No title

Digitized by the Internet Archive in

2010 with funding from University of Toronto

http://www.archive.org/details/middensumatrarei0102veth

-^^p 7^

r

ATRA.

HIDD

w REIZEN

EN

ONDERZOEKINGEN

DER

SOM ATR A-EXPEDITIE

UITGERUST DOOR HET AARDRIJKSKUNDIG GENOOTSCHAP,

1877-1879, BESCHREVEN DOOR DE LEDEN DER EXPEDITIE, ONDER TOEZICHT VAN

Prof.

P.

J.

VETH.

EERSTE DEEL.

REISVERHAAL TWEEDE GEDEELTE.

LEIDEN.

—

E.

1882.

ik Vofes^

J.

BRILL.

MIDDEN-SÜIATEA. REIZEN EN ONDERZOEKINGEN DER SÜMATRA-EXPEDITIE, UITGERUST DOOR HET AARDRIJKSKUNDIG GENOOTSCHAP,

1877-1879, BESCHEEVEN DOOR DE LEDEN DER EXPEDITIE, ONDER TOEZICHT VAN

Prof.

J.

F».

VETH.

EERSTE DEEL.

REISVERHAAL. TWEEDE GEDEELTE.

LEIDEN.

—

E.

1882.

J.

BRILL.

REIZEN IN

MIDDEN-SUMATBA. 1877-1879, DOOR DE LEDEN DER SUMATRA-EXPEDITIE, UITÖEBUST DOOK HET AARDRIJKSKUNDIG GENOOTSCHAP.

TWEEDE GEDEELTE BESCHREVEN DOOR

C.

H.

A. L. VAN HASSELT SNELLEMAN,

CORNELISSEN, JOH.

F.

LEDEN

DEI!

LEIDEN. -

EXPEDITIE.

E.

1882.

J.

BRILL.

en

LIJST DER PLATEN.

Tegenover PI.

»

»

»

I.

Inlandsch personeel der Expeditie, op

limit

geteekend door Joan

Brug, naar

eene photographie van D. D. Vetii den titel. Lesoeng Batoe aan de Batang Rawas, op hout geteekend door P. A. Sciiipperus, naar eene phothographie van D. D. Vetii blz. 66. III. Batang Rawas bij Moeara Menkoelem, op hout geteekend door P. A. Scuip«82. PERUS, naar eene photographie van D. D. Vetii IV. Napal Litjin, op buut geteekend door S. II. Kever, naar eene photographie van D. D. Veth » 87. II.

.1.

»

V.

»

VI.

»

VII.

»

VIII.

»

IX.

Meer

in het landschap Lebong, op bout geteekend door naar eene teekening van A. L. van Hasselt

J.

S. H.

Kever, o

119.

»

206.

»

219.

•>

253.

»

260.

Hadji Dipati van Soengei Bauoeng met familie, op bont geteekend door Joan

Berg, naar eene photographie van ü. D. Vetii Monding van de Tembesi, op hout geteekend door

F.

Verster, naar eene

photographie van D. D. Vetii Uitrustingsartikelen

en

hutten voor nachtverblijf,

teekeningen van Jou. F.

op steen

gebracht naar

Snelleman

Uitrustingsartikelen, op steen gebracht naar teekeningen van Joh. F. Snel-

leman Kaart van Midden-Sumatra door D. D. Vetii

aan het einde').

Het wordt bijzonder aanbevolen deze kaart, in acht gelijke stukken verdeeld, op één plakken, in dier voege dat tusschen de stukken der kaart eene kleine ruimte overblijft voor het vouwen. De dus voor scheuren en kreuken gewaarborgde kaart, kan gevoeglijk geborgen worden in een papieren tasch, gehecht aan de binnenzijde van den band. De kaart blijft dan los, zoodat men ze naar willekeur uit de tasch nemen, en bij de lezing zoowel van het eerste als van bet tweede gedeelte naast zich leggen kan. Een smal ')

stuk linnen te doen

boordsel van groen of bruin lint

rondom het linnen

zal

de duurzaamheid nog verhoogen.

INHOUD. REISVERHAAL. Tweede Gedeelte.

EERSTE HOOFDSTUK. Wegwijzers naar Palembang

Blz.

1.

TWEEDE HOOFDSTUK. Onderzoek der Batang Hari

in

Boven-Djambi en Rantau

di

baroeh

.

.

,,

19.

„

32.

„

57.

„

75.

„

101.

„

135.

„

147.

„

167.

DERDE HOOFDSTUK. Van Padang

via Batavia en

Palembang naar Soeroelangoen

....

VIERDE HOOFDSTUK. Soeroelangoen en omstreken

VIJFDE HOOFDSTUK. Door Oeloe Rawas

ZESDE HOOFDSTUK. Naar en door Lebong

ZEVENDE HOOFDSTUK. Door Redjang en Sindang terug naar Soeroelangoen

ACHTSTE HOOFDSTUK. De

hervatting van het onderzoek der Batang Hari

NEGENDE HOOFDSTUK. In Limoen

VIII

TIENDE HOOFDSTUK. Op

de Tembesi

Blz.

189.

„

197.

„

215.

ELFDE HOOFDSTUK. Tochten door Palembang en Beneden-Djambi

te

water en

te

land

.

.

TWAALFDE HOOFDSTUK. Laatste onderzoekingen in het beneden-riviergebied

OPMERKINGEN. OMTREKT

HET EEIZEN IN NEDERLANDSCH-INDIE MET WETENSCHAPPELIJK DOEL.

EERSTE HOOFDSTUK. Plan en vereischten

„

245.

„

252.

„

260.

„

265.

„

269.

TWEEDE HOOFDSTUK. De

persoonlijke uitrusting

DERDE HOOFDSTUK. Vervoer der goederen, voorziening in behoeften op

reis

en verkeer met

de inlanders

VIERDE HOOFDSTUK. Bijzondere opmerkingen betreffende het rivier-onderzoek

VIJFDE HOOFDSTUK. De

overige wetenschappelijke werkzaamheden

REISVERHAAL il

de reis zelve. TWEEDE GEDEELTE.

EERSTE HOOFDSTUK. WEGWIJZERS NAAR PALEMBANG.

het personeel der Expeditie als hare plannen en vooruitzichten hadden

Zoowel

aanmerkelijke

thans

en sedert

nog voor

in

zijn

onzekere

het

hem

verandering ondergaan.

te

Schouw Santvoort was ons

ontvallen

dood waren de werkzaamheden op de Oostkust gestaakt, terwijl wij verkeerden of het Genootschap voornemens was een opvolger

zoeken en eventueel in de poging daartoe slagen zou. Snelleman was

teruggeroepen, omdat het Genootschap zich genoodzaakt had gezien de uitgaven in te

krimpen; en ofschoon die bezuiniging aanvankelijk slechts het natuur-historisch

onderzoek

beschouwd

steeds eenigermate als bijzaak

,

geenszins zeker of het daarbij blijven zou.

,

had getroffen

,

waren wij toch

Wij waren naar Padang teruggekomen,

ofschoon slechts het voorgenomen onderzoek der Zuidelijke Padangsche Bovenlanden,

maar geenszins dat der aangrenzende onafhankelijke gewesten was ten einde gebracht; maar wij hadden

alle

verdere pogingen in die richting, eensdeels

om

den in

de Rantau Batang Hari ondervonden tegenstand, anderdeels wegens het uitdrukkelijk

verbod te

der

Regeering

overschrijden,

Hasselt

en

te reizen, I.

2.

Veth

om

de grens der onafhankelijke gewesten aan de Westzijde

moeten opgeven. zich

Na

het

vertrek

van Snelleman, maakten van

om

over Batavia naar Palembang

thans te Padang gereed

ten einde te beproeven of

zij

er

beter in zouden slagen van de Oostzijde 1

in

door

binnenland

onafhankelijk

het

waren voorgespiegeld.

uitzichten

baren zou

was zooveel zeker

,

,

dringen, waaromtrent ons de gunstigste

te

omtrent

onzekerheid

velerlei

Bij

de

hetgeen

tijd

dat de werkzaamheden met een kleiner personeel en

op een ander terrein zouden worden voortgezet. De Expeditie was een nieuw

tijd-

perk ingetreden.

De omstandigheden

die

het

tot

der

ingrijpen

werkzaamheden 'aanleiding gaven, en zoowel de de wijze waarop niet

uiteengezet,

omdat

slechts

motiveerden

,

lands een nieuw licht

zal

opgaan.

naar Sumatra's Oostkust,

als

wat breeder worden

moeten thans

,

verklaring en rechtvaardiging onzer hande-

dit tot

maar vooral omdat door

strekt,

lingen

had

plaats

zij

Regeering in den gang onzer

reis

ook over den toestand des

die uiteenzetting

ons

Alle

toegekomen berichten en bevelen,

die

tot

verandering van den aard én den werkkring der Expeditie leidden, hebben wij

tot

dusver

laten

rusten

onzer reistochten af te thans

stukken,

die

even

of slechts

aangeroerd

,

om

in

chronologische

telkens het verhaal

niet

breken en den geregelden gang er van

te storen.

Wij zullen

orde gerangschikt, hetzij volledig of

uit-

bij

mededeelen en voor zooveel noodig met onze opmerkingen toelichten.

treksel

Het

van onzen vriend Schouw Santvoort aan de beurt,

eerst ligt hier eene nota

waarin beschouwingen voorkomen van den politieken toestand van Midden-Sumatra en waarin

gevolgtrekkingen

hij

maakt

uit alles

wat

hij

op

dwars door

zijne reize

het eiland gehoord en ondervonden had. Hij schreef die nota dadelijk na zijne aan-

komst

Batavia,

te

toen

hij

zich

halen. Zij

met het voorloopig verslag van van

Tijdschrift

het

nog

althans,

Mei

Gaan stand

in

des

zijn

de stoombarkas af te

verkenningstocht, dat in der

Genootschaps

niet voor het publiek

te Silago in

geheel te

om

derwaarts begeven had

was gedagteekend van 30 April 1877, en werd ons toegezonden

gedrukt

werd,

en

tijd

waarop

in

te gelijk

de Bijbladen

het

een,

toen

bestemd vervolg vormde. Die nota was den 31 8teu

onze handen gekomen

;

haar inhoud

is

belangrijk genoeg

om

hier

worden medegedeeld. wij

thans na welken indruk onze verkenningsreis ons gegeven heelt omtrent den toe-

het Boven-Djambi-gebied,

meer bijzonder met betrekking

tot

de

te

verrichten weten-

schappelijke onderzoekingen.

Een reisverhaal toch, hoe getrouw geven, dien In

men

dit

ook

zijn

moge, kan ons nimmer den indruk terug-

op het terrein zelf opdoet.

de verschillende omstandigheden

waarin

ik

mij

op

reis

verplaatst

vond,

stelde

ik

mij

meermalen de volgende vragen: 1°. Of de streken welke ik doorreisde, al dan niet geschikt waren om op dit oogenblik door een wetenschappelijke Commissie te worden onderzocht'? 2°. Of de waarschijnlijke resultaten van dit onderzoek opwogen tegen het gevaar dat hel personeel der Commissie voortdurend te wachten stond? ')

') Nog een derde vraag rees wel eens bij mij op, wier oplossing ik echter bescheidenlijk aan meer bevoegde beoordeelaars onder de leden van het Aardrijkskundig Genootschap wensch over

te laten.

Zij

is:

«Bevat onze rijke Indische Archipel niet andere terreinen

v\aai

wetenschappelijke

Wat gebied

het zoölogisch en botanisch onderzoek aangaat, zoo heeft eene vergelijking tusschen ons

de Zuidelijke Padangsche Bovenlanden en de oostwaarts daaraan grenzende onafhankelijke

in

eenenmale ontkennend doen beantwoorden.

staten, mij deze vragen ten

Waar

de natuuronderzoeker meer verscheidenheid aantreffen, dan daar waar hooge berg-

zal

waar schoon bebouwde velden en nog maagdelijke wouden elkaar

plateau's en vruchtbare valleien,

afwisselen? Hij

zal zich

daar, onder bescherming van het Nederlandsen gezag, onverdeeld aan zijn

vreedzame taak kunnen wijden, en In

—

3

navorschingen grondig ten einde kunnen brengen.

zijne

Boven-Djambi-gebied daarentegen

het

een

zal

,

onderzoek

natuur-historisch

voort-

dat

,

durend met levensgevaar gepaard gaat en mitsdien slechts hoogst oppervlakkig geschieden kan, voorzeker niet die volkomen uitkomsten kunnen opleveren.

En

ware

al

Wat

en konden wij de eerste vraag bevestigend beantwoorden, zoo

laatste mogelijk

dit

tweede nog

geeft ons de

over

stof te

ernstig nadenken.

tot

nauwere kennismaking met de bevolkingen van het Boven- en MiddenDjambi-gebied, gepaard met eene opneming dei' terrae incognitae die het stroomgebied der Djambi-rivier omvatten, mogelijk is het dat deze taak, met de grootste behoedzaamheid aangevangen en voortgezet, zonder te overwegende bezwaren en gevaren kan ten einde gebracht betreft

een

men

zich

taal-

en volkenkunde nooit die strenge eischen stellen,

worden. Al kan

van land-,

kunnen vorderen indien men

zou

recht

de terreinopneming en het verrichten der onderzoekingen op het gebied

bij

bevond, elk resultaat dat

men

welke de wetenschap met

Nederlandsch of volkomen

op

zich

verkrijgen zal, zoolang het niet ten koste

bevriend

terrein

van menschenlevens,

is

de uitgaven aan die onderzoekingen verbonden ruimschoots vergoeden.

zal

worden deze onderzoekingen gelijktijdig of kort na elkander zoowel uit de Padangsche en als uit het Djambische ondernomen, dan zal de achterdocht, welke hierdoor ten onrechte in het binnenland wordt opgewekt, hoogstwaarschijnlijk spoedig een onover-

Maai'

—

Bovenlanden

—

niet

weg

komelijken hinderpaal aan haar veiligen voortgang in den

Wat in

het onderzoek der hooglanden aangaat, mogelijk

het karakter van handelaar,

is

stellen.

het, onzes inziens, dat één persoon,

Padangsche Bovenlanden langzamerhand dieper landte hebben,

zich uit de

waarts in begeeft, met de hoofden kennis aanknoopt en, na hun vertrouwen gewonnen allengs de

komst van een tweeden persoon

Ook voor

het

rivieronderzoek

van met de bevolking handel

is

—

den terreinopnemer

er kans van slagen

te willen drijven

'),

—

voorbereidt.

indien de stoombarkas onder de leuze

,

de rivieren opstoomt. Daar ik door het Aardrijks-

kundig Genootschap op mijn verzoek meer speciaal met dit onderzoek belast ben geworden, kan ik de connectiën welke ik op mijne verkenningsreis reeds aangeknoopt heb, verder uitbreiden. Het Europeesch personeel, dat, na de ondervinding die

mum

ik reeds

opdeed, nu vooral

tot

een mini-

beperkt moet blijven (namelijk zooveel, dat elk inlander zich kan overtuigen dat

-)

den dienst op het vaartuigje bepaald noodig steeds aan boord

moeten blijven,

terwijl ik,

zij

voor

zou gedurende den loop van het onderzoek

zijn),

zijden der hoofden bestaat,

waar toenadering van de

onderzoekingen evenveel nut zouden opleveren en voor het oogenblik niet minder gevaar zouden

kunnen geschieden,

—

waar onaangename herinneringen aan onze vroegere vestiging

terreinen

en uitbreiding óf niet bestaan óf minder krachtig stand hielden?" l

)

te

Het

nemen.

is

mijn voornemen artikelen welke

De

leuze van

handel

te

een raison d'être aan de stoombarkas.

vernemende dat

ik

een

willen

—

of

met

zijn

anak boeah

te

indien ik goederen verkocht, bleef :

)

was

te

Machinist en

stuurman.

liet

vragen, deze kan,

handelen. hij

Wat

naar ik

de binnenlanden gewild zijn, van Batavia geeft

voor de hoofden

De Toemenggoeng van Hantau

handelaar was,

verkregen hebbende, mij wilde vergunnen in

bouwen,

in

drijven

uit, dat hij,

zich

zijn staatje

Ik

kon

mede

de Oeloe Djambi

Ikir en Sirih Sakapoer,

eens vertrouwen in mijn persoon

een huis

hierbij

in

te zetten

en den grond

te

be-

op zijne bescherming rekenen, en

verantwoordelijk voor de betaling.

den te

Gouvernements-stuurman

Batavia

vernam,

niet

betreft, dien ik

gemist worden;

bij

voornemens nader inzien

zouden trouwens de uitgaven die zulk een persoon zou vorderen, nuttiger besteed kunnen worden aan het aanwerven van enkele inlandsche personen,

in het

Djambische

zelf

door mij

uit

te kiezen-

mij persoonlijk aan wal begeef, opdat zij zich meer en meer aan den omgang met een Europeaan gewennen. Op die wijze zou het gevaar voor liet personeel der barkas niet te groot zijn, om mij vrijheid te geven mij te belasten met de verantwoording voor personen die zich blinde-

Maar

aan mij toevertrouwen.

lings

twee zijden geageerd wordt

om

de bevolking

ziet

het

in

Djambische dat er eensklaps van zonder nog te spreken van den

—

haar land binnen te dringen,

indruk dien het verrichten der wetenschappelijke onderzoekingen en het behandelen van instruzoo zal in weinig tijds door het geheele Djambi-rijk (waaronder menten op haar maken moet,

—

Rantau Batang Hari,

wij Korintji rekenen) en in de

king staat

de alarmkreet opgaan, dat

'),

met het Djambische voortdurend

die

in betrek-

Nederlandsch Gouvernement thans werkelijk aan-

het

maakt om zich in hunne zaken te mengen. De kwaadgezinden onder de bevolking zullen meer en meer den boventoon krijgen. Zelfs de Radja's, die mij thans (alleen zijnde) beschermden, zullen óf niet meer tegen den wensch hunner anak boeah kunnen opkomen, óf zelven achterdocht gaan koesteren. En zonder nog offensief te handelen, behoeven zij slechts aan den Europeaan die zich in hun gebied ophoudt, hunne onmiddellijke bescherming te ontzeggen, om toestand reeds dadelijk hoogstgevaarlijk en onhoudbaar te maken. stalten

Met het oog hierop

naar mjjne bescheiden meening, de volgende voorzichtigheidsmaat-

zijn,

regelen bepaald noodig: a.

Men vange gedurende den kelijk gebied aan:

Europeanen)

heden 6.

,

af.

nadat het onderzoek van beide zijden

Zelfs

Verder wachte men de omstandig-

onderzoek der Djambi-rivier.

het

zij

't

eersten tijd slechts een der beide onderzoekingen op onafhan-

het onderzoek der hooglanden (en dit slechts door hoogstens twee

't zij

werking

in

is

mag

getreden,

er voor het oog

van den inlander volstrekt geen verband bestaan tusschen de twee gedeelten, totdat men van weerszijden de zekerheid heeft verkregen dat deze voorzichtigheidsinaatregel niet meer noodig het

Wordt

is.

er

bij

een der gedeelten door de hoofden of bevolking geïnformeerd naar

men

der komst en de werkzaamheden van het andere gedeelte, zoo geve

doel

hieromtrent niet volkomen

ingelicht

te

daar

zijn,

men

doch dat men vernomen heeft dat het doel van geheel particulieren aard drijven van handel of het aanknoopen van handelsbetrekkingen. Dienovereenkomstig heb

van

den chef

ik

terreinonderzoek

het

op,

het personeel er van niet kent, is,

namelijk het

hooglanden,

der

die

mij

mededeelde waarschijnlijk tegen de maand September reeds gereed te zullen zijn met de onderzoekingen in het zuidelijk gedeelte der Padangsche Bovenlanden, dringend verzocht, zich thans houden.

reeds streng aan punt b

te blijven

een

Batang Hari

de

handelsvaartuigje

inlander van geenerlei

Soengei

Verneemt men

opstoomt,

betrekking staat

tot

zijn

Batang Hari

te

voornemen

willen

niet

Verder heb

bekend

komen bezoeken

te

van ons gebied, dat

noodzakelijk dat dadelijk dat

vatte,

zich spoedig naar de

zij

ZEd.

ik

in

bij

den

dit vaartuigje in

werkzaam is. Rantau Batang Hari

overweging gegeven, vooralsnog

maken van de onafhankelijke

districten der

Rantau

Hiervan zonderen wij uit het kleine onafhankelijke

).

staatje

Soengei Koenjit, dat reeds blijken gegeven

staatje

zou

,

in dit gedeelte

het

het personeel der commissie die in onze hooglanden

en verder landwaarts in voortplanten. ons gebied

is

Pagoe en de XII Kóta de overtuiging post

Heeft die overtuiging eenmaal post gevat, dan zal

in

zoo

heeft

nadat de werkzaamheden der commissie

:i

)

van

toenadering tot ons bestuur.

op ons gebied beëindigd

zijn

,

Dit

bezocht

kunnen worden, op de wijze zooals wij reeds vroeger vermeldden, doch men zou zich tijdens dit bezoek moeten onthouden van eenige mededeeling omtrent verdere onderzoekingsplannen meer landwaarts in,

tot

tijd

en wijle er nadere berichten ontvangen

zijn

omtrent de handelingen en

ontmoetingen van het gedeelte dat vanuit Djambi opereert. Dat het eindelijk voor de personeele veiligheid van den heer van Hasselt, indien

')

Wij weten reeds dat er tusschen de

staatjes

in

het binnenland

hij

verbonden bestaan

zich

om

elkander wederzijds te helpen. Ook bestaat er voortdurende aanraking tusschen de bevolking van

Tabo, Rantau Ikir, Korintji enz. enz. : )

Of zoo

)

Namelijk van linguist en terreinopnemer.

3

dit reeds

bekend mocht

zijn,

hierop voorloopig zooveel mogelijk terug

te

komen.

later dieper

landwaarts in

zal trachten

te

begeven, dringend vereischt wordt dat

de Zuidelijke Padangsche Bovenlanden

tijd

in

niet

meer

als

— geruimen — thans

hij

ambtenaar werkzaam geweest zijnde

zoodanig door den inlander (ook op ons gebied) worde beschouwd, behoef ik na

als

al

het voorafgaande niet te vermelden.

Kwaadgezinden zouden van

dit

antecedent, indien

van Hasselt nog op ons gebied werkzaam

om

zijn

gedurende den

tijd

dat de heer

maken

achterdochtige bevolkingen, als die der Oeloe Batang Hari, Tabo en Korintji, op te zetten en

hierdoor tevens de geheele onderneming in gevaar

Wij ontvingen, zooals reeds gezegd

Van

Silago.

te

niet

dit

geheel ontzenuwd werd, direct gebruik

zal,

brengen.

te

de hier medegedeelde nota den 31 8teu Mei

is,

Hasselt schreef daarop reeds den lsten Juni het volgende antwoord:

De indruk zeer

dien het voorloopig verslag met de daarbij gevoegde nota op mij maakt, is niet bemoedigend met het oog op het welslagen der wetenschappelijke onderneming waarvan de

leiding'

aan onze zorgen werd toevertrouwd.

Wanneer ge u nog nen, dat hetgeen

herinnert hetgeen wij

Padang bespraken

te

dan

,

zult ge

moeten erken-

toen omtrent den toestand in Midden-Sumatra mededeelde, thans bevestigd

ik

is

wat door u op den verkenningstocht is ondervonden. Eigenlijk doet het mij leed dat die tocht is ondernomen, want hoe groot ook het succes is dat gij hebt behaald, hoe waai' het is dat wij thans een algemeene kennis bezitten van den- wa-

geworden door

alles

om

terweg naar het Oosterstrand, en hoezeer ook dat succes kan bijdragen

meerdere ondersteuning aan

te

moedigen, toch heeft mijns inziens deze

reis

belangstellenden lot

eenegroote schaduwzijde.

ternedergeschrevene goed, dan hebt gij uwe bedanken aan de weinige belangstelling die ge toondet voor land en volk der doorreisde streken, maar meer nog aan den titel onder welken gij gereisd hebt, dien van handelaar op weg om handelsbetrekkingen aan te knoopen in de Rantau Batang Hari de bedoeling .van het door u

Begrijp ik

houden aankomst

Djambi alleen

te

en Boven-Djambi. Lees

met

verder goed, dan

ik

het doel van de reis:

En nu

zijt

de Bovenlanden gelezen,

tricten

en

inlandsche hoofden

bestaan

te

de onafhankelijke dis-

tusschen ik het

telegram omtrent

behouden aankomst van den Directeur van Binnenlandsch Bestuur ontving, vernam geheel van

bijna

en wel

te

Rantau

de

buitenwereld afgesloten,

waart ingescheept;

Ikir

personen die, zooals

men

zeide,

den Kapitan

maar

ik

laoet

')

;

ja

in

men

couranten,

besproken, worden overal in

is

want reeds voordat

;

De Padangsche

en ambtenaren blijven niet onbekend met die

Bovendien schijnt er nogal gemeenschap

en het zuidelijk deel der Bovenlanden

het Boven-Djambische

als in

het in de geheele Padangsche Bovenlanden.

waarin de onderneming herhaaldelijk met vermelding van namen berichten.

en

opneming en bestudeering van het land. Rantau Batang Hari

men weet

men u den doortocht men bekend ware geweest

overtuiging dat

dat ge zee-officier

dat alles zoowel in de

is -werkelijk

bekend; althans

uwe

het

is

men geweten had

hebben, wanneer

belet zou

te

de onmetelijke wildernis gelegen, dat ge goed wist

namen te noemen van invloedrijke Van u sprak men steeds als van

zelfs

u er »doorgeholpen" hadden.

beweerde steeds dat

geen Kapitan laoet waart.

gij

Sedert het begin van April bevinden wij ons in de laras Soepajang, te Solok en nu

en

zijn bezig'

de fauna

,

met de opneming. Vetb werkt overal met

terwijl

een jager

uw

ik in dorpjes

allerlei

dieren voor

hem

schiet

te Silago,

instrumenten, Snelleman bestudeert

zijn

en ik houd mij bezig met het bijeen-

,

brengen van voorwerpen die op de ethnologie betrekking hebben. Dit

alles geschiedt niet

onop-

gemerkt, en zoowel aan het volk hier, als aan sommige bewoners der onafhankelijke districten, die over 't Gouvernements-gebied karbouwen vervoeren moeten onze werkzaamheden in het oog vallen, ledereen weet, dat we geen geld verdienen, maar integendeel met onze groote bagage ,

en aanzienlijk aantal te

pas

waren te

koeli's

uitgeven. En

of ik

nu

al

van den beginne af aan, waai- het

verzekerde, dat de vogelhuiden en de photographiën en de verdere artikelen bestemd

om

Europa tegen hoogen

in

spreken, maar ik ben er

i

veel

kwam,

Kapitein-ter-zee.

stellig

prijs te

worden verkocht

van overtuigd, dat

ik

,

— men

was

te beleefd

nergens geloofd werd.

om

mij tegen

-

—

6

Toen gij de onafhankelijke districten betraadt waren wij met onze werkzaamheden nog niet begonnen en waren de leden der Expeditie nog te kort geleden te Padang aangekomen, dan dat het doel en de werkkring van de onderneming reeds algemeen bekend konden zijn. Daarom was ,

het

dat

gij

zonder tegenspraak kondt bedienen van den

u

onmogelijkheid

is.

meen de

Ik

waarin

sen in den toestand

uwen

op

gij

wat er sedert uwen doortocht

beschrijven

handelaar, hetgeen thans een om rnij geheel te kunnen verplaat-

titel

Maleiers genoegzaam te kennen,

tocht hebt verkeerd; ja ik zou zelfs ongeveer

de Boven-Batang Hari en in Djambi

in

is

kunnen

verhandeld.

naam handelaar u dienstig was om u den weg te openen; maar voor het welslagen van de onderneming in haar geheel, spijt het mij ontzaglijk dat ge u aldus hebt moeten noemen. De desiderata door het Genootschap gesteld zijn te vele, dan dat zij onder zulk voorgeven zouden kunnen worden verkregen; dit zou alleen dan mogelijk zijn. wanIk begrijp dan ook volkomen dat de

neer de geheele onderneming met een vaartuig ten einde kon gebracht worden, of wanneei enkel persoon van voldoende algemeene ontwikkeling

om

studiën te

maken op

verschillend gebied,

voor de Expeditie ware aangewezen; thans nu aan een gezelschap Europeanen, ieder met eenen

bepaalden werkkring, die taak

Na

het

al

Rantau

nog

en

verder

opgedragen, wordt zulks onmogelijk.

is

bovenstaande

zult

door

gij_

en wantrouwenwekkend.

schadelijk

loochenen; maar gaarne wil

uw

antwoordt, voldoen aan

ik,

zeker toegeven,

mij

dringen,

te

indien

tot

tijd

en

zal

ik

te

gij

is,

ons

gelukt in de

al

maar

wellicht

zelfs

naar aanleiding van dit schrijven

rnij

tenzij

ik

door omstandigheden in

worde genoodzaakt; maar ook dan

het tegendeel

"

uitgesproken, komt ook mij voor de juiste te zijn, zooals

kennen

te

gaf:

het rivier-onderzoek

Ook nu nog zou

voet bereizen en onderzoeken der binnenlanden.

mijn gezelschap het Gouvernements-grondgebied

vóór de ontvangst van het rapport

de staatjes Poelau Poendjoeng

hadden

het

geheel onbepaald zijn in mijne uitdrukkingen en mij niet uitlaten over het doel van

om met

mijden

indien doelloos

dat

alleen

omschreven,

'>

tot

u en den Gouverneur reeds te Padang

aan het

wijle dat

verzoek onder ptmt

uwen tocht. De meening door u onder punt ik

niet

wederzijdsche bekendheid en gelijkheid van doel

wij

ons aller belang of in dat der onderneming

nog

het

getroffen.

voor een

Want nu

willen ver-

te verlaten, indien wij niet reeds,

hadden gemaakt

te Silago plan

,

moet voorafgaan

ik het

om

een bezoek

te

brengen aan

en Sigoentoer, en voorbereidende maatregelen voor dat uitstapje

maken en

zou het mijns inziens een verkeerden indruk

wanneer we

getuigen van

alom bekende plan plotseling lieten varen. Laat ik u er bij zeggen, dat de dag van ons vertrek nog niet is vastgesteld, en dat onze rei- nog afhankelijk is van nadere berichten die wij verwachten. Zoo spoedig mogelijk zal ik u omtrenl vrees

onthaal,

slecht

dat hier

ons wedervaren inlichten.

Reeds

in

een vroeger schrijven aan het Genootschap zeide ik, dat,

vijandige gezindheid

het

,

zelfs

afgescheiden van een

waarschijnlijk wel niet mogelijk zal zijn gestadig voortgaande de onaf-

hankelijke districten te bereizen, voornamelijk met het oog op onze groote bagage, die gedragen

moet worden en op ieder nachtverblijf een wellicht

Kóta grenzende staatjes

te

grenzende streken op

nemen.

te

Deze denkbeelden toestand

zoo als

gij

zijn,

groote ruimte vereischt.

vrij

de beste wijze van handelen deze zou

zijn: eerst

bezoeken, en daarna,

blijkens

uwen

brief,

van

Ik gaf te kennen dat

de onmiddellijk aan Silago en de XII

Möko-Möko en Rawas

ook de uwe;

dien hebt gevonden en beschreven, dan

blijft

is

uit,

de

daaraan

daar in de Boven-Djambi de

het ten

eenenmale onmogelijk de

Expeditie voort te zetten op de wijze zooals het Genootschap verlangt.

Aan boord van de gemoeid wordt, regelen,

— waar

— waar

barkas, gij

waar de opneming geschiedt zonder dat de bevolking daarmede uw personeel met haar naar de omstandigheden kunt

de aanraking van

personen, instrumenten en goederen bijeen

uwe macht werken. Wanneer men te

op een vaartuig, welks bewegingen

van

werken en met vrucht land moet doorkruisen, dan te

te

gij

geheel in

zijn

in een kleine, afgesloten ruimte,

hebt, voet

— daar

bestaat de mogelijkheid

met een groot gevolg van

koeli's

volkomen veiligheid van personen een eerste en onmisbaar vereischte voor ieder van de leden want kan men des daags slechts onder geleide van de ééne plaats naar de andere trekken, om des nachts te verblijven in eene woning door eene gewapende macht beschermd, hoe gering en oppervlakkig moeten dan de resultaten zijn die men verkrijgt; en ik betwijfel het ten zeerste of die weinige resultaten opwegen tegen de gevaren en bezwaren die overwonnen moeten worden. 't

is

;

,

—

—

7

Uw voornemen om van Batavia een groote hoeveelheid handelsgoederen mede te voeren die Djambi gewild zijn, schijnt mij niet ongeschikt toe; gij kunt daardoor met de daad de geruchten tegenspreken die ongetwijfeld nu reeds verspreid zijn, en uw vroeger beweren dat gij kwaamt om handelsbetrekkingen aan te knoopen tot waarheid maken. Ik raad u zulks aan omdat ge in

,

eenmaal gezegd hebt

om

zullen zijn

als

handelaar op

dat echter de hooiden zoo weinig scherpzinnig

reis te zijn;

niet te begrijpen, dat de kosten van een stoomboot de voordeelen aan

den verkoop dat zou ik niet durven beweren. van kain verbonden verre te boven gaan Mijne vroegere betrekking van ambtenaar zal voorzeker het bezoeken der onafhankelijke landen bemoeielijken; want niettegenstaande ik van den beginne af de »Kompani" verloochende, houd ik het er voor, dat hoofden en bevolking van die streken in mij nog steeds den ambte-

—

,

naar zien.

Wij moeten, met het oog op de door u waargenomen gezindheid der bevolking in het onafvooreerst niet beproeven een bezoek te brengen aan Korintji. Dat bezoek is ons

hankelijke,

daarenboven door onze lastgevers, ten gevolge van wenken van de Regeering ontvangen, thans bepaaldelijk verboden, en ik zou niet gaarne de verantwoordelijkheid dragen van het een of ander ongeluk, dat aan het overschrijden van de bepalingen der instructie kon geweten worden.

Om

echter geen enkele poging

van die

zijde het

onbeproefd

te

laten, schrijf ik tegelijk

Rawas en Möko-Möko, om hun

de controleurs van

onafhankelijk gebied

met dezen

brief aan

om

oordeel te vragen over de mogelijkheid

betreden.

te

noemt de keuze van terrein met betrekking tot den politieken toestand niet zeer gelukkig, uwe meening ten volle. De bevolking van Midden-Sumatra heeft tot nu toe hare onafhankelijkheid bewaard, dank zij de machtige wildernissen waarin hare negariën verspreid liggen, maar zij gevoelt voorbeschikt te zijn om aan het Nederlandsen gezag onderworpen te worden; on hare vijandige gezindheid tegen Europeanen wel te verwonderen ? is dan haar wantrouwen en Daar juist komt Bandaro Koening, onze schrijver, bij mij, met een brief dien hij van Solok »Toeankoe di Sambah heeft van de Regeering een zilveren kreeg en waarin men hem schrijft Gij

en

ik deel

:

gekregen

medaille deze

dan

voor de hulp die

de Batang

langs

Hari

hij

aan den Luitenant-ter-zee Santvoort

naar Djambi reisde;

help de Heeren die

gij

verleende,

vergezelt

maar

toen

ijverig,

de Regeering ook u wel beloonen." Ziedaar de bevestiging van hetgeen ik u boven schreef

zal

over de bekendheid in de Bovenlanden met het verband tusschen u en ons.

uwen

persoon, met het doel der onderneming en met

Het ware voorzeker beter indien Toeankoe

had gekregen,

van die medaille, een goede belooning

in geld

van het Gouvernement, en dan had

men hem

later,

— maar

di

Sambah,

van u, althans

in stede

door

u, niet

na afloop van de Expeditie, toch nog die

medaille kunnen schenken.

In

een

van den 8 sten Juni, aan boord van de Singkawang geschreven,

brief

spreekt Santvoort over de mogelijkheid

varen, en treedt

onderneming.

hij

Bij

dezen

brief

om

later

met de stoombarkas de

beschouwingen over het

in uitvoerige

was gevoegd het uitgewerkt verslag van

dat in hoofdzaak in het derde Hoofdstuk van het eerste Deel

waar

wij

dit

schrijven ontvingen

,

antwoordden

wij

rivier

financiè'ele gedeelte

is

op

te

van de

zijne

reis

opgenomen. Te Silago,

hem daarop den

2 den Juli

,

en

ook aan dat antwoord zullen wij weder eenige gedeelten ontleenen. Met belangstelling hebben wij allen de beschrijving van uwe reis gelezen. De indruk dien eene nauwkeurige overweging van het geheel bij mij achterlaat, is dezelfde dien het voorloopig reisverhaal op mij maakte. Dat het u is mogen gelukken Djambi te bereiken, hebt ge te danken aan de onbekendheid van de oeverbewoners met het voorbijvaren van een Europeaan, en gij zoudt

dit

niet ten

tweeden male moeten beproeven; want uwe

regelen, zooals het kiezen van het nachtelijk uur

varen,

—

't

is alles

Stroomopwaarts

om

reis,

met

al

uwe

voorzorgsmaat-

de doesoen van den ouden Sultan voorbij

te

haarfijn bekend, en onder de Maleiers en Rantauers het praatje van den dag. zult

ge met

uw

barkas hoogstwaarschijnlijk slagen, en

zelfs bij

onverhoopte

onaangenaamheden terrein.

En

zijt

ge sneller dan do bidoeks en biloengkangs weder beneden en op bevriend

zoo zal dan althans het hoofddoel van de onderneming, hel verkrijgen van een juiste

aardrijkskundige kennis van een onbekend gedeelte van Midden-Sumatra misschien toch grootendeels worden bereikt. Daarentegen zult gij uit hetgeen ik u schreef over onze wederwaardigheden ,

Moeara Mamoen en over de tegenwerking van den Radja van Sigoentoer, gezien hebben, dat ten Oosten van Sidjoendjoeng is, in den zin als door onze lastgevers bedoeld werd

te

het onmogelijk te

,

reizen.

Maar al blijkt het ook mogelijk een gedeelte van de onafhankelijke streken van MiddenSumatra te bezoeken, dan toch zou het doelloos zijn aan het geographisch en ethnologisch gedeelte van een expeditie als deze, ook het natuur-historisch onderzoek te binden; want reeds nu is het dat zoölogische en botanische nasporingen oneindig grooter resultaten ons duidelijk geworden kunnen opleveren, wanneer de beoefenaars geheel vrij zijn in hunne bewegingen en de terreinen ,

kunnen kiezen die hunzelven het best toeschijnen. Onze plannen zijn thans de volgende: de XII Kóta langen

In

genegenheid-

te

te

tijd

bevrienden Radja van Tandjoeng

blijven

winnen en, zoo het mogelijk

zamenlijk eenigen

tijd te

wilde

clan

;

ik

na?''

Alam gaan, doch zonder mijne

Soengei

ons station in die streken

is,

Koenjit en

om

metgezellen,

te

vestigen en er ge-

vertoeven. In dien tusschentijd zal ik waarschijnlijk antwoord ontvangen

hebben van de controleurs in Rawas en Muko-Móko en daarop kunnen beslissen die streken het best zal kunnen geageerd worden.

De omstandigheden zullen nog Midden-Sumatra nog geenszins rijp lieden als wij zijn.

Dat

men

ve-jl is

kunnen

er geheel op de hoogte

Malajoe" ), die te Padang verschijnt, vertaald 1

is

maar toch

wijzigen,

is

heeft

want

ook de hare;

uit

het

welke van

mij toe, dat

door ongewapende

van deze onderneming, bewees ik u reeds

uw

reisverhaal in de Maleische oBintara

opgenomen.

Zooals het spreekwoord zegt, heeft iedere medaille hare kee/zijde.

Sambah

schijnt

wetenschappelijk onderzoek

voor een

vroeger, en ik wil er thans nog alleen bijvoegen, dat

di

naar den

trachten zijne

te

De medaille van Toeankoe

nauwelijks had een larashoofd uit ons gebied vernomen,

Loeboe Tarab vertoefden, of hij zond een bericht naar Sigoentoer, plan hadden derwaarts te gaan, dat de hoofden van zijn district nog niet se moepakat -) waren, hoe te hunnen aanzien te handelen, en dat hij den Radja daarom aanried die heeren te vermoorden, wanneer zij zonder hem kwamen. Dit larashoofd wenschte dus blijkbaar aangewezen te worden om ons naar Sigoentoer te vergezellen, in de hoop van, evenals Toeankoe di Sambah, met een medaille begiftigd te worden. wij

dat

te

behelzende,

Silago in de laras

dat een paar Europeanen

Het was de Radja van Soengei Kamboet die mij dit alles mededeelde, en ook Mantri Amas was met dezen schurkenstreek bekend. Reeds is bij mij het denkbeeld opgekomen, om, als het mocht blijken dat wij zonder geleide nergens in de onafhankelijke districten worden toegelaten, de hulp van de Regeering in te roepen en ons door een commissie van voorname inlanders den weg te doen bereiden zij zouden hoofden ;

en bevolking kunnen geruststellen en op de hoogte brengen van het doel onzer reizen en aan allen, namens de Regeering, kunnen verzoeken ons welwillend te ontvangen, als menschen die niets vijandigs in

den zin hebben.

In den stand van zaken zoo als wij dien hier beschreven

laatstgenoemde plaats naar die

,

kwam

geen verande-

zoolang wij ons te Silago en Sidjoendjoeng ophielden. Maar op onze

ring

Santvoort tot

reis

van

Alahan pandjang vernamen wij, dat een der personen

Djambi begeleid hadden

,

in zijn negari teruggekeerd

,

door een

groot aantal doebalangs van Sultan Taha was opgelicht en naar Teloek rendah gevoerd.

Wat

aldaar met

hem gebeurd was, vernamen

wij niet;

maar een ander van

Santvoorts geleiders, die op last van den Sultan eveneens gevat was, had zich door

')

De Maleische Heraut.

'-)

Tot overeenstemming gekomen.

—

dien onze reisniakker ergens aan de Djoe-

derde,

evenals een

ontvhichting gered,

men

djoean ziek had achtergelaten. Voorts wist

ons te verhalen, dat in verschillende

werden opgeworpen en de bevolking

versterkingen

negariën

—

9

zich tegen een rnoge-

wapende. Handelaren, op Nederlandsen grondgebied

lijken inval

waren aangerand en bestolen, een

feit

't

huis behoorende,

dat zich anders in de laatste jaren niet meer

had voorgedaan.

