

ze

Zijn tot

bleeke

derde

hier

in

als

zieh

diepe

een

stok,

een

En »Kent

hoed

ook ;

ijzeren koker

een

het

zijn

de ge

die man

een

bloedvlek

aan

ver

boog

mij wel,

zieh

in

tranenvloed

een

ze

daar

hun

door

hären

;

bron

verdroogd

was.

,

hemd

zijn

en

voeten

zijne rechterzijde hing vlek

een

zijn kleed

op

koord

een

hij

droeg

;

in

de

zijn hoofd over

fladwaren

tasch

een

kleine

een

;

dezelfde

van

hals

den

om

hem

die

omgeven

kemelsharen

een

lichaam

maakte

boven

zijne

hier

van

rol

waaria ,

,

snede

;

ruige wenkbrau-

door

zijn borst

op

schouders

,

reikten

Aan

gekwetst.

en

men

bevatten

zijn uitgeteerd

om

en

,

waren

gordel

vertoonde

kleur

ledig

lippen

den

aan

bloot

waren

sikkel

de

op

diepe rimpels liepen

twee

zijn mondhoeken nu

tot

,

;

be-

,

hem

kassen

;

zieh

tot

hoed

de

onder

gerst

zag

hunne

in

diep

overschaduwd

wen

der

vielen

en

hij

zag

breed^eranden

een

kleur

wit

waren

Op

oogen

met

was

geel als de

ZOO ,

uiterlijk

zonderling

een

verschijning

merkwaardige

hij een

hield

reehterhand

h^

uitstak.

hem

kuste

hem

en

zeide

,

gij, mijn

zoon,

in

wien

ik

een

welbe-

:

425

heb

hagen de

?

haar

zon

»Wee

ul"

deur

Reeds

loop volbrengen,

den

Nazareth, Messias

kind

mijn

leerde

het

wilde

mij. Hij zeide

die

mij vertreden ik

en

kind

Het

strooid

als

Rusteloos

velden,

kaf en

over

mij

Vogels die

den

kinderen

mijne

voor

dood heb

ik

door

den

bergen

verstomden

hij mij

gewaar

liefderijken tuurgenooten.

mij

met

in

mij

gif in nfiijnwonden ik

mijn

onder

hoofd

mijn

toch

,

verzadigden

en

beddeden

wilde

mijn

kelk

haar

terug

de

nog

doornen lieten

ze

goten

; wanneer

zij den

lucht

na-

zij drenk-

;

gal,

met

hart

zoodra ,

dieren

door

op

neerleggen, ik

en

mijne eigen

met

mij

mij

ver-

naderde;

wilde

landen

en

en

en

het

die

vergeleken

steden

,

zwaard.

het

sloot

schuw

waren

huis

uitgehongerde leeuw,

de

en

hem

bosschen

door

voet

suchten

werden

ze

bloem

de

;

den

op

mijn

;

door

Kai'n

week

rüstig wilde

mij dreunen,

:

voet,

volgde

sterven

,

barmhartig

alsem

lucht

En

trok

als

als

afkwam

werd.

Ik

ik

tot

ik

hem

uw

;

aarde

en

sneefden

of

rivieren

de

kruis

sias Mes-

stiet

en

op

weergezien

vlood

zuchtte,

rijk

hij

en

mijner woning

vinden

,

wind

en

gras

op

niet

want

onze

mij mede

banden

het

aan

was

voet

rust

mijn

en

onzen

zwaard

hij

:

met

geen

mij uit de

gejaagd

; het

brüllend

ten

viel

hem

zag

zal

heeft,

va^i

hijverwees

en

een

den

met

s»Kom

:

terugkeeren

,

zal."

echter

zieh hem

drempel

den

hem

Jezus

die

lief

verlangden

op

ik

trad

uitrusten,

dat

h\x

voormijn

met

haatte

grond

juk verdra^en

hij

stond ze

het

toen

,

vreemde

van

dag

Ik

wij

Toen

niet.

Maria,

hemel;

den ons

en

vaderlandschen

onzen

naar

toen

voorbijkwamen.

,

ons

arm,

Jozef

van

zoon

noemde

wij hadden

den

op

dag,

Ik

ik

jaren zag

dien

sedert

uitgesproken.

werd

mij

over

had

en

zestienhonderd

dan

meer

geven

grond door

426

.rildaditen,::)dan stopten

zij mij.den

/'Werwaarts

schi*eden

:ik der

tf.mij bij

:..eeuw^e o^gel.tot

borst

alstrekten

de

nieuwe

met

?

kracht

;

heen; adem

:

wöei.over

wijls

/

fj

ik

werd

en»

mij

o'HeerJ

Wanneer«

zult

mij

Hefderijk

opnemen

wcer

zult

«balsem

ge

.

•zachten, liefde

mij

leven zal

wanneer

ge

mijn

vemnderen,

blies

zijn

?

aangeziöht

wohden

? Wanneer

zult

öphoude

zijn

te

Wanneer

kwalen

mijh

,

Dik-

in.

eindnemen,

een

Wanneer

opdat-'ik

mij

om

hij mij

alles

uw

latenvinden?^

rüste

nacht

helder

mij ontfermen

voor

in

gieten

openbezielde

wörd

dit

over

u

mijnbloed

grafkuft neergelaten,

den

nieuw

en-

gretige

duisteren

i\c'm

het

en

zijn

als

werd

telkens

al ^werd

en

in

en

hemc

ik

vroeg

öok

zieh

mij;'en'al

:gehuldj Zijn licht bleef» mij' bg ^

telkens

-flammen

v«rgoten:^hijwektem?j

mij wiens

Israel,

van

zond

draag,-

zij

grepen

en-wierpen

aaiT

-God

tiit; hijredde

naarimij

stroome»

mij

opi de

lEn

mij.