Dat deze berichten ook aan de Kegeering waren uit

een

ter oore

gekomen, bleek ons

van den Gouverneur van Sumatra's Westkust

missive

Augustus 1877, en die

,

gedagteekend 15

volgt luidde:

als

Volgens roededeeling van den Controleur van Lolo en Soengei Pagoe zou de ex-Sultan van Djambi, Taha, voornemens zijn om het reizen van Europeanen, in de streken waar hij invloed uitoefent, te beletten, terwijl ook de hoofden van Tabo zouden zijn overeengekomen hunne kampongs tegen de Compagnie

De waarde

midden latende, acht wel aan

komst

ik

om

bevelen,

te

bij

te

versterken.

(waaromtrent trouwens nader bericht wordt ingewonnen)

dier berichten

mij

toch

verplicht

UEdG.

groote voorzichtigheid

geene buiten ons gebied gelegen landschappen

de hoofden behoorlijk

is

voorbereid en

gij

te

aan

te

in het

raden, en u

uwe

bezoeken, alvorens

van hunne toestemming verzekerd

zijt.

De Gouverneur van Sumatra's Westkust, (w.

hadden

Inmiddels

Muntendam ven van

Wat

,

wij,

na onze aankomst

de mogelijkheid betreft de Korintji-landen handelsbetrekkingen tusschen de lieden

hetgeen nog

al

kunt

Soengei

Dat pad

is

betreden, kan ik u mededeelen, dat er

te

hier en

die van Korintji

hebben bestaan,

een drukke communicatie ten gevolge heeft. De gemakkelijkste

Korintji ligt over Oeloe-Selaut

bij

Alahan pandjang, van den heer

Juni ontvangen, dat wij hier laten volgen.

l

uit

E. Netscher.

Controleur van de afdeeling Möko-Moko, een antwoord op ons schrij-

sedert jaren

Moko

te

g.)

,

het zuidelijke gedeelte der onderafdeeling

ook de rivier opvaren, nagenoeg

gij

en vandaaruit

Ipoe,

ligt

tot

weg naar GrootIndrapoera. Van Móko-

aan de grens der Gouvernements-landen

een pad naar Lolo, een negari aan het meer van Korintji.

echter een weinig moeielijk en ge zult een paar nachten in het bosch moeten door-

brengen. Tot bereiking van de landschappen Boeloe Idjau en Soengei Tenang, die meer zuidelijk gelegen zijn, bestaat evenzoo vanhieruit gelegenheid,

maar de weg daarheen

is

langer en moeie-

lijker.

Koeli's

kunt

gij

hier volstrekt niet krijgen;

Een goeden gids kan

ik

men

doet hier

meer aan bidden dan aan werken.

u waarschijnlijk wel bezorgen, maar geen personen van invloed; die

trouwens ook van geen nut. De goede

tijd

om

de

reis te

doen, eindigt met November,

als

zijn

wan-

neer gewoonlijk in de Oeloe zware regens vallen. Zoolang ik mij hier bevind, heb ik steeds ge-

winnen omtrent de gezindheid der Korintjiërs ten opzichte van het Gouin grooten getale hier zout komen koopen, hebben niet zelden hun ingenomenheid met het Europeesch bestuur te kennen gegeven. Ook heb ik, reeds maanden geleden, juist met het oog op de toen aanstaande Expeditie, mij zoo ter loops laten ontvallen, dat er misschien wel toean-toean ') zouden komen, en steeds vond men dit goed, mits er maar geen prang") uit voortkwam. Overigens zijn die lieden wel wat wantrouwend en erg inhalig; maar door geld en heusche woorden kan men zich, naar ik geloof, wel een goede ontvangst bij hen bereiden.

tracht berichten

in

te

vernement, en de geringe lieden, die

')

Europeesche I.

2.

lieeien.

;

)

Oorlog.

—

aangaat de gezindheid der Dipati's daaromtrent kan ik niets mededeelen.

Wat

Wanneer ge

besluiten

mocht van

uit

dat alle mogelijke hulp mijnentwege u zal

Móko-Móko de reis worden verleend.

Tegelijk niet dit schrijven kregen

16 Juli, waarin

teerd

—

10

aanvaarden, wees dan verzekerd

te

we op nieuw een

brief van Santvoort, geda-

zegt zich ten volle te vereenigen met de denkbeelden over

hij

Het zou ons

verderen gang van zaken, in van Hasselts schrijven uiteengezet.

den

zeer verwonderen, al hij

niet

en

als

hij

J

),

kunnen

behandeld, indien

want

;

als

hij

handelaar

bereizen, en dat de bevolking

hem

het verhaal van zijn weder-

in

hem onmogelijk was om met de bevolking van Doesoen

komen" wegens

te

in zijn brief

was van het denkbeeld dat

gelieven te houden

dat het

aanraking

in

punt niet uitdrukkelijk

de bovenrivieren zou

koopman zou

varen schrijft

Tengah

dit

teruggekomen

reeds

destijds

particulier

een

voor

werd

grenzelooze vreesachtigheid, en dat

hare

zijn inlandsche, uit

op 9 Juli iedereen het op een loopen zette, toen

afkomstige schrijver daar aan wal ging. Zoo groot was dus

zelfs te

de Bovenlanden

Doesoen Tengah

wantrouwen van de bewoners jegens deze stoomboot met een Europeaan aan boord.

het

Verschillende omstandigheden zullen onzen reisgenoot voorzeker langzamerhand

het onhoudbare van het vroeger ingenomen standpunt hebben aangetoond, niet het

minst

onervarenheid

zijn

Djambi aan het handelaars

te

licht

in

handelszaken

reeds

die

moest komen. De inlanders

gelooven,

de eerste

bij

zijn niet

gelegenheid

dom genoeg om aan

te

zulke

en daarenboven moet Santvoorts voortdurende aanraking

met den Politieken agent en met den Sultan hen overtuigd hebben, dat de Kompani aan het werk was. Een standpunt

alleen hier

den inlander, de

van

vestigen

Djambi en

voorbereiding

en

,

zelfs

waarop Santvoort zich tegenover

had willen plaatsen, en dat werkelijk

eischen,

een

verblijf

die

het

vertrouwen

wij

brief

zonden

wij

hem

een afschrift

van den Gouverneur en van den heer Muntendam ont-

vangen hadden, en deelden hem mede, dat, nu aan den éénen kant, door den van den Gouverneur,

te

in handelszaken ervaren

zijn.

antwoord op Santvoorts bovengemelden

van de missiven

om

van jaren

dan nog zou de medewerking van een

persoon niet overbodig

In

als dat

in het binnenland,

kansen voor een diep indringen in het land belooft, zou een geruimen

beste

tijd

te

brief

het gaan naar Korintji geheel van voorafgaande onderhande-

autorisatie door de hoofden afhankelijk

ling

met en

zijde

de berichten van den heer

was gemaakt, en van de andere

Muntendam omtrent de

mogelijkheid van een bezoek

aan dat landschap weder niet ongunstig luidden, wij aan het Aardrijkskundig Genootschap verzocht hadden, zoo

dit zijn

kon, het verbod

om

derwaarts te gaan in

te trekken.

Kort

')

nadat wij

Zie Deel

I,

dit

Bldz. 239.

aan Santvoort hadden

medegedeeld,

ontvingen

wij

een

,

— van den heer

brief

antwoord

W. Palm,

J.

hem

aan

ons

op

met toelichtende nota, van

zorgen,

en stelde

om

de

de

noodige

een uit

naar Limoen

en voor gidsen

koeli's

en

geloof wel

dat

gij

Naar aanleiding van deze berichten schreven

wij

den

zijn

te

,

ik

hen een

bij

te

ik de Oeloe-

Djambiërs", zoo schreef de heer Palm verder, „heb leeren kennen, schijnen

Europeaan zeer gezind

als

schetskaartje

„Voor zoover

huis ter onzer beschikking.

zijn

ons

paden die van Rawas

voor

Rawas,

onderafdeeling

zond

Hij

schrijven.

zes verschillende

bood zeer welwillend aan

van

Controleur

gericht

voeren,

zelfs

—

11

den

zij

goed

vrij

onthaal zult kunnen vinden."

Alahan pandjang zijnde, opzichten

alle

aan onzen vriend

hulp

zijne

de

gezindheid

zoo

hieruit

ons

streken

die

maar dat

,

Limoen goed

had dat wij in

echter

er

bij,

voorkwam om

rooskleurig

te

wij toch

dat zijne meening omtrent

hetgeen

waarschijnlijk in Januari

ze

nu de kans van slagen van-

,

was geworden, voornemens waren om, zoodra ons werk

klein

te

in de

Padangsche Bovenlanden was afgeloopen, over Benkoelen naar Rawas

Zuidelijke reizen,

in

aan te nemen

moed

veel

voegden

wij

bevolking

der

onvoorwaardelijk

en

toezeide

zouden ontvangen worden;

20 sten September,

Djambi, dat de heer Palm ons in

te

van 1878 zou kunnen plaats hebben.

te

En

dat werkelijk de toestand in het binnenland voor onze reizen hoe langer hoe onge-

werd,

schikter

hadden.

Zij

In

van

lot

de

zouden gedood

beide zijn

een gerucht dat in deze dagen verspreid

uit

Djambiërs

en Pa

Santvoort

die

Dogan zou nog

steeds

gebide

tot

gevangen

gestrekt

zitten.

was Santvoort een en andermaal op het nut van

brieven

latere

nieuw

op

ons

bleek

werd over het

zijn ver-

kenningstocht teruggekomen, en wij van onzen kant oordeelden het niet overbodig

om hem

ook onze gewijzigde opinie daaromtrent mede te deelen.

zoo schreven wij dellijk

hem

aan ons gebied grenzende staatjes

hadden voorgesteld,

waarmede

ditie,

den reeds vermelden

in

beginne,

toen

gij

achten

komen, nog geringer

te

meer ingenomen kunt

nauwelijks

nemen en onderzoeken, waren

wij

Aan den

gij

heer

op de

Palm

rivier

inlanders,

Boven-Djambi hetzij

voorbereiding vergezeld

door

te

om

brengen

doen voorbereiden,

te

van een troep

wij ons

dan

Maar

wij.

in

den

zouden kunnen op-

uwen

tocht,

omdat uwe

om

koeli's

niet, ,

op wie niet

te

,

den heer Pruys

den Resident verzochten we onze

;

door het zenden van particuliere

Sultan.

wanneer

Palembang

de werkzaamheden in den aanvang

hetzij

tusschenkomst van den

noodzakelijk,

dan

aangehouden waart."

van het nieuwe jaar naar Rawas over in

is

het blijkt,

de onmid-

onderneming zou schipbreuk geleden

zelven en aan den Resident van

van der Hoeven, deelden wij ons plan mede,

komst

zijn

die streken

wij

weinig ingenomen met

veiligheid werkelijk gevaar liep, en de geheele

hebben, indien

„Nu om in

den verkenningstocht een glanspunt van de Expe-

wij

nog eenige hoop bestond dat

er

dat de kans

brief,

wij

In

ergens

ieder geval achtten wij

vermoeid

rekenen valt

,

aankwamen,

den toegang

tot de

:

—

te

voornemens met

eerst

Soeroelangoen

de

,

hoofdplaats

begrepen dat dan te veel

—

12

erger nog, hals over kop te moeten terugtrekken.

doesoen gesloten te vinden, of,

Wel waren we

,

zou

tijd

die voorbereiding te

Ra was, zouden

van

verloren

wachten totdat

zijn

wij zelven

aangekomen; maar

wij

gaan, en onze geldmiddelen moesten

allerzuinigst beheerd worden.

Het

dus dat reeds lang onze aandacht op eene verplaatsing der Expeditie

blijkt

Oostkust was gevestigd,

naar de

een

toen

schrijven van den

officieel

Gouverneur

van Sumatra's Westkust, gedagteekend Padang, 10 Oktober, aan het weinige dat er

nog van onze plannen en

Westzijde

eenig

in

kwam

den bodem

Blijkens een

met betrekking

illusiën

doordringen van de

tot het

der onafhankelijke gewesten was overgebleven, voor goed

deel

Deze missive was van den volgenden iuhoud:

inslaan.

door mij ontvangen telegram, acht de Regeering het wenschelijk

gisteren

uwe

de tocht van de Expeditie onder

leiding naar

Djambi vanuit

dit

gewest voor

's

dat

,

hands niet

doorga.

—

Wellicht

en

—

onderstel ik

verband met de houding van den ex-Sultan Taha

staat dit in

weg geruimd moeten

deze moeielijkheid uit den

zal

zijn

alvorens

men

zich veilig in

deDjam-

bische bovenlanden kan bewegen.

Daar de invloed van het bestuur van Sumatra's Westkust zich strekt

voel

,

ik

grenzen van

dit

UEdG. te verzoeken om Gouvernement niet te overschrijden. mij

genoopt

,

,

in

niet tot die

bovenlanden

afwachting van nadere berichten

uit,

de

Ue Gouverneur van Sumatra's Westkust, (w. g.)

Deze missive werd door van Hasselt den te

Moeara Laboeh

,

14
E. Netscher.

Oktober, dus na onze aankomst

met de volgende opmerkingen beantwoord

te zeggen voor de welwillende waarschuwingen, vervat in uwe Augustus en 10 Oktober j. 1. Met leedwezen en teleurstelling vernam ik de tijding, dat de toestand in het Boven-Djambische zoo ongunstig is gebleken, dat de Regeering daardoor

«Ik

heb de eer UHEdG. dank

missiven van

'15

genoopt werd het

in

uwe

telegram af te zenden.

laatste missive bedoeld

Ik acht. het mijn duren plicht mij in dezen geheel te regelen

naar de wenschen der Regee-

Evenwel er grenzen onmiddellijk aan ons gebied ten zuiden en ten zuidoosten der XII Kóta enkele staatjes, zooals Soengei Limau, Talau enz., op zich zelf van geene beteekenis, waarvan het bezoeken in het belang van de te vervaardigen kaart waarschijnlijk noodzakelijk ring.

—

—

zal zijn.

Tegen het doorreizen van

die

Menangkabosche

der Commissie en de gezindheid der bewoners het geringste bezwaar. Ik zal het

vernemen, of een verbod

ik

om

den inhoud der

een

daarom zeer op

laatste alinea

staten bestaat,

afschrift

juist

met het oog op de

prijs stellen, indien ik

tot

uwer missive van 10 dezer heb te

veiligheid

kwamen niet van UHEdG. zal mogen

volgens alle berichten die

ook de zoo even door mij aangeduide streken

Dat de Gouverneur van hem

,

mij

te

,

beschouwen

als

bereizen."

had gezien, bleek ons toen wij den 16 den November

ontvingen van een schrijven van den Resident van Paleiu-

bang, de dato 6 Oktober aan de Regeering gericht, en waarin die hoofdambtenaar als zijn

gevoelen te kennen gaf, dat de houding, thans door den Pangéran Ratoe en

den ex-Sultan Taha aangenomen door

de

reis

van

Santvoort,

,

een gevolg was van vrees en wantrouwen verwekt

die zoo

onverwachts met een vreemd geleide, zonder

,

— gebruik

maken van

te

l

zonden

steeds aan

het

leden

der

Sultan van Djainbi tegemoet ge-

wordende landstreek was doorgetrokken, en door

hunne grenzen rondwaren van de overige leden der wetenschappe-

De Resident meende

Expeditie.

lijke

hem door den

het vaartuig

hen beheerd

door

de

),

—

13

Expeditie

beschouwd werd

als

een

kunnen aannemen

te

en hulp

steun

verleenen,

te

mystificatie,

dat zijn verzoek

,

door den Pangéran

om

Ratoe

de

nu

meer omdat diens houding tegenover het

te

Gouvernement nimmer zuiver was geweest. Ter voorkoming van noodzakelijk,

plaats

men, en

hij

de

moeielijkheden

achtte

de

Resident het

nu

in de eerste

vond het daarom wenschelijk, dat de leden der Expeditie

Westkust waren, deze zouden verlaten en naar Palembang komen om,

onderzoekingen

spanning in

die

te ne-

nog

ter

alleen voor-

Bestuur aldaar en geholpen door den Sultan van Djainbi, hunne

door het

gelicht

weg

oorzaak van die vrees en van dat wantrouwen

dat

in

te

rijk

Djambische

het

Op

doen.

die

wijze zou er kans zijn de bestaande

doen ophouden en

te

een

staking der Expeditie te

voorkomen.

Op

dienzelfden

antwoord op

zijn

dag ontving van Hasselt van den heer Pruys van der Hoeven

bovenvermelden

brief;

de Resident schreef, de dato 19 Oktober,

het onderstaande:

Uw

plan

om

Rawas naar de bovenlanden van Djambi

over Benkoelen en de

het bezwaar op van een kostbaar landtransport over een traject van

Het

goedkooper uitkomen

zal

om

do

gemakkelijke en goedkoopere waterweg

Het

is

bovendien wenschelijk, dat

over Palembang

reis

tot

de

te

+

doen.

te

gaan, levert

200 palen. Vandaaruit kan de meer

Rawas gevolgd worden.

alle schijn als

opereerde de wetenschappelijke Expeditie van

ander gewest dan Palembang, waaronder Djambi behoort, voortaan vermeden worde.

uit

een

Op

deze wijze alleen kunnen voldoende maatregelen genomen worden

om

het succes van de

Ex-

medewerken. Met de meeste achting noem ik mij UEd. dw. Dienaar (w. g.) Pruys v. d. Hoeven.

peditie te verzekeren, waartoe ik gaarne zal

Het gevoelen van den Resident, dat ons rondwaren aan de grenzen van het door Pangéran Ratoe en Sultan Taha beheerde gebied een reden was van vrees en

wantrouwen dezer hoofden en de oorzaak van de houding door hen aangenomen vermochten wij ten

is

niet tot het onze te

maken. Immers het terrein waarop wij werk-

door een breede strook van door ons, helaas! niet bereisde Maleische staatjes

van de Boven- Djambische grenzen gescheiden, en ons rondwaren had boven bepaald

tot

een bescheiden poging

djoeng en Sigoentoer te bezoeken bleek

l

)

,

dat

de

Radja van

,

om

Omtrent deze quaestie meenen

zich daaren-

van Juni Poelau Poen-

een poging die dadelijk werd opgegeven toen het

Sigoentoer zich

deel van het Reisverhaal, bl. 58.

in het laatst

wij te

tegen onze komst verzette. Behalve

kunnen

bij

volstaan met een verwijzing naar het eerste

,

— deze

den

hadden

gelegenheid te

wij slechts

14

tweemaal onze grenzen overschreden, eens

om

om

het

midden Tan de wildernis gelegen Boekit Soela

en met ons bevriende gebied van Takoeng

zelf staande

op zich

te bestijgen,

Het behoeft echter geen betoog

,

dat wij

uitstek

bij

te

en eens bezoeken.

ingenomen waren met de

hulp die de Resident ons aanbood, en daar wij zelven geen helder en zeker oordeel

konden vellen over den politieken toestand

kwam

in

Limoen en daaraan grenzende landen,

het ons niet slechts wenschelijk, maar in het belang der Expeditie gebiedend

volgens hen die niet dien toestand beter

noodzakelijk voor, alles te vermijden wat,

bekend konden

met dat belang

zijn,

in strijd

was of ons succes in den weg stond.

Wij besloten dus nu over Batavia en Palembang de grenzen

bische te

laten

varen,

dewijl

wij

om

zou geven

gelegenheid

reis

ofschoon het ons veel kostte het plan

;

stellig tal

te

maken naar de

om den landweg

overtuigd waren dat de reis in die richting ons

van geographische waarnemingen

Nu

een brief van den 22 8ten December kennis.

naar Rawas die ons bereidwillig door een nader schrijven van den

Maar wel

heer Palm verstrekt werden, weinig waarde meer voor ons.

tweeden

zijn

doen, waardoor

eenmaal genomen was, hadden de inlichtingen omtrent den weg

dit besluit

Benkoelen

van

bij

te

Van ons voornemen

de resultaten der Expeditie niet weinig zouden gewonnen hebben.

gaven wij den Resident

Djani-

nemen

te

brief,

dat onze

om

vraag

nadere

bleek ons uit

omtrent de

inlichting

koeli's niet

overbodig was geweest; want wij vernamen thans dat voor twaalf gulden per maand aldaar

geen dragers

te krijgen

vinden zouden zijn, dat

hij

waren, en dat

in

zij

't

algemeen zoo bezwaarlijk

Het was 15 December geworden; onze werkzaamheden sche

Bovenlanden waren zoo goed

als

afgeloopen,

antwoord van den Gouverneur op ons verzoek

mogen gaan.

te

Wij richtten

daarom

om

in de Zuidelijke

en nog

altijd

Padang-

ontbrak ons het

naar Talau en Soengei Liniau

andermaal,

December, een brief aan den Gouverneur, waarin den.

te

ons aanried onze eigen koeli's mede te brengen.

wij

de

dato

Loeboe

gedang,

15

ons vroeger verzoek herhaal-

„Daar de voor de Expeditie beschikbare fondsen", zoo schreef onze Chef, „de

meest mogelijke spaarzaamheid eischen en onze werkzaamheden, behalve het bezoe-

ken te

dier

negariën

,

alhier zijn afgeloopen

,

neem

verzoeken, mij alsnog vergunning te verleenen,

van Pasimpei, Jang

di

ik de vrijheid

UHEdGestr.

beleefd

om, vergezeld van het Larashoofd

pertoean Maharadja Bongsoe, en van den Penghoeloe kapala

van Loeboe Malaka, Bagindo Maulano, een bezoek

te

brengen aan de negariën

bezuiden de XII Köta gelegen, en volgens de adat tot het gebied van dat Larashoofd

behoorende.

Mocht daartoe

autorisatie

van de Regeering worden vereischt, zoo ver-

zoek ik u die wel per telegram te willen vragen en mij het resultaat zoo mogelijk per extra-post te willen mededeelen. Ik geloof, met het oog op de

ingekomen

berichten

omtrent de houding van den ex-Sultan

bij

Taha

de Regeering hier

nog

te

moeten opmerken, dat de bedoelde landstreken door een uitgestrekte wildernis van

:

!

— gescheiden

dagreizen

eenige

15

van

zijn

de

— eerste

kampongs

tot het

Djambische be-

hoorende, zoodat van het verwekken van wantrouwen en vrees naar die

zijde

geen

sprake kan zijn."

den 13 clen December,

was,

Inmiddels

te

Bedar Alam door ons een diensttele-

gram van den Resident Pruys van der Hoeven ontvangen, den dood van Hantvoort meldende,

aan

—

een tijding waarin wij aanleiding vonden

den Gouverneur-Generaal

Z. Exc.

om

den 16 den het volgenden

te seinen

Excellentie

Een telegram van den Resident van Palembang brengt mij de treurmare, dat de chef van de afdeeling rivieronderzoek dei' Sumatra-expeditie, J. S. S., den 23st<-n November te Djambi plotseling

is

Voorzeker

overleden.

van dat overlijden

is

regeerings-telegram mededeeling ge-

bij

daan aan het Ministerie in Nederland, en werd daarvan door

Z. Exc. den Minister aan het GeDaar het voor de bewegingen van het aan mijne leiding vertrouwde

nootschap kennis gegeven. Expeditie

gedeelte der

hoogst wenschelijk

is,

eene hervatting van

den arbeid

biedig te verzoeken,

mij

fondsen,

de geringe

zien

maken,

van wijle den heer

met de genomen

weg

Voor de verzending van

voor alles wat

hij

vragen

neem

ik

de vrijheid

Uwe

Exc. eer-

het

voor

't

Genootschap bezwaarlijk

telegram riepen wij de bemiddeling van den Gou-

dit

in.

Weinige dagen daarop schreven te

S.,

te doen.

verneur van Sumatra's Westkust

nadere berichten

S.

zijn

besluiten wel in wetenschap te willen stellen, aange-

voor de Expeditie beschikbaar,

dit langs telegrafischen

worde met de genomen betreffende

dat ik zoo spoedig mogelijk bekend

maatregelen die door de Regeering en het Aardrijkskundig Genootschap

om eenige om hem te danken om hem de belangen

uitvoerig aan den heer Niesen

wij

omtrent den

dood van Santvoort,

voor onzen overleden vriend had gedaan, en

van dat gedeelte der Expeditie dat zich op de Oostkust bevond, ernstig aan

te

bevelen.

waren

Eindelijk

wachten op

langer

denken

zoodat

viel,

Padang terug

steeds uitblijvend

wij

wij

antwoord betreffende Talau niet meer

met hoeveel weerzin ook, gereed maakten,

ons,

wij eene

Moeara Laboeh

te

in

het

te

naar

minder aangename verrassing ondervinden. belang van

de

ethnologische verzameling

werkzaam waren, ontving Snelleman aldaar den 10 den Januari 1878 een

brief

van

Comité voor de Sumatra-expeditie van den 25 8ten November 1877. Wij nemen

het

de

om

te keeren.

Nogmaals echter moesten Terwijl

van dien aard geworden, dat aan nog

omstandigheden

de het

voornaamste gedeelten daarvan woordelijk over: Het programma der Expeditie waaraan onderzoek daarbij

natuurhistorisch

nomen, en dat

al

het overige,

eerst

maar

in

't

in

gij

deelneemt,

is

u geheel bekend;

de vierde en laatste plaats

is

gij

weet dat het

kunnen worden opge-

bijzonder het geographisch gedeelte,

bij

eene Expeditie

van het Aardrijkskundig Genootschap uitgaande, voorgaat en naar

dit laatste zich al

werk moet schikken. Hadden de middelen

meer

delen,

voorzeker het

maar

helaas

,

!

dat

toegelaten dat natuurhistorisch onderzoek

gezelschap zou

was het geval

niet.

het overige

volledig te doen behan-

van den beginne af aan met een botanicus

zijn

aangevuld;

—

16

—

De fondsen voor het eerste werkjaar beschikbaar, lieten met de uiterste inspanning niet meer toe dan geschied is, en het zou het Comité zeer zeker hoogst aangenaam geweest zijn, indien ook gedurende het tweede werkjaar op den aangevangen voet had kunnen worden voortgegaan.

zijne

Het Comité had trouwens daarop eenigszins gerekend, pogingen over 1878 in gelijke mate zou steunen als

maar de stand der Indische geldmiddelen

vertrouwen dat de Regeering

in het

het loopend jaar het geval was,

in

schijnt zich daartegen

en het Comité

te verzetten,

—

nog steeds in de hoop verkeerende. dat hierop ten gunste der Expeditie zou kunnen worden teruggekomen, of wel dat vrijwillige bijdragen zoo hier te lande als in Indië genoegzaam mild stelde zijne bezuinigingsmaatregelen tot het laatste zouden vloeien om dit gemis te vergoeden,

—

oogenblik

Nu

uit.

echter ook

die

hoop vervlogen schijnt,

mag

niet

meer worden getalmd, en moet met worden ge-

nog beschikbaar

is,

zooveel mogelijk voor het aardrijkskundig doel

Dat aardrijkskundig onderzoek

zal

binnen de engst mogelijke grenzen moeten worden beperkt, er zal zoo eenvoudig en onkostbaar mogelijk gereisd

het weinige dat

woekerd.

kunne duren

mogelijk

zoolang

opdat het

;

moeten worden, en al het overtollige achter- en nagelaten. WA. zal gevoelen dat onder die omstandigheden het natuurhistorisch onderzoek ook verder geheel achterwege moet blijven en het door u zoo goed begonnen werk op zoölogisch gebied, dus, helaas! geheel ontijdig, doch in het welbegrepen belang van het hoofddoel, moet worden gestaakt.

is

Het Comité geeft u gaarne de verzekering, dat tot dit besluit, waartoe het tot zijn leedwezen moeten komen, geen enkele andere consideratie heeft medegewerkt dan het boven uit eengezette;

integendeel, gij

uwe

het

dat

verwijdering van de Expeditie zeer betreurt, overtuigd als het

werkzaam zijt, maar ook alles werken moet en bij den beperkten

daarbij niet alleen hoogst nuttig

de omstandigheden waarin

gij

zoo veel en zoo goed te arbeiden, als slechts In

de hoop dat

gij

immer

tot

maken, maar

onderzoek van Limoen in stede

daarvan u

te

daar den S ie " of 23 sten Februari

e.

te

werk

stelt,

is,

dat

om, onder

u op elk station gegeven,

tijd

is.

u van de juistheid dezer verzekeringen

Comité zich dus in de onaangename verplichting u en Rawas

mogelijk

in het

houden,

zult overtuigd

ziet

het

verzoeken, de verdere reis over Benkoelen

etc. niet verder met de HH. van Hasselt en Veth mede te Padang weder in te schepen en wel naar Batavia, om vank., met een der op die datums vertrekkende stoomschepen

der Maatschappij «Nederland", herwaarts terug te keeren.

Deze tijding gaf ons allen den

credit der Expeditie te

„Ik

U

zal

niet

doen

pij nl ijksten

indrnk, en wij betreurden het ten

ander middel had kunnen vinden

het Comité geen

dat

hoogste,

om

het debet en

sluiten.

behoeven te zeggen"

zoo

schreef Snelleman aan het Comité

terug „dat het bericht .... mij ten zeerste getroffen eu uitermate leed gedaan heeft.

eenmaal voor een

Intusschen,

over voor

beschouwingen."

fait

En

accompli staande,

was het!

zoo

blijft

er niet veel gelegenheid

Klaarblijkelijk

had

juist het bericht

dat de Expeditie-leden eerlang een grootere reis zouden ondernemen,

zoek aan de andere

zijde

van Sumatra voort

om hun

onder-

tot de plotselinge beslissing

te zetten,

en tot den kategorischen vorm van het bevel genoopt. Maar ook openlijk in de berich,

ten van

Comité,

tijd tot tijd

dat

het

daar het door

omtrent de Sumatra-Expeditie in het

zeer

elk

zijns

ondanks

licbt

tot dezen maatregel

gegeven, betuigde het

was overgegaan,

te

meer

volgend bericht in de overtuiging versterkt werd, dat de heer

Snelleman zich met veel

ijver

en

bekwaamheid van

en ook in andere opzichten een nuttig en werkzaam

zijne lid

bijzondere taak kweet,

der Expeditie was.

,

,

— „Doch," zoo

het andere

al

—

lezen wij verder in die berichten, „het Comité

verliezen, dat

oog

17

mocht

niet uit het

deze expeditie de geographische terrein-opneming hoofdzaak,

bij

bijzaak

is;

dat

het

door een zoöloog mede te voeren, de

materieel

kosten eener expeditie zeer verzwaart en hare vrije beweging belemmert

*)

;

dat het ten

einde gebracht zoölogisch onderzoek der Padangsche Bovenlanden geacht kan worden

een afgesloten

geheel

te

vormen, en dat, nu eerlang de aankomst der uitgebreide

verzameling van zoölogische voorwerpen

den

Snelleman

heer

zeer

dier kostbare verzameling en

Daar

toch op

wij

te

zaak was,

besliste

ondernemen,

alles

aanwezigheid van

werkzaamheden ,

om

,

nu toch eenmaal

,

het

met deze uitzondering dat zijn

heengaan

de reis naar het Vaderland ook maar zoo spoedig mogelijk

wat meer overhaast geschiedde, opdat we vóór het vertrek der

mailboot gereed

eerste

te zien, de

weg waren naar Padang, maakte de terugroeping voor

met het oog op den wensch van Snelleman een

gemoet

te

hare spoedige aanwending ten nutte der wetenschap."

geen verandering in onze

oogenblik

is

kan wezen aan de bewaring en het behoud

bevorderlijk

zouden

met het inpakken van de kisten met de verza-

zijn

melingen, die met dezelfde gelegenheid naar Nederland verzonden moesten worden.

Toen van Hasselt op den terugweg naar Padang daar

,

we mogen wel zeggen eindelijk,

genoemde

om

staatjes

Talau en

Soengei 2

ontwikkelde redenen

vroeger

)

,

te

Solok aankwam, ontving

om

het zoo lang verbeide verlof

Limau deze

hij

de meer-

bezoeken. Tot ons leedwezen was

te

vergunning ons thans geheel nutteloos

geworden. Bij

afschrift

het

Secretaris,

bevatte

gedateerd

ons

op

telegram

referte

aan

aan

10

Januari 1878,

Z.

Exc.

den

die

voor

]sten

een

Gouvernements-

deel het

Wij

Gouverneur-Generaal.

antwoord geven

dit

van wijlen

uw

aan den

Algemeenen Secretaris gericht telegram van 5 dezer, heb

ik

UEdG. mede te deelen, dat de Regeering met de hervatting van den den heer J. Schouw Santvoort geene bemoeienis heeft gehad, doch dat de

de eer, op bekomen arbeid

Batavia

weder:

afschrift hier

Met

van den Gouverneur daarover was onder anderen ook een

schrijven

gevoegd van eene aan hem gerichte missive van den

last,

Resident van Palembang, blijkens het hierbij overgelegd extract uit zijne geheime missive van 21

December j.1. Lett. I. 1, van voornemen is, om in het begin van Februari van Djambi de Batang Hari op te stoomen, ten einde o. a. de bruikbaarheid die rivier voor

a. s.

te

den afvoer van de Ombilin-steenkolen en van andere producten

met den Sultan

onderzoeken van

uit

de Padangsche

Bovenlanden naar de Oostkust.

De

1 ste

Gouvemements-Secretaris (w. g.)

')

Men

genomen :

)

vergelijke

(zie blz. 3)

hierbij de nota

De Blaauw.

van Schouw Santvoort in het begin van

en een brief van van Hasselt aldaar

dit

hoofdstuk op-

(blz. 8).

Zie het eerste gedeelte van het Reisverhaal, blz. 425. I.

2.

3

:

— Naar aanleiding van deze Padang

van

haastte van Hasselt zich,

te seinen:

Met ik

uiededeeling

laatste

den 30ten Januari 1878, het volgende aan den heer Pruys van der

uit,

Hoeven

—

18

referte aan

Uwe

missive aan

ontving, geef ik

extract

U

Exc,

Z.

overweging

in

21

—

December 1877, geheim, aangezien dit

Lett. J. 1,

waarvan

de eenige wijze

waarschijnlijk

—

—

waarop wij de Boven-Hari kunnen bezoeken dat wij U vergezellen. De stoombarkan dan gesleept worden om de reis te vervolgen van het punt waar de Barito niet verder Ons meegaan is in het belang der Expeditie en om het onderzoek zoo volledig mogelijk kan. te maken, dringend wenschelijk. Stemt U hiermede in, dan vertrekken Veth en ik per eerste gelegenheid naar Palembang. zal

zijn

kas

—

—

Op

ontvingen

telegram

dit

reeds

wij

den volgenden dag van den Resident

onderstaand telegraphisch antwoord den 13«n Februari

Ik vertrek

dus

Simalidoe,

Kunt

van

mij

gij

nabij

telegram

Dit

het

richten,

aangeduide vordert wij

delijk

ik

zijn;

zal

zoo mogelijk

verder

doordringen.

de sioombarkas kan komen , komt Barito ook

;

is

diepgang gelijk*

der

ontzegd

grenzen van het Nederlandsch gebied

was.

in

de daarin

Doch de kortheid voor een telegram

vereischt,

ook tusschen de regels gelezen worde, en wij begrepen, dat

dat

aan het doel van het telegram zouden beantwoorden, door nog eene

best

te

Waar

overschrijden

dikwijls

het

te

moest ons wel vreemd voorkomen, daar ons juist ten gevolge

richting

poging aan

per Barito van Djambi en denk den 17«> te Tandjoeng

Resident van Palembang aan de Regeering te Batavia gezonden be-

den

door

s.

de Padangsche Bovenlanden langs de Batang Hari tegemoetkomen, dan

uit

het onderzoek zeker volledig.

der

a.

de Djambische grens,

wenden om ons toegang

te

te verschaffen in de

Rantau, en wel bepaal-

Het beste en eenige middel daartoe kwam ons voor

Sigoentoer.

te zijn,

de op elkander zoo narjverige larashoofden van Loeboe Tarab en Sidjoen-

dat aan

djoeng door den Resident der Padangsche Bovenlanden werd opgedragen, te samen derwaarts

dent

gaan,

te

dwars door

zijn

van Palembang

kunnen voorbereiden Zoowel

bij

van

en

de

rijkje,

den

te

den Radja voor ons vergunning Hari af

te

Tevens

ontmoeten.

in de lager

zakken,

aan de

rivier

ten

einde

zouden

deze

te

verwerven, om,

te Simalidoe

hoofden

den Resi-

onze doorreis

gelegen staatjes.

Gouverneur van Sumatra's Westkust

als

bij

den Resident der

Padangsche Bovenlanden, welke beide autoriteiten van Hasselt persoonlijk over

dit

plan sprak, ondervonden wij de meest welwillende en voortvarende hulp.

Wegens noodig

het verbod van de Regeering, waarop zoo even gedoeld werd,

ook van haar toestemming

telegram gewerd ons die

,

te

verkrijgen

voor de nu ontworpen

was het Bij

reis.

door tusschenkomst van den Gouverneur der Westkust den ,

loden Februari.

Maar hoofden,

deze eerst

vergunning mocht helaas langen

tijd

door

niet

baten;

want toen de uitgezonden

hoogen waterstand en aanhoudende regens opge-

,

!

—

19

—

houden, eindelijk hunne opdracht volvoerden, was het droevig resultaat, dat wij den 27sten

Februari

door den Gouverneur in kennis werden gesteld met een telegram,

hem van den

door

vermeld

stond dat

der

Resident

Padangsche Bovenlanden ontvangen, en waarin

van Poelau Poendjoeng, Sitioeng en Padang lawas

Radja's

de

geen bezwaar hadden tegen onzen doortocht, maar dat Sigoentoers vorst pertinent weigeren ons

bleef

zijn

maar na een korten regeert daar dienst

gebied te laten betreden.

gepoogd hadden dien Radja

tevergeefs

tijd

van overleg had

Nadat de gezanten eenige malen

ontmoeten, was hun hij

dit eindelijk

gelukt,

hun geantwoord: „Waar de Kompani

kan de Radja de wet, de Penghoeloe de adat en de Malim den godshandhaven.

niet

te

Daarom worde door u

aan

beide

den

Controleur (van

Sidjoendjoeng) verzocht, dat geen blanke mijn gebied betrede."

De Gouverneur vond

om

in de handelwijze

van Bagindo Ratoe genoegzame reden

ons het afzakken der Batang Hari te verbieden, en hoe onaangenaam de teleur-

stelling

ook voor ons wezen mocht, wij konden niet anders dan het besluit

Ook

deze laatste poging

van Midden-Sumatra door

Maar wat nood

!

van de Westkust

uit in

billijken.

onafhankelijke gebied

't

was hiermede mislukt.

te dringen,

Indien de berichten omtrent Limoen

een juiste schildering heerlijk veld

om

,

Palembang ontvangen

uit

van den toestand behelsden, dan lag

er

aan die

zijde

een

van onderzoek voor ons open.

Naar Palembang dus en naar Limoen

TWEEDE HOOFDSTUK. ONDERZOEK DER BATANG

ÏÏARI IN

BOVEN-DJAMBI EN RANTAU Dl BAROEH.

Leerde ons het vorige hoofdstuk door welke omstandigheden de nog ter Westkust

aanwezige leden

Sumatra het in

te

der

Expeditie

diep betreurd overlijden van

verband

bevonden,

genoopt werden

verplaatsen, thans moeten wij zien

daarmede toen

verricht

van Hasselt en

Schouw Santvoort was,

laatst

naar de Oostzijde van

die zijde des eilands sedert

in het belang der Expeditie en

en in welken

Veth in het

zich

wat aan

toestand

zich

daar

de

zaken

te

Palembang voet

tijdelijke

staking van het

van Maart

aan wal zetten. Natuurlijk

had de dood van Schouw Santvoort eene

,

—

In afwachting eener beslissing uit Nederland bleef de

gevolge.

rivieronderzoek ten

—

20

stoombarkas niet haar toebehooren te Djauibi liggen, toevertrouwd aan de zorgen

van den stuurman Makkink en den machinist Hermansz, onder het toezicht van den wakkeren politieken agent de

te

Djambi, den heer C. A. Niesen. Het Comité voor

door den Minister

Sumatra-Expeditie,

van

bekend gemaakt met het

Koloniën

den 3 den December door Z. Exc. ontvangen regeeringstelegram

,

dat den dood van

Schouw Santvoort vermeldde, zond onmiddellijk een telegram aan den heer Niesen, het verzoek behelzende,

om

de barkas, de instrumenten en

onder den heer Santvoort tijdens

zijn overlijden

alle

gelden en waarden

berustende, in zijne hoede te nemen,

voor de betaling der bemanning te zorgen en het inlandsche scheepsvolk, voor zoo

De

ver dit niet volstrekt onmisbaar was, te ontslaan.

willend dezen

last

van het Comité.

en

Te

heer Niesen aanvaardde wel-

volbracht dien geheel in overeenstemming met de wenschen

gelijker tijd hield zich de

stuurman Makkink

Schouw Santvoort

het in kaart brengen van de door

ijverig bezig

met

opnemingen van de

verrichte

Batang Hari en de Tongkal.

Door brieven van het Comité van 21 Dec. 1877 en 4 Jan. 1878 werden de heer Niesen en het Europeesch personeel

bij

de barkas onderricht, dat het Genoot-

schap volstrekt niet voornemens was het .rivieronderzoek op te geven, en spoedig in staat hoopte te zijn een opvolger voor

Schouw Santvoort

te

In verband

benoemen.

hiermede en in afwachting van de komst van den nieuwen kommandant, werd nu de stoombarkas

gebezigd

opvoeren van

voor het

steenkolen

uit

de pakhuizen te

Moeara Kompeh naar Doesoen tengah en den mond van de Tembesi, en van den daarna nog overschietenden

tijd

gebruik gemaakt

op droog te zetten, ten einde het geheel na

te

om

het vaartuigje te Moeara Saba

met nieuwe schroeven

zien en

toe

te rusten.

Inmiddels had in Februari

1878 een merkwaardige tocht

plaats, die, schoon

niet rechtstreeks tot de verrichtingen der Expeditie behoorende, echter

daarmede in

het nauwste verband staat en in het onderzoek der Batang Hari den verbindenden schakel

en de

vormt tusschen de vroegere opnemingen van den heer Schouw Santvoort latere

van den heer Cornelissen.

Wij bedoelen den bekenden tocht op de

Batang Hari verricht door den heer Pruys van der Hoeven

met den Gouvernements-stoomer

Barito.

Reeds

in

,

Resident van Palembang

December had de voortvarende

Resident, tijdens een persoonlijk bezoek te Djambi, het plan tot dien tocht opgevat.

Omtrent de verdere plannen van het Genootschap met betrekking onderzoek dat

,

was daar op dat

na het

opgegaan,

licht ten

tijdstip

nog

niets bekend;

tot het rivier-

maar de Resident begreep,

gevolge der Expeditie over den inwendigen toestand van Djambi

en na de verwachtingen door het onderzoek van de Boven-Batang Hari

en van hare mogelijke verbinding met het Ombilin-kolenveld omtrent de toekomst van

die rivier als

handelsweg opgewekt,

te

groote politieke belangen

bij

een verdere

—

—

21

opneming van de Batang Hari betrokken waren wachten, waarop het Genootschap

om

,

van meer kennis van den inwendigen toestand des Nederlandschen invloed in de bovenlanden,

waarde der kolen

naar de Oostkust,

Resident

maar

van

ziedaar het

toch

zich

eu

af te

verkrijging

de versterking van den

,

van de praktische

onderzoek

eigenlijk

't

maar

doel

des Genootschaps

drieledige

nog

oogmerk van den

den tocht niet van de werkzaamheden

zelf

veeleer als eene aanvulling daarvan beschouwde,

omstandigheden blijkbaar,

uit verschillende

vooral uit de daarover

van Hasselt per telegram gevoerde correspondentie,

opgenomen, en door de zijne verrichtingen

waarop ook het Comité

wijze

gehouden

Zeer te betreuren

is.

Veth verhinderd

werden, zich,

met hem

te

in

Had

gaping in de opneming der Batang Hari

de heeren van Hasselt en

wensch van den Resident,

kunnen geschieden, dan zou

dit

is

Nederland op de hoogte

het ongetwijfeld, dat, door

is

overeenkomstig den

vereenigen.

met den heer

die in het vorige hoofdstuk

de vijandige gezindheden van den Radja van Sigoentoer,

Simalidoe

lijdelijk

De

dezen tocht.

bij

der Expeditie wilde scheiden,

van

rijks

het

aansluitende

daarbij

Dat de heer Pruys van der Hoeven

is

tijdstip

voor den afvoer van producten en inzonderheid van de Ombilin-

rivier

verschillende,

al

het

weder handelend zou optreden.

te

er geene

overgebleven en zouden onze rivier-

zijn

kaarten den geheelen loop van dezen stroom, van haren oorsprong tot haren mond,

kunnen

voorstellen.

En

toch

bleef,

ook onder deze ongelukkige omstandigheden, de deelneming

van het personeel der Expeditie aan dezen tocht werd, dank veling

zij

van den heer Niesen,

taak daarbij

Niesen, die,

niet geheel buitengesloten,

maar

de welwillende gezindheid van den Resident en de krachtige aanbedie

de

zelf

toevertrouwd aan Makkink,

zou

reis

den

medemaken, eene gewichtige

stuurman der stoombarkas. De heer

zeer duidelijk inzag, dat

als oud-zeeofficier,

met het geringe

personeel

en de gebrekkige instrumenten op de Barito aanwezig, geene deugdelijke opneming zou kunnen verricht worden, en die tevens eene uitmuntende gelegenheid had gehad

om

zich

der

stoombarkas

Barito die

van de kunde, te

opgenomen werd, en

instrumenten

en buitengewone

vlijt

overtuigen,

met

zich

bewerkte dat

van de zoo goed toegeruste stoombarkas

daarbij

voerde,

van den stuurman

bruikbaarheid

Makkink onder de bemanning

hem

die

in

staat

zouden

stellen,

om,

der al

in ver-

eeniging met den stuurman der Barito, den heer Dröher, die opnemingen en astro-

nomische

plaatsbepalingen

bedoelingen pelijke

te

verrichten,

met

waardoor ook aan dezen

politieke

ondernomen tocht een wetenschappelijk gehalte en een wetenschap-

waarde zouden verzekerd worden.

Het

rapport

„Berichten"

van

den

Resident,

in

der

tijd

in

de

aangaande de Sumatra-expeditie medegedeeld,

dagbladen en ook in de zou

in

ons reisverhaal

minder voegen, dewijl het vele deels reeds daarin behandelde, deels op

dit

oogenblik

,

— verouderde

reeds

beschouwingen bevat.

Wij geven daarom hier

door Makkink

medegedeeld,

dat ons

reis

punten door eenige trekken uit het rapport

enkele

Hoeven aangevuld. Vooraf den

en

bijzonderheden

van deze

verhaal

het

—

22

om ook

Resident

geen gevolg

is

ik deze rnij

tonige

te

De

nemen, na meer

te

Djambi

om

gezette overweging

den tocht op de Batang Hari mede

om

geboden gelegenheid, te

te

eenige afwisseling in het een-

brengen, met beide handen aan, terwijl ik mij tevens

met vrucht werkzaam

te

kunnen

om

zijn

werd gedaan met de Barito, een

reis

op

gegeven.

Door den heer Niesen uitgenoodigd

verblijf

echter

van den heer Pruys van der

nog opgemerkt, dat aan het aanvankelijk plan van

zij

den Sultan mede

maken, greep

voorstelde

werd

de rivier in kaart te brengen.

Palembang gestationneerde rader-

te

boot van de Gouvernements-marine. Deze boot heeft eene lengte van bijna 30 M. eene

breedte met de raderkasten van nagenoeg 9

De machine

heeft een

M. en een diepgang van

1.6

M.

vermogen van 30 paardenkrachten.

In December van het vorige jaar was reeds eene hoeveelheid steenkolen door de

de rivier opgebracht en te Penindjawan,

Barito

Te

gedeponeerd. steenkolen

bij

gelijk

monding van de Tebo

de

de

bij

monding van de Tabir,

was eene prauw ingehuurd om eveneens eene hoeveelheid te

brengen, maar de Sultan, die vreesde

dat

de bevolking zich tegen het lossen daarvan zou verzetten, Het, na het vertrek

der

Barito,

deze

kolen

te

Rantau Kapas

toea,

nabij de

Tembesi-monding

,

lossen,

en omdat er nu geen kolen aan de Tebo lagen, werd eene met steenkolen beladen

prauw op sleeptouw medegenomen. In die prauw werd de tent-bidar van den heer

mede hooger op

te

kunnen varen, wanneer de Barito

den snellen stroom scheepssloepen bijna niet vooruit

De bemanning van de van Djambi medegenomen zij

mogelijk vastraken,

bij

werkzaamheden,

andere

om of

Expeditie

pelijke

Februari,

bij

te krijgen zijn.

het

kappen van hout, het laden van kolen en

op de hulp der bevolking niet mocht gerekend zijn.

dag de meest noodige instrumenten van de wetenschap-

aan boord had gebracht, vertrokken wij van Djambi den

zeer

daar-

de bemanning van de Barito te versterken, opdat bij

waarbij

ik den vorigen

om

niet verder kon, daar bij

bidar benevens eenige andere geschikte inlanders werden

worden, behulpzaam zouden kunnen

Nadat

Niesen geplaatst,

14<J en

hoogen waterstand, zoodat, met uitzondering van onze op een

heuvel gelegen nederzetting, beide oevers onder water stonden.

Te tengah

,

zes

uren vertrokken zijnde

,

bereikten wij des namiddags te drie uren Doesoen

of beter Doesoen Teloek Ketapan, de verblijfplaats van den Sultan van Djambi.

Van den

voortop wapperde de Nederlandsche vlag, ten teeken dat de Resident

aan boord was, en de Sultan,

die dit

nog

tijdig

bemerkte, verzuimde niet de noodige

V

— saluutschoten

te

doen

met eenige

,

—

23

van zeer uiteenloopend maaksel

stukjes geschut

en van verschillende herkomst. Natuurlijk werd

gewapenden bodem bevond

een

door de Barito beantwoord, maar de wijze waarop

dit saluut

zou een oningewijde zeker niet hebben doen vermoeden

dit geschiedde

geroepen was

die dikwijls

om

,

dat

hij zich

op

als oorlogschip dienst

te doen.

Na

oponthoud van

een

voortgezet

aan

tot

1

uur werd

2

dorp Rantau

het

anker weder gelicht en de vaart

het

waar

Poeri,

ankerden

wij

om

er

den nacht

door te brengen en vanwaar ik den volgenden dag met mijne opmetingen een aan-

vang maakte, daar

ik

met

niet

juistheid de plaats wist, tot

den 18 dei1 September 1877 had kunnen opstoomen

Den anderen morgen om Rantau Kapas zaamheden,

wij

uren vertrekkende, bereikten wij tegen twee uren

zes

om

tot

aan een

op

cirkel

de

De

oevers stonden echter geheel onder,

heupen in het water staande moesten

tafel

Met een

halen.

doen voor de plaatsbepaling, waartoe

observaties te

weder bijzonder gunstig was. ,

Ik ging dadelijk met den stuurman

dag vorderden.

den geheelen

van de Barito aan wal, het

).

alwaar geankerd werd tot het doen van verschillende werk-

toea,

die

waar de stoombarkas

1

plaatsen,

van

tusschentijd

zoodat

den kwik-horizon en den prisma-

wij

daartoe

van

uren

werden

twee

die

eenige

,

boord seriën

hadden laten zons-hoogten

genomen.

Daar het gebleken was, dat het sleepen van de steenkolenprauw

bij

den hoogen

waterstand te veel oponthoud veroorzaakte, werden de kolen daaruit overgenomen,

van de

verder

terwijl

water lagen en dus

dezer plaatse gedeponeerde kolen, die grootendeels onder

te

als

het ware opgevischt moesten worden,

nog zooveel mogelijk

aan boord gebracht en gedeeltelijk in zakken op het dek geplaatst werd. Met dezen

met de kolen

voorraad en

kunnen komen,

terwijl,

Den 16 den werd

die

te

in geval

de

tocht

monding van de Tembesi

Peniudjawan lagen, hoopten wij ver genoeg

voortgezet

bereikt.

te

van nood, ook hout gekapt zou kunnen worden. en na ruim een half uur stoomens de

Het water van dezen belangrijksten

zijtak

van

de Batang Hari stroomt in nagenoeg tegenovergestelde richting van dat dezer rivier zoodat

zelve,

een

neer

dringen.

oevers

men

er

geweldig,

midden van hare bedding eene botsing ontstaat, waardoor terwijl

Wegens den en

toen

wij

zeer in

de

tegenstrijdige

vooruitkwam ruimen

tijd

,

stroomen

elkander

naar

de

hoogen waterstand was de botsing der stroode

gekomen

neer

werken en werd de Barito, die, hoewel

langer

')

in het

gevormd wordt,

waren,

volle kracht

kon

van den éénen oever naar den anderen geslingerd

duurde, aleer wij dit punt te boven waren.

Zie het eerste gedeelte van het Reisverhaal

,

blz. 252.

het

roer

niet

stoomende, bijna niet ,

zoodat het ge-

—

24

— zeker niet minder dan zes mijlen,

de stroomsnelheid

Buiten de neer bedroeg

maar met het oog op den waterstand kan men dan ook aannemen, dat op dat oo^enblik de maximum-stroomsnelheid bereikt was. Voor een sneller varend stoomschip dan de Barito, die, ten gevolge der zware lading steenkolen, niet

meer dan 6V4

mijl liep, levert

verder,

Ook een weinig

troffen wij een sterken stroom

dus deze passage het

bij

aan

met

volle kracht

bandjir geen bezwaar op.

maken van den hoek

die niet

,

zelfs bij

bij

Rengas Sembilan,

minder dan 5 mijlen bedroeg

,

zoodat het

rond stoomen daar wel eenige moeite kostte.

Des namiddags

kwamen we

uren

te vijf

te

Teloek Poan voor anker; doch daar

het bleek dat de Pangeran Ratoe, die hier woont, tijdelijk afwezig was, vertrokken wij

weder een weinig na zes uren

djawan

Dit dorp

te laten vallen.

,

is

om na elf minuten

stoomens het anker voor Penin-

op den linkeroever der Batang Hari, vlak tegenover

de monding van de Tabir gelegen, welke rivier, hoewel volgens onze berichten in het ,

,

Korintji-gebergte ontspringende, en dus een verren loop hebbende, toch wat breedte

en diepte betreft slechts onbeduidend

is

en

gevolge van de vele daarin

ten

vende boomstammen in den oostmoeson niet bevaren kan worden.

te verkrijgen

dag bleven wij hier liggen, ten einde eene astronomische plaatsbepaling en

dan

richt

en

Beide deze werkzaamheden werden hier met meer

kolen te laden.

al

te

onder geloopen waren, en wij dus niet in het water behoefden zich hier in het geheel niet

verscheidene lieden, waaronder vrouwen en kinderen,

opmerkingen

ten

Ze keken

beste.

in

de

gemak

ver-

die hier hooger zijn, niet geheel

Rantau Kapas toea, daar de oevers,

De bevolking betoonde

drij-

Den volgenden

spiegeltjes

te

plassen.

schuw; integendeel kwamen

bij

en

ons staan en gaven hunne in

den kwik-horizon, be-

schouwden de gekleurde glazen en ondervraagden een paar van onze inlanders. Gaarne zou ik met die menschen een praatje aangeknoopt hebben, maar mijne geringe kennis van het Maleisen en hun vreemd dialect maakten mij dit onmogelijk.

Daar

wij

stond

hadden

niets bij ons

kwamen

zij

een

in

om

kruik

te

drinken, vroegen -we hen

(laboe)

om

water, en ter-

en een klapperdop de verlangde

lafenis

aandragen. Middelerwijl

was

er bericht

gekomen, dat de Pangeran Ratoe was teruggekeerd.

Er werden eenige stoelen naar Teloek Poan gebracht, en des namiddags gingen de

kommandant van de

heeren Pruys van der Hoeven, Niesen en Meyer,

Barito, den

Pangeran bezoeken.

Van Djambi 300

meters en

tot

aan de Tabir heeft de Batang Hari eene breedte van 250 tot

weinige,

althans

geen scherpe, kronkelingen.

Op

enkele

alleen-

staande heuvelruggen na, zijn de oevers vlak en met bosch begroeid, en staan éénof tweemaal

'sjaars,

in den westmoeson, onder water. Hierdoor wordt bijna ieder

jaar aan de rijstvelden veel schade toegebracht.

algemeen klein en ver

uit elkander gelegen;

De zij

doesoens of dorpen zijn over het

zien er echter tamelijk welvarend

—

Belangrijke aanplantingen, behalve van

uit.

er,

—

25

met uitzondering van

vlotten, die

rijst,

werden

opgemerkt; ook was

niet

met rotan beladen de

weinig

rivier afzakten,

vaart op de Batang Hari te zien.

De bevolking

zich rustig en toonde zich zelfs niet eens nieuwsgierig op

hield

Ook op de

het gezicht van de stoomboot. zij

plaatsen

waar

aan wal gingen, legde

wij

geen onrust of vrees aan den dag. Mannen en vrouwen bleven aan hunne bezig-

heden en

zelfs

kinderen bleven in onze nabijheid spelen of aan den kant in het water

plassen.

Den 18 deu gingen voor

kregen wij

Een weinig

zich

als

eene alleenstaande hoogte;

sterk

kwam

volgens een der

avonds

te half

Na

de

Barito,

te

goed

eenige

doorstroomt

die

aan de monding lagen,

hemel

werd een sterke

stroom

aangetroffen.

Zij

bevolkte

echter

is

veel

landschappen.

was het

zien

te

rivier,

even

Aan

de

vele

op den terugtocht de waarnemingen

laatste

handelsprauwen

dat deze rivier druk bevaren werd.

niet toe, zoodat wij verder

dit

Des

de Tabir, in

als

dan deze

belangrijker

eene astronomische plaatsbepaling willen

hier

liet

den

stoomende,

6 uren onder stoom te zijn gegaan, passeerden wij

ontspringt.

en

Gaarne hadden we

wij onder

volle kracht

Kandang geankerd.

bij

40 minuten den mond van de Tebo, welke

Korintji-gebergte

bewolkte

Remadji

bij

zeven werd

den volgenden dag

te 8 uren

Moeara Ketalo, vonden

dat

en wij naar den overwal moesten houden, waar de stroom

Ook

was.

stroom,

krachtigen

een

toch niet vooruit

minder

voorbij de doesoen

verder,

zulk

linkeroever

om

negen

te half

een berg in het gezicht, die echter op grooten afstand

van de bidar was het de Boekit Serpé, in het Tongkalsche gelegen.

roeiers

het

onder dezelfde omstandigheden verder, en

wij eerst

vertoonde

Hij

was.

gelegen

het

doen,

doch de

stoomden, met het voornemen

te verrichten, die wij

thans hadden moeten

opgeven.

Even na 10 uren zagen was

dezelfde

ders,

als

genomen peilingen

die

zeer

linker

vrij

belangrijke

zijrivier

weder een berg, die echter, volgens onze inlan-

waarschijnlijk

Soeniei, die, volgens de ons

en een

wij

van den vorigen dag, wat trouwens ook

geworden inlichtingen, op den Boekit Serpé ontspringt

rivier

scheen

te

zijn.

Met de Ketalo

van eenige beteekenis beneden Sigoentoer.

breeder

bevonden en

werden

deze

is

de

eenige

Boven de Tebo was de

Batang Hari over het algemeen smaller geworden; echter werd aanmerkelijk

volgens de

Anderhalf uur later passeerden wij de

is.

zij

nu en dan weder

er eilanden of begroeide

zandbanken

in

haar aangetroffen.

De

oevers

zijn

hier

hooger en geheel bandjir-vrij

en maakt plaats voor uitgestrekte

vlakten,

;

het zware bosch neemt af

voor een groot gedeelte met padi be-

welk gewas zeer goed stond en van de vruchtbaarheid des bodems getuigde.

plant,

Bij de doesoens, I.

2.

waaronder enkele

vrij aanzienlijke,

werden groote kudden

buffels gezien.

4

,

—

—

26

Des avonds werd een half uur stooniens boven de doesoen Poelau Poera geankerd en daar de geesb der bevolking niet volkomen vertrouwd werd, werden er eenige

nam

op

werd een Europeaan daarbij

steeds

daaraan

beurt

zijne

en ook de Resident

gej>laatst,

De wapenen werden

deel.

Evenwel gebeurde

nedergelaten.

enternetten

De wachten werden

nacktelijken overval genomen.

een

voorzorgsmaatregelen tegen verdubbeld,

zelf

gehouden en de

gereed

er niets dat de noodzakelijkheid dezer

voorzorgen bewees.

Den 20 sten werd de werd

hier

stroomopwaarts voortgezet.

tocht

stroomde, slechts 70 meters. Kwart voor

oevers

Op

op de Batang Hari was gekomen.

water stond, werd met witte

het

vijf

merk

verf een

der rivier

breedte

tusschen hooge

zij

uren werd de monding van de

punt waar Schouw Santvoort, op

het

Djoedjoean bereikt,

Sumatra,

De

en daar aanmerkelijk minder en bedroeg dan, terwijl

een

boom

gezet,

om

zijne

dwars door

reis

die onder

den wal in

kunnen

zien of het

te

water vallende of rijzende was.

De volgende morgen werd daarvoor uitermate

dat

mische

plaatsbepaling

te

Toen de

op

te steken,

waren,

eerste

kwamen

serie

aan

de

zei ven

noch onze volgelingen van

om

ladangbewoners

met onze

die niet de

te praten

genomen was, wenschten

en

te

wij eene sigaar lucifers voorzien

Terstond ging er een van

vuur.

zijne lange afwezigheid ons aanleiding

hen op weg, en toen

wij

ook een paar lieden opdagen,

er

zonshoogten

en daar noch wij

vroegen wij

den linkeroever,

plekje aan

een

Al spoedig zaten ze met onze inlanders

betoonden.

minste vrees eten.

op

was, dé noodige waarnemingen voor de astrono-

Er was daar een ladang, en zoodra

doen.

instrumenten bezig waren,

om

gebruikt

geschikt

gaf

om

aan de achter-

geblevenen te vragen, of hun kameraad soms het vuurhalen vergeten zou hebben,

kregen wij ten antwoord, te

Werkelijk

vinden.

stuk hout

dat

kwam

nog

hij

zou moeten loopen

al ver

hij

eenige

geval

een

oogenblikken

welsprekend

bewijs

om

dat

wij

de bewoners van Tandjoeng Kajoe poetieh, eene

dit

brandend

was van welwillende

terug,

in

het verlangde

met een

later

gezindheid.

Nadat

bij

bij

de monding

van de Djoedjoean gelegen doesoen, de noodige inlichtingen ingewonnen hadden,

werd

in den

eiland

namiddag van den 21 sten de

Berhala geankerd,

aan wal ging

om

terwijl

Alidin,

reis

de

vervolgd. cipier

Te 4 uren werd boven het

der

kettinggangers te Djambi,

eenige inlichtingen te bekomen omtrent de

en den toestand der

rivier hoogerop.

Er

liep

hier

namen

der doesoens

ruim 3 mijlen stroom en het

anker wilde in den rivierbodem niet houden, dan nadat er nog

al veel

ketting

gestoken was.

Nadat Alidin was teruggekomen gingen bij

wij

verder, totdat

een eiland, in 2 vademen diepte, geankerd werd.

maar was met

vele

eilandjes

bezet, zoodat het zich

De liet

rivier

bij

halfzeven weder

werd hier breeder,

aanzien, dat er niet veel

— water zou

27

—

Alidin werd opnieuw aan wal gezonden en

staan.

kwam

terug inet het

bericht, dat, als wij de eilandjes gepasseerd waren, ook Simalidoe, en

grens van het Djanibische

rijk,

bereikt zou

Den volgenden morgen werd, na 10 minuten stoomens, water

voet

een

waters,

gelood,

waarop

weinig

beneden

ten

anker

te

schillende geulen tusschen de eilandjes door de sloepen

dat bij

5VS om in 2 vademen komen. Nu werden de vereensklaps slechts

werd teruggeslagen

onmiddellijk

Simalidoe,

daarmede de

zijn.

opgenomen, maar het

bleek,

geen van allen water genoeg hadden voor de Barito, of dat het ten minste

ze

het vallende water te vreezen was

De

Resident,

dat de terugtocht afgesneden zou worden.

,

Niesen

heeren

de

Meyer gingen nu met de bidar nog een

en

weinig stroomopwaarts naar Simalidoe en

Tandjoeng,

terwijl

Dröher en ik weder

de noodige plaatsbepalingen verrichtten.

Daar het water vallende was, werd besloten nog dienzelfden dag den terugtocht aan te

nemen, wat dan ook

uren geschiedde, en toen wij den volgenden

te vijf

dag weder de monding van de Djoedjoean passeerden, bleek het gebrachte merk

dat de val van het water reeds een

,

Den avond van

aan-

uit het daar

vadem bedroeg.

dien dag ankerden wij een weinig boven de

monding van de

Batang Tebo, omdat daar een terrein werd aangetroffen dat eenigszins was opengekapt en dus geschikt was

Van Moeara Tebo

die

welvarend

er

voorkomen,

bouw

de noodige waarnemingen te verrichten.

Simalidoe

krijgen

de

oevers

allengs een geheel ander zijn

algemeen vlak, maar ver boven bandjir-peil gelegen. Nabij de dorpen,

het

in

om

dan meer benedenwaarts. Schoon hier en daar steen- en heuvelachtig,

aanzien ze

tot

uitzien,

werden

en

uitgebreide

waaronder

vrij

groote

bouwgronden en

met goed gebouwde huizen

talrijke

kudden vee

gezien.

De

der huizen, de kleederdracht en de spraak begonnen meer en meer op die in

de Padangsche Bovenlanden te gelijken.

Met meer nieuwsgierigheid, maar met

dezelfde kalmte als

meer benedenwaarts,

werd het voorbijvarend of ten anker liggend stoomschip door de bevolking gadegeslagen.

Daar de kolen voorraad aanmerkelijk verminderd was, werd aan de monding van de Tebo nog hout gekapt reis

om met

de kolen gelijk op te stooken, waarna de

stroomafwaarts voortgezet en den 26 sten des morgens te 10 uren Djambi weder

bereikt werd.

De

afstand van Djambi tot Simalidoe, die 465 K. M. of 250 Engel-

sche mijlen bedraagt, was stroomop in 67, stroomaf in 31 stoomuren afgelegd.

Tot zoover het bericht van Makkink. Bedenkt voor heeft,

de

vaart

zoo

men

dat de Barito een schip

is

dat

op de bovengedeelten der rivieren slechts middelmatige geschiktheid

moet men erkennen, dat de

het Djanibische rijk bijzonder gunstig

is

uitslag te

van dezen tocht naar de grens van

noemen.

,

— Daar hei

is

den

om

vinden

Barito ons gebracht heeft op een punt

der

fcoohi

aan

later

heer Oomelissen niet meer gelukt

den.

en wij dus in het vervolg van het reisverhaal geene aanleiding zul-

te bereiken,

len

van

verhaal

Batang Hari dat het ook

de

van

—

28

terug

komen op de deelen der Boven-Batang Hari

te

onderzoek gesloten bleven,

is

die voor ons

om nog

het hier wellicht de geschiktste plaats

eenige

bijzonderheden over dat deel der rivier en de daarlangs liggende streken in te lassohen verschuldigd

die wij

aan het onderzoek op

zijn

aan het Aardrijkskundig Genootschap

met de

Expeditie,

minder,

niet

in

zooverre

om

ofschoon

juist

andere

was geloopen, eeue proef

nog ontbrekende kennis Gedurende den

te

die reizen

hangen samen

voor

de Barito,

om

het gedeelte der

tot Sigoentoer uitstrekt, te leeren

kennen, aan

om, alvorens nog de Expeditie geheel ten

nemen om

te

Ook

langs dezen bijzonderen

weg

in de

voorzien.

dat

tijd

medegedeeld.

de onmogelijkheid voor de expeditie-leden, en

heeft gegeven,

Regeeriug aanleiding

einde

zijn

oorzaken,

Batang Hari dat zich van Simalidoe de

der Hegeeriug door twee inland-

last,

wier rapporten door den Minister van Koloniën welwillend

sche „pandits" ingesteld,

van

Hasselt,

na het ontbinden van het landgedeelte

der Expeditie, zich in de Padangsche Bovenlanden ophield, ontviug

van den Resident van dat gewest, waarbij

hem

verzocht werd,

hij

een schrijven

met het oog op

dit

plan, inlichtingen te geven omtrent dat gedeelte van de Batang Hari dat door onze

tengevolge van den politieken toestand, niet had kunnen bezocht worden.

expeditie,

Hij haastte zich natuurlijk

op

om

aan dat verzoek

voldoen, en maakte daarbij tevens

te

punten opmerkzaam waarop de inlanders,

de

niet

dit

onderzoek belast, voorna-

melijk zouden te letten hebben.

Het gevolg hiervan was, dat aan den inlander Noerdin werd opgedragen om de huiden,

onafhankelijke

en voornamelijk de Batang Hari tusschen de residentie Pa-

dangsche Bovenlanden en het Djambische

rijk,

te

bereizen en van zijne bevindingen

verslag te doen.

Den lo^« tuig

de

L879 vertrok Noerdin van Bloeara Mamoen

April

Batang Hari

tusschen deze beide punten deelt

On de

toer

van 7 lang

tot

en

rivier

eeu punt van de rivier, Ganda Lajoe genaamd, en slechts weinig beneden

en

rotsen :

een vaar-

ons het volgende mede.

monding van de Marnoen gelegen, worden

nen.

is

hij

om met

Omtrent den toestand der

tot Simalidoe af te zakken.

eilandjes

de

varieert l

'

i

M.

;

breedte

rotsen

van

worden

wederom voor Sigoentoer

de rivier ^bedoeld

is

in

de Batang Hari vele groot-e stee-

aangetroffen en gaat er een sterke stroom. de

rivier tusschen

er niet treft

meer gevonden

men

Van

hier tot

de 100 en S0 en de diepte .

maar voor Loeboe Boe-

een eiland aan. Bij het laatste eiland

natuurlijk de rivierarm dien

hij

bevoer) slechts 25

M. breed

en Vj M. diep.

Beneden Sigoentoer bedraagt de breedte van de

rivier

van 50

— S0

M.

Lager

dan Sitioeng vindt men nagenoeg geene rolsteenen meer. Tusschen Poelei en Padang

komen op nieuw twee

la was

van

diepte

daar

terwijl

M.

V.

rotsblokken,

1

l

M. water

/.

ringin zoowel als

Talang Pisang wordt een eiland aangetroffen, en

bij

weinig verder de

staat, heeft een

breedte van 30

een

slechts

voor. tusschen welke de rivier slechts eene

eilanden

Ook

heeft.

Tebing tinggi komt wederom een eiland voor.

bij

Met uitzondering van het punt tusschen de vond Noerdin, volgens tusschen

kanalen

Alleen

zijn.

bij

beide eilanden boven

eilanden

Ganda Lajoe

meer dan

rivier

,

vlot en

bamboe vervaardigd en met kadjang gedekt.

verheft, en de heuvel

die

waargenomen. Gezien

midden

zich

uit

de vlakte

Sitioeng.

bij

Simalidoe keerde Noerdin over land terug, en daar er geen weer langs de

naar

Sigoentoer

Soengei Daras of Daré.

volgde

bestaat,

Vanhier begaf

den

hij hij

weg

om

deze

durfde niemand

af te varen

rivier

hem

daartoe

,

zijne

maar

uit

Médan naar

over Goenoeng

zich naar Soengei

Kamboet, en vandaar,

eveneens over land, naar Soerau aan de Pangéan. Hier trachtte

huren

M. De

46 prauwen aan waarvan

kon bevatten, voorts één groot

vier personen

het terrein langs de rivier werden geen bergen of heuvels

Van

'.

onderzocht te

tocht zeer laag.

werden de Goenoeng Lalo, de Goenoeng Médan,

rivier

l

l

leverde het bevaren der rivier eenige moeielijkheid op.

Gedurende dezen geheelen tocht trof Noerdin op de

Op

hem

en den oever schijnen niet door

De waterstand was gedurende den

drie kleine, allen uit

Padang lawas,

opgaven, overal eene diepte van minstens

zijne

die

er echter niet eene

tusschen twee

rivier,

eene diepte van 3 1 /. M. Bij Kota Be-

bij

vrees voor

eene prauw te

hij

den Radja van Sigoentoer

diensten leenen, zoodat

van

hij

plan moest

dit

afzien.

Daar

er volgens

hem geen voetweg naar Moeara Takoeng

met een prauw daarheen brengen. De 3 tot

1

V M. De stroom s

genomen, bestaan Soerau vertrokken,

om

uit

kwam

keerde.

te

bereiken,

de

25 en diep van

Noerdin te 6

vanwaar

te

te

één ure van

4 uren aan eene ladang waar

hij

overnachtte,

zijn

uren weder hij

over

distrikten zeven en een halven

werden waar-

Des namiddags

oevers

te

vlak.

vertrekken en te 9 uren Moeara Ta-

Soengei

Langsè naar Fort de Koek terug-

Het was dien dag de 20 3te April en dus had

zijn reis

in de onafhankelijke

dag geduurd.

Omtrent land en bevolking vindt men Iedere

tot

niet sterk en de 5 kleine eilanden die er

zand:

den anderen morgen

koeng

is

bestaat, het hij zich

was breed van 30

rivier

in zijn rapport

nog het volgende.

negari heeft haar eigen radja, die over zijne onderdanen recht spreekt,

ook wanneer het misdrijf in het gebied van een anderen radja gepleegd

De bewoners behooren

tot de soekoes

Radja van Poelau Poendjoeng en

is

is.

Tandjoeng, Tjeniago en Piliang.

Toeankoe Sati, van Sigoentoer Bagindo Ratoe,

van Kóta Padang Toean Ahmad.

Toeankoe Sati zou

niet

ongenegen

zijn

om

— aan het Nederlandsche gezag

zich

volstrekt niet het geval

De bevolking rossen en herten

bouwen worden

van landbouw en veeteelt, de jacht op olifanten, rhinoce-

leeft

maar runderen en paarden

zeer veel gevonden,

Soengei Langko pasar gehouden.

te

goud, lijnwaden, zout, peper, riviervisch

gambier

Poendjoeng

Poelau

en getah.

Dezelfde

artikelen

De oewang

men

85 centen. Gedurende den

slechts

gebrek aan

Ook van Djambi

dat Noerdin zich in

tijd

met djagoeng en wilde gadoeng

*),

bestond.

rijst

Asik genaamd, uitgezonden

In het laatst van 1878

is

deze per

zijne reis over land voort te zetten. hij

te

werd door den Politieken agent, den heer Niesen, een

uit

Mohammad

inlander,

sirih,

doet hier 6 duiten of 5 centen; voor

deze streken ophield, voedde de bevolking zich slechts er een groot

De voornaamste handamar, pisang,

,

Kar-

is.

niet.

worden ook op den pasar

verhandeld.

een gulden verkrijgt

omdat

maken van matten.

omdat de kunstmatige besproeiing onbekend

slagen slecht

zijn:

pinangnoten,

onderwerpen, wat echter met Bagindo Ratoe

te

is.

Op donderdag wordt delsartikelen

—

het verzamelen van was en getah-pertja en het

,

De sawahs

30

Na

om

dezelfde streek te bereizen.

prauw naar Simalidoe gegaan, om vandaar

twee uren gaans

hebben afgelegd, bereikte

te

de doesoen Soengei Langko, aan de Batang Hari, waar volgens

hem

des vrijdags

een pasar wordt gehouden, die door een paar honderd menschen bezocht wordt. Hier verliet

hij

Gawoen

de

begaf

en

rivier

Soengei

uren),

(2

hij

Doea

van den berg van dien naam

zich over

uren),

(2

Köta Padang

(3 uren gaans)

,

uren), Tebing tinggi (2 uren) en Sikabo

ligt (2

Sialang

Goenoeng Médan, dat aan den voet (1

uur)

naar het nog twee uren gaans van laatstgenoemde plaats verwijderde Soengei Daré

aan de Batang Hari eene diepte van

1

,

M.

welke rivier hier heeft. Dit

pad

,

is

bij

eene breedte van 60

voert door geheel vlak terrein, dat slechts door den reeds

Médan wordt afgebroken. Den geheelen weg had gewag van ééne

slechts

waar

hij

haar passeerde

,

rivier die hij 1

M.

,

bij

laag water

ten zuiden van de Batang Hari gelegen en

hij

meer genoemden Goenoeng

dus in 16 uren afgelegd. Hij maakt

overtrok, de Batang Pioeko, die, ter plaatse

6 M. breed en 2 M. diep was. Ten noorden van de Batang

Hari bestaat geen verbindingsweg tusschen Simalidoe en Sigoentoer. Bij Soengei

vanwaar

Van

hij

,

Daré

liet

Mohammad

weder over land

hier begaf hij zich in 6

van der Capellen

Gadoeng

,

zijn

,

zijn

Asik zich naar Soengei Kamboet overzetten,

weg naar Köta baroe aan

dagen naar Sidjoendjoeng,

om

de

Mamoen

vervolgde.

aldaar, evenals te Fort

pas te laten afteekenen.

Maleische naam van de jams of jamjammers aardvruchten tot het behoorende. De vleezige knollen, vooral van de wilde soort, leveren een zeer middelmatig voedsel op. Zij zijn scherp en vergiftig, en worden eerst eetbaar na te zijn ')

geslacht

is

Dioscorea

afgekookt.

de

,

,

— Weder aan de Marnoen gekomen

om

zich

Hari,

die

welke

rivier

Kamboet op den

Na en

verder

hij

linkeroever

afvoer

alwaar

,

kwartier uur varens

een

—

scheepte

,

afzakken.

laten

te

rivier

31

Na

uren varens bereikte door

naar het reeds

hij

Loeboe Doerian Silnpei

zich te

hij

4

bezochte Soengei

bereikte

Soengei Daré op den rechteroever,

hij

daartegenover gelegene Poelau Poendjoeng. Even groot was de afstand tot

het

kwam

monding van de Pangéan, welke, volgens

plaats ligt de

van 30 M., eene diepte van

Van

te Sigoentoer,

hij

van Radja Bagindo Ratoe, aan den rechteroever. Even boven deze

verblijfplaats

M.

1

zijne

opgaven,

bij

uur),

Poelei

uur) rechts,

('A

Langko

(2 uren) rechts, Soengei

(1

Padang lawas vanwaar

uur),

hij

(1

volgens

hij

tot Simalidoe eveneens tot Simalidoe

opgave in het geheel, het oponthoud niet medegerekend

deze

nog geen 9 uren noodig gehad, daar de afstand van Moeara Mamoen

Kamboet volgens andere

Op

worden.

andere

een

16V uur geduurd De Batang

Hari,

zegt

is

eilanden

waren door de

toea,

drie

Poelei,

worden

bij

bandjir,

bij

De

hij,

is

rivier

vier bij

gevormd,

als

Padang lawas en

niets bespeurd,

één

bij

slechts

drie bij Sipangkoer.

wanneer het water soms 8 M.

rijst, zij

200 gewapende

klewangs gewapend

plaats

rol-

verscheibij

Köta

Deze eilanden

geheel of gedeeltelijk over-

mannen op de been brengen, in

maar

hoofdzaak

Sigoentoer, de

maar kan

die slecht

slechts

deze

van vuur-

met pieken en

zijn.

welvaart heerscht er in deze streken niet; wel worden er sawahs aange-

maar

die

hoofdmiddel van velden

reis

steeds droog blijven.

van het Nederlandsche Gouvernement,

tegenstander

wapenen voorzien en, evenals de Djambiërs,

Veel

dat de

Sigoentoer, drie

Ook volgens Mohammad Asik was Bagindo Ratoe, Radja van

troffen,

,

van Moeara tot Simalidoe van 30 tot 120 M.

oevers zijn echter overal zoo hoog, dat

voornaamste Vorst

Soengei

tot

afgelegd kan

tijcis

en slechts 0.2 a 0.3 M. water staat, wordt geene mindere diepte

dene

stroomd.

uur

vinden wij echter weder aangeteekend

plaats

M. aangetroffen. Van stroomversnellingen werd

1

1

met uitzondering van eenige weinige plaatsen waar de bedding met

steenen bedekt

dan

berichten in niet veel meer dan

heeft.

S

breed, en,

(V 4 uur),

uur) links, Sipang-

nog een uur moest varen. Voor den geheelen tocht van Moeara Mamoen heeft

een breedte

heeft.

hier verder de rivier afzakkende, passeerde hij de dorpen Teratak

Kèta toea (Vs koer

in

de Batang

overnachtte.

Loeboe Boelang op den linkeroever en na één uur varens de

hem

hij

en weiden

bezitten

bestaan

te

slechts zijn,

zeer bevorderd.

geringe

uitgestrektheid.

De

veeteelt schijnt het

en wordt werkelijk door de uitgestrekte ilalang-

Mohammad

Asik noemt ook nog Sikabo

als

een

waar des maandags pasar wordt gehouden. Het aantal bezoekers van dezen

pasar, zoowel als van dien te Soengei Langko, schat

hij

op 200.

— Dit spreiden

is

—

32

het voornaamste uit de berichten dezer inlanders. Hoewel niet veel, ver-

eenig

toch

zij

over Rantau

licht

di

baroeh, en dat hunne berichten over

het algemeen juist zijn, blijkt uit de overeenstemming welke er in heerscht.

De

Resident van Palembang had in

rapport over de boven beschreven

zijn

reis

met de Barito omtrent de door Noerdin en Mohammad Asik bereisde streken het volgende gezegd:

„Volgens berichten, die door ons

bij

de inlanders ingewonnen werden, houdt

prauwvaart op en worden de handelsartikelen, voor de hoogerop

Simalidoe de

te

gelegen landschappen bestemd, zooals zout, lijnwaden enz., vermoedelijk ook opium,

van Tandjoeng af over land vervoerd, loopen.

richtingen

lende

Verder op,

terwijl er

nabij

van

die

Sigoentoer,

plaats paden in verschil-

vormt, volgens zeggen der

inlanders, de rivier kleine watervallen."

In het algemeen schijnt de juistheid dezer woorden door de rapporten van de inlandsche reizigers bevestigd te worden

beide

;

want Noerdin ontmoet op de

boven Simalidoe slechts zeer kleine vaartuigen, en

met hetgeen

wij

reist

rivier

van Sima-

van elders vernamen, dan doet zich de vraag voor, of de Resident

van het ophouden der prauwvaart wel

oorzaak

van de

Ons

rivier.

te recht

zoekt in den toestand

schijnt het toe dat de oorzaak voornamelijk

den in vexaties van de hooger aan de di

Asik

naar Soengei Daré over land. Brengen wij echter hunne berichten in verband

lidoe

de

Mohammad

rivier

wonende

Radja's.

moet gezocht wor-

Wanneer dus Rantau

baroeh eenmaal aan de residentie Padangsche Bovenlanden zal gehecht

naar wij

meenen ook

in het gedeelte dezer rivier dat de

zijn,

mag

Rantau doorstroomt, een

levendig verkeer verwacht worden.

DERDE HOOFDSTUK. VAN PADANG VIA BATAVIA EN PALEMBANG NAAR SOEROELANGOEN.

Wij keeren thans terug selt

die

en Veth zij

nog

,

te

hunne komst

tot het

en zullen hen in

dit

wedervaren en de verrichtingen van van Has-

hoofdstuk vergezellen gedurende de enkele dagen

Padang doorbrachten en op de lange, daarna gevolgde te

Soeroelangoen

heden aangewezen

als

,

reis,

tot

aan

de hoofdplaats van Rawas, hun door de omstandig-

het eerste station, dat aan de Oostzijde van Sumatra een

tijd

;

— lang

aan van Hasselt, mede

Wij geven

zou.

het woord.

keerden wij naar onze woning terug

,

pijn-

zekerheid gegeven, dat er voortaan één aan ons klaverblad zou ontbreken.

Gelukkig

zorgen van

moesten

de

;

de

ons

weinig

tijd

sombere

voor

medenam naar

we dachten

te

het Vaderland; thans

worden nagezien en hersteld en

werktuigen

en

kisten

gereed gemaakt wat

Ra was

werkzaamheden

vele

dagen waren uitsluitend besteed geworden aan het ver-

laatste

het verzamelde, dat Snelleman

al

al

onze

lieten

overdenkingen

te

lichtte

zijn reisgenoot,

handdruk aan den vertrekkenden vriend en reismakker had ons de

laatste

lijke

naam van

uit

Tambora hare ankers

Terwijl de

de

—

hunner tochten en werkzaamheden wezen

tniddenpunt

liet

hierbij

33

al

datgene

zullen noodig hebben op de reizen, die wij, van

naar Limoen en de daaraan grenzende Djambische Bovenlanden hoopten

uit,

ondernemen. Veel was er dat tot kleinere dimensiën teruggebracht kon worden, daar ons voortaan

gezelschap

oog op de

meer dan twee Europeanen

niet

uit

verwachten

te

zou

van transportmiddelen,

schaarschte

met het

bestaan;

waren

kleinere

die

afmetingen bovendien gebiedend noodzakelijk. Drie dagen na het vertrek van onzen zoöloog verlieten wij de gastvrije woning-

van

den heer Steffan en verhuisden naar het Chineesche kamp, zooals de wijk ge-

noemd wordt

De

kapitein

die

aan de zonen van het Hemelsche Rijk tot Chineezen

der

,

Lie

wiens

Saai ,

zoon

,

aangewezen.

verblijf is

Khong Teek

Lie

l ),

ons reeds

vroeger zeer gewaardeerde blijken van zijne belangstelling in de Expeditie gegeven

had, stond ons kosteloos een zijner woningen ten gebruike af, een steenen gebouw, dat

van

opzichte

ten

lokaliteit

en liggiug voor onze werkzaamheden bijzonder ge-

schikt was.