\rtongen

brandsta^els

maafjehovavde

ik

wet

overal

-riehtte

?

kolen»

vurige

rtiet

,

staken

hären,

vlatnmen;

i:,in* de

..in

mijne

mond

ver-

in

häat

ge

afschuw

een

.

en

«en

ik

eeuwig

heb

iki

Zie,•

i^n

aan*

het in

vergaat

.voorschijn

stof en

door

;

komt

alleen

zonder

;

wat

leveh?

te

,

andere

in

ben^als

monds.

uws

nieuwe

gedaante

droppel

een

en

ikoprichten

zag

adem

-een

komen

ik

zag

dpn

hcen^

"wind

möet

ohdergaan

te

dobd

voor

weer

ik

Waarom

koninkrijken

vervliegen-

den

dood

'het

na

veWs

des

;, sltehts

die

•!«mmer

gras'

den

eeuwigen

een

geslacht

eene

'3¥eer

lAfles

zulk

alle volken?

-voor

zonder

sterven,

het

gaaa-als

spot

van»

voorwerp'

.

enweerwordt

aan

te

den

bewogen

,.

-en

:tDch»niiet

:aarde:»in •wel

als

vaüen

iiunboeien waar

Arabie's

mag.

'Waar

gekneld

eeuwige

hoiiden,

gloeiend

zand

ijs en

däär

mij

de

sneeuw

stondik, voetzolen

de zoo-

ver-

427

brahdde; zaaien

de

en

nergens,

oogsten

en

?

sprfeek avond

Wanneer den

tot

O

:

ligt in

dat

heb

mij

weenen '

hen

aah

ttiijaf, laat

dan

van

laat

mij

!

sterven

tienvoudig hebben

doe

geef mij wilt

heb

sidderen

den

of

bloed

bade

Of

zal

de

,

uit

de

nederziet

te

worden

; u

aanbreken

eens

uw

hun

in

mij

liefde

dat

elkaar

trouw

en

,

gerechtigheid spruit

zöö

zoon,

ook

vrede

en

elkaar

küssen

waar,

uit den

rechtvaardigheid

en

klaagde,

verstooten

en

kuste

hen

hemel

de

boog hem;

de

het

ze

zööhoopte

wanhoopte, der

verlosser

het

naar

zijn

gevoelens met

een

zöö

gij verlossen. u

niet

dierbaarste

Nogmaals

om

mij zult

stamgenooten

gij beloont

en

tijd

aarde

mijn

hebben

in

ik

opdat

,

Gij zijt gekomen,

uwe

zwaard

een

merg

?

Zie, ik.

mij

hen

hij

hij hun

dat

bracht ge-

—

ontmoeten

heid

dat

,

geef

mij

over

donder

bliksem

laat

;

gewroken;

,

beveel

,

zij

wat

,

vertere

word

vijanden

treffen,

gehuld

haat

in

mij

den

tot

hand

uwe

ziel

de

in

mij

,

spreek

;

trek ,

höofd

hun

ik

nen

opdat^kkunne

niet

dat

ge

mijn

op

op

isi mijn

speelnooten

tränen,

ttiijnevijahden

ik

dat

verdriet

zijn mijn

ik

den

tot

en

,

Zie

—

ik

Zie ,

avond

Zie

1

,

mij' beleven,

hoop

werd

gehecht; ;

?

weer

,

eilende

mijn leed

over

het

dat

morgen

en

Jeruzalem,

terugvoeren

,

het

smaad

O

:

morgen

,

metgezel,

derwaarts

ons

ik

iiKaar

gij haar

zult

;• -wanneer

pöin

kon.

graf vinden

een

,

heerlijke stad

opbouwen

ik

waar

land-,

vond.ik.eea

nergens

Uwe leven

hebben

menschheid

stamgenooten

u

,

bedrogen

gij kent

gekrenkt;

zij, die

gestaan;

en

u

geenwrok,

waarheid."

verschijning zieh was

een

kus

van

den

over

den

slapende stervenden^

4S8

Ahasverus

d«i

"

het

: van

drager

Israels

noodlot

waardoor

,

Jezus

,

Christus

het

aän

Spinoza

begaf

Voorburg

zieh

's

en

knris

gedagen.

was

Rhijnsburg

naar

Gravenhage

en

naar

politisch Theologisch-

het

hij

waar

daar

van

,

Tractaat

Eenzaam

de

en

en

van

de

wereld

'

schreef

Ethica

hij

bracht

afgezonderd

zijn

,

verder

De

leven

^

door.

vijf

deelen

.

der

werden

Ethica

eerst

na

zijri

doöd

uitgegeven. Op ouderdom

zonda^ van

den-

2rst«n

Februari

1677

jaren.

vierenveertig

i'

EINDE.

••

/

stierf

hij

in

den

INHOÜD.

Bliib

XVni.

XIX.

STERVEN

EN

LIEFHEBBEN

299,

AFZONDERING ....

XX.

BEKENTENISSEN

224

.

XXI.

XXn.

IN

WERELD

DE

.

KLEIN

HET

BIJZÖNDERHEDEN .

XXni.

..

351

.. •

AFGEZANTEN -.

.

XXrV.

3^ .....

.

DEN

NA

STRIJD

SLOT

t

/

.

39i ....

(

..

AANZOEK

HET

XXVI.»

-.

BAN

DE

XXV.

..

'

41^

42^

^

A

V

/