Toch vorderden feesten

waren

aanvingen, er

geen

voorstellingen

wij

die

arbeiders

werden

slechts

eerst te

wegen voeren, gezeten

>

krijgen

gegeven

opgeslagen, en des avonds zag

langzaam, daar spoedig de Chineesche nieuwjaars-

den 17 deI Februari eindigden. Gedurende

op

men

;

dag en nacht werd er

theaters

van

bamboe,

die

dien

al

feest gevierd

,

tijd

tooneel-

op de straat waren

de kinderen der vermogende Chineezen langs de

in rijk versierde

wagens of

fantastisch getooide draagstoelen

en begeleid door toortsendragende Maleiers. De straten krioelden van menschen van allerlei

landaard;

overal

werd Chineesch vuurwerk afgestoken; het was een onaf-

gebroken gejoel en geraas, dat ons het werken bijna onmogelijk maakte.

Den de

vijf

')

lat™

beste

Lie

Ned. Indië.

Februari in

dienst

hadden wij de meeste onzer gehouden.

Khong Teek behoort

Des daags waren

tot de oudste leden

zij

koeli's

afgedankt en slechts

ons behulpzaam

bij

het in

van het Aardrijkskundig Genootschap

in

—

—

34

orde brengen van het materiaal, terwijl de avonden door Veth besteed werden aar

samenstellen

het

kaarten,

zijner

aan

en

handschriften

door

aan

mij

bewerken der

het

lijst

bestudeeren

het

der

verzameld*

van de bijeengebrachte ethnologisch<

voorwerpen.

Ten gevolge van de goentoer

was geweest, maar wat

laatste

worden toegelaten

te

*)

Februari

Toen den 27 ste11

ons den doortocht door zijn vertoefd.

Er mocht waar

terrein,

N.

naar

aanbieden

grondgebied

derlandsch

in

het

gebied van Si

Padang langer dan ons

ons in staat te stellen

plai

alles te verrichte]

kwam,

het bericht tot ons

dat Sigoentoer's Radj;

weigeren, hadden wij

worden:

wij

vijf

weken

te

Padanj

moesten ons spoeden naar he

wat men ons had voorgespiegeld, een gunstiger ge

alles

om

om

poging

verblijf te

te doen.

rijkje bleef

Ne

door te dringen in de landstreken die buiten het

gelegen

Stoom vaart-Maatschappij

I.

om

niet langer gedraald

zich,

zou

legenheid

vruchtelooze

duurde ons

genoeg

niet lang

hadden voorgesteld

wij ons

,

,

zijn.

Den

7 den

Maart zou de Merapi, een boot de

naar Batavia vertrekken, en met dien bodem beslc

ten wij derwaarts te gaan.

Eenige modellen van Maleische woningen en van inlandsche vaartuigen, alsmed

voorwerpen van de Batoe-eilanden afkomstig, bad de Expeditie van de

enkele

Gouverneur van Sumatra's Westkust ten geschenke gekregen.

waren een weini

Zij

maar onze handige mandoer, geholpen door een paar timmerlieden

beschadigd,

wist alles spoedig te kalfateren en in stevige kisten te verpakken, die de firma va

Leeuwen & Co. op Toen

zich

nam

per zeilschip naar Nederland te verschepen

daarna nog de Maleische geschriften

wij

die niet gereed

2 ).

waren gekomen

aan de goede zorgen van den Gouverneur hadden toevertrouwd, en Veth de aan

ontvangen had omtrent de metereologische waarnemingen,

teekeningen zij

hulp van

de

heer Robberts te

schrijver op

doen over dan

hem

onder ten

,

den heer

tot

R. 't

D.

Verbeek, geregeld

bureau van het Mijnwezen

,

toen bleef ons niets mee

den Resident der Padangsche Bovenlanden, en in hem

dienende besturende ambtenaren, een hartelijk woord van dank

voor den

veelvuldigen

en krachtigen steun dien

zij

dan

die,

waren voortgezet door de

tot d

te ricb

aan de Expeditie en hai

leden hadden verleend.

De

laatste

dagen werden besteed aan het afleggen van bezoeken

>)

Zie blz. 18.

5

Als vracht voor deze voorwerpen

)

De afzenders zouden

zich

zijn

aan het Genootschap

/'

300

in

bij

de

vel

rekening gebrach

zeker gewacht hebben dit middel van vervoer te kiezen, indien

vermoed hadden dat daardoor zulk een zware

z

aan het Genootschap zou zijn opgelegc dat, daar het zelf geene ethnologische verzamelingen aanlegt, die aanzienlijke som eigeidij heeft betaald

ten behoeve van het ethnologisch

last

museum

te Leiden,

waaraan de voorwerper

met de geheele ethnologische verzameling door de Expeditie-leden op Sumatra gemaakt, geschonken.

P.

J.

V.

zij

— van wie

ingezetenen

wij

—

ruime mate belangstelling en

in

De Gouverneur,

hadden.

35

ook

die

genoten

beleefdheden

den aanvang der Expeditie ons

bij

aan

zijn

vereenigd had, bood ons den dag vóór ons vertrek een afscheidsmaal aan en

disch

schonk ons het genot onzen laatsten avond op Sumatra's Westkust

in zijnen gullen

familiekring door te brengen.

Donderdag, de 7 de Maart, zag ons des morgens vroeg aan de Moeara vereenigd

met onzen mandoer, den ouden kok, Djemain koeli's,

Pakan,

Si

bereid verklaard

en

Magè,

Si

om

Si

bediende en de

Angkè,

Si

vaarwel en een goede

reis

kwamen

van vrienden

tal

bij

vijf reeds

vermelde

die zich allen

ons op onze verdere tochten te vergezellen

weder belette niet, dat

mistige

als

Akal, Si Doe'ah en

1

).

hadden

Het regenachtige

de aanlegplaats ons een

toeroepen.

Terwijl de Merapi hare ankers lichtte, stoomde ook de Prinses Amalia, een der

van de Stoomvaart-Maatschappij Nederland, van de reede, en

majestueuze schepen

weldra hadden

Merapi zij

ons

haar best;

deed

ons

want

grootere

schip

eilandjes

in

de

om

den

wij

Batavia

gekomen waren

dam met

het

bij

den gezagvoerder en genoten daar van de reeks schilder-

het ware door zijn

Tegen

naderden,

zooveel

die de bocht

nog

vijf

bebouwde landstreek aanbiedt. Hoe

zwarter pakten

te

aanbood.

weer de wolken aan

zich

wij tusschen de eilanden

van Batavia begrenzen, het levendige Onrust, Amster-

steeds vastzittend

dok, en het nagenoeg verdronken, daartoe

als

naam voorbestemde, Schiedam.

uren

viel het

anker en

wij

dankten het aan de beleefdheid van den

gezagvoerder dat wij dadelijk aan wal konden gaan, daar sloep

in

morgen van den

zeven uren stoomden wij voorbij

samen, en een hevige bui overviel ons toen

horizon

lucht

van Sumatra en de

vonden daarvoor vergoeding

wij

achtige panorama's die de heuvelachtige, overal

meer

van 56 uren, bracht

reis

Soenda en voeren toen dicht onder de Javasche kust. Wij

straat

op de brug

stonden

oog verloren. De moedige

reisgezelschap. Eerst in den

was ne t weder opgeklaard; des ochtends

Krakatau

het

na eene

uitzicht op de kust

liggen,

maar aangenaam

,

,

Hadden het buiige weder en de dik bewolkte

daarlangs verspreid

die

uit

den 9 den

reeds

van het anders zoo schoone

een wel weinig talrijk gden

zooveel

reede van Batavia.

ter

beroofd

vele

het

wij

Wij bleven

elf

dagen

te

Batavia en

hij

namen

ons een plaats in

er

onzen intrek

zijn

in het

Hotel der Nederlanden. Vele beleefdheden werden ons gedurende die weinige dagen

bewezen; in een bijzondere audiëntie, ons door den Gouverneur-Generaal verleend, zeide Zijne Exc. ons in alle opzichten de hulp en

Nederlandsch-Indische

Padang naar Batavia

') :

)

Stoomvaart-Maatschappij,

den steun der Regeering toe; de

die

voor

slechts halve vracht in rekening

ons en onze bagage van

had gebracht

2

),

beloofde ook

De lezer vindt de portretten dezer acht trouwe inlanders op de Titelplaat van dit deel. Aan den kominandant der Merapi, den lieer Engelman, werd echter later, op zijn

— voor de

—

36

naar Paleuibang dezelfde milde ondersteuning, en de Secretaris

reis

Departement van Binnenlandseh Bestuur,

de

heer

he

bij

Meinsma, had de welwil

Dr.

lendheid, op ons verzoek, den Resident van Paleuibang per telegram onze aanstaand'

komst

te berichten.

Had

gezondheidstoestand

de

der Expeditie-leden tot

nu

toe niets te wenscher

overgelaten, te Batavia werd ik door eene ongesteldheid van vijf dagen gedwongei

het bed te houden, en toen wij den 20 8teu Maart, per stoomer Koning Willem III

de

hoofdstad

van Insulinde verlieten, was ik nog

nu was het weder ongunstig, maar toch maakten want nadat

kwamen

des avonds

wij

Tal van grootere en kleinere

wezen verscheidene legen was. Bij

naderden wij

't

Oo

voorspoedige

reis

om

tien uren voor

vaartuigen

lagen

op

Muntok

bij

de

lichi

reede, en in de verl

de

aan den wal de plaats aan waar Bangka's hoofdstad

lichten

,

g<

en spoedi

moerassige kust van Oost-Sumatra en voeren wij den mie

lage,

Moesi in,

de

het

ten anker.

krieken van den dag ging de Willem III onder stoom

mond van

delsten

niet geheel hersteld.

wij een vrij

den namiddag van den 21 sten even gestopt hadden

wij in

schip Lucipara,

altijd

den statigen

stroom wiens gebied de resident

Palembang uitmaakt. Eenzamer en doodscher kust dan de Moesi-delta, onherbergzamer oord tropische landstreek, laat zich niet denken. Zoover het oog reikt niets

van

op den moerassigen bodem

maal varen

enkele

om

een

wij

afgunstigen

zonder roeiers en ligt

waartusschen rhizophoren groeien

nipah-palmen,

kwijnen

op het droge

met open muil

prauw

een

blik

te

in ee

dan een bosc

en knoestige rangas-boome

die bij iederen vloed overstroomd wordt.

voorbij,

waarvan de

werpen op het wondergroote

schip, de kapal-api, d

zonder zeilen zoo snel tegen den stroom opwerkt. Hier en slik

in

da;

brandende zonnestralen een monsterachtige krokoc

de

siësta te

zijn

Ee

den arbeid stake

roeiers

houden; een enkele meeuw

strijkt

over het water, d

zich zonder geruisch voortspoedt naar zee. Eindelijk breekt een dorpje, het beken<

Soengsang, dat

zijn

naam ook aan dezen riviermond gegeven

eentonigheid der omgeving; een

rij

gebouwd, staan langs den oever en hebben een trap

naar de

rivier afdaalt.

Aan

die

allen een steiger,

de hoofdbron

't

wat

waarvan men lan

trappen liggen verscheidene prauwen g

meerd en de aan bamboestaken uitgespannen netten toonen duidelijk aan visscherij

sombe

heeft, de

bamboe-hutten op hooge palen, half in

van bestaan der doesoenbewoners

is.

Terwijl

,

dat

wij voort)

stoomen komt de geheele bevolking bijeen op den grooter steiger van planken voor het beter gebouwde huis van het doesoen-hoofd

is

daartoe aan van Hasselt gericht verzoek, het volle bedrag van het hém toekomend gedeelte -kosten

uitbetaald.

Geen

/.ij

zich in

<

der andere gezagvoerders op wier bodems de Expeditie-led

vervoerd werden, heeft een dergelijk verzoek gedaan.

voor de opoffering die

c

aangebracht en waarbij

't

Ook aan hen dus

belang der Expeditie getroostten.

zijn

we dank

schulc

— Nederlandsche die

sampans,

orn

ons

achter

ons een vriendelijk welkom toe wappert. Eenige ledige flesschen

vlag

werpen,

boord

over

wij

jagen

dadelijk

dat

bruikbare

huisraad

de

omgeving

is

en

Palembang naderen, de

stad,

boot

meneeren!" zegt de kapitein een

Weldra

als

van de

die,

tot de

luidt

de

kleine

de doesoen

ligt

rivierzijde gezien, wellicht

kommando van den

het

„Nog

gezagvoeroogenblik,

een

op het achterdek verzamelde passagiers, „even

dan liggen

paar trossen uitbrengen,

naar

voren, tot wij eindelijk

te

van de breede Moesi-rivier.

niidstrooms

ligt

jongens

aantal

opvissclien.

is.

„Stoppen!... Vallen je anker!" zoo de

een

gaan

te

even onherbergzaam

uitgestrekte

de schoonste van Nederlandsch-Indië

der;

—

37

wij

een ommezien aan den steiger."

in

Maar dat oogenblik en dat ommezien duurden lang

;

zij

groeiden aan tot vier volle

uren en eerst tegen den avond konden wij voet aan wal zetten.

Er

een

liep

en telkens ontglipte de kabel die uitgebracht moest

stroom

felle

worden, aan de handen

der matrozen, die, in twee sloepen gezeten, het uiteinde

aan een der op den oever in den grond geheide palen zouden vastmaken.

Lang

vielen die uren ons niet; het uitzicht, naar alle zijden vrij, bood

aan dat onze opmerkzaamheid boeide.

onbewoonde

bij

de

rivier

heerscht

aan sommige der tien

gen,

En dan

meerendeels

beweging; kleurig beschilderde prauwen van

groote raschepen

die

,

te

op den

voeren of lading

bamboe,

van

;

hare tallooze huizen met roode pannen daken

bijeen en juist die

,

die een

en niet

licht

gedeelte der stad in

De meeste scheiden

in

zich

thans aanmerkelijk

nu een enkele vonk, op een der daken gevallen, een

van de gelijksoortige huizen

is.

het

te

Padang en

zijn

Het Residentie-gebouw, eveneens op dien oever,

—

men kan

Verderop vinden

ingesloten ,

en

is

vlammen doen opgaan.

een grooten tuin die

kazernes

Europeanen

als die der

der Europeesche huizen zijn op den linkeroever gelegen

niet

gebouwd.

onderhouden wallen

zal

ongewone afwis-

In dichte rijen staan

!

bouwwijze was het, welke den policie-maatregel uit-

welken zoowel de woningen der inlanders

volgens

geringer,

ligt

brengen

uitzondering van planken, zijn opgebouwd.

bij

met pannen moeten gedekt worden. Het gevaar voor brand

palen

te

breeden stroom voor anker

brengen in de kleuren van het omliggende landschap

huizen

lokte,

en

de stad zelve die zich aan beide kanten van de rivier meer dan twee palen

ver uitstrekt

die

leven

op het water aan den oever rusten de groote vlotten met drijvende wonin-

;

die

seling

genoeg

met de

tegenstelling

den verrassenden aanblik dien de uitgestrekte, volk-

vorm varen af en aan om personen over

allerlei

liggen

tot

brengt de

den reiziger oplevert.

rijke stad

Op

delta veel

Misschien

—

de

hospitaal,

wij

oude kraton en

de ;

is

het alleen van dezen zeggen

benting,

een groot

zij

,

onder-

evenals deze op

van steen en

—

vierkant

vrij

goed

plein door

daar staan de woningen der officieren

,

de

wanneer men den muur aan de buitenzijde volgt,

,

— men

stuit

—

38

op een anderen, die het kerkhof der Europeanen

spoedig

Daar-

insluit.

tegenover verheft zich de missigit, wellicht de grootste uit Nederlands ch-Indië

gebouw geheel van

steen opgetrokken,

pilaren.

Een van de

vertelde

dat

uit

dat

priesters

verschillende

heilige

plaatsen

voltooid

mede, dat de blauwe vloertegels afkomstig waren minaret die

was en dat de materialen

waren bijeengebracht. Men zou moeten gelooven

onder die plaatsen ook China rekende; want spoedig daarop deelde

hij

uit het

Hemelsche

hij

De

rijk.

ons

steenen

onderhouden en daarenboven maken de treden van den wenteltrap

slecht

is

een

was onze gids toen we het bedehuis rondgingen, en

honderd veertig jaar geleden

het

,

met uitzondering van de ijzerhouteD binnen-

naar boven voert, door hunne verbazende hoogte het beklimmen van den toren

halsbrekend werk.

tot een

Dicht

intrek

den grooten steiger liggen

bij

—

gebouwen,

houten

het

's

lands pakhuizen

douane-kantoor

en

het

—

,

leelijke

waar

logement

geteerde

,

wij

onzen

namen.

Op den

rechteroever

staat

de

tempel

Chineesche

ten

dienste

van de voor-

naamste Chineezen, die eveneens in deze buurt wonen; voorts twee kleinere misde

sigits,

woning van den Controleur van Banjoe Asien en een aantal pakhuizen.

Wat nu

den indruk betreft welken de stad van

maakt, zoo wegen het goede en kwade

dichtbij gezien

rivier

dan staan Paleinbangs wegen voor een groot

opzetten,

op den bezoeker

wel tegen elkander op. De straten zijn

en wanneer in den natten moeson de

smal en vuil,

komt

vrij

bandjirt of de vloed deel blank

en wordt

de gemeenschap tusschen de huizen onderhouden door kleine prauwen. Onder zulke

omstandigheden

is

een goed gebouwd huis geen weelde, en werkelijk kenmerken de

meeste woningen zich door stevigheid; dat evenwel delijke

stijlen

en planken, van bet deug-

tembesoe-hout gemaakt, dikwijls ook nog net bewerkt

zijn, getuigt

van welvaart

en schoonheidszin. Daar staat echter weer tegenover dat de kleine erven die men overal

doorgaans

aantreft, er

en de

en

onderhouden

slecht

zijn;

maar aan den anderen kant worden

goede vruchtboomen gekweekt, zooals de doekoe, manggis, pinang, pisang

vele

fijne saoe

manila

aangename en

een

*)

,

terwijl langs

den weg de djoear-boomen krachtig groeien

overbodige

schaduw werpen op het pad. Die paden

niet

worden met koraal hard gemaakt en daarover een laag gestooten dakpannen gespreid. zijne taak

De

reiniging van de stad

slecht,

is

dan bekommert men

uit-

aan den vloed overgelaten, en verricht deze zich wel

wat weinig over

vuil

en afval, die

op de erven der inlanders blijven liggen.

Van den

steiger naar het Residentie-kantoor, dicht

bij

het Residentie-huis ge-

legen, loopt een weg, nagenoeg evenwijdig aan den oever; aan den rivierkant van

')

Sapota Achras

Amerika afkomstig.

MUI.,

de

Sapotille-boom of West-Indische

mispel,

een

boom

uit

— weg

dien

dreven

de

;

de

ligt

dag

lederen

waar

pasar,

van steen gebouwde loodsen staan,

ruime,

flinke,

markt druk bezocht en wordt

de

is

—

39

huizen

men

die

er een levendige kleinhandel ge-

hier in de buurt vindt, zijn

dan ook bijna uitsluitend

gehouden door Chineezen, Klingaleezen en Arabieren.

toko's,

breken er niet, en de

titel

Zelfs restaurants ont-

„Café francais" boven de deur van een dier inrichtingen

geschreven, klinkt in deze omgeving waarlijk verrassend. Binnengaande vonden wij er een biljart,

rateur

1

Een

)!

—

lak werkers

menschen

Breede landwegen

ambtenaren,

van

inlandsche

prauwen,

Moeara Doea,

bij

die

in

restaurants

al

dien

's

eerst eenige

men

te

heeft

tijd

men

men onderweg

die

maands tusschen de hoofdplaats verbetering gebracht.

Palembang vindt,

verschillen

opzichten van dergelijke inrichtingen in de Padangsche Bovenlanden

;

de ongewone weelde van te eten aan een gedekte

koeli's

en

naar Lahat van 14 tot 16, een tocht naar

reis

die

uitbesteed

is

met bidars, overdekte

uitsluitend plaats

laag water, ongeveer 30 dagen, en voor

inlandsche

aan onze

gebrek aan

pagaaien moeten worden voortbewogen.

door kracht vau

en Moeara Inim vaart, heeft hierin het

De

er

is

waar de voornaamste plaatsen

is

behoeven. Het stoombootje dat thans tweemaal

zal

zelden

van de levensmiddelen en het kookgereedschap

voorzien

te

En

en gouvernements-goederen

kwamen, nog

Met deze vervoermiddelen duurt een

zich

maakt.

verbinden wel

officieren

toen wij te Palembaug

had,

hier in een klein bestek bijeen, een omstandigheid

maar hoofdzakelijk maakt men van de waterwegen gebruik. Het

Residentie,

transport

restau-

moeten voorzien van benoodigdheden voor hunne reizen naar het

die zich

binnenland. de

wonen

allen

zij

doen van inkoopen zeer gemakkelijk

het

die

maar tevens, volgens Chineesch gebruik, de doodkist van den

blikslager, een broodbakker, een Chineesche apotheker, schoenmakers,

zij

in alle

verschaften

van bor-

tafel,

den, met lepel, vork en mes!

Wanneer men ambachtslieden

in

de

werkplaatsen

om

goudsmeden, de lakwerkers en koperdraaiers,

beroemd

is,

en

men

verlangt de

stad

nemen, dan schenkt een watertochtje best

de

en

gelegenheid.

in

handwerken waardoor Palembang

allen

daarna van hare aangenaamste

zijde

op

te

een tambangan, de rivier op, daartoe het

Langs de reeks op raketten

met de voorzijde naar den waterkant

deels

den boven beschreven pasar de

bij

aan den arbeid gezien heeft, de meubelmakers, de ivoorsnijders, de

2 )

liggen

gebouwde huizen, en tot winkels

die

zijn

meeren-

ingericht

langs de honderden prauwen die op de plaatsen waar geen vlotten liggen, zijn vast-

gemeerd,

kan men geruimen

zichtbaar

wordt.

in

tijd

') Gegoede Chineezen laten zirli hunne woningen bewaard wordt.

-)

Vlotten.

voortroeien

voordat

het

einde

van Palembang

Overal heerscht leven en bedrijvigheid; een vloot van prauwen

bij

hun leven eene doodkist maken,

is

die vaak jaren lang

— onophoudelijk

opmerkelijk

beweging om handel

in

pannen en vuurtesten, welke

ten,

te drijven

ruw aardewerk

de groote massa

is

—

40

of goederen te vervoeren. Vooral

markt wordt gebracht: pot-

die ter

op de prauwen

laatste

van

lading

dit

al

pottenbakkerswerk. Kajoe agoeng

komt;

wereld

ter

binnenlandsch

daar

is

iedereen pottenbakker.

bestemd,

gebruik

wordt

rua-ir

hunne groote

ook

Muntok, tusschen Singapore en Palembang

Xu wereld

mag

verbonden,

Palembang en Batavia

van

schip

de

onvermeld

niet

den

;

om na aankomst

Batavia,

is

uitgevoerd;

niet alleen voor

althans

zagen

wij

dat,

vaart.

toch eenmaal spreken over de wijze waarop Palembang met de buiten-

wij

is

de plaats waar dit vaatwerk

Het fabrikaat

nemen door de Ruby, een Engelseh stoomschip

eenige prauwladingen aan boord via

is

worden

als stookplaatsen

gebruikt. Ja dikwijls zagen wij vaartuigen die dreigden te zinken door

J0 steu

blijven dat er een dienst bestaat tusschen

drie of vier

dagen

vertrekt de stoomboot van

Palembang

te

Een stoom-

blijven.

te

onderhoudt eenmaal in de maand de

Stoonivaart-Maatsckappij

N.-I.

maand

van iedere

gemeenschap tusschen Palembang en Djainbi.

Aan

zoowel op als langs de

vele visschers,

met katrol draagt, om de groote netten

d warshout

een

die

van de stad wonen

uiteinde

het

en de hooge bamboestaak die in deze buurt voor ieder huis

rivier,

te

is

opgericht en

drogen

hangen,

te

geeft even duidelijk als een uithangbord het bedrijf van den bewoner te kennen.

Wanneer

wij naar de benting terugkeeren,

dan merken wij op den linkeroever,

eind boven deze sterkte, de Sociëteit op, benevens eenige huizen van Europe-

een

anen rondom een grasplein gelegen, dat nog kort geleden een moeras genoemd kon worden. de

Nog

hooger op staan de pakhuizen van de Ned. Handel-Maatschappij

producten

groote hier

schaal

liggen opgestapeld:

lands

des

wordt

aangeplant,

kapok en de kapas,

de

,

waar

de koffie, de bars, de benzoë, die op allen

op Palembang geene Europesche handelaars,

van

artikelen die

worden uitgevoerd. Behalve den agent der bovengenoemde maatschappij

zijn er

maar daarentegen een groot aantal

Arabieren, Chineezen en Klingaleezen die zich met den handel bezig houden. Echter

hebben sedert korten

tijd

twee

Europeanen een nog weinig beteekenende zaak

in

provisiën opgericht.

Onder de inlandsche bevolking ledigloopers zich,

behooren,

—

treft

men

vele lieden

van hunne afkomst, de weelde van

uithoofde

aan die

tot het gild der

nakomelingen van vroegere sultans en rijksgrooten niets

doen meenen

,

die

kunnen

te

veroorloven; een gedeelte van hen geniet ondersteuning van het Gouvernement, een

maatregel

die

voorzeker niet

vermelden, dat de sche

tot

taal die hier

arbeiden

woorden vermengd, dan meenen

vooronderstellen,

dat

men

aanmoedigt.

Wanneer

gesproken wordt, de Maleische wij

genoeg gezegd

zich een denkbeeld zal

te

is,

thans

wij

met

hebben

vele

om

nog

Javaan-

te

mogen

kunnen vormen van den indruk,

welken Palembang op den nieuw aangekomene maakt.

— Nog op Resident,

dag brachten wij des avonds een bezoek aan den

eersten

beleefd ontving en ons mededeelde, dat wij de reis naar

ons

zouden

Barito

de

rnet

denzelfden

die

—

41

kunnen

en

doen,

de

wellicht

rivier

Rawas

Moeara

tot

Roepit

konden opvaren. Wij dankten deze gunstige beschikking aan de omstandigheid, dat een

paar

dagen het stoomvaartuig naar boven moest,

Slinkers in

staat

te

binnen

eene

stellen

dienstreis

zouden kunnen doorgaan, indien de

Barito

Opdat

doen.

te

door laag

den ingenieur

echter onverwijld

water genoodzaakt was te

was door den Resident eeue bidar vooruitgezonden,

stoppen,

om

wij

die ons in zulk geval

naar Moeara Roepit zou brengen. Voor huur van deze prauw betaalden wij zestig gulden.

Wat

streken

verbonden,

de

de zwarigheden betrof aan onzen tocht naar Limoen en aangrenzende

bevolking

goed gezind, te

dat

een

districten

door

zijn

vergezellen

Palm was

kwamen

Rawas den

te zullen

—

niet

in

de

lands en de taal

des

daarenboven speet

ontmoeten, die ons den stand van zaken

eene voorstelling die wij, ook met den besten

bovenlanden van

zouden

voorbereid

alleen

toestand

teleurstelling, en

den Sultan omtrent ons reisplan ingelicht en geven

zijn

zijn,

hem

verzocht had van onze komst

gebied, opdat hoofden en bevolking

maar tevens zouden weten dat

wensch en den wil van hun Sultan vervulden, indien

vóór

dien

tijd

alles

geregeld werd.

De

zij

den

ons goed ontvingen.

zij

Het vertrek van de Barito was op den 28 8ten bepaald, en dat

terwijl, zoo

hadden kunnen maken. Nog deelde de Resident ons mede, dat

wil, nooit tot de onze

kennis te

Hora

overplaatsing van den heer Palm, iemand die

was voor ons een groote

den persoon niet meer

ons

nog

wij

overgeplaatst en vervangen door Jhr.

in

verblijf

zoo rooskleurig had afgeschilderd,

zorgen

geruststellen;

het bezoeken van de hoofden der onafhanke-

bij

Die

zou.

of vijfjarig

vier-

nauwkeurig kende,

aldaar

kunnen

ons zeker gaarne zouden ontvangen. Voorts

zij

geschikt persoon ons

lijke

hij

te

aan wien ons een introductie- brief zou medegegeven worden,

Siccama,

het

meende ons daaromtrent

Resident

dat de controleur

weten,

noodig,

de

en de hoofden van die gewesten waren het Gouvernement zoo

toch

wij

moesten dus

heer C. H. C. Bijvanek, agent

van de N. Handelmaatschappij, betoonde ons de meest bereidwillige hulpvaardigheid; niet slechts dat hij onze kassier wilde zijn

bestemde goederen

te

ontvangen en

te

,

maar ook nam

hij

om

de voor ons

zich

met de be-

op zich

verzenden, en belastte

hij

waring van de voorwerpen die wij op onze reizen zouden verzamelen. Verder stond hij

ons met zijn raad ter zijde

en geschenken

bij

zouden medenemen

de keuze van de artikelen die wij als ruilmiddelen ;

in één

woord

,

gelijke hulp als wij te

van de heeren van Houten en Steffan genoten hadden, werd ons den

heer

Bijvanek

verleend.

Dank

zij

die hulp,

waren

te

Padang

Palembang door

wij vóór den bepaalden tijd

gereed, toen ons de teleurstellende boodschap bereikte, dat het vertrek van de Barito

een paar dagen was uitgesteld.

Hoe

verdrietig dit ook zijn

mocht, was er

aan verbonden, dat, daar onze zaken toch waren afgedaan, wij nu den I.

2

dit voordeel tijd

kregen 6

,

— om nog in

—

en ander van Palembangs omstreken

een

het

42

den morgen van den 28 sten onder stoom

te zien. In plaats

dus van

gaan, huurden wij een der menig-

te

vuldige tanibangan's en gelastten den schipper ons naar den Boekiet lama te brengen

heuvel

een

ver

bevindt

van den linker rivieroever benoorden Palembang gelegen. Op de overlevering, het graf van Iskander Dzoe'1-

volgens

zich,

den vorst met

karnein, in

niet

heuvel

dien

Bekend

de hoornen.

Koran vermelden persoon ontleend

den

Alexander den

Iskander

en dat

Groote,

het dat de voorstelling van dezen

is

is

de

aan de daden en lotgevallen van Arabische verbastering

is

van den

naam Alexander. De sagen van West- Azië omtrent Alexander hebben

Griekschen

ook de Maleiers zich toegeëigend, en

zij

stellen dien

vorst bovendien voor als den

stamvader van de voornaamste geslachten hunner vorsten. In de Sadjarah Malajoe

wordt verhaald, dat een afstammeling van Dzoe'l-karnein

,

Bitjitram-Sjah geheeten,

in het Palembangsche gebied uit den hemel nederdaalde op den Boekiet Sigoentang

(Sigantang), met eene dochter van het hoofd des lands vele vorsten

In

verbasterd.

overal

werd de

').

mond

In den

huwde en de stamvader van meer en meer

des volks zijn deze overleveringen

Padangsche Bovenlanden en

tot in de

2

XII Köta's

)

vindt

men

verhalen verspreid volgens welke de niniks of stamvaders der bevolking van

een berg tusschen Palembang en Djambi, doorgaans Sigoentang-goentang geheeten,

naar de vlakte zouden allengs toe

den

gekomen

afgedaald, en de bewoners van

zijn

te

om

zijn

grooten Macedoniër zelven te

lama,

dien

goentang

zij

der

oude

verwarren en

het

heilige graf

er

met

op den Boekiet

of te onrecht voor denzelfden houden als den Boekiet Si-

recht

te

Palembang schijnen

Bitjitram-Sjah, Dzoe'l-karneins afstammeling,

kronieken,

voor

het

graf van

Dzoe'l-karnein

zelven

uit

te

geven.

Een

watertochtje was

verfrisschend

bangan heeft geen dak of niets

zat

de

zonnestralen

om

onze gondelier met

vrees

voor krokodillen,

onze vaart nu juist niet; want de tam-

tent, en zooals wij daar zaten in de open boot, belette

Op den

ons door hunnen gloed te blakeren.

zijn

in

achtersteven

pagaai in de handen; zijn rechterbeen, dat 't

water

liet

hangen, deed dienst

hij,

zonder

Het drukke

als roer.

verkeer op de Moesi schrikt de krokodillen af, die alleen des nachts de hoofdplaats

durven passeeren,

zoodat

overdag iedereen zonder gevaar in de rivier kan baden.

Even boven de pakhuizen van de Handelmaatschappij voeren we een kreek wier oever een paar inlandsche woningen stonden; daar voorbij buiten

de

kwamen

bewoonde streek: het vaarwater werd allengs smaller en

geboomte vormde een berceau gende land stond

bijna

geheel

')

Uitgave \an Dulaurier in

zijn

-)

Deel III, tweede gedeelte,

bl.

die

ons

onder

't

in,

overhangend

een aangename koelte schonk. Het omlig-

water en het moeras dat daardoor gevormd

Collection des principales chroniques Malaies, p. 33. 160.

op

wij spoedig

—

was de vruchtbaarste kweekplaats

werd,

—

43

die

denken

zich

muskieten, welke plaaggeesten ons hartelijk naar

heir

De omgeving bood

verlangen.

weinig

afwisseling

't

voor een ontelbaar

laat

eind van den tocht deden

aan;

een enkele maal

slechts

zagen of hoorden we een vogel, en alleen eenige troepen kleine

apen brachten

grijze

door hunne vroolijke grimassen eenig leven in het landschap. Behalve nipah-palmen groeiden

moeras vele rangas-boomen

het

in

waarvan de dunne luchtwortels apen

3

dan de groote boengoer

zijn;

)

;

voorts een ficus-soort, de djawi

die

),

voornamelijk

levert; de snelgroeiende melabira, een eigenaardige slechts weinig kleiner zijn

levert

voorts

hout voor de prauwen

stijlen

de kajoe gontö, die in

voor de Palembangsche jeugd; hier en daar nog

een anau-paliu en vele andere boomen en heesters, wier

Ruim twee

't

dan die der pisang, en wiens hooge stam voor de

vruchten de knikkers

),

boom, waarvan de breede bladeren

van minder aanzienlijke woningen gebruikt wordt; zijn

2

koorden omlaag hangen, de schommels der

die als

,

J

uren hadden wij gevaren

we

toen

,

het kleine dorpje Boekiet lama gelegen

is.

namen ons onbekend

eenige heuvels bereikten

Hoog op

,

bleven.

aan wier voet

palen gebouwd staan er enkele

hutten, die, met uitzondering van den vloer en de stijlen, alleen uit nipah-blad zijn

samengesteld.

Waren

de hellingen der heuvels ook voor een deel met vruchtboomen

we

beplant, toch bleek uit alles wat

zagen, dat niet landbouw, maar visscherij, het

voornaamste bedrijf der bewoners was. Onze prauwvoerder wist wel dat wij hier

aan wal moesten gaan, maar waar ergens het pad naar het wist hij niet;

de

delijk

na een vruchtelooze poging

om

heilige graf liep, dat

noodige inlichting van een vrouw die wij tegenkwamen

,

wij

na een korte wandeling langs de met alang-alang begroeide

top

van den Boekiet lama. Daar

een

is

vrij

liembieng,

en

doerian

Op

schaduwen.

het

pisang,

die

ein-

en zoo stonden op den

helling,

groote ruimte omheind met een ruwe

waarbinnen vruchtboomen van verschillende soort geplant

haag,

we

het zei ven te vinden, kregen

zijn:

doekoe, be-

graven van overledene Boekiet-lamaërs be-

de

midden van het kerkhof staat een vervallen hut met pannen

gedekt en daarnevens een oude groote belieinbieng-boom.

Van

de vele half

tamme

eekhorens die zich daar vroeger ophielden, troffen wij nog slechts een enkelen aan, die

bij

onze

zijn sierlijken

nadering uit het

De hut was binnentreden. klassieken

gebladerte

dicht

voorschijn

te

kwam, om

ons met

pluimstaart een welkom toe te wuiven. niet gesloten en wij

Wat we

daar

grond bevonden

zagen,

als

konden dus

deed weinig

vrijelijk dit

vermoeden,

heilige der heiligen

dat

we ons op

het graf van Alexander den Wereld veroveraar.

zoo

Een

hoop aarde tusschen vier planken besloten en met eenige baksteenen belegd, ziedaar

') :

) s

)

Soorten van

Seraecarpus.

Zie Lijst der Houtsoorten, n°. 271, noot.

Urostigma Rumphii Miq. Lagerstroemia reginae Rxb.

Zie Lijst der Houtsoorten, n°. 53.

—

—

44

de nederige rustplaats van Macedonië's grooten koning. In gedachten verdiept over 't

van

vergankelijke

hadden

allen aardschen luister,

bemerkt dat een oude

wij niet

Maleier ons was gevolgd, tot zijn stem ons opschrikte uit onze overdenking.

„Iskander, heuvel was voelde

als

de

hij

de

der

vorst

lusthof

zijn

werd

wereld,

hier

begraven,"

zoo sprak hij, „deze

en de woning zijner vrouw. Maar,"

om

noodzakelijkheid,

ons geloof een steun te bieden, „'t

geleden; Palembang bestond nog niet en alles

Geheel overbodig was

's

er op volgen,

liet hij

mans mededeeling

rondom was niet

;

want

is

lang

zee." wij zouden al die bijzon-

derheden uit ons zelven niet ontdekt hebben.

De van

médjan's op het graf waren van hout, en daarbij lagen honderden plankjes a

drie

vier

decimeters

lengte

bij

met onleesbaar geworden Arabische

één decimeter breedte, waarvan de meesten

letters

beschreven waren. Nevens een vuurtest,

branden van wierook bestemd, en een waterkruik ten behoeve der voor-

voor het

geschreven wasschingen, zagen wij nog een hoop verdorde soelasi- takjes

de

vrome bezoekers waren medegebracht. Dit

'),

die door

oude Maleier

laatste vertelde ons de

en ook dat op de plankjes de wenschen en geloften der bedevaartgangers vermeld stonden. Geen dier pelgrims schijnt op het denkbeeld

wel eens eenig onderhoud behoefde; weldra onder de

op een

rij

ook met

welig

opschietende

want

's

door de

wij

binnengetreden

zijn

en wandelden terug naar bel voor het

twee pangéran's

middag-

't

Was

,

zoons van den in-

om

halsbrekend werk

naar hunne woning gevaren waren, over eenige baltot

die

woning

zelve te geraken.

omgeving getuigden van kwalijk verborgen armoede,

in

fooi

werden wij door de twee prinsen, wier

werk op de Palembangsche

Vóór de hut

bereikten.

een bezoek aan

wij

ken en een wiegelend bruggetje daar

makan

Regeering verbannen rijksbestierder.

de prauw waarmede

uit

zijn.

waar de tambangan ons wachtte. Juist luidde de

Avonds brachten

dat het graf

waren.

maal, toen wij Palembangs roeinah

dertijd

te zijn,

graven Van Alexander's volgelingen, die

Wij bedankten onzen cicerone met een kleine de kreek,

gekomen

zag er zóó vervallen uit, dat het

planten zal verdwenen

vier steenhoopen geplaatst, de

soelasi-takjes bedekt

alles

stoelen

gastvrij

Maar eenmaal

uiterlijk,

kleeding en

ontvangen. Het lak-

was door langdurig gebruik afgesleten; de

tafel

het ruime vertrek waar wij ons bevonden, was verveloos en beschadigd, en het

servies

waarop men ons eenige versnaperingen aanbood, droeg

duidelijk de

ken van langdurig gebruik. De gesprekken onzer gastheeren, Java hadden doorgebracht, waren zeer beschaafd en gaven

blijk

die

langen

kenmertijd

op

van een ontwikke-

Takjes van Ocimum basilicum L., een zeer aromatisch kruid. Eene verwante soort, Hindostan wel om de tempels geplant wordt, en daarom door Linnaeus Ocimum sanctum wordt genoemd, komt ook in den Archipel voor, en is wellicht onder denzelfden ')

die

in

naam begrepen.

— ling, waarvoor, helaas! velen

diepe

straalde

De

slacht.

was

't

al

verval

wat

ze zeiden

van hun ge-

maandelijksehe onderstand van honderd gulden, die hun werd toegelegd,

genoeg

te

arbeid,

dwazer,

te

om

henzelven en

Dwaze

onderhouden.

verwauten

deze

den inlander niet vatbaar wanen. In

zwaarmoedigheid door over hun armoede en

groot

niet

—

45

een

nasleep

van vele nietsdoende aan-

weerhoudt deze menschen van

trots

omdat hun landgenooten

niet

nuttigen

den minsten eerbied hebben voor

van vroegere grootheid. Het kostuum onzer gastheeren was ge-

overblijfselen

overeenstemming met de schraalheid der omgeving; een nauwe, chocolaad-

heel in

kleurige

met nog nauwer mouwen en

sluitjas,

zeer lange panden,

hing over een

broek van wit flanel; de voeten staken in lage verlakte schoenen, en op het hoofd

droegen

zij

een kalotje, waaromheen een rand van goudpassement was genaaid.

Een hunner,

die

vroeger meermalen het district

Ra was

bezocht had, vertelde

mij dat aan de Boven- Roepiet overblijfselen uit den Hindoe-tijd

nadere

bijzonderheden

daaromtrent kon

mij,

hij

naar

voorkwamen, maar

zeide, niet mededeelen.

hij

Over den Boekiet lama sprekende vernam ik, dat de meening, dat daar het graf van

Alexander den Groote gevonden wordt, volstrekt niet door allen gedeeld wordt,

maar dat men

eenmaal de indruksels

er

zijner voetstappen

had aangetroffen. Had men

vroeger aan het graf bovennatuurlijke kracht toegeschreven, thans wordt het weinig

meer bezocht en aan vele Palembangers

of niet

Den volgenden morgen waren

wij niet

is

zelfs

onzer medepassagiers van de Koning Willem III, een te zien

,

die

trokken.

tot

ternis

er gebeurd?

provisiè'n

stookplaats

inviel.

twee dagen

zijn familie reeds

Wat was

waarop de die

met

voor dient,

het bestaan er van onbekend.

weinig verwonderd aan het ontbijt een

te

van gezondheid, terug

officier

voren per bidar naar Lahat was ver-

Gevolgd door de keukenprauw, dat

is

het vaartuigje

de reis geborgen worden en waarop de vuurtest

was men de

rivier

opgevaren, totdat

's

reis

hervat.

Maar

staat

eerst

met het

slechts voor korten tijd;

want de

Toen waren de prauwen aan den oever vastgemeerd en

aanbreken van den dag was de

')

avonds de duis-

keukenprauw had het ongeluk gehad op een even onder het water liggenden boom lek te stooten en

was met

al

den mondvoorraad in de diepte verdwenen. De

had geene andere keus gehad dan door de

met de

bidar

te roeien tot

reiziger

aan de eerste doesoen, aldaar

zijnen achter te laten en zelf in een van de bevolking gehuurde

sampan naar Palembang terug

te

keeren,

om

nieuwe levensmiddelen en keukenge-

reedschappen te gaan inkoopen.

Hoe wenschten

wij ons zelven geluk, dat wij de reis

met het stoomschip zou-

den doen!

De

laatste

dag dien

wij te

Palembang doorbrachten, werd besteed aan de

zichtiging van de begraafplaatsen der sultans en rijksgrooten

')

Deel lil, eerste ged., PI.

XCIV

fig.

10.

,

be-

die een weinig bene-

—

46

—

den de hoofdplaats op den linker rivieroever liggen en door den Waterstaat onder-

houden worden. Als deze er

mede bemoeide, zoo

zich niet

dan zouden ze binnen een paar jaar een puinhoop

zeirle

ons de Resident,

daar de bevolking zelve er

zijn,

niet de minste zorg voor draagt.

Ook naar

deze

koeboeran radja

begaven we ons per tambangan. Aan den

ingang, binnen een lagen muur van gebakken steen, staan twee fraaie waringin's, door

wier

elkaar gegroeide takken een poort van groen vormen. Alsof

waren naar Père is

kransen van

waar, geen

bezoekers van het kerkhof.

van

vonden

la Chaise,

al

we op weg

zitten, die, wel

maar soelasi-takken verkochten aan de

immortellen,

Op

mannen en vrouwen

wij hier

de graven lagen tusschen de médjan's een aantal

waaruit wij meenden te mogen opmaken, dat het aan belangstel-

die struiken,

lende bezoekers niet ontbreekt. Een koepelvormig steenen gebouw, zonder een enkel

raam, bevat de sultansgraven; in een ander, dat

veel op een pasarloods gelijkt,

de graven der prinsen van den bloede, terwijl de rustplaatsen van onderschei-

zijn

dene rijksgrooten buiten

wat

waardigste

men

waarin

médjan's,

gebouwen op het kerkhof verspreid

die

op de begraafplaats

er

te

zien

zijn

is,

de

uit

Het merk-

zijn.

gehouwen

steen

en figuren heeft uitgebeiteld, die meerendeels

grafschriften

netjes verguld zijn.

Voldaan over ons te

en na kisten en trommels

uitstapje keerden wij stadwaarts,

hebben ingepakt, brachten

een afscheidsbezoek aan den Resident en waren

wij

gereed Palembang te verlaten. Al de pogingen die ik had aangewend

toen

koeli-korps

met nog eenige

persoon had

gezellen,

om

ons

waren vruchteloos gebleven; één

zich aangemeld, een Manangkaboè'r, die, ik weet niet hoe, herwaarts

was, maar daar

verzeild

lieden te versterken,

konden

wij

ons niet

hij

van

Den 30 sten Maart, ongeveer

koeli,

als

zijne diensten

maar

zeven uren

te

bediende wenschte te ver-

als

geen gebruik maken. in

den

morgen, ging de Barito

onder stoom, dezelfde raderboot, die, zooals ons uit het vorige hoofdstuk bleek, in Februari de Batang Hari tot aan

gewest Rantau di baroeh was opgevaren.

het

Behalve den ingenieur Slinkers hadden wij twee medereizigers, den heer Le Roux, Controleur van Banjoe Asien, die tot Sekajoe, zijn vroegere standplaats, zou mede-

gaan,

om

daar

bidar-reis naar

nog eenige zaken

Wanneer men den mond van achter zich heeft, vindt

men

Geen woning, geen hutje rotans

te regelen,

en

den dokter, die zich voor de

Lahat op nieuw geproviandeerd had.

zich,

zelfs,

Ogan

de

als 't

vertoont

hun gepluimde hoofden boven

gepasseerd

is

en daarmede de hoofdstad

ware plotseling, in de wildernis

het

zich

tusschen

bosch uit, maar vreemd

bijna nergens een bamboestoel langs de oevers opmerken.

kapok-aanplantingen

voorbij,

is

het dat wij

Het was tegen den middag

toen er eindelijk wat afwisseling in het al te eentonig uitzicht eenige

verplaatst.

het groen! overal steken

kwam;

wij

stoomden

waarvan de regelmaat, nog verhoogd door de

—

richting der weinig bladrijke takken, zonderling afstak tegen den chaos

horizontale

van groen en bruin hut,

—

47

natuurwoud daarnaast. Spoedig volgde nu een talang-

in het

van

verschillend

niet

welke

die

wij

toen nog een en nog een

in

de Padangsche Bovenlanden hadden

te

één ure hadden wij de eerste doesoen

en

aangetroffen

,

bereikt

hoog op een heuvel aan den linkeroever gebouwd

die

,

nieuw dorp; ook

betrekkelijk

oog

gevallen

had men

al

't

de

stammen missen waaraan

bij

gen zullen wuiven. Die woningen

gemetseld,

uitsteeksels

dat

midden

dan

hij

om

die,

in

een

is

,

wier fraaie kruinen nog

met pannen gedekt en op de nok en

allen

zijn

men,

evenals te Palembang, hoornvormige witgekalkte

uit de verte gezieu,

Even

op de daken neergestreken.

vogels,

Tebing abang

over een tiental jaren, boven de daken der wonin-

zij,

de kanten van het dak heeft

is.

ons niet gezegd, zou dat aanstonds

't

een blik op de klapperboomen

in

zijn

,

doen denken aan een vlucht witte

voorbij de missigit, een net gebouwtje,

de doesoen staat, lag aan den oever de bidar van den dokter. Eer

had kunuen denken was

hij

bij

de zijnen terug, voorzien van

al

'tnoodige

de lange reis naar Lahat te vervolgen.

Wij

nog een eind verder; nu en dan ontmoetten

stoomden

kadjangan

'),

met koopmansgoederen geladen, of dreven ons vlotten

Op sommige was

naar Palembang.

wij een

prauw

voorbij op

weg

een huisje van bamboe gebouwd en tot de nok

met kapas gevuld; andere droegen een kraal waarin karbouwen vervoerd werden, en

een

op

geheel

waar

zijn

aan elkander gebonden klappers;

uit

markt.

ter

binnenland naar Palembang

uit het

dat

bestond

enkel

voer hier

vrucht op

deze

Op mijn vraag te

maken

koopman

vervoeren, zeide mij de kontroleur Le Roux,

en duur

de hoofdplaats schaarsch

15 centen per stuk betaald wordt.

de

of het voordeelig was klappers

is

en gewoonlijk met 12 a

Kevers vernielen er de boomen en eekhoorns

er de vruchten buit.

Zonder ophouden moest gedurende de vaart scherp worden uitgezien

boomen rivier te

te

mijden,

die,

door de

bandjirs

hadden vastgezet. Zoodra de avond

stoomen, en

zoo

kwamen

wij

om

medegesleurd

viel

zes

,

zich

was het dan ook

uren,

even

hier

en daar

om

de

in

de

niet geraden verder

boven de monding van de

Lematang, ten anker.

De avond werd onder Meijer

deelde

ons

een gezellig gesprek doorgebracht en de

verscheidene

mede van de

bijzonderheden

reis

kommandant

die de Barito op

de Batang Hari had gedaan.

Toen op,

die,

banken

breede

Behalve

')

het

D.

tijd

was

om

kooiwaarts

te

gaan,

sloegen

wij

onze

veldbedden

van een klamboe voorzien, ons een betere nachtrust beloofden, dan de

met lederen

voor de

i.

een

kussens,

scheepsofficieren

langs de

wanden van de

kajuit

geplaatst.

heeft de Barito geen hutten, waarvoor trouwens

prauw overdekt met matten van pandan-bladeien.

;

— op

een

en

op

een

versperring

dergelijke

niet

plaats

vinden

te

zijn.

bonsde des nachts een

de

van de opva-

gegil en hulpgeroep

't

zou

een stoomschip voor anker

rivier

bedacht,

afdrijvend vlot tegen ons vaartuig aan;

rivier

een

moeielijk

maar zelden dat daar op de

Het gebeurt ligt,

stoomvaartuig

klein

dergelijk

—

48

renden wekte onze geheele bemanning uit den slaap, maar er hadden gelukkig geen onheilen plaats en allen

kwamen met den

schrik

De vuren waren opgebankt en nog

om

stoomop gemaakt;

Het

getij

geregend,

half

was het anker

zes

vrij.

vóór

had het

stellig

paar

een

doesoens,

ontginningen

uitgestrekte

had het omliggend land onder water gezet, bijbrengt

veel

wij zonder

Bovenlanden

vroegere gele-

bij

bezwaar

voorbij.

op de oevers was levendiger dan dat van den vorigen dag, daar wij,

uitzicht

behalve

reis voortgezet.

in de

waar

bleef hoog, en zelfs de plaatsen

genheden nioeielijkheden waren ondervonden, kwamen

Het

werd de

gelicht en

was ons boven verwachting gunstig;

want het water

aanbreken van den dag werd

het

De

voorbijvoeren.

bandjir

wat herhaaldelijk plaats heeft en

van den bodem. De padi, die afzonderlijk of

vruchtbaarheid

de

tot

onder de kapok-boomen was verbouwd

iets

begon

,

te rijpen

en beloofde een ruimen oogst

het trok onze aandacht, dat het stroo aanmerkelijk langer was, dan wij het tot

nu

toe op onze reizen gezien hadden.

De hooge waterstand vergunde ons ongehinderd door

kwamen

daardoor snel en voor

doel

dezen

Aan

dag.

te

stoomen; wij vorderden

reeds te vijf uren aan de doesoen Sekajoe, 't

van het dorp

boveneinde

—

ons eind-

ligt het etablissement,

de

controleurswoning met de daarbij behoorende gebouwen; hier werd gestopt en nadat het anker was uitgebracht, verlieten wij met een sloep de Barito, als

De

Controleur van Moesi

eenzaam plekje vinden;

in ons

ilir

zal

de

oog zag het

't

uitzicht

na onzen tweedaagschen

ternis

langs

hier echter niet lang, daar wij vóór het invallen

nog een wandeling

sierlijke

oliepalmen

den

')

gebouwd en

in

een

is

lange

ȕ

vormt

rij,

vele hebben een

als

't

Deze palmen

De

afgesloten.

dicht

prijkt,

met

die

komt men op den weg

die

huizen der doesoenbewoners staan aan de

naast

elkander.

Meest

alle zijn

van planken

dak van pannen. Hoewel ook op palen gebouwd,

woningen toch ten eenenmale

vloer

van de duis-

maken. Door den tuin,

en aan de waterzijde over de geheele lengte door een

loopt

rivieroever

zijde

in het dorp wenschten te

en een prachtigen wariugin

heg van ruwe takken andere

riviertocht,

woning hadden

op de Moesi, waarop, behalve ons stoomschip, verscheiden prauwen

Wij toefden

lagen.

de

dien avond,

Sekajoe mogelijk een al te

hoofdplaats er,

recht gezellig uit. Uit de ruime voorgalerij van de goed betimmerde wij

om

gasten van den heer Le Roux, aan wal door te brengen.

verschillend

van

die

der

Manangkaboërs.

ware een trap, waarvan de treden bijna twee meters breed

zijn uit Australië

afkomstig.

zijn

De zijn;

;

—

de meeste huizen hebben drie, de grootste tusschen

die

onderscheidene

De nok van

decimeter.

afdeelingen

zulke treden.

vijf

niet

is

dak bevindt zich

het

boven de afscheiding van

—

49

de

beide

laatste

Het

verschil in hoogte

en bedraagt nauwelijks een

groot niet

midden boven het huis, maar

treden,

en ten gevolge daarvan heeft

het dak naar de voorzijde een veel geringere helling dan aan den achterkant.

woningen

Vóór de meeste

jjlank

3troomende water

toegang

vrijen

heeft.

is

in

den

Over

aard der

te

een huisje

is

onttrekken, een huisje

bouwstoffen

mogen

wij

dakbedekking

als

voorzien.

Over

men, evenals de zijn

almede

pannen daken sprekende,

deze

al

met de

derhalve

huisjes, die

badkamers, gewoonlijk op den wal zoekt, drijven hier op het water, en

pannen

is

dat

ingericht; een vierkant

danaïden-vat

dit

woningen der inlanders overeenkomende. Andere kleine

van

Op

heeft.

hangt een bak van latwerk, waarin

gebouwd, ten einde den bader aan het oog der wereld van hout met pannen gedekt en

dat aan den wal

rivier,

daarmede gemeenschap

in het vlot uitgespaard en in die opening

is

het

een

badkamer, die op eigenaardige wijze

vlot bevindt zich de

gat

een vlot in de

drijft

van

middel

vastgemeerd en door

de mededeeling niet terughouden, dat die voorwerpen hier

vijf

en twintig

gulden de duizend kosten.

De kampong

en welvarend uit, en daar de bevolking overal

ziet er vrij zindelijk

kwam om

naar buiten

naar de wandelende heeren

opmerken

kijken, konden wij

te

dat de vrouwen blank van tint zijn en het haar in eene sanggoel dragen

trekken

lijk

maakt,

of

geen

zij

maar enkel een sarong, boven de

badjoe aan,

;

gewoon-

borst vastge-

twee sarongs over elkander, van welke de bovenste dikwijls vervangen

wordt door een eenvoudig stuk katoen. De meisjes tooien zich met oorknoppen en

met armbanden, Die ringen

zijn

—

smal

vergenoegen zich

zilveren ringen die ,

meer dan

niet

dan

om

één

arm

of beide

armen gedragen worden.

drie of vier millimeters breed

ook niet met een enkelen

,

maar steken

,

maar de schoonen

er somtijds twintig

aan denzelfden arm. De armbanden waarvan men er één tegelijk draagt, half of twee centimeters breed en ook van zilver vervaardigd.

verboden armbanden anders

te

maar

alles

houdt op

leggen

dan

;

;

niet zoodra heeft zich een

worden,

ringd

terwijl

ook mogen

zij

vrijheid tot het

De hoofden dragen

zich

met oorknoppen

dragen van soebangs

zich het

blijft

bestaan.

!

en de overtreedster van dezen

als

een onderscheidingsteeken

,

waardoor

zij

kenbaar

opgesmukt, naar gelang van de hoogte

die

of

zijn te

meer met

het hoofd heeft weten te

bereiken. I.

2.

Dat

gestraft.

midden van hunne dorpelingen, een kopiah van gevlochten rotan, min gouddraad

versieren

juk des huwelijks op de schouders

armbanden of oorsieraden meer

met boete

het

minnaar opgedaan, of beide armen mogen om-

wanneer de jongelieden

geen

adatregel wordt

de

is

dragen dan aan één arm, naar smaak of verkiezing

aan den linker of aan den rechter

—

ander-

zijn

Aan maagden

7

,;

— Het was

toen

laat

—

50

naar boord terugkeerden nadat we van onzen gullen

wij

gastheer hadden afscheid genomen.

Reeds dadelijk trof ons, toen

wij

den

l 8ten

April de reis voortzetten, dat het

aantal doesoens aanmerkelijk grooter was, terwijl ongetwijfeld ook de bevolking be-

werd, naarmate wij verder gingen. Groote kapok-aanplantingen

talrijker

trekkelijk

werden afgewisseld door uitgestrekte padi- velden en door nieuw gebouwde bruggen

bruggen worden

geheel. Die

bij

men vermoedt ook

hoofdgeld schijnt hier eenige inoeielijkheid op te leveren. Maar

men

bezwaren, wanneer

geen

tot één

aanneming en op kosten van de bevolking gemaakt;

van het daarvoor benoodigde geld, noch het innen van

bijeenbrengen

noch het 't

van den grooten weg op den linkeroever samenkoppelen

gedeelten

de

die

de welvarende doesoens aanschouwt, die op elkander

lijken als de ééne druppel

water op den anderen. Karbouwen-kralen bezit ieder dorp

maar men vindt

aan de overzijde van de

ze steeds

het noodig dan worden,

rivier. Is

eenig bezwaar, koeien en karbouwen op vlotten of raketten van den éénen

zonder

kant naar den anderen vervoerd. de

Bij

thans den

lieden

wij tegen halfvijf de vooruitgezonden

orders

en toonde zich

zijn

niet vooraf

zij

Het was

thans

ooit een

veranderingen

tijd

monding

wordt

aan

Moesi,

De

en

moerassig,

en

laag

daarvan

de

groot

een

andere door

waterstand in

de

kwam

het

zijn

een

bereikten.

De

uitgewischt.

voor dat de althans

loop

uitgespreid,

hooge geboomte,

kaart had

toch

iets

ir

omliggende lanc

Rawas van

der

tijc

even beneden de tegenwoordig*

gevormd,

aan

de

ééne

zijde

door

d<

oud bed van de Rawas, Rawas mati geheeten

leverde voor onze vaart geene moeielijkheden op

rivier

'

't

roer

met groote behendigheid sturen,

had de vaart op de smalle

ongewoon

niet.

het toch zekei

kronkelt zich

het

te

om

het vri

doen passeeren. Al wai

veld of voor het drogen van groote hoeveelheden rotan, die op

lagen

is

rivier

wildernis;

De

vonden ze

wij

enkele plaats het bosch gekapt voor den aanleg van een

een

te

mede dat het onmogelijk zou

de vaak scherpe hoeken zonder averij

stoomschip

ook slechts op

ons

rivier-eiland

maar wel moest de man aan lange

deelde

mond van de Rawas

ondergaan;

heeft

loods

Bingin Telok.

dorp van dien naam bestaan heeft, dan

sporen

de

zelfs

hij

tot

Moeara Rawas doen verwachten, maar

doesoen

al

stoomen dan

bochten door een nagenoeg onbewoonde

tallooze

tot

was bekend gemaakt; te

als

verwonderd over de komst van het stoomschip,

uren toen wij den

vijf

een

en zoo daar

is

ontzettend

Rawas hooger op

de

ons daar

dat

te

bidars in, wier boots-

onverwijld naar Moeara Roepit te roeien en daar

Het doesoenhoofd kwam aan boord om

wachten.

nadere dienen daar

om

kregen

last

af

vóór de monding van de Rawas, op den rechteroever

doesoen

laatste

van de Moesi, haalden

gezelligs,

rivier,

rijst

ramen van bamboi

in de

en aangrijpend was de

schaduw van he stilte

rondom ons

;

— toen

51

—

even na zonsondergang, nabij de grens van de afdeelingen Moesi

wij,

Ilir

en

Rawas voor anker kwamen.

Nog

lag een dikke nevel over

landschap

't

,

toen de reis den volgenden morgen

werd voortgezet. Wij naderden nu spoedig meer bewoonde streken; de ééne doesoen na de andere voeren we voorbij, maar niet dan nadat er even gestopt was

om

het

dorpshoofd, den dipati, aan boord te nemen, die, vergezeld van één zijner wijkkoof-

wier

den,

door een

penggawa

titel

wier oevers als

rivier,

loods fungeerde tot het volgende dorp,

als

is,

waar

't

ware het vaarwater afbakenen,

is

schijnbaar een overbodig

persoon; maar in de praktijk bleek het van hoeveel nut de genomen voorzorg was, de afwisselende stroomsnelheid de onder

door

verschil

in verval,

bij

dan weer werd gestopt of

,

zelfs

teruggeslagen

maar door handig sturen en onafgebroken oplettendheid kwamen we

Bingin Telok en Mandiangin tusschen

liggen zien

tal

wij

de grootste dorpen die

zijn

van kapok-

en

padi-ladangs

Loeboek Roembai achter ons

Als

om

passeeren, en daaris

overal

de padi te oogsten

rijp

of

,

met volge-

ligt,

is

in weinige oogenblikken de groote

sloeg vier glazen aan boord

't

;

was dus de

Maar hoe schoon was de

De hemel was gekleurd met

tijd

dat het oog van den dag

handelsprauwen op de

donkere schaduwen,

allengs

uitbreidden tot ééne massa, tot een

om

andere doesoens stond ook hier jong en oud op den oever ge-

naar de zeldzame verschijning, naar het stoomschip, waarbij de

kadjangans notendoppen

geleken,

en dat

zelfs

grooter was dan eenig ge-

uit het dorp.

was het anker gevallen, of het doesoen-hoofd

ons te verwelkomen.

rötanstok

een

grauwen

de

in

Nauwelijks

dorp

wierpen breede,

te zien

Evenals

grootste

rivier

de avond was gevallen.

sluier ....

schaard

zich

die

boomen

schitterende tinten van rood en paarsch, de

talrijke

aan

in de

laatste blik vóórdat het duister

en huizen op den oever en de

om

en

aan het stoomschip een „tot hiertoe en niet verder" gebiedt.

Het

bouw

,

die zich langs

zijn,

Moeara Roepit bereikt, en daarmede het punt waar de waterstand

zich voor ons ging sluiten. viel!

we

graan

manden vandaar naar hun dorp terugkeeren.

doesoen rivier

het

;

prauwen waarin mannen en vrouwen gezeten

den waterweg naar hunne velden begeven laden

zwarig-

alle

boven.

te

telkens

bij

de ondiepe plaatsen en

vastgeloopen boomstammen. Onze kapitein had het druk; nu eens

water

moest halve kracht gestoomd worden

heden

hij

werd vervangen. Een loods voor de vaart op de weinig breede

collega

dat tot titel

met

gouden

onze

gast

dorp die

als

hem

een

Zijn

knop,

waarin

hoogeren

loodsen recht

kopiah,

hadden

geeft

kwam

aan boord

geheel met gouddraad doorvlochten, en de het

rijkswapen

prijkte,

rang bekleedde dan de gediend.

Hij

voert

den

toonden

dipati's, titel

die

van

duidelijk

ons van

pangéran,

op de evenbedoelde onderscheidingsteekenen, maar

— Daar de inlander gedachten

zijn

—

meerder gezag met zich brengt, dan de andere dorpshoofden uitoefenen.

geen

die

52

waarvan de komst

stoomschip,

meer

te

treffen

dat

,

Pangéran

de

vooraf was

niet

Hun

aangekondigd.

was, of de Toean besar aan boord was, en of de Controleur van de Blijkbaar was

wist.

zich

geheele

besproken zou

landstreek

naar den Controleur Siccania

verspreiden,

worden.

dat

wij

vraag

eerste

reis

der Barito

na weinige dagen door de

die

den volgenden morgen

verzoeken ons

te

en

De Pangéran

stelde ons voor een

om

zenden, en ik maakte daarvan gebruik

te

schrijven,

te

komen, en hem

de

als

verschijning een gewichtige gebeurtenis, waarvan de faam

die

een loopend vuurtje zou

als

zoowel

,

hunne verwondering uitspraken over de verschijning van het

onverholen

dipati's,

den regel zoo weinig uiting geeft aan wat er omgaat in

in

moest het ons

,

voor eenige

Soeroelangoen hoopten te

te

dagen

bode

den heer Hora

gasten

zijne

als

willen

te

ontvangen. Zoodra mijn briefje gereed was, ging de Pangéran van boord, na ons te

hebben uitgenoodigd den avond in verzoek voldeden, spreekt van

zijn

De

voorgalerij

woning door

zijne

ielf,

te brengen.

en het berouwde ons

van het in Indo-Europeeschen

stijl

Dat

wij

aan

niet.

gebouwde planken huis

heeft

aan de buitenzijde een uitstekje, op welks hoogeren vloer stoelen voor ons waren neergezet;

de galerij

in

gamelan bespeelden en

zelve die

hadden eenige muzikanten plaats genomen,

den enormen

,

die de

dof klinkenden goeng vlak naast onze

aan een der dakspanten hadden opgehangen. Wij zouden derhalve op muziek

stoelen

worden onthaald

En ook

maar de

,

toebereidselen die

was bijeengekomen dansen

uit

te

in de

gemaakt waren

Een

dat meerdere bleef niet achter.

,

deden meer verwachten.

aantal meisjes en jongens uit het dorp

woning van den Pangéran, om voor ons de eigenaardige

voeren, waarvan wij

Palembang en onder weg

te

reeds

bij

geruchte

vernomen hadden. Wij moeten eenige oogenblikken geduld oefenen, daar de beide dochtertjes van den Pangéran nog niet gereed laatste

hand

te leggen.

aanwezigen eens op die

ruime

de

men

fijne

te

galerij

nemen, slechts

die

plunje

ons

toilet,

waaraan de moeder bezig

bij

neergezet.

gedost,

figuur bij

is

de

de verdere

het schijnsel van de twee petroleum-hanglampen,

Het middengedeelte van de rij

zijn

galerij

ondergeschikte hoofis

de danszaal, aan

opgeschoten knapen, de boedjangs, die, in hun

met gekruiste beenen en voorovergebogen hoofden een

maken. Tegenover hen

het

om

sober verlichten. In onze onmiddellijke nabijheid heeft

de ééne zijde bepaald door een

slaperige

met haar

pandan-matten gespreid, waarop de gastheer en

den zich hebben

beste

zijn

Laat ons van deze gelegenheid gebruik maken

binnenkomen onder

zijn

vrij

de gadis gezeten, de huwbare meisjes,

vriendelijk

knikken met een „tabé toeaan"

hebben begroet. Allen waren daarvoor opgestaan en hadden de handen op de knieën geplaatst.

Eindelijk

zijn

ook de dames des huizes gereed; haar

toilet

verschilt

van dat

,

—

53

— Een badjoe

harer vriendinnen alleen in de kostbaarheid der stof, niet in den vorm.

van nagenoeg hetzelfde model

mouwen,

de

lijf;

een

die

als

de Javaansche badjoe koeroeng

nauw om

de armen sluiten, zijn

bonte sarong af en rond het middel dat

is

Terwijl

een aanvang.

de slendang gewonden

men

—

,

een kleedingstuk

ons slappe thee en wat inlandsch gebak voorzette,

Op

het andere af,

houdingen, in

de

Er

in het

te

zamen. Het éene paar

figuur te zien dan het voorgaande.

bewegingen met armen en handen,

in sierlijke

in

langzame of soms zeer vlugge wendingen, waarbij

dansen der meisjes van Rawas

vaansche ronggengs

2

),

iets

te

maar ook aan punten van

namen

vinden van het tandak der Ja-

verschil ontbreekt het niet; zeker

boven het tandak worden gesteld.

in bevalligheid en kunstzin

Zeer tegen onzen zin

Hunne

het feest

maat der muziek wordt gevolgd en met de voeten hoorbaar aangegeven.

steeds

moet het

uiterst

kunne

beiderlei

maar gaf ons geen andere

Het dansen der meisjes bestaat bevallige

nam

maat van de gamelan dansten nu eens twee iongens, dan

de

twee meisjes, maar nimmer personen van

is

de polsen versierd met

bij

den dans niet gemist kan worden.

bij

loste

bedekt het boven-

Onder de badjoe hangt naar beneden een

van zeven vergulde knoopjes.

rij

')

de boedjangs het grootste aandeel in de uitvoering.

logge zwaaien en onhandige passen waren even onbehagelijk als het dansen

der gadis

sierlijk

en innemend was. Daarbij

kwam nog

dat

zij

hunne kunsten deden

vergezeld gaan van gezang, of liever van het weeklagend uitgalmen van liedjes, die

voor ons, ik

nagenoeg geheel onverstaanbaar waren.

vreemdelingen,

een enkel woord op, vooral dan, wanneer wij

van

zangers

des

lied.

Dat

wij

duizend jaar

te

zei ven

Nu

en dan ving

het onderwerp uitmaakten

Moeara Roepit mochten

blijven,

wenschte ons een der boedjangs toe; nu, wij hoopten van ganscher harte, dat

zijn

wensch niet vervuld zou worden. Vóórdat wij naar de Barito terugkeerden dat

den volgenden morgen

wij

zouden

voortzetten

;

om

,

overlegden wij met onzen gastheer

zeven uren de

maar toen de Pangéran had

reis

naar Soeroelangoen

verteld dat hij ons

te

voet

wel aan een

paard kon helpen, gaf de heer Slinkers er voor zich de voorkeur aan, den tocht te

paard

te

doen. Daar er te veel koeli's noodig zouden zijn geweest

over land mede te voeren

,

en het overige onder toezicht van Si Mail achter

om

al

onze bagage

te laten,

die

te

geven

prauwen zou huren

het langs de rivier naar Soeroelangoen over te brengen. Des nachts begon het

water in

om

om

werd besloten aan ieder der onzen een vracht

de

Rawas aanmerkelijk

te

vallen

,

waarom

de

kapitein

De badjoe of klambi koeroeng heeft den vorm van een zak ') het hoofd door te steken, en doorgaans met dicht geknoopte mouwen.

ging van de dracht der Chineesche vrouwen. •) Danseressen van beroep, dansmeiden.

Barito

der

zoo

met een opening Zij

is

een navol-

,

—

54

—

spoedig mogelijk wenschte terug te keeren. Reeds vroeg waren dan ook allen in de

om

weer

onze kisten en pakken te lossen, en op den bepaalden

de aangename dagen

wij

die

,

aan boord van

Met een prauw werden

wij

zijn

wij tot

bodem hadden doorgebracht.

over de rivier gezet

beneden

even

Rawas-oever,

rechter

waren

tijd

Wij namen afscheid van den heer Meijer en dankten hem voor

vertrekken gereed.

de

waar

plaats

want het dorp

;

haar

zij

op den

ligt

met dat der

water

Roepit vereenigt.

Behalve de

vijf

vrachten die door onze koeli's gedragen werden, moest nog het

worden medegenomen

geldkistje

,

een

billijk

trachten

uit zijn

zwaar was

te

dorp

Zoo togen we op weg

die

de Pangéran

we dan moesten

vervangen. Dit brengen van

te

dj oei at.

begeleid door den

,

negen jaren,

van

antar

om hen

;

verschaffen die het tegen

te

loon naar de eerstvolgende doesoen zouden brengen, waar

twee andere personen te vinden

dorp tot dorp noemt de Maleier

jongen

man

voor één

dat

was aanstonds bereid ons twee inlanders

Pangéran en diens zoontje

onbeschroomd

vragen

allerlei

deed.

een aardige

,

Op den

linker

Rawas-oever, waar de weg aanvangt, stond het paard gereed dat door het dorpshoofd aan den Heer Slinkers was geleend, een magere kleine merrie, niet veel meer

dan een meter hoog. Aan het oude

zadeltje bengelden

twee roestige stijgbeugels,

de ééne aan een riem en de andere aan een touw dat ongeveer tweemaal zoo lang

was

als

de riem.

De weg

is

begrint,

niet

door jonge doerian-boomen elkander zijn

bij

geplant.

,

Langs beide

kleine greppels die bestemd zijn spleten bamboe-staken,

om

het

drie

afbrokkelen

bovendien,

welk

Bovenlanden!

een

om

van den grond over

zijn

verschil

met

met het oog op de toekomst, zijden

veel te dicht

van het pad, aan den kant van de

het water af te voeren, liggen middendoor ge-

met pinnen van

breede weg,

meters

maar goed onderhouden en aangenaam beschaduwd

die echter,

te

't

zelfde materiaal

voorkomen,

geheele lengte

de

druk

met

bezochte

Niemand kwamen we tegen, en ware

aan den grond genageld,

Was

't

een dwaas gezicht, die

gele banden geboord.

heirbanen

der

Maar

Padangsche

het niet dat aan beide zijden

een smalle strook gronds, deels met alang-alang begroeid, deels beplant met vrucht-

boomen, van ontginning getuigd had, de omgeving zou ons hebben doen denken dat wij

ons in een geheel onbewoonde streek bevonden. Achter dien bouwgrond strekt

zich noordwaarts een ontzaglijke wildernis uit, waarin

Koeboe-stammen rondzwerven

men

en die zich onafgebroken voortzet tot aan de rivieren van Djambi, waar

eerst

weder dorpen en korenvelden aantreft. Eindelijk zagen wij in de verte de kruinen van een aantal klapperboomen

;

wij

naderden Karam Panggoeng, de eerste halte op onze wandeling. Door een opening in

den stevigen pagger, die de geheele doesoen omheint, traden

huizen

staan

veel

minder regelmatig dan

we dat

te

wij er

binnen; de

Sekajoe opmerkten,

maar de

— vorm der woningen

afvallen,

Een houten

meter hoogte.

allen een soort

niet overdekt.

Hier worden

dat de kinderen er

te beletten

kunnen

rond een hekwerk van bamboe-latten aangebracht van ruim een

in het

is

om

en

verricht,

hebben

daar. Alleen

als

met de woning, maar

gelijkvloers

bezigheden

huiselijke

alle

hoofdzaak dezelfde

in

is

van stoep of bordes,

—

55

op zich

trap, door een

staand dak tegen regen en

zelf

zonneschijn beschut, geeft toegang tot deze open ruimte.

De weg door de doesoen

met grof grint

is

bestrooid,

maar werd dan ook

zorgvuldig door alle bewoners gemeden, wier voetzool naar het schijnt minder vereelt

is

dan

Menangkabo-Maleiers

die der

aan het loopen op grintwegen gewoon. Als

,

nu nog vermeld hebben, dat de padi-scburen langwerpig vierkante kamers

wij

met een deur

op palen gebouwd, plaatst

zijn,

ingang, die aan een der smalle zijden ge-

tot

en op een klein portaal uitkomt, en dat aan de omwanding van die voor-

is

raadschuren onderscheidene bladeren en kruiden bevestigd

dan hebben

geesten,

daarmede

wij

wat,

gezegd,

alles

zijn tot

op de

wering van booze

wandeling door de

doesoen, onze aandacht trok.

we

In de woning van den Dipati vertoefden te

wij

vóór

het

dat

,

Of we

zou brengen.

om

huis

de Dipati had gezegd

aan

niet

te

dat

zeiden

al

doen

met twee penggawa's

,

om

maatregelen

heid van

wat

al

ingezetenen,

aan

tijd

er

geleide volstrekt onnoodig

tot het solidariteitsstelsel

binnen de grenzen voorvalt voor

er

is

het

ons hier, nadat

verliet

ons naar de volgende doesoen

was en dat de

was adat dat de Heeren door den één aan den ander

't

:

het

,

onzentwille niet zooveel moeite moesten geven, daar

werden overgegeven. In verband

ruimen

om

de geldkist droegen, en terwijl

De Pangéran

ons te bekijken.

hij

dorpsautoriteiten zich toch

alle

eenige oogenblikken

koeli's die

op een dronk klapperwater onthaald werden, verzamelde zich de geheele

daar

bevolking

viel

van de

voor het verwisselen

treffen

collectief

,

dat de verantwoordelijk-

op de schouders laadt van

die adat zeker veel te zeggen.

zwerven

gewoon waren, scheen

weinig aanlokkend. Zooals echter van

zelf spreekt

Maar

ons, die zoo ge-

die beperking onzer vrijheid

onderwierpen wij ons aan

't

on-

als dit

van

vermijdelijke en zetten, vergezeld door ons geleide, de wandeling voort.

Rembaan, dat ongeveer even

Nabij

Moeara Roepit gelegen een

lang

van eenige hoofden,

gevolg

welkom binnen

hartelijk wij

te

feestelijke

meisjes,

kwamen

is,

Soeroelangoen

intocht;

die

zijne

ons

bij

de

wij

paard

te

afdeeling,

zouden

klapperwater,

te

en

vertoeven.

doesoen thee

van Karam Panggoeng,

ver

den heer Hora Siccama tegen, die ons, met

gemoet was gegaan. Hij heette ons dat wij zijne gasten waren zoo-

zei de

Van nu

Rembaan stond

maatloos

vlaggen in

getrommel ten

de

hand hielden,

beste

deputatie

van jongens en

en doekoe's aanboden. Toen wij na een korte

rust verder gingen, sloten zich een aantal boedjangs

Hollandsche

af geleek onze reis wel een

een

terwijl

bij

ons aan, waarvan sommigen

anderen op hunne gandangs een

gaven. Weldra wachtte ons een nieuwe verrassing;

—

—

56

daar waar het pad afslaat naar Lesoeng batoe, een doesoen die op den rechteroever

van de Rawas-rivier gelegen had

en

geplaatst

onthaald op

een

het

van eene

uit het

veld

tot hiertoe de

heuvelrug over

weg

wiens bijna

werden er op de muziek der gandangs en

zelfs

vlak geweest, thans hadden wij den uitlooper van een

en

trekken

te

in verrukking stonden wij

is.

wij

dorp medegebrachte gamelan eenige dansen uitgevoerd op dezelfde

kwamen daarna aan

nu met alang-alang dicht begroeid,

die,

eenige stoelen

Moeara Roepit hadden gezien.

wijze als wij te

Was

men

vocht uit de klappernoot, weder begroette ons een

verfrisschende

van boedjangs en gadis, en

schaar

lagen

staat een wachthuisje, waarin

is,

met een stuk wit katoen gedekt. Alweer werden

tafel

de rivier op een vlakte

den bouwtijd een aaneengeschakeld

in

rijst-

op het gezicht van den ontzaglijken waringin

stil

meters hooge kruin meer dan drie duizend vierkante meters van

vijftig

deze vlakte beschaduwt, en die door zijne tallooze rijpe vruchtjes als met een oranjekleurig poeder bestrooid scheen

—

nog eenmaal

waarlijk

Daar wachtte ons Soeroelangoens maagdenrei en

*).

was „des Guten zuviel"

het

—

moesten wij welstaans-

halve ook hier den aangeboden dronk ajer klapa nuttigen. Gelukkig waren wij het

van

einddoel

onzen tocht nabij

tegen zooveel

lafenis.

want de

;

De middag was

ingewanden

sterkste

reeds

voorbij

zijn

niet

bestand

en den geheelen dag had de

zon aan een blauwen, wolkeloozen hemel gestaan; na de koele schaduw onder dien heerlijken

het

waringin

viel

een verademing,

gebouwd

die

waren

bezig

brandende hitte dubbel zwaar, en voor allen was ure de controleurswoning bereikten, die

tegen één

is.

Aan den ingang van naren,

de

wij

doesoen Soeroelangoen aan den oever der rivier op een hoog gelegen

tegenover de terrein

ons

toen

de

geweren

het

erf

stonden acht pradjoerits, gewapende politiedie-

presenteerden

met de vlag

te

toen de stoet binnentrad, en twee oppassers

salueeren

,

die

aan

een lange bamboestaak vóór de

woning wapperde. Met vliegende vaandels en slaande trom deden

omstuwd door een

tocht,

aantal

hoofden,

met

schitterende

wij

onzen in-

kopiahs getooid,

en

door meer dan honderd jongelieden in hunne beste plunjes gestoken.

Of men maar weer aanstonds aan het dansen zou gaan vraagd.

Mijn

toeaan!

slamat

's

hemel neen! tinggal

toeaan!

avonds terug zou komen.

')

Phot. Alb. N°. 97.

wij

—

zoo werd er ge-

verlangden naar wat rust. Met een eindeloos: tabé trok

de

bende

af,

onder de mededeeling dat

zij

,

—

—

57

VIERDE HOOFDSTUK. SOEROELANGOEN EN OMSTREKEN.

Een ontspannend bad sporen

laatste

in het koele rivierwater

en een stevig maal wischten de

den warmen, vermoeienden ruarsch, en

van

uit

terwijl in

den na-

middag onze gastheer met den ingenieur Stinkers de dienstzaken behandelde waarvoor

herwaarts

deze

was gekomen

,

namen

gereed, toen het

Op

spannen

te

de omgeving

,

tafel te

gaan.

waaraan lampen en lantaarns werden opgehangen

zouden verlichten,

kwam

en dans

was om aan

waar om de ons

brengen en waren daarmede

te

ruime erf vóór de woning was men intusschen druk in de weer

het

touwen

tijd

gelegenheid

de

wij

aangewezen kamers voor onze bezigheden in orde

,

om

die straks

wanneer het jonge volkje ons op nieuw op zang

onthalen. In het rond werden matten gespreid als zitplaatsen voor

de inlandsche schoonen, en in

't

front zette

men

eenige schommelstoelen neder voor

het Europeesche auditorium.

In hetgeen

men

ontkennen met de de

gratie

of ook

met

en

uit,

bruid

te

Moeara Roepit, maar de afwisseling

waarmede de meisjes dansten

met waaiers

eens

ons te aanschouwen gaf was een groote overeenkomst niet te

soiree

dan met sekiens

,

schoteltjes

,

,

de dolken die de

waarop kaarsen brandden

werden er pantomimes vertoond

zelfs

en

voorstelden

lijker

,

die

mannen

voerden

zij

in

zij

Nu

den gordel dragen

bewegingen

sierlijke

een gevecht of het tooien eener

waarvan de uitvoering waarlijk

boedjangs kregen een beurt, maar hetgeen

in de figuren en

hielden toch onze aandacht geboeid.

was.

verdienstelijk

ten beste gaven

was

Ook de

niet aantrekke-

dan wat wij vroeger van hen gezien hadden. Willens of onwillens moesten

wij luisteren

naar hun droevig en voor ons onverstaanbaar gezang en

van het duizendjarig

verblijf

werd ons ook

Een opgeruimde stemming

de poedjian

zelfs

hier niet gespaard.

heerschte den geheelen avond

bij

alle

aanwezigen,

en het was voor ons, die nog zoo kort te voren onder stroeve Menangkabo-Maleiers verkeerd

hadden

jong

oud

en

fluisteren

,

een ware

zich

kwam

verrassing

op

bewoog en op onze

geen einde, en

bedoelde luidruchtigheid

betrapt,

stomde of de violist-dansmeester

te

vele

herhaaldelijk

merken

,

met hoeveel vrijmoedigheid

vragen antwoordde.

Aan

lachen en

werd de een of ander op meer dan

wanneer plotseling de muziek der gamelan verzijn strijkstok

eensklaps

liet

rusten

om

eene kleine

terechtwijzing aan zijne dansende leerlingen te geven. I.

2

8

,

— De

waarbij

,

Europeesche

der

hebben

meisjes

haarwrong gestoken. Meest

in

maar

oogen,

schitterende zijn

De hoofdbestanddeelen van

vrouwen.

kennen; haar

wij reeds leereii

over

er

zien

goed gevormd en hebben

zijn

metalen knoopjes gesloten

rij

middel gewonden

weinig

een

in

loods

Rawas

met dat

doel op het pasar-plein zijn

te

,

maar

uit

,

die

te

twijfel

oude adat,

al

Maar

trekken. is

Aanstonds

die adat

menschen

jonge

naar Soeroelangoen op te gaan

,

bagage,

der

—

waarna

fatalist als

hij

waren

klapper-

eindeloos aantal paggers van

verscheidene

afdeelingen

,

ruwe

zich laat raden door een bed

loods

gebouwd

is,

de

zij

bijzon-

't

te

hebben

ballet

om

het

met den heer Siccama

Moeara Roepit achtergebleven

te

is

te

nemen. De voor

—

omgeven door een

Eene daarvan

is.

kaserne

is

,

geen twee erf,

waarop

maar dat door een

der

is

het

hertenkamp met een

bestemd tot groententuin

met peperstruiken

wat kwijnende bladgroente; weer een een

—

stam-

naast elkander in den grond geplante stokken in

,

roesa en een kidjang er in; een andere

ming

bij-

als hij zelf.

in overleg

en andere vruchtboomen staan

verdeeld

Of

gebouwde controleurswoning

gelijkvloers

te

week voor het

eens per

hadden de omgeving eens op

allerzonderlingst

weinige jonge

nu hadden

onderwerpt de inlander zich aan de

is,

dan ook nog niet zoo oud

gelegenheid

wij

klimaat

dat eens in

,

verhaalde ons dat de vorige

gegronde redenen

wij nieenen

werden den volgenden morgen

miniatuurkamertjes

eenige

hij

om

,

maatregelen getroffen voor het transport van onze

een tropisch

evenals

,

gebouwd was. Het dansen

het dansen tot de tegenwoordige hoogte had opgevoerd.

aangenaam vonden

die

Batang Asei en Limoen

men; de dansmeester was dan ook een Djambiër en controleur

het

gewoonlijk niet op het erf van den Controleur,

dit

inheemsch

om

,

röle naar Soeroelangoen

dergelijke avondvoorstelling te geven als wij

die

niet

die

met den baard-

,

gastheer vernamen wij

week de jongelui der omliggende doesoens a tour de

schijnt in

,

maar weinigen

er

zijn

,

Van onzen

trekker in een der punten geknoopt.

gewoond; maar dan geschiedde

zonder

zijn

zij

en terwijl de meesten een wit-

,

tangan over den schouder hebben

een sapoe

komen, om daar een

uit;

van voren geplooide sarong

,

zakdoek in den zak van het buis dragen ,

schrander

een katoenen broek met lange pijpen wordt

;

dubbelgevouwen

slechts even over de dijen reikt

,

de Menangkaboërs

in

fraaie,

buis van wit of gebloemd katoen, tot den hals

met een

opgehouden door een

der

,

of goudblad-bloemen in den

uit natuurlijke

geheel

't

met een kort

gekleed

maar

kostuum der

het

een zeer enkele heeft gelaatstrekken die bevallig

slechts

onderscheid

de

dan de

die is,

oog van den Europeaan.

't

De boedjangs

ten

maken

kennis te

gouden oorknoppen

tooi bestaat uit

jonge vrouwen

alle

om

opmerkten hoeveel eenvormiger

wij

armbanden, smal of breed, en

zilveren

—

menigte bood ons de geschiktste gelegenheid

groote

met de kleederdracht toiletten

58

,

eenige

,

welke bestem-

komkommerranken en

andere heg omsluit een stuk grond waarop pradjoerits;

binnen een vierde

zijn stallen

— geplaatst,

het overige terrein nog tot geen bepaald gebruik

terwijl

Al deze kleinere heggen

aangewezen.

is

gelegen binnen een stevige palissadeering

zijn

van den weg naar Oeloe Rawas

erf afscheidt

heele

—

59

,

die het ge-

waarop het voetpad uitkomt

,

dat Soeroelangoen met Limoen verbindt.

In

was ook nog aan een anderen gast huisvesting

vermelde hertenkamp

het

verleend, aan een jongen Maleischen beer, een beroeang, die bijzonder aanhalig was

en iedereen naliep die op het erf kwam. Zijn onevenredig dikke kop,

oogen,

hem

dunne gerimpelde hals,

zijn

het loopen zeer hinderlijk waren

in

men

onbehagelijkste dier dat

Voor het dezelfde wijze

bevat

vertrek

tot het

,

en niet ver van de badkamer

,

die

op

ingericht als te Sekajoe, staat een houten gebouwtje dat één ruim

waarvan de vloer bijna twee meters boven den grond gelegen

om

is.

bergplaats te dienen

als

onze goederen waarvoor in zijne woning geen plaats te vinden was.

al

Bij

huisjes

,

den vlaggestok

nabij

,

maakten dezen kleinen honigdief

kan voorstellen.

zich

werd ons door den Controleur afgestaan

Dit vertrek

van

huis is

,

zijn slaperige

pooten en lange gebogene nagels, die

logge

,

het etablissement liggen verder alleen

weg

bedoelden danszaal

nog het pasar-plein en eenige bamboe-

waarin de getrouwde oppassers en pradjoerits wonen

ruime

eene

en

handelaren

Op

gelegen.

zijn

pasar-loods

van den Chinees

,

de voeding der veroordeelden

handelsprauwen liggen

het pasar-plein staan

is

,

en die aan den even-

behalve de reeds vermelde

woningen van Palembangsche

verscheidene

,

agent

die

,

van den opiumpachter en aannemer van

van den djoeroe-toelis en anderen meer. Verscheidene

,

de rivier, en ook een enkele op een vlot gebouwde hut

in

herinnert ons de raket-woningen te Palembang.

Groot rivier

aan

is

de bewoonde plek aan deze zijde van de ongeveer honderd meters breede

en

dus niet, de

zelligste

wildernis plekje

men na,

gaat

van de Afdeeling

Het spreekt van

zelf

dat

dat

tot

het

smalle strook ontgonnen veld

duidelijk, dat niet juist het ge-

woonplaats voor den ambtenaar

geen

ik

een

slechts

dan wordt

ontwoekerd,

is

verloren gaan

tijd liet

winnen aangaande de onafhankelijke grenslanden

,

om

is

uitgezocht.

berichten in te

het eigenlijke doel van onze

reis.

Als den geschiktsten mentor had de heer Siccama mij den dipati van Soeroelangoen

aangewezen, en met dat hoofd had ik den 6 dei1 April, den dag waarop onze kisten en trommels van Moeara Roepit arriveerden

Hoe gelukkig

dat

wij

,

een langdurig onderhoud.

onvoorwaardelijk vertrouwen hadden gesteld in de

niet

gunstige berichten die vroeger tot ons waren gekomen grievender

geweest

zijn.

de gedachten die zich aan ons opdrongen

den

Dipati

dat

hij

De

in

had

vernomen.

hoofdzaak

Dipati

achtte

een het

En

voor

de teleurstelling zou des te

,

vreemd aan

toen wij te zamen bespraken wat ik van

ondervinding heeft ons later, helaas! bewezen,

de

maar

!

teleurstelling en wrevel niet geheel

Toch was

al

te juiste

ons

schets van den toestand gegeven had.

onmogelijk

om

Soengei

Tenang, Serampas

,,,

— Merangin-streken

de

en zijn

te bereizen

wraak groot genoeg was om

wanneer ook

al

Europeaan

te

doen weren. Maar bovendien

een enkele der hoofden ons zou willen ontvangen

daartegen verzetten

zich

waar Taha's invloed of althans de vrees voor

,

er iederen

,

-

60

aan het gevestigd

want

;

ieder

had

eigen inzichten

zijn

ja aan het eigengekozen gezag

,

,

men

zou

daar overal te vergeefs

zoeken. Misschien zou het ons echter gelukken naar

Limoen

de Tembesi met den meesten spoed en in

afzakkende

alle stilte

anderen zouden

,

en onderworpenheid

,

komen, en vandaar,

te ,

zouden wij wellicht

Djambi ongedeerd kunnen bereiken.

medenemen van

Het als eerste

en invloedrijksten tijdens

die,

bagage ontried de Dipati ten

en

koeli's

voorwaarde voor welslagen stelde der

Limoensche hoofden

Datoe of Toeankoe

,

sterkste,

Pajoeng poetieh

dezen meermalen een bezoek had gebracht,

den controleur Palm,

en

de toestemming van den machtigsten

hij

om

over wederzijdsche geschillen der bevolking te spreken. Die geschillen waren vele en

de

verhouding der bewoners van Limoen en Rawas was dan ook

en

alles

Pe voornaamste oorzaak van

behalve vriendschappelijk.

mengambat; maar

zoo teleurstellenden toestand was hier de adat

meer

gespannen

vrij

dien voor ons doel er

ook nog een

is

algemeene reden voor, namelijk deze, dat de Nederlandsche ambtenaren op

de grenzen vervreemd blijven van de nog onafhankelijke bevolking door de weinige

van handelen

vrijheid

Regeering hun laat en door het absoluut verbod

die de

Onder de

zich onder die bevolking te bewegen.

om

vele redenen

van verwijdering wekt

om

zich schadeloos te stellen

deze vooral wantrouwen en weerzin.

Mengambat voor een

volgens de

ling die is

maar

,

het rooven van iemands eigendom

is

schuld van

onbetaalde

die

,

een landgenoot van den beroofde,

rechtsbegrippen der

zooals van zelf spreekt

ten

strengste wordt tegengegaan.

toe

ten

zoo is

de

koste

van de Rawassers

wordt geklaagd,

tengah iets

kwaad bloed

blijft

zet,

Den ,

vorigen

— dat

en hoewel

daarover

meeste

voldoening in de

Maar

is

een hande-

is

gevestigd

nu passen de Djambiè'rs het mengambat bij

den Sultan

gevallen

te

Doesoen

achterwege. Dat

genomen en dat weerwraak

volgt,

dat er ook veel op rekening der Maleiers, zooals

hun onafhankelijke naburen noemen, geschreven

dezen part noch deel hebben,

wond

,

—

sommige gevallen geoorloofd

daar waar het Nederlandsch gezag

Telkens

dat er wraak wordt

zeker niet te verwonderen.

Rawassers

,

inlanders in

niet

wordt

waaraan

minder waar.

avond was een oppasser op den weg aangerand en ernstig ver-

had een Maleier gedaan

van Soengei Bauoeng in

zijn

;

en in den afgeloopen nacht was een bewoner

huis doodgeschoten

,

—

geen

twijfel of

ook aan dien

moord was een Maleier schuldig!

Den

7 den April

werd

er rapat

gehouden, een door den Controleur voorgezeten

vergadering van hoofden, waarin rechtszaken behandeld worden. Ik maakte van de

aanwezigheid der inlandsche hoofden gebruik

om

advies van de voornaamsten hunner

,

— winnen, en

in te

te

den Controleur een

halen

met hem onze

overleg

in

waren eenstemmig van oordeel, dat

allen

zij

Pajoeng poetieh over

—

61

voor te

reis

Siccama werd daartoe besloten, het besluit uitvoering te geven

meenden,

beslist

Voor onze minder

binnen

hij

nog een

brief over zaken

kon

weinige dagen

terug

hij

aan

meermalen

die

,

brief belast, en vertrok

en zou het, naar wij

zijn

scheen het werkelooze leven of het klimaat van Soeroelangoen

koeli's

wezen.

te

Djemain en Pakan hadden koorts,

Doelah had een verouderde beenwond, die

Om

moeite met zuiver houden en verbinden berokkende.

hen

om

van den Limoen-

worden, of wij spoedig de grenzen zouden mogen overschrijden.

gunstig

buikloop en

om dan

Met goedkeuring van den heer

bereiden.

Limoen geweest was, werd met de bezorging van den

den 9 den April;

moesten trachten

brengen,

Een penggawa van Soeroelangoen

schen datoe beantwoorden moest. in

wij

te

en deze had eene ongezochte gelegenheid daar

,

bezoek

oefenen in

verzamelen van insecten

Magéh

aan

leed

hem

veel pijn en ons veel

hun

iets te

doen

waarmede

te

geven,

besloot

ik

laatste

dagen ook bijna uitsluitend had bezig gehouden. Spoediger dan ik gedacht

had

,

leerden

't

,

de diertjes zoeken en met zorg behandelen

zij

was over den oogst dien

tevreden

zeer

te

,

ik mij zelf de

zoodat ik in den regel

Pakan bleek

dagelijks brachten; vooral

zij

ras een goed adsistent te zijn.

Een opmerkelijk

bewijs

van

der omliggende doesoens door excursies door een

gewapenden

overbodig was

geheel

bij

wantrouwen

Djambiërs gaven de

de

in

den Controleur aan

te

dringen, dat

dipati's

ons op die

hij

doen vergezellen. Dat zulks inderdaad

pradjoerit zou

en dus ook niet gebeurde,

zal

wel nauwelijks behoeven te

worden gezegd.

De

van wachten op de terugkomst van den afgezant werd ons

tijd

aangenaamd door de weersgesteldheid in

alle

meters, en

onze te

dag op dag vielen

werkzaamheden belemmerden en ons ook

bad beroofden

een

:

bij

woning

moest in

stoof,

dat

de

tijds

geheele

de

bak

twee

dolle vaart voorbij

worden

uit het badhuis verwijderd

afkomende boomstammen

door

inrichting

die ons

in de rivier bijna

wanneer het dan donkerbruin gekleurde vocht in

voorkomen

,

herhaling van het genot van

want meer dan eens wies het water

;

niet ver-

er hevige regens

om

verbrij-

zeld werd.

Zoo zaten wij in den avond van den 10 den die

na verrichte dagtaak, op de estrade,

,

onder een zeer laag dak aan de voorgalerij

regen te kijken

,

is

gebouwd,

in

den neerplassenden

toen een vreemd verschijnsel onze aandacht trok.

Op

het erf waren

eenige rollagen tot keering van water met bamboe-pennen vastgeslagen

,

en nu ver-

toonde zich tusschen die steenen en de bamboe een blauw lichtende massa van aanmerkelijken

waagde

omvang.

ik er

Meenende een kolossalen vuurdrager

een nat pak aan

,

maar toen

die te bestaan in eenige paddestoelen

,

die

,

te zullen

ik den buit in huis in

't

duister

bemachtigen

had gebracht, bleek

gehouden

,

een sterk phos-

— uitstraalden.

phorlicht

In

een

—

62

met

stopflesch

hebben wij deze lichtgevende

spiritus

planten bewaard.

Te Palembang hadden

vernomen, dat het den controleur Palm gelukt was

wij

om

een der in de wildernis zwervende Koeboe-stammen over te halen

Rawas-rivier een

der

hadden

toen

,

woonplaats

vaste

eenigen hunner daar

doch

;

in de nabijheid

weer verlaten

die

zij

Thans hoorden

waren.

gestorven

dat

wij

dat die

stam opnieuw een kamp betrokken had aan den oever van de Meroeng

zelfde

Rawas

beekje dat beneden Lesoeng batoe in de

man

kiezen

te

die

gehoor

daaraan

,

een

is

de

onze gastheer eenige dezer bosch bewoners naar Soeroelangoen ont-

liet

,

met het gevolg dat

bieden,

Door den Djenang, dat

tusschenpersoon optreedt in de handelszaken zijner dorpsgenooten met

als

de Koeboes

valt.

gaven.

mannen met

vier

brachten

Zij

een

vrouwen en een paar kinderen

drie

mand

wilde

vruchten

een geschenk

als

voor ons mede en ontvingen daarvoor ieder een stuk katoen in de plaats. Hoewel zij

volgens den Djenang het bezit van dat doek op hoogen prijs stellen

hun ingenomenheid

volstrekt niet

was geen woord

kinderen

Rawassers

krijgen

te

om

hen

te

maar de mannen spraken Maleisch

,

verstaan.

in

blijven

wonen, wanneer men hen maar daar was

;

eenvoudig „te

gebrek.

denken, een

,

dwong

zich dichter

waarmede

hun logge waggelende

;

zij

tred

,

iets

de dunne beenen alles

anders dan

,

de schubbige

sprak van zwakheid en uit.

waarop deze Koeboes staan

die

Lager trap van

laat zich moeielijk

,

en het verwonderde mij daarom niet weinig, dat de vrouwen het haar in

—

een haardracht die in den regel alleen aan de

meer. beschaafde vrouwen van het Maleische ras eigen

der

te

de doesoens te

bij

nog

stellig

zagen er uitgeput en kommervol

ontwikkeling dan

kondéh hadden opgeknoopt,

Zeer

waren daar

voornemens

zij

hun lichaam geheel bedekt was, dat

Vooral de kinderen

menschelijke

panas

te

de

bedoelden. Het gezicht dezer menschen wekte in niet geringe

mate ons medelijden op uitslag waarmede,

hun

het

warm"

niet

als

zoodat het

,

deelden ons mede, dat ze ons

Zij

bun kamp zouden ontvangen, en dat

gaarne

vestigen

bleek ons

,

het aan zonder meer. Uit de vrouwen en

hoewel met een vreemd accent en zonderlingen klemtoon

,

inspanning kostte

eenige

namen

zij

;

verlangend

om

eerstvolgende dagen

is.

de Koeboe-nederzetting te zien,

daarheen

te

gaan

;

namen

wij ons voor een

maar de regen dwarsboomde ook nu

weer onze plannen.

Nog

altijd

was de aan de overzijde gelegen doesoen Soeroelangoen voor ons werd

ook daar eens een

eene terra incognita

;

bezoek bleek

onze onderzoekingen

voor

't

tijd

achtereen ons des morgens lieten overzetten het dorpje door te brengen. bijt,

spoedig

de bewoners,

Waren

wij er

werd dat anders en hadden niet

kijkje te

zoo loonend, ,

om

dat

,

en een eerste

verscheidene dagen

een groot gedeelte van den dag in

ook eerst aangezien wij tal

nemen

wij

als

vreemde eenden in de

van vrienden en kennissen onder

het minst onder de jeugd. Het dorp dat door een levende haag

,,

— omgeven

doet

is,

voor

zich

zuilengang

een

als

—

63

van klapperstainmen

de van het deugdzame tenibesoe-hout gebouwde huizen in twee

,

waaronder

en op enkele plaatsen

,

in drie onregelmatige rijen dicht opeen staan,

met de

midden van de doesoen vindt men de

een groote langwerpige zaal

de

balai

,

worden

voorzijde open is, en langs den waterkant

gewaar,

rijstschuren daarnevens; in het

van menschen, maar

die niet tot huisvesting

wij

die

,

aan

een aantal kleine hutten

tot stalling der geiten dienen,

welke dieren niet alleen hier, maar in iedere doesoen overvloedig gevonden worden.

Binnen de woningen die

zonder

moeite

veel

zonderlijk vertrekje

door

is

er

netjes

zij

Ook

heeft.

op de garang, de

,

als

;

vinden

ook hier een

wij

slaapplaatsen der

in een af-

en daarmede

waartoe een groote martavaan is

l

)

,

met

bamboe-

geplaatst en daarbij een

men dezen emmer met water gevuld

rij

kamertjes

smalle

huwbare meisjes en ook staan Behalve

bewaard worden.

familie

een

rijstblok,

den achterwand; daar

aan

heeft

een paar potten op de garang staan houdelijk gebruik geplant

Onder de huizen

boomstammen

de

Want

vischt.

naam

manden en vaatwerk,

de bergplaats van het brandhout,

gewone

dat meest gekapt wordt

worden opge-

die de rivier bij bandjir aanvoert en die gretig is

—

er noodig voor de gambier-fabrieken

korven van het veld gebracht, eerst in een

een weidsche

—

waar gedreven wordt

slordige loodsen waarin de bereiding dezer

zijn

van die inrichtingen werden door ons bezocht, en daar zagen in groote

't

heeft ieder gezin hier

,

waarin peterselie en andere kruiden voor huis-

,

grooten getale buiten de omtuining van de doesoen

in

is

zijn.

veel brandstof

de

voor

is

de

zijn

waarin de preciosa der

er de kisten

huisraad dat in hoofdzaak in Midden-Sumatra overal hetzelfde

die

is

dat in een kleinen straal uit het gat. Evenals in de Menangkabosche huizen

vloeit

uit

met matten belegd

is

niemand het woonvertrek binnen,

treedt

open stoep,

een gat nabij den bodem

emmer met

de vloer

;

van het huis aangebouwd

zonder zich de voeten te hebben gewasschen

water gevuld,

uit

gehouden worden, daar de stookplaats

opgezet, dat op

deur gemeenschap

een

het

ziet

zindelijk

ijzeren

gebouwd. Meerdere hoe de bladeren,

wij

pan gekookt, dan

fijn

gestampt, nogmaals te vuur gezet, en vervolgens onder een zware pers uitgedrukt

Het uitgeperste vocht

worden.

laat

men

het daaropliggende water

nadat

blijft

is

bezinken en den taaien koek die achterafgegoten

,

vormt men in de handpers

tot

vlakke vierkante schijfjes, die tegen ƒ 65 de tienduizend stuks worden verkocht.

Geen enkele maal keerden keningen

')

voor

Een

vroeger

tijd

fabricatie

ons journaal;

in Indië

fraai

wij

gelegenheid

voorraad aantee-

de

onderscheidene

algemeen gebruikelijke naam voor een soort van groote aarden vaten. In en inzonderheid de stad Martaban beroemd dom- de in Achter-Indië verglaasde of vergulde vazen, somtijds van verbazenden omvang. De Ara-

was Pegu

van

wij huiswaarts zonder een rijken

nu eens hadden

,

,

bieren, die ze tot bewaring van confituren, specerijen en geneesmiddelen gebruikten, ze naar de plaats van

herkomst martaban, waarvan

martavaan

noemden

slechts een lichte wijziging

is.

,

— waar

wijzen

te

nemen waarop de

spelen;

bijzonderheden

—

inlander de visch in de rivier weet te verschal-

ken; dan troffen wij vrouwen aan

hun

64

het

weefgetouw of bespiedden de kinderen

in

een andermaal trok het touwdraaien onze aandacht, of vernamen wij uit

het

Waarlijk,

familieleven.

al

met ongeduld de

wachtten wij

terugkomst van den naar Limoen gezonden bode, het was geen verloren

tijd

dien

wij doorbrachten in het vroolijke dorp, dat ons steeds als vrienden ontving.

Even beneden de doesoen

is

een moerassig terrein, waar zich nu en dan belibis

een soort van talingen, ophouden. Toen de Dipati ons verteld had, dat een groot

maakten

aantal belibis over het dorp waren gevlogen,

geweren in orde en

wij onze

togen ter jacht; van het groot aantal vonden wij er echter niet meer dan vier

,

waarvan

twee naar onze weitasch verhuisden. Behalve een paar snippen zagen wij eenige

er

poenei's,

vele

pagams en balams en een enkele

Deze

ketitiran.

laatste duif is vrij

zeldzaam, en voor een goed exemplaar wordt door de inlanders een hooge taald; hoe langer achtereen en hoe helderder de ketitiran fluit

fluiten

werkelijk

—

des te grooter

is

—

prijs

haar toon

is

de waarde, die wel eens meer dan twintig

gulden bedraagt. Behalve de reeds genoemde vonden wij nog vele vogels in deze

ken terug poea's

1

)

die ons uit de

be-

een

Padangsche Bovenlanden bekend waren, zoo

met hunne kunstige nesten, de neushoornvogels

als

stre-

de tem-

poejoehs, parkieten en

,

andere. Leverde onze jacht al niet veel op voor de keuken, des te grooter was het aantal kevers en andere insecten dat wij huiswaarts brachten ; alleen vlinders

waren en

bleven schaarsch tengevolge van den voortdurenden regen en het gebrek aan zonneschijn.

Op onzen terugweg hadden een prauw

vervormd wordt.

wij gelegenheid

Na van

om

hoe een boomstam tot

te zien

buiten bekapt te zijn, worden de daarbij ver-

kregen spaanders in brand gestoken en door middel van koold

dat

hollen; daarop worden, nogmaals door middel van vuur, de

naar buiten uitgezet en in dien stand bevestigd door een

Was te

het ons in

te

en een verzameling ethnographica bijeen

Aangenaam was

ik

voor mij

die

had opgekocht.

langzamerhand aan,

ling

wij in de

Bij

dwarshouten.

al

het

bleef die dan

,

om

in aanraking

ons koeli-personeel aan te

brengen te huis

hadden schipbreuk ge-

,

komende, den Pangéran

oude muntstukken

verscheidene

En nu

ijs

gebroken

medebacht welke

was, groeide de verzame-

ook ver beneden den rijken schat dien

Padangsche Bovenlanden mochten bijeenlezen.

Met onzen handigen mandoer

')

te

dan ook verrast toen ik,

Moeara Roepit vond,

van hij

wanden van het vaartuig

rij

raken met haar leven en werken, daar stond tegenover

dat tot nog toe alle pogingen die ik had aangewend

leden.

vuur het hout ver-

Rawas ongewoon gemakkelijk met de bevolking

komen en bekend

vullen

dit

de binnenruimte opvult, waardoor het gemakkelijk valt de prauw uit te

ons onder den

naam van

tot

hulp had

«wevertjes" bekend.

Veth

zijn

photographisch

atelier

—

—

65

werkklaar gemaakt, en toen den 16 deu April het weder redelijk scheen, bracht en donkere kamer naar Soeroelangoen over

zijne toestellen

te

nemen,

die hij vooraf op onze

voet

pelijken

Op

kwamen

en

riepen

om

onze beenen,

kwamen

kleinsten

ons weer

zij

zoo op hun

wel uitvoerde,

toch

telkens

bij

hun

gemak

wanneer

aandribbelen,

spel of sloegen de

middel dragen,

in de

hij

roemah kain

holle

armbanden en

paar

stukjes

metaal

goud of

zilver,

de

in

blik, dat de

ringen die de kinderen

of eenige steentjes besloten, die

melend geluid maken.

aantrekkelijkheid

ngoen een plaats waar

main

waarvoor

litah,

—

waringin

bij

de enkels dragen, iedere

in de rivier,

zij

zij

stroom,

kropen

spelletje

op nieuw

pasar-plein

bezitten, zoo

te

5

)

bij

geen reden

deed zich beter

geen

v.

het plantsoen

was

er ook te Soeroela-

gebruiken

te

,

Zij

waren daar bezig met

met het

tolspel of

met het

pas komt. Maar verreweg de meesten

—

met

in

zij

een meter of vier hoog waren geklommen, plomp-

weer tegen den wal op,

om

aanstonds het

te beginnen.

opgeslagen,

de werkplaats van onzen photograaf in de dansloods op

en er werd algemeen aangekondigd, dat ieder die lust

ontevreden te

zijn

te

')

Huis van doek; zoo noemden

-)

In

zij

worden. Voor een eerste maal hadden

alleen de kinderen durfden

;

enkele getrouwde vrouw op.

en spoedig werd het een gunst

om

te

nog

niet

en ook

Maar de volgende dagen werd

mogen

poseeren.

het

Van heinde en

2.

al

verre

de donkere kamer, die met zwart katoen was behangen. karniri-noten. Zie over deze spelen de Volksbe-

Rawas de naam van de bekende

schrijving, blz. 125. I.

den

verdwenen een oogenblik in de diepte, en meegevoerd door den

ze eerst een eind lager

om

b.

wiens breede takken ver over het water van de

mocht komen om gephotographeerd

had, wij

vuist

klauteren,

Den 19 den April werd het

een

bende jongens bijeen vonden, de meeste geheel

kemèlèng-noten

Wanneer

in de

zijn

beweging een ram-

en dat was „the great attraction" van de plek

te

Rawas-rivier hingen. ten

het

of grachten, als speelplaats voor de jeugd

schijnen

wij altijd een

waar nog eens een

vermaakten zich statigen

van

om

zij

pudenda bedekt. Ook

om

naakt en alleen de grootere met een korte broek gekleed. ,

die wij al

belletjes die

Evenals in onze steden enkele plekken,

rondom de kerken en sommige markten

knikkeren

verdween. Zelfs de

')

van nog geen zes jaren,

meisjes

geregen aan een touwtje, waaraan van voren een gebogen ovaal-

vormig plaatje hangt van

een bijzondere

armen vertrouwelijk om

kijken en te vragen wat of die ééne heer

te

konden hooren door het getjingel van de koperen

verre

de een

zij

langzamerhand begrepen, dat wij met onze

zij

machines geen kwaad in den zin hadden, was de oude vriendschap ras

zonderlinge hersteld

Maar toen

ons.

bij

hoe vriendschap-

vreemde vertooning

die

deed de kleinen schuchter terugwijken, en slechts schoorvoetend

na den ander

hij

eenige dorpsgezichten

wandelingen had uitgezocht.

met de dorpsjeugd stonden,

ook alreeds

wij

om

,

9

— de liefhebbers, zoodat Veth

kwamen

—

66

zelfs in

de gelegenheid was groepen van

al

de

gadis en boedjangs van Lesoeng batoe in beeld te brengen.

Onder

de dorpshoofden met wie wij kennis

al

behulpzame hand bood

En

').

alsof de Dipati

zond

digheid,

hij

op zekeren dag een volgens

hij

tikoes soetan noemde en

hij

die ons de

het verzamelen van voorwerpen, en toen hij hoorde dat

bij

welkom waren, bracht

ook dieren ons

zeldzaam dier, dat

was

gemaakt hadden, was het vooral

nieuw aangestelde Dipati van gemeld Lesoeng batoe,

de

Hadji-Isman,

van Soeroelangoen niet achter wilde staan

des middags zijn kemits

geschoten had. Het was, wel

is

2

hem

in hulpvaar-

met een groot wild zwijn, dat

)

zeer

dat in een napo-strik gevangen

hij

zelf

waar, minder geschikt voor onze verzameling, maar

welkomer bijdrage voor de keuken. Onze Gai was de eenige van het

een des

te

dienend

personeel

hakken, en na

bezwaar maakte

geen

die

dit gedeelte

om

het

van het werk volbracht

dier

te

ontweien en af te

ook het overige en bezorgde

hij

ons des avonds een kostelijk stuk wildbraad.

Eens

terwijl

wij

in

doesoen toefden,

de

der

op een boomtronk,

rivier

Ook nu kwamen

er

waren

weder getuigen van een

wij

van de voorgalerij hadden gadegeslagen: het afzakken

tooneel, dat wij reeds dikwijls

waartoe gewoonlijk een pisangstam gebezigd wordt.

eenige personen met dit vervoermiddel aandrijven.

een eind stroomopwaarts op ladangs gewerkt en met de patjol in een bundeltje op het hoofd gebonden, keerden

bij

Zij

hadden

zich, de kleederen

op deze even gemakkelijke

zij

als

vlugge wijze huiswaarts. Herhaaldelijk waren wij reeds door den Dipati van Lesoeng batoe uitgenoodigd zijn

dorp met een bezoek te vereeren, toen

hij

den Controleur en ons het bepaalde

verzoek

kwam

volking

en hoofden na de benoeming van een nieuwen Dipati, en wel ten bewijze

doen

om aan

van ingenomenheid met gelegenheid plaats

van

de

die

nj o e g o e i-feest deel te nemen, dat door de be-

het

benoeming, gezamenlijk gegeven wordt. Het

aanstelling

van Hadji Isman

hebben, maar wij besloten reeds een dag vroeger

Lesoeng batoe zou genoeg bezienswaardigs opleveren wettigen.

Den

22"ten

April begaven wij ons dus

derwaarts. Lesoeng batoe legen;

dorpshoofd

tot

reeds

is

om

te

gaan, niet twijfelende of

een wat langer verblijf te

met den heer Siccama per prauw

het eerste dorp op den rechteroever stroomafwaarts ge-

na een kwartier roeiens werden onze ooren getroffen door het onaan-

genaam geraas der gandangs, waarmede varende muzikanten ons verwelkomden. Van de aanlegplaats af

pad „groen gemaakt," met bladeren

') -)

feest bij

zou den 23 stei1

verbonden;

iedere

paaltjes

paal

tot

in de doesoen

aan de woning van den Dipati was het

van bamboe, door bogen van jonge klapper-

droeg

daarenboven

een

frisschen

waringin-tak.

Dit dier bleek een jong exemplaar van de bintoeroeng (Arctictis penicillatus) te die de wacht houden in het dorp.

De personen

zijn.

<

jmm-

'

!

,

— Zoowel aan den steiger

—

67

het huis van den Dipati wapperde de Nederlandsche

als bij

driekleur naast vlaggen wier nationaliteit ons duister bleef, totdat

het slendangs waren,

Boven den trap van meergemelde woning was gehangen, en daarbinnen had men de

Nadat

een uur

wij

komen. Helaas

die

!

't

waarop onoogelijke

Was

Dipati

van Soeroelangoen

overeenstemming met de

in

Daar lag een smerige moltondeken

ons noodende dienaressen. spreid,

goelei-goelei

te

onze

tot

en den

want

brengen;

als tafellaken uitge-

,

zijne lepels

2 ).

en vorken

van onzen gastheer zouden hongeriger magen dan de

die

hebben doen besluiten.

vasten

tafel te

lieftalligheid der

stond en onsmakelijke koewah-koewah

')

een gelukkige gedachte van den heer Siccama geweest

mede

wit katoen op-

hadden, omringd door net gekleede

gezeten

benevens den

was weinig

tafel

dat

feest.

met gekleurde doeken omwonden.

met ons waren medegegaan, verzochten de meisjes ons aan

die

schrijver,

portière een lap

als

huisstijlen

elkander

bij

en een aantal hoofden,

meisjes

we ontdekten

gebrek aan beter uitgestoken tot opluistering van het

bij

En

't

was

eerst tien uren in den

morgen,

zoodat er veel onaangeroerd bleef staan, tot merkbare teleurstelling van de meisjes,

moesten tevreden stellen door

die wij

te beloven dat wij het

's

avonds beter zouden

maken.

Na

maal naar de balai,

het

gedekt en met

aan drie zijden open gebouw, met pannen

een

deze gelegenheid

stijlen die bij

bloemd katoen omwonden waren

met klapperloof

met ge-

versierd en

van de bladeren waren sommige

;

tot

vogeltjes

sierlijk

uitgeknipt en ineengevouwen. Ons werden plaatsen

aangewezen op stoelen

die

een

het nagenoeg wandeloos

vertrek

saamgevlochten

en

ter

,

andere

van

zijde

ons de

mannen en vrouwen

rondom zaten jongens en

,

zagen

in gezelschap

kwamen

van vele jeugdige dorpelingen in

werkelijk beter uit dan de gekleede exem-

er

mannen en

die de

meisjes, achter

en waar nog een plaatsje open was,

hoofden,

laatsten

want de broek

;

groote vierkante tafel aan het ééne einde van

stonden;

zich neerzetten

Adamskostuum. Deze plaren

bij

,

het stuk katoen dat de vrouwen droegen

waren door langdurigen dienst allengs donkergrijs geworden. en jongens verwen

Meisjes

oogen met tjelak

3

),

zich

in

deze

streken een blauwen rand onder de

een blauwe verfstof in fijnen poedervorm, die door de hadji's van

Mekka wordt medegebracht en met een bamboe-pennetje

als

een dunne streep op

het onderste ooglid wordt uitgestreken. Enkele meisjes hadden ter versiering mouches

van bedak aangebracht op wangen en voorhoofd of gouden

schouders

plaatjes als

op borst en

2

)

;

kleinere kinderen droegen zilveren

aan een touw dat zoowel over de

Saus.

')

Toespijs.

Zie de Volksbeschrijving, bl. 5.

<)

4

geregen

onder de armen was vastgebonden.

s

)

rug,

Vgl. Vülksbeschrijving,

)

bl.

19, en den Ethnographischen Atlas, PI.

XI

fig. 5.

,

— Muziek was er ook in de

balai;

Daarnevens

opgehangen.

lagen twee gandangs, niet

stond

violist of

met

van

toetsen

toekan rebab, met

Een paar uren keken we

ontbrak.

tien

koper

en

zijn driesnarige

dansen aan en meenden toen

het

hebben; een ander genot wachtte ons, een

te

de rimboe, met de geweren onder den arm, naar de berangan-boomen

in

waarvan de vruchten

een kastanje-soort,

kwamen

raam met

een houten

er

slag-harmonica

een

ook de

terwijl

onzen plicht naar behooren volbracht tochtje

zagen

wij

en grootere goengs op afzonderlijke stellages neergezet of aan koorden

bekkens,

viool,

—

68

waren. Naar het zeggen der hoofden

rijp

we sporen van

daar vele varkens voor, en werkelijk zagen

deze dieren in

overvloed, ook een grijzen aap, die zich te goed deed aan de rijpe kastanjes en op

onze komst verschrikt de vlucht nam, maar geen varkens! Het de vruchten onmiddellijk van den

boom

en ontdoet ze beneden van het eetbare zien de inlanders geen kwaad; de

bewering waarvan

kleinen kraaien,

een

1

de

meenden

te

collectie insecten te

men

welken vogel

moeten

betwijfelen.

uit,

— eene

Bij

gebrek

vermeerderen, en het gelukte mij

hier

ko

enk ai

zijn

noemt, vele duiven,

klauwen had." De cicaden,

geheeten, heten nu en dan hun vervelend gezang hooren. rivier,

om

daarop nogmaals

schenken aan muziek en dans. Er werden nu ook op Manang-

kabosche wijze memantj ah- voorstellingen een ander van de Tembesi, het

gewoonte

de takken at

hen weder voldoende

te

en een alang die een slang „gevangen in

aandacht

niet de

In deze zonderlinge wijze van oogsten

In de doesoen teruggekeerd baadden wij ons in de onze

is

men kapt

aantal kevers bijeen te brengen. Ondertusschen merkte ik een

op,

)

riang-riang

hier

ik

groot

anggang

ooft.

schiet volgens

wij allen de juistheid

aan varkens trachtte werkelijk

boom

plukken, maar

te

memantjah der jongens,

die

2 )

gegeven door een

man

uit de doesoen en

de kunst zeer bedreven was. Aardiger nog

in

die onder heftige

is

gebaren in het rond springen, elkander

naderen en achteruit gaan, waarbij de een den ander tracht te raken met de vlakke

hand; de slag wordt door den aangevallene met den arm gepareerd.

Tegen

zes

uren begon er een hevige regen

en nog voortduurde toen we ons aan

hield

te vallen,

tafel zetten

om

die een

paar uren aan-

te genieten

van hetgeen

ons door twee meisjes werd voorgezet; het maal was niet smakelijker dan des morgens,

maar de wandeling

derhalve de tafel

eer

aan.

in

van den volgenden dag.

feest

worden, een vierjarige

het bosch had onzen eetlust opgewekt en wij deden

Inmiddels

stier,

werden de toebereidselen gemaakt voor het

De karbouw

die

bij

deze gelegenheid zou geslacht

werd stevig geblinddoekt en met een slendang over

den rug rondgeleid en door eenige meisjes gevolgd. Zoo ging men in optocht het dorp rond, maar spoedig werd de

Des morgens

')

Buceros

sp.

te vijf

omgang door een

hevige regenbui gestoord.

uren van den volgenden dag werd de karbouw geslacht;

-)

Zie Volksbeschrijving, bl. 118.

|

— de

was op de been en

geheele doesoen

dorpswachter

—

69

tjènong-slag werd door den kemit of

bij

luide verkondigd dat iedereen, gadis en boedjangs, in de balai

moest

komen. Terwijl

voor

alles

het

werd gereed gemaakt, brachten

feest

wij eindelijk het

lang voorgenomen bezoek aan de Koeboe-nederzetting

bij

pad loopt eerst door biloekar en rimboe

daarna door zwaarder bosch

met

en balam-boomen

fraaie meranti-

ontdekten,

een

woon

was van boomen en

geworden,

—

heesters

1

),

rustende

hadden

zich

tijd

passen

en

breed

en daar stonden op een

gezuiverd, als

60

slechts

wij buitenge-

denken

laat.

Een

bereikt.

150 lang, elf

rij

—

hutten

Een afdak van

lipat-

op vier stokken, nog geen manslengte hoog, en een vloer

van ruwe takken een voet boven den grond,

Op

weinig eischende menschen.

balei- balei,

die

En

de familie en wordt het huisraad geborgen. nijdige steilooren, die trots

De

en de inlanders wisten

Koeboe-kolonie

de

wij

het

schatten

wij

van een soort zoo eenvoudig bladeren

dat wij het spoor van een tapir

tenoeak genaamd,

wandeling van anderhalf uur, in welken

waren

den oever

langs

terrein

't

Het

enkele malen, schoon zelden, ook rhinocerossen zich vertoonden.

moeilijke

vrij

bemodderd

was

hier

;

een dier in deze streken

te vertellen dat hier

Na

boedjang,

het riviertje Meroeng.

hun

schurft

— als

het

ziedaar

men

't

verblijf

noemen

zoo

van deze

wil, slaapt

daaronder liggen de honden, kleine,

onze aankomst dadelijk alarm maakten.

bij

eigenaars van deze ons aandienende viervoeters

kwamen

spoedig voor den dag,

de honden terug en gingen ons tegemoet. Het bleken voor een gedeelte de-

riepen

waren gekomen; de volwas-

lieden te zijn die reeds te Soeroelangoen bij ons

zelfde

senen droegen

't

een en ander dat

men met

kan noemen, maar de kinderen bewogen

eenige welwillendheid een kleedingstuk

zich geheel ongekleed en

maakten

blijk-

baar geen geheim van de huidziekten die hun lichaam tot een afzichtelijk veld vol

Wat

zweren hadden gemaakt.

booze

kapmessen, manden Allerlei

vruchten,

tjoebadak

rimboe,

plant van pisang opmerkten.

te

een grooten,

nemen

dat dat

Zie

en

Van water hebben

andere,

die

zij

rauw of gekookt

zij

deze lieden een afkeer, en in afwij-

hunne behoefte op het droge. Dicht

hen op deze woonplaats eenig ongeluk zou zij

om men mag

omgekapten boom waren eenige ananas-struiken gelegd, treffen;

bij

te voor-

dus aan-

aan het bestaan gelooven van andere wezens dan menschen.

Deze Koeboe's houden één

>)

tot

dragen, ijzeren pannen en eenige borden.

poear

king van de Maleische gewoonte doen

komen

van huisraad zagen, bepaalde zich

wij er

op den rug

hier en daar opgestapeld, terwijl wij in de nabijheid een kleinen aan-

lagen

eten,

om

,

twee,

drie

of vier

over do lipat- of lipé-biaderen de beschrijving

bij

vrouwen

PI.

LXV,

;

maar het was ons

fig.

3, waaruit tevens

149, door mij geopperd, dat lipé de nipah-palm, Nipa fruticans zou zijn, den bal geheel misslaat. De boom die deze bladeren levert P. J- V. blijft dus voorloopig onbekend. blijkt

dat de gissing, Volksbeschrijving,

bl.

— niet

vergund

te

ontdekken wie of wat

onder hen meer vrouwen dan mannen de

bepaalt; wel

dit aantal

een

zijn,

feit

vernamen we dat

er

dat trouwens niet alleen onder

Eene van deze Koeboescbe schoonen

Koeboe's wordt waargenomen.

aan zittende op een schommel

—

70

wij

troffen

met haar kind aan de

uit rotan vervaardigd,

borst.

Deed zulk een schommel ons aan een zekere mate van beschaving denken, der Koeboe's kunstsmaak

ons

bleek

uit

den knop van een houten stok die met regel-

matige vakken besneden was. Een weinig damar, die blijkbaar kort geleden in het

Koeboe's,

om

houden, verplichtten

De

gaf aanleiding tot de mededeeling dat de bewoners van een

verzameld was,

bosch

naburige doesoen de

die

zorg voor het nakomen van

tevens

andere zaken en

in

Er

toeeigent.

schijnt

het

in

hun dorp behoorend woud

tot

verblijf

de verzamelde producten uitsluitend aan hen te verkoopen.

dezen regel

die

met de dorpshoofden de rechtsmacht

van de verschillende doesoens in deze

de hoofden

tusschen

opgedragen aan den Djenang,

is

misdrijven zich

bij

streken een aanhoudend gekibbel en geknoei te bestaan over de Koeboe's. Ieder wenschi

hen gaarne in

gebied te bebouden, wel een bewijs dat het leveren van damai

zijn

en andere boschproducten voor de Maleiers geen verliesgevende zaak ons nog mede,

hebben,

zwervende stammen

deze

dat

titels die zij,

lange 't

vroeg en werden

was dan ook

in

den vorm, toen we

en meisjes,

—

volking verzocht in de balai te komen, gepasten ernst toonden

waarvan

er

meisjes

we

het

met gouden

kwamer

eer

versierselen op he'

—

ons namens de be

Me

het feestmaal deel te nemen.

hoofd en

het

hart

in optocht

van den geslachten karbouw aan

dei

naar de balai: vooraan eenige maagden

,

en

hem

de nieuw benoemde Dipati ge

pajongs boven het hoofd hielden, voorts de gandang

eindelijk

de hoofden met hun onvermijdelijken nasleep. Te

van den stoet liepen jongelieden met vaandels en lansen, de voorzien.

wij

werden door

later afgehaald

welk een deftigheid!

om aan

Europeesche autoriteiten en gasten,

volgd door meisjes die

scheede

—

op een koperen schotel eenige in papier gewikkelde kains droeg

eene

of trommelslagers

feest,

ons bereid aan dit verzoek te voldoen en gingen, nada

waren aangeboden,

de

iets

feestelijk uitgedost

hoofd, en de Dipati van Soeroelangoen

vervolgens

ei

van orde naar huis teruggezonden. Hei

door commissarissen

meer

veel

schaar van jongens

Controleur

maar

vragen, gingen wij naar de balai, waai

te

aan onze uurwerken lag of aan ons verlangen naar het

Of

door eenige

deelde

hoofden

aangerecht waren, planken op klossen acht centimeters boven den vloer

te

zijde

wij in de doesoen terugkeerden;

den Controleur veel hadden

die

tafels

Men als

en in gezelschap van een zevental meisjes en een paar oudt

niet lang getafeld,

vrouwen,

is.

en penggawa's

zoo het schijnt, aan de Maleische maatschappij hebben ontleend,

Het maal stond voor ons gereed toen werd

dipati's

Toen

wij

nu voor de tweede maal

vonden we de vroeger vermelde kommen met goelei en koewah

tafels ,

en

met tal

spijs

in de balai

laatste

van

eei

waren aangeland

en drank beladen; schotels

rijst

van koperen vaten om de handen

t

— Toen

wasschen.

Roepit een

hij

waren

gezind

allen

de jongens aan den in-

tafel,

weinig was, hield de Pangéran van Moeara

te

het doel van het feest blootlegde, daarbij steeds van

hij

van den „Radja" sprekende. Aan het eind van

als

vergadering of

de

plaats

er

waarin

rede,

den Controleur

waren, de meisjes aan

allen gezeten

gang en buiten, omdat

—

71

beloven

te

speech vroeg

zijn

ingenomen was met de benoeming van hun hoofd, en of

zij

dat

zij

aan

bevelen zouden gehoorzamen,

zijn

—

vragen die niet met applaus, maar met een algemeen en langgerekt Jóöö werden

De

beantwoord.

spreker

daarop nog even het woord tot den Dipati en de

richtte

Penggawa's en verzocht de laatsten, stuk

een

ieder

waardeering

Dipati's

gave niet en lieten schenker,

een saroeng

dank

hij

een geschenk

als

wellicht

voor

zeide

de

De Penggawa's versmaadden

hulp.

voor

bevreesd

van den nieuwbenoemde,

aannemen, ten bewijze van des

willen

te

hun toekomstige

van haar,

dadelijk naar huis brengen.

waarin

rede,

en

kain

De nieuwe

een

Dipati hield vervolgens een korte

hem bewezen

onderscheiding,

nog de Pangéran het woord namens den Controleur,

voerde

droevige

hem

familie- tijdingen

spreken

gevoelde.

letterlijk

in

gegeven,

nam

ieder

kwamen

Het maal ving aan

een oogenblik was een teug

alles

om

—

men

verorberd.

die,

en

ten slotte

uit hoofde

van

post gebracht, geen neiging tot

even door de

zoo

die

veranderd inzicht van den

eet hier

De

op Javaansche wijze

keteltjes

—

en

met water werden rond-

het laatste hapje te helpen begraven, en daarna

de jongens de plaats innemen van de meisjes, die thans de balai verlieten.

De Europeesche

begaven zich nu naar de woning des Dipati's, waar

gasten

nog een uurtje gebabbeld werd en ten

De Penggawa

die naar

slotte

—

terug naar Soeroelangoen.

Pajoeng poetieh was afgezonden, was inmiddels terug-

gekeerd met een brief, waarin genoemd hoofd schreef, pelijken voet te willen verkeeren

gaarne op een vriendschap-

met den Controleur, wien

hij

spoedig een bezoek

hoopte te brengen. Hij was verhinderd geweest te komen, omdat zaken

hem

in zijn

land terughielden.

Reeds vroeger hadden wij het plan opgevat om, in geval de tocht naar Limoen

nog

leinbang

zeer

Pajoeng poetieh

voornemen

achtten vielen

dien

Lebong

en

Roepit-streken

dit

belemmeringen vertraagd werd, eene

onverhoopte

door

-

tijd

ondernemen,

omdat

reis

door Boven-Rawas, de

die gedeelten der residentie Pa-

gebrekkig in kaart waren gebracht. In de onzekerheid wanneer

komen

zou, besloten wij thans niet langer met de uitvoering van

dralen.

te

te

Wij konden dan terug

ook beter geschikt

om

in

zijn

Limoen

tegen het einde van Mei, en te reizen;

want nog

dagelijks

zware regens, en ongunstig weder kon een groot bezwaar worden in een on-

bekend gewest, waar

Den 24 Bten Chinees

schenken

wij geenszins

April,

bijgewoond en

van een goede ontvangst verzekerd waren.

nadat wij een vendutie van den boedel van een overleden een

gekocht hadden,

paar tahil goud benevens eenige voorwerpen voor ge-

werd vastgesteld dat

wij

Zondag of Maandag, derhalve

— den 28 st en of 29 st « n

ons in

bij

Van

naar Boven-Rawas en Lebong zouden beginnen.

reis

behulpzaam wilde

alles

zijn

en ons

indien

zelfs,

kon, een eind

hij

Gedurende dien tocht zouden eenige hoofden met een brief

zou tegemoet reizen.

van ods en

—

Controleur van Redjang en Lebong, was ons bericht geworden,

den heer Peelen, dat

de

,

72

behoorende geschenken naar Pajoeng poetieh gaan, ten einde

daarbij

onze komst ten zijnent voor

te bereiden,

en zoo

bewerken, dat wij dadelijk na

te

onze terugkomst uit Lebong naar Limoen zouden kunnen vertrekken.

In deze plannen bracht de Penggawa die ook dezen brief aan Pajoeng poetieh zou overbrengen, nog eenige verandering, toen

had binnen een maand

klaard

Soeroelangoen

te

ons mededeelde, dat deze ver-

hij

komen. In overleg met

te zullen

den heer Siccama en met de hoofden, besloten wij toen het zenden van den tweeden

nog eenigen

brief

laken voor

een

een sarong en

brief gereed gelegd,

te

De geschenken

uit te stellen.

tijd

en broek),

badjoe

goudpassement werden

stuk

om hem,

worden overhandigd. Mocht

als

een stuk kain badjoe (zwart

bij

elkander

gepakt en met den

kwam

opdagen, persoonlijk

binnen drie weken

hij

zijne

hem den

de heer Siccama op zich

:

blauw laken voor een badjoe, een paar schoenen,

komst nog langer vertraagd worden, dan nam

brief en de

geschenken

te zenden.

gingen wij ons bezig houden met de toebereidselen voor onze

Inmiddels

Negen draagmanden werden gepakt met goederen voor een maand trommels,

twee bedden,

instrumenten

In

stoelen,

de

en

een drievoet

om

als

voor

de

afdak te dienen.

geheel waren er zestien vrachten. Hetgeen er overbleef, en daaronder ook eer

't

paar bussen met verzamelde insecten

den

photographie-tent

de opneming, benevens een geolied zeildoek

bij

reis.

tijds, voorts drie

heer

Siccama.

Dipati

,

werd geborgen

in een huisje op het erf var

van Lesoeng batoe had verzocht ons

hadden geen reden gevonden dat verzoek af

gezellen, en wij

Den 27 sten

De

,

dus op den

dag vóór ons vertrek, ontvingen

noodiging van den Dipati van Soeroelangoen

om

namen

wijze

ver-

wij

nog eene

uit-

*)

te

komer

goed bekend

te

wordei

een huwelijks-sedekah

bijwonen; en daar ons de gelegenheid niet onwelkom was

met de

mogen

te

te slaan.

om

waarop de bewoners van deze streken in het huwelijksbootje stappen

wij de uitnoodiging

de overzijde van de

rivier.

aan en stevenden wij met de prauw van den Dipati naai

Het vaartuig was

versierd

met klapperbladeren

,

het voerd<

een vlag en droeg een tent van wit en gekleurd katoen, en niet zonder praal land-

om

den

wij,

zou.

Kort daarop

stoet

in

het

ons bekende huis des Dipati's te gaan afwachten wat komei

kwam

er

niemand minder dan bruid en bruidegom zelven, met

van maagden en boedjangs, met een troep volk groot genoeg

om

eei

een onin-

gewijde te doen vermoeden, dat het land in rep en roer was, met muziekanten

trommen en bekkens

')

Ofl'ermaal.

sloegen.

Onze aandacht werd echter voornamelijk geboeid

dii

dooi

— hand van een paar oude dames

—

Welnu

en het meisje die beide aan de

elegant werden binnengeleid. Moeten

zeer

welken

woorden zeggen

weinige

man

door den jongen

aanstaande echtpaar,

het

—

73

indruk

en bruidegom

bruid

we

in

ons maakten?

op

waren verschrikkelijk toegetakeld! Beide hadden strepen en vlekken

zij

van bruine verf op voorhoofd en wangen, het lichaam met gele bedak bestreken.

met een witte kopiah,

Hij had zich gedekt tooid;

zij

bloemen achter de ooren gestoken

en

hare

was ge-

sierselen

een

zij

ceintuur

van vergulde

hing een gouden sieraad

de bruid droeg soebangs in de ooren.

,

stof, een slendang

tot elboog

om

armen van den

af, terwijl de bloote

omringd waren; van hand

Wat

was boven de borst vastgemaakt, om het middel

sarong

de

betreft,

kleedij

droeg

weder met gouden

die

droeg een pluim van goudblad op het hoofd. Beide hadden gouden bladeren

den hals; op de borst

met armbanden

pols af

zagen we een reeks van de gewone zilveren

banden, en daarboven namen de breede gouden een aanvang, die ongeveer tweemaal

vinger vermeld hebben, dan

meisjes

's

haar op

dat

vertoonde

oogenblik

over

;

bijeengebonden.

Dat

hadden gestoken

,

hun smaak

behoeft

—

pleiten?

al

het fraais dat

De bruidegom

verhief.

met een nauwe broek van gestreept katoen een pak kain-kain

hij

bruidsjonkers

en

gezegd

niet

nu nog de gouden ringen aan

aan het einde van

versmaden bezitting

te

bovenlijf,

bruidsmeisjes

wij

zijn wij

den schouder droeg

te

worden

;

de

,

in een slendang

eveneens in

zich

maagden

—

feestgewaad

mag

—

wilden

hadden badjoes aangetrokken. De helden van den

dag namen plaats, elk op een matje dat hun sirihdoos en een kèndi en

het voor

—

hadden een ongeverfd aangezicht, en de jongens

decorum bewaren?

het

een niet

tot

met ontbloot

zich

en een sarong

zij

Wanneer

waren dan eerstgenoemden.

grooter

met een houten

werd nagedragen

met de

tegelijk

schepter.

Middelerwij] was in de balai het huwelijksmaal aangericht, en evenals wij kort

voren in plechtstatigen optocht naar deze

te

het

en

beider

met de

gevolg,

grafenissen als

de

bij

talrijke

feestzaal

waren getogen, ging

het

Aan

Een oude heer houden;

hij

,

gebouw een paar malen rond, om vervolgens binnen

—

Een gerecht van 2.

,

be-

en wat daar

bij

te

behoort,

kommen.

richtte voornamelijk het

verschuldigde 20 rijksdaalders

I.

rijst

men noemde hem toewó antar, had

genomen huwelijk mede en

bij

de balai genaderd wandelde de trein

daar stonden weder de lange, lage tafels met

de waterketeltjes en de koperen

')

dorpsjeugd die steeds feest viert, zoowel

huwelijksplechtigheden.

open plaats voor

gaan;

te

officieële

ook thans weder daarheen met vlaggen en muzikanten, met bruid en bruidegom

woord

tot

aanleiding

wat zeker wel het voornaamste was waarbij

kleefrijst en

hij

om

—

een tiental bamboe's met lemang

kokosmelk, dat

in

een speech

den Dipati, deelde hem het voorbetaalde de J

)

voegde en

een bamboe-lid wordt gekookt.

10

— een schoteltje djodda

]

)

voor de ouders van de bruid. Deze lekkernijen werden

gelaten voor de moeite die

ook de vrouwen

—

74

hij

hem

echter

op verzoek van den bruidegom getroost had, en

zich

bruid en bruidegom hadden zien binnenleiden, werden met

die wij

lemang beloond. Nadat de Dipati de 20 op

om

een

kris,

hoofddoek

te

gaan, die zich te midden van de boedjangs een plaats

Vanwege de ouders

had gekozen.

badjoe

(badjoe

(ikat-ikat)

aan

,

genomen had, Btond de toewó antar

rijksdaalders in ontvangst

naar den bruidegom

der bruid bood

een

lembar),

sa

om daarmede aan

te

hij

hun een

lans (koedjoer), een

pandjang (belamboe satoe) en een

kain

duiden dat de huizen van de ouders

van bruidegom en bruid voortaan één zouden wezen. Ten overvloede deelde de toewó antar

vergaderde menigte

aan de

om

mede, en,

stem

roeper in

dezelfde

man

wijze

vrouw,

te

maar ons

en

iederen volzin op een koperen bekken.

Lebé penghoeloe een gebed

om

Toen mochten

allen

huis, d. w.

man waren

Hunne

huishouden

door

ieder

deelnemen,

ouders konden niet

-)

,

en dat

komen op

2 )

gebruikt.

van de

die wij

—

zagen betalen

—

wordt aan de bruid

De

kosten

zij

een

maand

verloofd

het feest, doch die van den

men

ter

heeft hier dus te doen

hand

met

gesteld en door haar in

welke de sedekah met zich brengt, worden

echtgenooten voor de helft

betaald,

en de gasten die er aan

worden bepaaldelijk daartoe uitgenoodigd. Hier waren

lende doesoens tegenwoordig.

')

naar het huis van de

vertegenwoordigd door den Penggawa van Loeboe Roembei. De huwelijks-

semendo hidoep-hidoep het

z.

vermelden dat de jeugdige echtgenoot van Loeboe Roembei

te

van 20 rijksdaalders

gift

Op

mienta

hunne haardsteden terug keeren;

naar

afkomstig was, de echtgenoote uit Soeroelangoen

waren geweest.

uit,

om-

de jongelieden, die op bijna onmerkbare

vrouw waren geworden, naar

nog

te zetten, sloeg hij, als een

bij

werd gegeven, en toen de maaltijd afgeloopen was

weder,

zich

bij

daarop de

sein tot eten

optocht

geleiden. rest

steden,

van deze geschenken met luider

beteekenis

de

woorden kracht

sprak

den Dipati

waarna het

doa,

zijne

onze hollandsche

verzoek van

vormde

aan

Een soort van poffertjes. Een huwelijksvorm. Zie volksb. Hoofdstuk

IX.

er uit verschil-

—

75

—

VIJFDE HOOFDSTUK. DOOR OELOE RA WAS.

Zooals

kwamen

antarans

tien

zouden brengen

om

,

J

al

zingende het „tabé toeaann! slamat djalan toeaann!"

men

verschaft

)

,

maar daarenboven had de heer Siccaina

pogingen was het ons

want daar het vervoer

in

gewoon vrachten

hier weinig

die de overige

goederen naar Soengei Bauoeng

daar door tien andere personen vervangen te worden. In weer-

onzer volhardende

krijgen; is

ver-

ons eigen personeel gingen zes koeli's mede, benevens den mandoer, den kok Gai

ons nog

wil

reis,

nog eens vaarwel zeggen, plaatsten de handen op de knieën

den mannelijken dienstbode Djeinain;

en

op

welke laatste ons tot de volgende doesoen zou geleiden. Eenige

,

ons

en herhaalden vele malen

Van

wij

meergenoemden Hadji Dipati van Lesoeng batoe en door den Dipati

van Soeroelangoen meisjes

was geschiedde. Den 28 sten April gingen

vastgesteld

gezeld door den

landen bestaat, zoekt

men

deze

niet

gelukt

doorgaans

streken

meer dan één te

koeli te

water plaats heeft,

dragen; een koeli-stand, zooals in de Boven-

te

hier te vergeefs, en het spreekt dus vanzelf dat wij het

bemachtigde unieke exemplaar,

getiteld

Tanggam en van Poelau

Si

afkom-

lébar

met zorg bewaarden.

stig,

Het dorp dat oever

wij dien

der rivier gelegen

dag bereikten, heet Loeboe Maas en

maar voor dat

;

wij zoover

is

waren gekomen

op den rechter,

lagen de doe-

soens Soengei Bauoeng, Poelau lébar, Telawas en Pangkalan reeds achter ons, van

welke alleen de voorlaatste niet aan

Pangkalan

zijn, evenals

Pangkalan oorsprong; inderdaad hoofd,

wordt

echter

de is

geenszins

door

een

penghoeloe

moeten namelijk

bewoners

die

den grooten weg

uit

afkomst nog alleen merkbaar in

de

ligt.

Soengei Bauoeng en

Loeboe Maas, zelfstandige doesoens met een dipati bestuurd

en

is

staat in

hoofd;

in

de taal

en

den

titel

van het

gewoonten der bevolking. De overige doesoens, evenals de

onder den daar zetelenden pasirah,

volgen

als

Maleischen

Padang Siboesoek stammen, maar

hooger aan de Rawas gelegene, behooren tot Moeara Meukoelem, of

pasirah

van

die

den

titel

van

dipati voert.

liever,

zij

staan

Beneden dezen

de pemarab, die eveneens te Moeara Menkoelem woont, en op dezen

rang de

rio's,

zooals

iedere

doesoen er één bezit, terwijl de kampong-

hoofden, penggawa, de verschillende deelen van de doesoen besturen. Die kampongs

')

Letterlijk: geleiders.

!

— hebben

Kampong

Batoe

bedjoebang,

in

Lesoeng batoe:

Menkoeleru;

—

76

namen

in iedere doesoen afzonderlijke

Kampong

:

:

zoo vindt

Senawar,

Kampong

dahoeloe,

men

in

Moeara Menkoelein

Karnpong tengah,

Kampong

Kampong

Kampong

tengah,

Natö Onsö en Kampong Natö Kesoemö. Over een afstand van ongeveer

gedeelte

met de onbewoonde wildernis

in vergelijking

,

Van Soeroelangoen

om

en dertig Sumatra-palen liggen hier twaalf

zes

en eenige kleine talangs langs de Rawas-rivier. Voor welk een onbeduidend

doesoens

,

deze streken bevolkt

zijn

Kida loopt het pad langs den linkeroever,

Poelau

af tot

vandaar langs den rechterkant voort

gaan; tot Soengei Bauoeng gingen wij

te

nog door de vlakte en merkten langs den weg een enkele ladang op; maar voor overgroote

het

gedeelte

zoover

alles,

is

oog reikt, biloekar en daarachter de

het

machtige wildernis. Soengei Bauoeng Soengei Bauoeng di

een groote doesoen, die uit twee deelen bestaat: het kleinere

is

ilir,

het andere Soengei Bauoeng moedik geheeten. Huizen met zooals te Soeroelangoen en elders, zagen

we

voor het meerendeel zien de woningen er slecht en weinig bewoonbaar

uit.

pannen daken en houten omwandingen, slechts enkele

;

Bamboe en boomschors muren,

plaatsing der huizen

op

de voorname bouwmaterialen, zoowel voor dak

zijn

woning met serdang gedekt

enkele

een

terwijl

is

elkander gebouwd:

noch de

hier,

en

grond van gras en struiken gezuiverd perking geweerd door

te

wijzen

heg afgesloten

,

de

te

worden.

,

padischuren en langs

ja zelfs

alle

zijden,

als

Van regelmaat

noch in de andere doesoens sprake;

hutten

heg omgeeft deze massa aan

geitenhokken. Een

is.

voor in de

alles is dicht

den rivierkant de

maar daarbinnen

is

de

de groenten schijnen binnen deze om-

Wij moeten echter ook de uitzonderingen vermelden,

op de woningen die een klein erf bezitten, door een afzonderlijke

waar kembang sepatoe of andere bloemen

een enkele vruchtboom of

,

eenige geneeskrachtige planten staan. Elders vinden wij op de stoep voor het huis een

ouden bak of een tempajan met aarde gevuld zijn,

en de groote vruchtboomen

vele plaatsen een

,

,

waarin geneeskrachtige kruiden geplant

zooals klappers, belimbing, doekoe en

nangka,

die

op

aangename schaduw werpen, voorzien de bewoners overvloedig van

grondstoffen voor hunne gerechten. Opmerkelijk was het weinig beteekenende van den

aanplant van blad en

sirih

,

en over

't

algemeen

Redjang-tabak hier meer

in

echter ook die tabak uit pijpen van

kwam

het ons voor dat de cigarette van nipah,

den smaak valt dan de

bamboe auer

tjina,

betel pruim.

Men

rookt

welke oentjoeï geheeten

worden, en uit pijpen van Chineesch maaksel. Buiten de ompaggering van het dorp staan pisangs

met een enkele hut daartusschen, en weder daarbuiten

of het struikgewas aan waarin de voedsel

karbouwen loopen,

van de bevolking gekweekt wordt.

heuvelachtige rijstvelden

terrein

Vooral

of de

treft

men

sawahs waar het hoofd-

boven Poelau Kida, waar het

met overvloedigen watertoevoer aan den aanleg van natte

de voorkeur doet geven,

is

deze wijze van cultuur in zwang.

Men

zeide

,

— ons echter dat,

—

of droog, de oogst overal slecht was door gebrek aan regen,

nat

en dat de ontbrekende

sawahs moeten

77

uit

rijst

Limoen en Batang Asei werd gehaald, waar

vele

en overvloed van padi.

zijn

Als een telkens terugkeerend

teekenen wij hier op

feit

om

werden opgewacht door de hoofden,

dat

,

we

in iedere doesoen

vervolgens te worden genoodigd in het huis

van het dorpshoofd, waar ons, onder begeleiding van muziek, klapperwater, thee en een enkele maal ook keian werd voorgezet. Het was wij

het venster

uit

een van deze recepties dat

bij

hoe een jongen bezig was met een plak van bamboe,

zagen,

aan een stok bevestigd, sprinkhanen dood

om

te slaan

aan de poe-

die als voedsel

joehs te geven.

Voorbij gewillig

de

Prachtige

Bauoeng wordt het land heuvelachtiger, en het pad dat

Soengei

bodeniverheffingen

op de

vergezichten

volgt

,

voerde

boomen het

was meer dan buitengewoon warm en met niet

De

uit.

konden de gewone vrachten

niet

zonderlinge

door

koeli's,

uitkijken toelieten

boomen, een groote soort

die

en

zeer af.

te genieten

maar

— het

gebrek aan arbeid traag geworden,

meer dragen en bleven nog verder achter dan in

op dezen weg het meest in

die ons

;

op

warmte bleven de daaraan verbonden

die

den regel reeds het geval was, zoodat er in den optocht

De boomen

steilten

en het omliggende land vielen er

rivier

zoo vaak op eene van die hoogten de

onaangenaamheden

ons

gevleugelde

't

al

zeer weinig

oog vielen

,

vruchten draagt; deze

gang was.

waren de agoengzijn in

vorm en

aan een klein kippenei gelijk en dragen twee bladvormige aanhangsels, die

grootte

hen

in

om

aan hunne bestemming

den val doen ronddraaien,

we een

als

—

eene eigenschap die

zij

waarschijnlijk bezitten

kinderspeelgoed te kunnen voldoen

*).

Voorts zagen

aantal bijenboomen en twee Korintjiërs, die, zooals dikwijls in deze streken

met personen van dien landaard geschiedt

,

door inlanders

tijdelijk in dienst

genomen

waren voor het aanleggen of bewerken van sawahs. Nabij de doesoen Pangkalan lagen eenige slordig bearbeide rijstvelden en dicht daarbij stonden een aantal maniek-

boomen met

gele bloemen, dezelfde boomsoort die ook te

dijkjes veelvuldig

Moeara Laboeh op sawah-

voorkwam.

Ook de Penghoeloe van Pangkalan wachtte ons op aan de grens van gebied.

Voor hem

gedragen door een zijner volgelingen

doek

te

wandelde

voorschijn

de

kwam,

Men met een

')

leidde

ons

met

naar

trapje dat versierd

Zie Ethnogr. Atlas

,

wiens lang zwart haar

,

PI.

,

dat onder uit zijn hoofd-

een zonderlingen indruk maakte. Achter dien vlaggeman

met gouden kopiah, zwart

Penghoeloe

lange pijpen, den stok

zijn

ging een groote Nederlandsche vlag aan een hoogen staak,

uit

zilveren

de

knop

balai,

in de

jasje

en gele jiantalon

niet

hand.

een balai in zakformaat, een klein gebouwtje

was met klapperbladeren, met pimping en lindjoeang en

XXXVII

fig. 4.

, !

—

—

78

met een afdakje van wit katoen. Al pratende wachtten we bleven

ons den

wilde korten

tijd

Karam panggoeng

bij

proeve van

het

bouw

gelegen

wildernis

de

Wij vonden

prauw.

ruime,

er een

rivier

des

Dipati's

we

reedmaken. Iets moesten

vriendelijk

,

aanbod

een een

werd opgenomen

l

).

en daarheen voerde ons balai, het beste ge-

hier

werd gekookt en ge-

om

ons maal te laten ge-

hem aannemen,

echter van

,

als

en weinig welvaart verraadt.

is

Hier werden bedden opgeslagen en lampen opgehangen niettegenstaande

dat

verhaal

gebouwde

flink

trouwens niet groot

uit het geheele dorp, dat

geten,

een

meertje,

op den rechteroever van de

ligt

Dan au Rajö

deed ons omtrent het ontstaan van de

,

in

bijgeloof der inlanders in de Volksbeschrijving

Loeboe Maas een kleine

op de achterge-

hier

dronken klapperwater en rookten. De Dipati, die beleefdheidshalve

koeli's,

een witte kip, eieren en

rijst,

een beleefdheid die wij toonden te waardeeren door zijn zoontje eenige snuiste-

rijen

te

te

schenken.

waren we in de gelegenheid een

tijd

stel

oorhangers ,

aan een kleinen ring bevestigd, maar

plaatjes, te

Terzelfder

koopen, zooals hier de meisjes dragen, en die bestaan uit eenige smalle zilveren

komen van een

einde

zooals

,

Het spreekt

men

gewone

letters,

dien

2

handen van vrouwen op het pad hadden door

het

men kunnen noemen

spreekt zou

van keel- en neusklanken.

bamboe

in

volk

hier

niet

Des avonds werd

waren

er

en

Het

:

,

evenals

gezien.

wat men

verstaan;

de wijze waarop

;

met ruim gebruik van tong-

rentjoeng-schrift,

gebrekkig,

zeer

brauwen

dat in vroeger

maar tegenwoordig ook op

gegrift werd,

kunnen

recht spellen zou

meisjes

bewerkt zilveren heft en vierkant afgesneden

fraai

in

wordt

Maleisch

kennen velen, doch

ven,

met

)

morgen

een mengsel van Maleisch en enkele Redjang- woorden

is

het

sluitend

wij

lading

te vergeefs trachtten wij in het bezit

het

tijd

uit-

papier wordt geschre-

lezen,

dat

men met meer

heeten.

er

in

de

—

balai

één jongen,

wie

raadt

het niet?

zoodat de verhouding

—

gedanst. Tien

nog

toch

iets

beter was

dan in het bekende kluchtspel: „Zehn Miidchen und kein Mann." De drie andere boedjangs spreekt

waren de rimboe

van

zelf

dat

men

mededeeling bleek tevens

om

in

niet

dat

getah

tegelijk

er

te

zoeken, zoo zeide

men

ons.

Nu,

het

dansen en getah zoeken kan, en uit die

eigenlijk

vier

behoorden te

zijn.

Zoo

kwam

het

gesprek op boschproducten en op gambir, die hier en te Pangkalan niet meer wordt geplant, op was, rotan en getah, die de wildernis in

Inmiddels werd door

oefening

het

dansen

voortgezet

vrij

groote hoeveelheid oplevert.

en zoo en passant merkten wij met onze

kritische oogen, dat er niet

meer dan twee meisjes waren

die in de

kunst eenige bedrevenheid hadden verkregen. Wellicht lag de schuld aan de muziek die

Na

droevig

was en voortgebracht werd op

hetgeen wij vroeger gehoord hadden

')

Bladz. 72.

;

)

,

drie

bekkens en een koperen spoelkom

toen de tonen van een meer omvangrijk orkest

Soort van

paes.

—

—

79

den dans begeleidden, was de indruk van

getingtang

dit

al zeer

sober, en wij legden

ons de vraag voor, of het zoo steeds decrescendo zou gaan, en ten langen leste ook de

bekkens zouden

drie

verdwijnen.

Daar de meisjes

er uitzagen alsof een kleine

belooning haar niet onwelkom zou wezen, schonken wij ieder van haar een gulden,

een gave waarvoor

te slapen

leggen; maar, helaas!

werd dien nacht geen oog gesloten: want het regende aanhoudend en

er

hebben. Reeds vroeger, in de lapau te Langki

1

hadden

),

wij kennis

gemaakt met

insecten, die wij niet aarzelen de verschrikkelijkste onder de gekorvene dieren

deze te

die regen

heirleger van agas, kleine, hevig stekende mugjes, naar binnen gedreven

scheen een te

kwamen bedanken.

ons den volgenden morgen nogmaals

zij

Wij konden ons thans met een gerust geweten

noemen. Door het neteldoek der klamboe dringende, komen

zij

in scharen het

lichaam van den vermoeiden reiziger met subcutane injecties martelen, en bijna radeloos zijn zij

geworden,

nergens te vinden. Het

veel last

hebben van deze

Van

een

om

ontsteekt

licht

vertrek,

zooals

Europeanen.

kwam

was,

plan

het

negen uren waren wij met onze bagage aan de overzijde van de Poelau Kida, en verder dan genoemde

Het

April, niet. Dipati

zeide

,

wat

eerste

geladen

was

wij

met

als deze,

te verjagen,

daarbij een schrale troost, dat de inlanders even-

is

hatelijke diertjes als de

vroegtijdig

dooden of

zijne vijanden te

j>laats

,

Eerst tegen

op weg naar

brachten wij het dezen dag, den 29 sten

zagen was een rakit koffie

niets.

rivier,

2 )

in de rivier, dat, naar de

Oeloe-Rawassers van

door

menschen

uit

Soengei Tenang opgekocht.

Het pad was

zeer lastig, eensdeels door de heuvels die het al slingerend volgt,

anderen door de glibberigheid ten gevolge van de regens die

ten

waren.

De

tusschen

rivier

Loeboe Maas en Poelau Kida

's

nachts gevallen

alleen bij laag water,

is

en ook dan nog moeilijk bevaarbaar, wegens het sterke verval en het groot aantal rotsblokken die in de bedding liggen. Voor het grootste gedeelte loopt de

de rimboe, voor een kleiner over een aantal

bamboe, of voorzien van een bijrivieren

die allen een

overzet- vlot.

riviertjes, die hetzij

In

naam hebben, en waarvan

met Djangkat bereiken, de Soengei Sempoea op den Boekit Rajó

zicht

anderhalf uur

,

is.

overbrugd

weg door zijn

door

telden wij tien

tijds

de laatste vóórdat wij de grens

Op

deze plek hadden wij het uit-

een met bosch begroeiden heuvel

,

die als de grens

van

Djambi wordt beschouwd.

Het hoofd van uur

later

betraden

Djangkat verwelkomde ons met eenige klappers, en een half

we met hem

de

doesoen, welke zich door niets merkwaardigs

men

kenmerkt. Armelijke huizen en een bevolking, afkomstig

is

waaronder

,

slechts dertien pesakins of

en vele menschen met kropgezwellen voorkomen

')

Zie D.

I.

bl.

190.

2

)

zegt dat

zij

van Soengei Tenang

getrouwde lieden

— Vlot.

wat

zal

,

vele

eenoogigen

men daarvan

vertellen?

— Maar Djangkat doesoen,"

de

slechts

zich

in berusten.

toch

bezit

— „In de rimboe Loemang, tegenover

ééne bijzonderheid.

van

tijd tot tijd

„En

als hij

een

„huist

dorpshoofd,

het

ons

vertelde

zco

80

siamang, die

witte

vertoont." Dat was niet onmogelijk en wij konden er

schreeuwt, dan sterft er een kind in de doesoen ," zoo ging

voort. Toen verdween weder ons geloof aan de witte siamang, wat misschien

hij

zeer te

bejammeren

is;

want

om

deden nu geen moeite

wij

het dier voor de zoölo-

gische verzameling te bemachtigen.

vervolgen. als

Op

bosch

een

door

eerst

verlieten wij het nederige plaatsje weder,

met dezen phantast

Tegelijk

weg

door Korintjiërs, maar thans

gewasschen in de voor te komen, dat

als

meer

er weinig tembesoe-hout rol speelt; wij

zagen

woningen het meranti-hout gebezigd. Behalve ge-

hier meestal voor de planken der

genaamd, met

te

zoowel door Maleiers

bouwmateriaal voor huizen een groote

noemde boomsoorten merkten

onzen

de mijnen verlaten en wordt nog alleen goud

zijn

Boven Loeboe Maas bleek

rivier.

,

om

een heuvel

over

daarna

werd vroeger veel goud gegraven

plek

deze

bamboe kapal en

van

nog den paning-paning-boom op

wij

,

hier

kalam paning

eikelvormige vruchten, benevens kasei-boomen langs de rivier-

zijn

oevers.

Het

terrein

buitensporig geaccidenteerd

is

;

we

in het eene oogenblik bevinden

ons op den top van een hoogen heuvel, in het andere bijna aan den waterkant, op

een gedeelte van den weg dat twaalf lag

over

Soeugei

de

om

moesten oversteken oever gelegen

Oeloe

Ook

is.

Rawas en

de

hier

ontbrak;

daarentegen

Kida.

Bij

zijn

de

huizen

Weder andere woningen een materiaal

zijn

bamboe,

die

blijft,

terwijl

onze intrede in deze plaats te

Of

een

alles bij elkander!

bamboe alles

niet langer

behalve schit-

overnachten; onze bagage

den Rio. Deze Rio heeft twee vrouwen, een jonge en een oude,

is.

Maar de

enkele

een gedeeltelijk open wachthuisje, gerdoe, vóór de woning van

tiglijk in hetzelfde huis

volwassen

en eieren.

ofschoon

met sirappen gedekt, ruitvormige plankjes van meranti-

terend deed zijn, was de oorzaak dat wij besloten hier in

rijst

goed gebouwd,

dat ongeveer vier jaar goed

dan twee jaar duurt. De regen,

werd opgeslagen

de Dipati van

den laatstgenoemden werden wij

staalkaart van dakbedekking vertoonen: pannen, serdang,

hout,

—

weder autoriteiten aan de grenzen

van Poelau

ingekwartierd, en ook hier weder was de plat du jour kip, balai

we met een prauw

rivier die

de doesoen Poelau Kida te komen, die op den rechter-

in

Rio

moet overstroomd worden. Te kwart

iederen bandjir

bij

Temiang voor ons, een

die beide eendrach-

wonen; de oudere schonk hem een dochter,

er gedanst zou

die reeds

bijna

worden? Wij sloegen het aanbod af en verdiepten

ons in ernstiger bezigheden, in het rentjoeng-schrift dat een paar inlanders kenden, die

van deze kennis ten onzen behoeve proeven aflegden.

Nog of wij

een zonderling verzoek hebben wij hier

hun vergunden de kopiah

te verwisselen

te

vermelden, dat van de hoofden

voor den gewonen hoofddoek.

Nu

is

,,

— de

geschikt

haar

afgesneden dit

gedragen of tegengehouden

om

vast te staan, borstelig, kort

te

gelukkig hebben de meeste inlanders een puntig achterhoofd

;

,

en

behoedt de kopiah voor den val, waarmede tegelijk het prestige van den drager

—

De kopiah

zou.

vallen is

om

worden door

een lastig hoofddeksel, veel te klein

ontegenzeggelijk

kopiah

en alleen

—

81

een fez van mandewerk

het

is

—

;

geen hoed, geen muts, geen pet, geen doek, het

dat mandje geeft deftigheid aan het inlandsche hoofd

evenals de hooge cilinderhoed deftigheid geeft aan den Europeaan.

Wij

den vorigen tevens, betaalden des morgens een

nacht voor

dien

sliepen

kleinigheid voor het genoten voedsel, en

Kida

Poelau

doesoen

meer dan manshoogte

water

worden

waren reeds

zoo laag dat

ligt laag,

in

het

dorp

staat.

De

echter lang gestorven zijn, zou

men kunnen

in een streek zoo schaars bevolkt als deze,

water meters hoog

nu bezig een langgar

J

)

staat.

En

bouwen

te

om

wonen

te

daar deze

;

vragen, wat de tegenwoordige bewoners

aan een plaats bindt waar ieder oogen-

toch er moet

iets zijn

dat hen bindt

want men was

,

omdat de oude door een bandjir was verwoest.

,

Voorbij eenige sawahs, waaronder enkele fraaie, voorbij gezonde koffieboomen

de

van

helling

waarin

soort

een

dikwijls

hunne nesten maken, komen

bijen ,

klapperwater gedronken,

en

stekeu

voor de

om

,

te bereiken.

twee zaken die in

Batang Ajer Koetoe,

breede

daarop door de rimboe den weg

Rawas één

die

apen.

grijze

eenigen

De

overlast

te vervolgen.

te

doen

en

blijven

rustig

zijn.

in een

wij

Voor

laatsten weten waarschijnlijk dat wij het te

aan

klajjper-

Hier wordt een kwartier

't

weder het geroep van den siamang en den oengko, en zien

hier

langs

aan een bergje op

wij

met pisang-aanplant en een enkelen jeugdigen

boom, om kort daarop Talang Moeara Koetoe

uur staan wij

,

heuvel met bosch begroeid, voorbij een benakat-boom 2 ), eene

welks top drie hutten staan

gerust

De

wordt en het

moet natuurlijk gezocht

fout

de menschen die het eerst deze plek uitkozen

bij

blik het

zeven uren op marsch.

te

dikwijls overstroomd

zij

eerst

wij

Een

half

prauw overhooren we

weder eenige

warm hebben om hen

zitten;

de

hitte

maakt onze

wandeling tot een vermoeienden tocht en er wordt dan ook weinig of niet gesproken.

Wij

zijn

nu genaderd aan de Batang Talang

lang auer, dat niet meer bestaat. Het pad

is

auer, aldus geheeten naar Ta-

hier ter breedte

van een paar voet in

de rots uitgekapt en door sterke bamboestaken begaanbaar gemaakt. Daar

weder aan den oever van de Rawas,

wederom ontmoeten we geheele

trein

met een

tal

vlot

van

die wij

zijrivieren

,

die ons allen

min of meer ophouden daar de

moet overgezet worden. Dadelijk uadat

de Soengei Koewis gepasseerd

zijn,

komen we

even voorbij Talang Moeara Koetoe verlieten;

bevinden

we ons

in de doesoen

,

wij op die wijze

Moeara Koewis,

vlaggetje aan den ingang verkondigde ons dat

waar wel twintig huizen staan.

Een

we welkom waren, hetgeen nog

duidelijker bleek uit een klein tafeltje, dat niet twee

')

Zie Volksbeschrijving blz. 58. I.

2.

:

)

Covellia Albipila Miq.

H

— stoelen

namen we den wandelstaf weder op en moesten tegen

korte rust

om

Ajer Menkoelem oversteken

den rechter Rawas-oever

Dipati's,

trek

te

toestand

en

met de Nederlandsche

driekleur,

afgescheiden door, wel

niet

die

is

Men

verzocht ons onzen in-

twee slaapkamertjes waren er

waar, niet zeer zindelijke katoenen gordijnen, de vloer was

ook niet

wipten en

maken van

manden en de

En

met keurig

Palembang afkomstig waren. Vermelden

uit

met pisang

die ons

van de

koeli's

tafel toelachten,

wij

nog

om daarna gewag

gebouwd was, waar onze pakken en

het keukentje dat aan het huis

De dag, voor bezigheden

tafel

benevens twee Palembangsche wipstoelen en twee andere stpelen

eerst de fruitschaaltjes te

van lange

in top

met rotan- en pandan-matten belegd, en daarop stond een ronde groen tafelkleed,

op

is x ).

door de bewoners verlaten was, doch in een

die

goedkeuring wegdroeg:

onze

alleszins

die

die

,

woning,

deze

in

komen,

aan de samenvloeiing van Rawas en Menkoelem gelegen

,

ons hetzelfde veelgeliefde dundoek.

begroette

uur de Batang

te

van daar, vóór de woning van den Pemarab, den zoon des

niet ver

nemen

elf

Moeara Menkoelem

in de doesoen

Reeds de aanlegplaats prijkte bamboe's,

—

schaduw van eenige klapperboomen op onze komst wachtte. Na een

de

in

82

geborgen werden.

zoover

nog

hij

van huiselijken aard

als

niet verstreken was,

werd besteed aan

al

zulke

de aankomst op een plaats noodzakelijk maakt.

reeds terwijl wij ons daaraan wijdden, brachten de dorpsgrooten ons een bezoek,

en stond de dorpsjeugd ons met wantrouwende blikken aan

Des middags, na een bad

in de drijvende

badkamer,

te

gapen.

die zeer

goed was, maakten

met een groot gevolg achter ons, een wandeling door de doesoen, en des avonds,

wij,

toen de tafel afgeloopen was, gingen

den

Dipati,

dat

met het

onze

we

ons een uurtje vermaken in het huis van

een

door

overdekten

gang verbonden

was.

De

gadis zouden dansen; bijzonder eigenaardig was het, dat de zes danseressen die wij

zagen optreden, allen dochters waren van den Dipati, wiens huis dus zonder overdrijving

mede

een

viel te

tempel

kon genoemd worden aan Terpsichore gewijd. En dat

gekscheren, beduidde de trotsche vader ons zeer verstaanbaar, door

tellen dat hij meisjes uit

Boekit Boelan had laten komen

zen en 10 rijksdaalders

voor

aantal lessen te vragen en

Het dansen

te ver-

zijne dochters te onderwij-

dat onderricht betaald had. Wij verzuimden naar het

kunnen dus

verschilde

om

er niet

niet zeggen hoeveel in

weder eenigszins van hetgeen

Loeboe Maas gezien hadden, en

is,

volgens het hoofd, in

Rawas een

wij in

Rawas

dansles kost.

Soeroelangoen en

niet inheemsen, zoo-

als in

Djambi, Limoen, Batang Asei en Tembesi. Die streken leveren ook de toekan

rebab

of violisten

welke

de figuren met hun spel begeleiden, en ook de hier aan-

wezige was uit Batang Asei afkomstig.

Het huis waarin

')

wij

woonden, heeft een stoep van bamboe en

u Zie Photographie-albuni, n

.

114.

drie pètak's,

— alle

de

achter

terwijl

pètak

derde

huizen gebouwd, en

slaapplaatsen

bouwd en

ligt

medalani's

l

voor de ouders.

op dezelfde hoogte

met allerhande

zusjes dragen.

dit

model

zijn

de laatste pètak, waar de

bij

De keuken

als

de vloer

,

is

gewoonlijk tegen het huis aange-

maar het huiswerk geschiedt meestentijds

buitenshuis op de stoep waar ook het rijstblok staat; het

tien jaar is,

wordt deze be-

koken, waterhalen en jongere broertjes en

huiselijke bezigheden:

De moeder

aanvankelijk de moeder

is

maar zoodra de dochter ongeveer

die dezen arbeid verricht, last

Naar

zich bevinden.

)

welgestelde lieden wordt

bij

door middel van een klamboe of katoenen gordijn een slaapver-

zijn,

afgeschoten

trekje

de

—

83

meer uitsluitend aan het vlechten van matten

wijdt zich dan

en korven en aan het naaiwerk, hoewel het moet gezegd worden dat in de kunst

van naaien man en vrouw

vrouwen

zoowel

arbeiden

even hoog staan. Ook op de ladangs en sawahs

beide

mannen, ofschoon

als

werk wordt aangewezen. Komen

lichtere

dan nemen

sawah

(pètak)

het werk aan en bedingen b.v.

meestal

zij

maken

te

rijksdaalders

1

aan de laatsten alleen het

daarbij

er Korintjiërs

om

op het veld

om

voor het 'leggen van een grooten pematang

,

Het aantal

of sawah-dijk 4 rijksdaalders en zoo voort naar evenredigheid. dat

en

hier

nemen hunne

ook

Beneden-Rawas komt werken, moet

in

verdiensten

arbeiden,

te

van rimboe een piring

niet

Korintjiërs

gering zijn; velen

mede naar hun land, anderen besteden haar aan inkoopen

van verschillende soorten van kain.

Van

de artikelen

die

zoowel

wij

in-

als

opmerkten,

buitenshuis

mogen we

de lange prauwstaken niet onvermeld laten, sommigen met ijzeren punt of punten

om

visch te harpoenen, en

uit

Djambi ingevoerd en voor twintig of dertig gulden verkocht worden. Aardewerk, drinkgereedschap ontbreekt hier ook niet, glaswerk daarentegen troffen

en

eet-

evenmin de oude, korte, gladloops percussie-geweren,

niet aan.

De

den bovenbouw van het huis steunen,

stijlen die

hoog omgeven door een netwerk van rotan,

in welks

wapens worden overeind gezet en aldus bewaard.

wanden worden

als

kleederrekken gebruikt

,

die

we

zijn

bijna een meter

mazen lansen,

sekins en andere

Dunne bamboe-latten

terwijl in enkele huizen witte

langs de

en gekleurde

katoenen langits tegen den muur prijken.

Wat

kleeding en uiterlijken tooi aangaat

sarong of witte over de zelden

borst,

kain en,

pandjang;

tenzij

bij

van de vrouwen bestaat

het dansen, geen badjoes, die over

en slechts door oudere vrouwen gedragen worden

de blauw katoeuen badjoe koeroeng met iedere

— die

mouw. Het hoofdhaar wordt

en bloemen versierd, of

men

in

;

't

algemeen zeer

de gebruikelijke soort

is

nauwe mouwen en zeven knoopjes onder aan een lus, sanggoel, opgenomen en met groen

steekt er een pluim in van reepjes uit de witte papier-

achtige schil die de binnenzijde van de boeloeh auer bekleedt.

')

uit een

de meisjes dragen daarenboven nog een slendang

Zie Volksbeschiïjving, blz. 163.

Ook

de jongens dragen

tusschen de plooien van den hoofddoek. Een

pluim

een

zulk

eveneens in het haar

behoort

Rawassche schoone

eener

kam van

buffelhoorn

Haar armen

tehuis.

door ringen en banden omgeven, terwijl de kinderen zoowel op den rug

metalen

een

borst

als

zijn

op de

hebben hangen, ter grootte van een rijksdaalder, die met

plaat

het bellenkoord, dat vau de lenden tot onder het ver vooruitstekende buikje afdaalt, of

met het

zilveren vijgeblaadje der meisjes,

naaktloopers der

maar het

belletjes;

De

't

Ook

gebleken

niet

een

dat

is.

Wanneer de

men voortdurend

hoort

kleine

het rinkelen

moeder haar kind aan het

de teelt van suikerriet moet hier goede resultaten opleveren;

heeft op de ladangs plaats en de siroop wordt in verglaasde,

riet

naar huis

tempajans

bruin steenen

zijn,

was overal afgeloopen en de arbeid voor den nieuwen aanplant

rijstoogst

niet begonnen.

het koken van

ons

is

hun eenige kleeding

kan herkennen.

geluid zijner bellen

nog

dorp aan het spelen

het

in

gebracht.

Toen

wij

den eersten Mei met den

Dipati een wandeling maakten naar een heuveltje, even buiten de doesoen gelegen,

genoten

een prachtig uitzicht op het Barisan-gebergte. Minder schoon was het

wij

op de karbouwenkralen die hier waren opgeslagen en

gezicht

kudden graasden; ook op den weg hierheen hadden

eenige

in

wier nabijheid

van

wij eenige troepen

deze dieren ontmoet, doch niet zooveel als in de zuidelijke Padangsche Bovenlanden.

De

bezat

Dipati

volwassen

90 gulden kost,

tot

De

geslacht behoort.

van dien „breedgeschoften buffel,"

stuks

zestig

van 75

is

men

koeien die

hetzij

hij

hier ontmoet, zijn uit

die

zwakke of

tot het

wanneer

hij

tot het sterke

Djambi ingevoerd, en de

Dipati hield zelfs schapen uit Benkoelen, en natuurlijk veel kippen en ook eenden,

van eene soort

men

die

ia Indië Manilla-eenden

Gedurende de dagen volking

hoogte

kennis te

want

aan taaistudie;

veel

van

zijn

te

ieder

die

geacht kon worden eeuigszins op de

en uitspraak der woorden, werd uitgenoodigd

schrijfwijze

komen neerleggen

noemt.

op deze gastvrije plaats doorbrachten, deed de be-

die wij

in het huis

seling in deze uren aan studie gewijd, schonk ons de dorpsjeugd, die, eerst

schuw omdat

om

scholen,

later

hokten

steken

zijn

het

nog voor een ander

doel bijeen

aan deze

nog meer dan dat

en op de

moedigde

—

er

de stoep samen

plaats;

kerels.

Maar

want er werden

werden kralen uitgedeeld op den koop toe!

wonder dat spoedig de stekenfabriek haar werk

de scheepswerf? Jongens en

wezens

bij

van de voedering der vreemde, witte

gemaakt van papier en schepen gevouwen met en zonder zitbanken en dat

alles gratis, ja

Was

getuigen te

zij

bang en

konden doen verstaan, allengs moediger en gemeenzamer

Tegen ons etensuur begonnen de jeugdige inboorlingen

werd. te

wij ons niet

zijne

van den Pemarab. Een aangename afwis-

stoep, zijn

zelfs

en

wanneer

meisjes er

niet bijten.

kon, evenmin

nog een vreesachtige beneden

makker hem aan door ons aan

dan nog

niet af

als

zaten ten slotte in grooten getale op de trap

te

raken,

om

te

bleef staan, dan

toonen dat deze

!

— Ook

—

van personen was ten

photograplieeren

het

vrouwen en meisjes toonden

85

om

zich evenzeer bereid

niet

slotte

moeilijk

meer;

nemen voor de won-

plaats te

derkast, als de mannelijke bevolking.

Vragen dochtertje

om

obat tegen

kwalen waren aan de orde van den dag; het

allerlei

den Dipati leed aan hevige koorts,

van

aan kiespijn, een onzer

zelf

hij

buren had rheumatiek in de gewrichten, en hoe meer het bekend werd dat wij dezen

en genen geneesmiddelen verstrekt hadden, hoe grooter het aantal patiënten werd, zoodat er ten slotte slechts weinigen waren die niet het een of ander kwaaltje hadden.

En

het bleef zelfs niet

bij

Op

de menschen alleen.

kwam men

een avond

onze hulp

inroepen voor het zieke paard van den Dipati! Gelukkig verkregen we althans eenige gunstige

in

resultaten,

waren

lieden

was onze belooning; want hoewel

en dat

die obat ontvingen en

er inderdaad enkele

met een „dank je" betaalden

,

zeiden de meesten

geheel niets

't

In den namiddag van den 4 tlen Mei wilde Veth de samenvloeiing van de beide

gaan opzoeken,

rivieren

om

namen op

daar de

te

teekenen van de boomen die

hij

gephotografeerd had. Het was een hoogst aangenaam uitstapje; hier en daar zagen wij, door het

wen

fijne

groen der bamboe heen, de suelstroomende rivier

,

waarlangs enkele prau-

afzakten met menschen die van hunne ladangs huiswaarts keerden.

zon verlichtte

het

landschap en

verhoogde

pracht,

zijn

De ondergaande

zooals alleen

zij

dat doen

wel was de bovenlucht sterk betrokken, maar des te schitterender waren de

kan;

gouden randen der laagste wolkenrij,

helderder

te

de hooge bergruggen van het

Barisan.

Onze jeugdige vriendjes van de steken en schuiten waren medegeloopen en rollen

in

door

te

heid

van

het gras en te springen over de greppels die de

karbouwen

plassen en te ploeteren in het water van de rivier.

deze

in grooten getale

vermaakten zichzelven en ons door allerhande capriolen, door

kleine

natuurkinderen

trof

ons

hier

De

lenigheid en vlug-

op nieuw;

zij

zwemmen

visschen, klauteren tegen den steilen oever op, loopen zonder moeite over een

bamboe; maar geen moeder haar jongske van

zal het

een paar meters

dan ook noodig vinden hoogte

weet dat de jongen een eind verder weer op

men dan ook

hoort lijke

behooren,

zijn

wanneer ze boos

Den te water.

afzien.

zijn

uiterst

echter

er

't

wanneer

te gillen,

de snelstroomende rivier springt:

droge zal krabbelen.

Gewoonten

deze jeugd

om

die in onze

niet

oogen

als

dunne

zij

Van ongelukken tot de

vreemd; zoo spuwen

onhebbe-

zij

elkander

en wraak willen nemen.

6den Mei zouden

Maar

zelden.

aan

in

te

maken,

zich

we

was bandjir

te voet

in

naar Napal Litjin vertrekken en onze bagage

de rivier en van de prauwen moesten

Er waren dus op dien morgen

elf

dragen moesten worden, maar aangezien er artikelen zooals de plank die voor tafelblad diende,

we daarom

vrachten die door doesoen-bewoners gebij

waren

lastig

om

te

dragen,

de drievoeten en de staken voor de pho-

— tographie-tent

,

moesten

er

man

twaalf

—

86

hield

om

paal

van Moeara Menkoelem verwijderd

in de richting

van Napal

ligt,

ons

vroeger,

uitgeleide deed.

Nu,

er, zoodat, toen alles

Het pad

bamboe

op marsen

gaan. Het paard van

te

ons met een gerust hart vergezellen ,

maar we misten de maagdenrei

hadden ons reeds

wij

—

beleefdheid,

in erger

dingen geschikt en aanvaardden

zonder zon tevens, maar met een bewolkte

den aanvang van de wandeling minder

die althans

woonlijk.

liggende

waren

de doesoens nabij des Controleurs standplaats, zoo vriendelijk

in

den tocht zonder deze lucht,

hij

bekenden zeiden ons vaarwel

goede

enkele

;

die

die

ongeveer zeven en een halven Sumatra-

Litjin, dat

den Dipati was in zooverre hersteld, dat

kon

En

zijn.

de schulden betaald en het ontbijt verorberd was, niets ons meer tegen-

ingepakt,

twee meters breed

is

,

warm

deed

ingesloten, en goed onderhouden

—

te

goed

en glad

maakt.

Dit

onaangenaam, vooral wanneer,

zeer

is

pad daarenboven over een aantal heuvels kanten hebben, dat er treden

maar daarom nog lang toekomstige

hutten

die

ladangs alleen

men

woond worden, en menschen vormen. Elders wordt

overal,

hier

gereedmaken

het

bij

voert,

zooals hier, het

van welke sommige zulke

steile

maken. Gewezen ladangs, ladangs en

die bezig zijn

ontwaart men kleine

en telkenreize

van den grond en

later bij

den oogst be-

biloekar-gronden in rijstvelden te her-

gemalen of sap gekookt in

riet

regen mod-

bij

gemaakt om het op- en af klimmen mogelijk,

zijn

niet gemakkelijk te

vindt

dan ge-

want het gras

zelfs;

wordt zorgvuldig weggeschoffeld of uitgetrokken, hetgeen den weg derig

zijn

evenals elders aan weerszijden door een

ijzeren

pannen van een meter

middellijn, of gewerkt aan de reservoirs die het water van een beekje verzamelen en

uitdeelen aan de velden die daaraan behoefte hebben, zoodat er telkens wat te zien

en met den Dipati telkens wat

bepraten was. Hemzelven behoorden de grootste

te

ladangs toe en zijn familie zorgde voor de bewerking daarvan.

Reeds talrijkheid

huizen

te

waren,

uren waren we

elf

te

Napal

Litjin, een dorp dat

langzamerhand in

bevolking toeneemt; terwijl er 15 jaar geleden niet meer dan acht

van

men

telt

er

nu reeds

dertig.

Dezelfde opmerking geldt

voor de geheele streek, hoe schaars bevolkt die ook nog

zijn

min

moge. Zoo

of

meer

kwamen

er

15 jaar geleden in het ressort van den Pasirah van Moeara Menkoelem slechts negen en

tachtig

gehuwde mannen voor,

we doorbrachten

een

in

ingeruimd door de

beide

280

terwijl dit getal sedert tot

Onderweg had een hevige regenbui ons een ladang-hutje

,

bewoonsters,

half uur

aangegroeid.

is

opgehouden

,

welken

tijd

waar ons zeer bereidwillig een plaats werd twee geiten, die hier een zeer rustig leven

leidden.

Te Napal als

verblijf

en

ligt

zijn,

Litjin

werd het nog

niet geheel voltooide huis

aangewezen; het heeft één pètak minder dan dat

hooger

uit

van den Pasirah ons te

Moeara Menkoelem

den grond. Wij wonen in een straat die tien meters breed

mag

en hebben overburen die reeds dadelijk hun geheele familie in huis hebben ge-

,

— haald,

om

hebben

zij

—

87

aankomst der vreemde menscnen goed

de

kunnen

te

zien, ja wellicht

Ouden en

voor deze gelegenheid zitplaatsen voor aan de straat verhuurd.

om

jongen verdringen elkander

van bamboe vóór ons huis

van het schouwspel te missen, en op de bank

niets

bende jongens zich genesteld,

een

heeft

in lang

die

zulk een feestdag niet beleefd schijnen te hebben.

De doesoen de

Ra was,

op den rechteroever van de Koeloes, een rechter

ligt

even boven het dorp een eiland vormt; de

die

want de eene arm

zeggen de inlanders, echter

later,

temperatuur er

onderzoek

een

bij

niet

De

bestaat.

is

ligging van Napal Litjin

Maar bovenal

pitoresk

Niet

groeide kalkrotsen

Napal aan;

bij

,

zeer schoon; die

verschil in

men

geniet

haren linker-

het punt der vereeniging van de Koeloes

is

daartoe

de

die in

twee

dit

landschap worden

schier geheel

die zich vlak tegenover het dorp verheffen

1

).

met hout be-

De huizen van

goed gebouwd, doch bieden overigens niets opmerkenswaardigs

Litjin zijn vrij

de

minst dragen

het

is

Rawas met de bergen

met de Rawas, zeker een der schoonste gezichtspunten aangetroffen.

van

bebiso,

koud, de andere warm. Het bleek ons

van deze wateren, dat het vermeende

een heerlijk uitzicht op het dal van de

oever begrenzen.

zijrivier

daar

rivier is

rijstblokken

die

op

de

bamboe-stoep schijnen

te

staan,

rusten

op twee

palen die in den grond zijn gestoken.

Op nieuw zagen

wij,

meerendeel der kinderen

van haar kroost,

luimen

bij

gelegenheid van ons verblijf in deze plaats, hoe het

wordt door het toegeven der moeders aan de

bedorven

—

een kwaad dat evenzeer op Sumatra's Westkust voor-

komt. Het exemplaartje dat hier over hare moeder den baas speelde, was een meisje

van nog geen moest en zou

vijf

zij

jaar

oud.

vervolgens de trap weer af, gillen

dat

,

voldaan

ophield

had.

En

—

zij

en

om mee al die

zij

de trap

te spelen

,

af,

toen de trap op, daarna

toen wilde ze gedragen worden

wenschen werden geuit onder een vervaarlijk

de moeder aan

zoodra

't

verlangen harer veelbelovende dochter

voldeed aan al die wenschen met een lankmoedigheid die be-

wondering moest afdwingen te

Eerst wilde

een laboe hebben

!

Eindelijk verlangde het wezentje naar de rivier gebracht

worden en schreeuwde zoo geweldig, dat de moeder het opnam en liefkozend

naar den oever bracht. Welke gevolgen moet zulk een opvoedings-methode hebben! Begeerig iedere gelegenheid aan

te grijpen,

om, zoo mogelijk eenig

deel

van de

onafhankelijke gewesten te betreden en in oogenschouw te nemen, bespraken wij hier

met Hadji

Dipati

van Lesoeng batoe het plan

vandaar naar Sekeladi, in

het landschap

door alleen

')

te

dat

buiten

de

Batang Asei gelegen

grenzen is,

om

naar Kota Tandjoeng te gaan,

van het Nederlandsch grondgebied

vervolgens naar Doerian Boengin en zoo

dringen tot in Soengei Tenang. Vele zwarigheden opperde

dat

hij

dit

hij niet;

hij

zeide

plan met den Dipati van Napal Litjin zou bespreken, hetgeen ons

Zie Photographie-albuni, n». -110 en 117.

hoop gaf op een gunstig advies, omdat de hoofden gewoonlijk een berg, neen een bergketen, van bezwaren opperen, zoodra er sprake

is

van een voet

op onaf-

te zetten

hankelijk terrein. Terwijl dipati's, mindere hoofden en oudsten aan het beraadslagen

om nog

waren, doorwandelden wij de doesoen

vergelijken. Onderwijl zagen

om

snijden

het een en ander op taalkundig gebied

brengen en het hier gebruikelijke alphabet met het vroeger opgeschrevene

bijeen te

er

we kinderen met klakkebussen

proppen van den kladi-stengel mede weg

bamboe

te schieten. Grootere

jongens

zij

vermaakten zich met het balspel, hetzelfde inain ragö dat

in de

landen in zwang

werpen met de

kleinere zagen wij zich oefenen in het

is;

waartoe

werpnet,

een

zij

klein

te

uit

spelen, die

Padangsche Bovendjèlo, het

exemplaar bezigden, dat geen looden ringen had.

Leert de jeugd zoo doende vroeg zorgen voor den kost, ook aan de zielespijs wordt

gedacht, wanneer

men

althans het mengadji of lezen uit den Koran tot die soort van

voedingsmiddelen rekenen mag. Het eentonig gedreun lectuur van het heilige boek des Profeten te als

het soezerige gebrom dat de

,

weeg brengt, drong zoowel

's

morgens

avonds tot in onze woning door. Er waren hier enkele schriftgeleerden, dood-

's

goede menschen, ondanks dien beruchten naam,

die,

om

den Koran

te leeren verstaan,

twaalf of veertien jaren in de Padangsche Bovenlanden hadden doorgebracht, en die

thans hunne daar ginds verzamelde kennis

poogden

maar

wij,

de hersenen hunner doesoen-genooten

in

Dat een arabische koran geen

uit te storten.

veertien jaren

studie!

dat

zie

dezer weetgierige Rawassers. Intusschen waren

deeren tolken, daar

zij

bij

Des morgens wasschen de inlanders

baden

in

zij

de

voor het vlugge begrip

onze taaistudie zeer

te

waar-

het Menangkabo-Maleisch gemakkelijk en vlug spraken.

zij

zich het gelaat en

10 of 11 uren, dikwijls ook op het middaguur, en

en

after dinner-lectuur is, wisten

pleitte toch niet

De jeugdige

rivier.

worden door de moeder

in

later,

handen en voeten; tegen tusschen vier en halfzes,

individuen zuigen ongeveer tot

doeken gedragen

,

hetzij

op den rug

,

hun derde

jaar

op de borst of

tegen een van de zijden. Maar wanneer er vóór dat derde jaar weder een inlandertje ter

wereld

is

gekomen, dan gaat het recht van gezoogd

Een moeder

die

eens

gebeurt

dat

vrouwen

het

anders kind zoogt,

is

in

te

worden daarop

Rawas geen zeldzaamheid;

over.

dikwijls

die zich ten arbeid naar de ladang begeven, haar wicht

inmiddels laten voeden door een buurvrouw of een bekende die in de doesoen achterblijft.

dan

is,

Heeft dit meermalen volgens

de

leer

van de zoogster verboden zoogzuster.

tusschen

')

Maar

een

in

man en

Verbastering van

plaats

met

dezelfde

vrouw en denzelfden zuigeling,

van den Islam, het huwelijk tusscben dezen en een kind ;

beide kinderen heeten dan

nog andere gevallen

is

soeson 1 ),

zoogbroeder en

het huwelijk eveneens verboden, b.v.

de zuster zijner vrouw, tenzij deze gestorven

is;

sasoesoean. Dat zoogverwantschap volgens de

leer

een beletsel voor het huwelijk uitmaakt,

is

bekend.

tusschen

oom

van den Islam P. J. V.

en nicht, tante en neef, schoonzoon en schoonmoeder, schoonvader en schoondochter. Eindelijk zagen wij de Dipati's, de mindere hoofden en oudsten en den dorps-

van de plaats hunner beraadslagingen terugkeeren. Het resultaat

of Ketib

priester

om

daarvan was voor ons hoogst ongunstig; want allen verzochten met aandrang het plan tot overschrijding van de grenzen te laten varen.

men, willen wel uit

ééne

hand

wenschen geen blanken

zij

werd

maar ofschoon de zaak aan

;

te zien in

hun ge-

was het bestuur

heeft haar eigen hoofden en oudsten ....

doesoen

iedere

:

voortgeredeneerd loos

komen, maar

hier

vrees voor oorlog en voor inlijving. Daarenboven

bied,

Die menschen, zoo zeide

niet in

zoo werd er

kanten werd bekeken minder hope-

alle

,

er niet door. Alleen gelukte het ons de autoriteiten over te halen tot het

zij

zenden van een afgevaardigde naar Sekeladi, die vergunning zou vragen voor ons be-

Weer verdween de

zoek.

wie

beraadslagen

stoet der grooten zooals hij

zou gezonden worden

er

—

,

gekomen was, thans om

deze hoofden onze bestuurs-colleges zeer nabij! Eindelijk vernamen

hooge vergadering besloten was

tot het

te

we

gaan

komen

waarlijk in omslachtigheid

dat er in de

zenden van den Ketib en den Rio, die

te

zanien drie volgelingen met zich zouden voeren, een keus die ook ons zeer geschikt

voorkwam.

Dit

vijftal

kreeg

morgen vroeg vertrekken zij

vijftien

gulden reisgeld van ons en zou den volgenden

wanneer de waterstand in de

hadden vele bergstroompjes over

verkozen boven in

,

te

zenden van een

het

brieven verraden iets

brief;

omgeving, en wij verlangden zoo

deze

rivier zulks toeliet

,

die

orang dagang

l )

genoegen of vermeerdering hunner kennis reizen? Veeleer zouden voegen: „die aan zulk een

man

gelooft, is

van

officieels,

waarop het bestuur

wijze

zijn

meti kajö,

getiteld en Si

die

Lebé

draagt den heet.

naam

De Meti

Si Isan;

althans

—

toch

en voor hun

zij

elkander toe-

verstand beroofd!"

van Sekeladi

in het gebied

want

zijn

Ons werd intusschen door de mededeelingen der hoofden een de

En

mogelijk te blijven.

officieus

zouden de Sekeladiërs gelooven aan heeren

;

Algemeen werd zulk een gezantschap

trekken.

is

blik

ingericht.

gegund

in

Het hoofd

is

nevens hem regeert er een penghoeloe

staat onder den

Rio batin

van Doerian Boe-

ngin, Simah genaamd, en heeft twee doebalangs onder zich, die te vergelijken zijn

met de penggawa's of kampong-hoofden ngin behooren

beide

tot

Batang Asei,

te

Napal

Litjin.

Sekeladi en Doerian Boe-

over welk landschap als geheel de Datoek

nan bertiga het bestuur voeren.

Nadat onze zendelingen den vorigen dag vertrokken waren, kregen 9den Mei

een

bezoek

van Doerian Boengin, welke Hij

is

den

laatste in het

dorp een paar karbouwen had verkocht.

de zoon van een Korintjiër die te Doerian Boengin huwde, en scheen weinig

om

genegen

')

wij

van den Dipati met eenige doesoen-bewoners en den Ketib

D. I.

i.

2.

zich

over het land zijner herkomst uit te laten.

Wanneer de hoofden

vreemdelingen, reizigers. \-l

— het toestaan, zoo sprak

hij

—

90

Het Maleisch

ook ik er niet tegen.

om

hadden;

men kan

ja,

wordt gesproken;

telkens

zoo

wonen

al

steed

gaan, dan hel spral

hij

wij tot dusver ontinoe

de woorden dezelfde, dan

zijn

men meent een

zijn;

het timbre tocl

is

Wannee

geheel andere taal te hooren.

trouwens ook de lieden

kwamen, spraken

voorbij

te

het weinige dat

hij

alle dialecten die

hun eigen land even weinig spreken

in

het daar rustig hier

ook

afwijkend, dat

Korintjiërs

daarheen

zonder overdrijving zeggen, dat aan iedere rivier een ande

dialect

de

waarin

dialect

was weder verschillend van

hooren,

deed

maar

over ons nog in het geheel niet opgegeven,

van de toestemming der Regeering afhankelijk plan

als

moe

daarbuiten, dan

Soengei Tenang die dagelij k:

uit

ongevraagd en gaven wonderbaar korte ant

nooit

woorden. ver

Niet

van de doesoen liggen een paar goed onderhouden koffietuinen, wie

boomen nauwelijks is

drie

jaar

oud

De

zijn.

kopi dahoen, van het blad getrokken

drank niet in gebruik; uien drinkt het attrekse

hier, hoewel niet onbekend, als

van de gebrande en gestampte vruchten en thee van Palembang. aan

die koffietuinen

vernamen

wij

Tandjoeng was komen opzetten

Bij

dat er des nachts een olifant den

,

boven de doesoen Napal

tot even

een bezoel

weg

var Kot:

waar

Litjin,

hi

de rivier was overgegaan. Uit vrees van schade aan te richten had de goedige dikken al

de bamboe-brugjes vermeden en

weg gekozen door de beken. Meer

zijn

hebben nooit meer

niet te verhalen en wij

wist mei

van hem gehoord.

iets

Behalve op zoölogisch leverde ook op linguïstisch

of,

als

men

wil,

op

erotiscl

gebied die dag iets nieuws voor ons op. Wij veroverden namelijk eenige serambah'i of minnedichtjes

in

rentjoeng-schrift die, zooals aan het rentjoeng-schrift betaamt

op bamboe-latjes gegrift waren. Heeft

aan haar of

hem

dan wordt het

,

hij

of

zij

in een stukje

doux aan den bedoelden persoon verzonden. Of die

Amina gaarne

leen

ter

In

tijd

dit verzoek per

zij

den avond van den 10 den keerden de afgezanten

en het volgende geantwoord: „Wij moeten weigeren

dat

gebied

door

te

maar ook binnen ons gebied;

trekken

om

zich

wanneer wij de vergunning of den Taha, en de

opkomen,

Dus zich

ginds

last

houten

billet-

bezil

bamboe,

—

vooronderstelt. uit Sekeladi terug.

ons verzoek door hen was overgebracht, hadden de hoofden langen

alleen in onze doesoen,

dit

Oedin een fraaie kain

als Si

zou hebben, dan doet

een omslachtige manier, die veel vrijen

of iets aardigs te zeggei

iets liefs

bamboe gekrast en

om

tijd

Nadal

beraadslaagd

de heeren toe te laten,

ja wij

mogen hun

naar een andere plaats

te

niel

niet toestaan

begeven. Alleen

daartoe hebben gekregen van onzen Sultan

heeren met die vergunning van

des Sultan's residentie de Tembesi

zullen wij hen gaarne ontvangen." niet

naar Sekeladi!

Maar

nu weder onze Rawassche vernemen dat

gij

tot

aan de grenzen dan? Daartegen verzetten

autoriteiten;

want, zeiden

op weg gaat, of Sekeladi

zal

te

zij,

niet zoodra zal

men

wapen loopen om aan de

— grenzen tegenweer

mannen

bare

te bieden.

uit de doesoen

Mochten Napal

—

91

wij toch willen

voor onze veiligheid te zorgen. Niemand

zal

gaan, dan zouden

weer-

alle

met zwaard en lans vergezellen, om

Litjin ons

ontkennen dat onder zulke omstandig-

heden het reizen erg bezwaarlijk wordt.

Na te

dat

wij

beraad besloten wij de gezanten nogmaals naar het onwillige Sekeladi

rijp

zenden, de

met de boodschap dat hoofden

vriendelijk

de grensscheiding zouden eerbiedigen, maar

wij

verzochten ons aan de grens te

omdat we hen gaarne wilden spreken. Tevens schrijven

wat men hun antwoorden

de geheele

zou.

komen ontmoeten,

gelastten wij de zendelingen op te

Wij stelden er ons echter

niets

gang der onderhandeling had hoe langer hoe meer aan het

komen, dat de bevolking van Soengei Tenang en Batang Asei

van voor; doen

licht

alleen het gezag

van Sultan ïaha erkent en aan hem belasting opbrengt, hoewel deze niet vast bepaald schijnt te

Het antwoord van Pajoeng poetieh zou ons nu nog kunnen

zijn.

redden, maar was ook dit ongunstig, dan bleef er niet veel anders over dan met den

Resident van Palembang te overleggen, of er ook eenig middel kon bedacht worden,

om al

de bedoelde vergunning van Sultan Taha te verkrijgen. Mocht dit, zooals maar waarschijnlijk

te

geleide van

genoeg rekende

rijk

was,

onmogelijk

den Sultan van Djambi

om

van Sekeladi.

richting

hadden

Dat was adat,

zeide

morgens tegen kwart voor zeven uren,

dat

voert

biloekar-gronden wij

,

en tien volgelingen. Te

niemand wat er gebeuren kon,

wist

—

vandaar de groote sabel dien ieder

met kwastjes

bij

zich droeg.

op en af langs den rechteroever van de Rawas, door

met hoog opgaand kreupelhout

begroeid.

Beurtelings ontmoeten

onontgonnen gedeelten van de wildernis en ladangs in verschillende graden van

ontwikkeling, afwisseling

besar

is

terwijl

geeft

aan

de

in

staan de van

een twintigtal. tegen

het

uitzicht

op de kalkrotsen aan de overzijde van de

het groene landschap.

Op

ge-

stevigen pagger ingesloten; aan beide zijden van den breeden

ruw hout, bamboe

of boomschors

gebouwde woningen,

te

zamen

Allerwegen groeien klapperboomen, waarvan de jonge door hekken

de geiten zijn beschermd. Zoowel aan den in- als aan den uitgang staat een

eerepoort, en daarbuiten liggen uitgestrekte ladangs

wordt,

rivier

de hoogte van de Soengei Djamban

Rawas een nieuwe doesoen aangelegd, Köta Tandjoeng baroe

naamd en door een weg

heuvel

in

als-

van gekleurde lappen gestoken, en de revolver dien

ieder van de Dipati's in een katoenen zakje

De weg

gingen mede,

zulk een bende volks ons vergezellen zou.

niet te vertrouwen;

zich voerde, in een sarong

drie koeli's

een paar penggawa's niet

men, en daarenboven

want de Djambiërs waren met

wij, des

rio's,

verzocht,

wij

vragen, indien deze zich machtig en invloed-

De mandoer, Djemain en

ook de beide Dipati's, twee vergeefs

dan zou alleen nog overblijven een

blijken,

ons te beschermen.

Den 12 den Mei vertrokken de

te

terwijl

men

bezig

is

ook

een

waar

tabaks-ladang in

rijst

en suikerriet geteeld

orde

te

brengen;

reeds

— duiden stokken, op ongeveer een

—

92

meter afstand

aan waar de plantjes moeten gezet worden.

Is

den grond gestoken, de plaats

in

men

de doesoen voorbij

ook het aangelegde pad weder op en wordt de weg thans te

,

dan houdt

Hij

allerellendigst.

was het

meer, daar de aanhoudende regens van de laatste dagen den grond door-

weekt hadden, en

zelfs

op sommige plaatsen het bosch onder water stond.

In de verte wordt ons nu en dan het uitzicht gegund op den met woud bedekten

men

Boekit Litang; links wijst

ons den alleenstaanden heuvel Boekit Mandei Angin,

en zoo komen wij langzamerhand weder aan de Ra was, op de plaats waar aan den tegenovergestelden

omdat

oever

de oude doesoen Kèta Tandjoeng

er in de laatste jaren geen voorspoed heersehte;

en het gewas mislukte. De bevolking, voor zoover gelukkige

toen op het

leggen

de Moeara Soengei

bij

om

denkbeeld

ons

die

weg door

den

ilalang

en

gras,

geval

ieder

is

,

zijn er

op de oude plek eenige menschen

Wegens

de

totdat

Soengei Napar voor ons

In

lag.

alle

water ons tot boven het midden reikte maar ;

het doorwaden van zulke rivieren toch nog zuidelijker werk dan

doorploegen van de boschwegen die thans volgden. Tot aan de knieën staat de

het

modder ons

dikwijls

boom

wortel of een

geen hooge

steilten

weg door de te

kwam

beneden de doesoen aan wal en vervolgden

wij een eind

riviertjes bandjirde het hevig, zoodat het

in

was,

thans met een prauw naar de overzijde brachten.

kwamen

den snellen stroom

niet gestorven

Ter bewaking van de klapperboomen

besar.

en van de negen huizen die er nog stonden achtergebleven,

nog

verhuizen en een nieuwe doesoen aan te

te

Djamban

zij

werd verplaatst

Zij

ligt.

menschen en dieren stierven

grooter.

te te

riviertjes

stappen,

die

wij

niet het geluk

waarmede de weg geplaveid

bestormen,

maar

leidt, die zich

het

18 meters breed

aantal

raadzaam

om

hebben op een

Gelukkig

is,

viermaal

zijn er

malen dat deze zoogenaamde

in

tweemaal breeder dan eerstgenoemde,

ons op een stok over het water

des

is

haar bruine golven,

doch aangezien het water ons tot aan de borst begon

maal;

is.

door zeer hooge oevers onderscheiden,

De Soengei Napar ontving ons

Soengei Karoe,

wij

rondom het been, wanneer

te

de

vijf-

komen, oordeelden

te laten pikolen,

waarbij ten

minste alleen onze beenen door het nat sleepten.

Overigens

staat

uit

liggen

,

er

valt

melaboewai-boomen

*)

in

het

bosch

genoeg op

te

merken,

met stammen van anderhalven meter

b.

de prachtige

v.

middellijn.

De bodem

die

van hooger gelegen streken werden afgespoeld.

Weinige minuten voor één ure waren we aan de Soengei Meranti, op door een grooten

met roempoet

De grens van

')

be-

zandsteen en mergel, terwijl hier en daar enkele kwartsstukken verspreid

dit

punt

boom overbrugd. Aan den overkant vonden we een open

plek

paït begroeid en een

pondok van takken met poear-bladeren gedekt.

Sekeladi ligt nog ongeveer tien minuten verder, maar daar deze plaats

Alstonia grandifolia

Miq. Zie Lijst der Houtsoorten,

n°.

210,

'211.

—

—

93

onherbergzaam was dan het bosch

ruinder

wachtte

zelf,

men

ons

hier

af.

Daar

waren met den door ons gezonden Ketib en Penggawa twee gemachtigden der hoofden van Sekeladi: Djoeara betoewah, kamanakan en wakil van den Meti, en Djoeara poetieh

wakil van den Penghoeloe kajó

,

,

alsmede de orang toewó Pandeka Tjitang

en tien of twaalf kampong-genooten.

We

daar recht vreedzaam

zaten

rookten cigaretten

in

een kring

bij

elkander op

het gras en

gebrek aan een vredespijp. Het gesprek werd in het Menang-

bij

kabo-Maleisch gevoerd, dat deze lieden, die uit Menangkabo, meer bepaaldelijk van

Rembang,

Soengei

afkomstig

Soeliki,

laras

zeer goed verstonden.

zijn,

Maar

veel

nieuws leverde dat gesprek niet op. Wij verhaalden nogmaals wat wij onze gezanten

hadden doen boodschappen en

Kregen

overgebracht.

van het Djambische

Sultan

rijk

vertelden nogmaals wat dezen ons reeds hadden

zij

lastgeving die

,

,

van hun Radja, van Sultan ïaha, den

zooals

we

zeker wel wisten

met het Nederlaudsch Gouvernement

stond

voet

eene

zij

met een tanda

van dien Sultan

*)

,

kwamen

of

,

op geen goeden

wij de

Tembesi op

dan zouden we overal goed ontvangen en

,

in alles

geholpen worden.

Voor

o.

vernamen

overige

't

pelijke toestanden en

nog eenige bijzonderheden omtrent maatschap-

bleek dat de afstand van de Meranti tot Sekeladi ongeveer even groot

a.

trokken Asei

dat Sekeladi ligt aan een tak van de Takoei

;

rivier

is

De

en

riviertje

in de

Batang

laatstgenoemd landschap alleen over Doerian Boengin te

dat

terugtocht was vermoeiend; 2

)

maar door de zorgen van den Dipati lagen

Tegen

men ook

die zes

er

twee prauwen waarmede wij tot Napal Litjin afzakten;

gewerd ons nog een kleine versnapering

vruchten,

in

alweder inzamelt door den

den vorm van eenige toengau-

boom eenvoudig om

te

kappen.

uren waren wij tehuis, waar een heerlijk bord soep en een flink

rijstmaal ons terdege verkwikten;

sporig

welk

is.

Köta Taudjoeng lama

ook

,

gelegen; dat het landschap Batang Asei zich inschuift tusschen Limoen en

Soengei Tenang, bereiken

als

beneden het punt waar Doerian Boengin aan laatstgenoemde

ver

niet

valt,

is

Meranti en de plaats waar wij voor het eerst door de Soengei Napar

die tusschen de

te

wij

ook omtrent de ligging van doesoens en rivieren, waaruit ons

vroeg het ook

was,

niet

en daarna werd de rust gezocht onverdiend

die,

hoe buiten-

werd genoten. Alvorens den slaap

te

vatten, konden wij uit het dien dag onder vondene afleiden, dat het niet geheel juist is

te

spreken

bevolking

')

van

„den invloed

van Taha."

Sultan Taha

is

de eenige door de

erkende en geëerde Sultan van het Djambi-rijk, die voor het Gouverne-

Teeken

,

bewijs.

Het epitheton lama, d. i. het oude, onderscheidt het schier verlaten dorp van Kóta Tandjoeng ba roe, d. i. het nieuwe. :

)

,

— ment

uit zijn hoofdplaats gevlucht

aan de Hari gevestigd gezag oefent,

kelijk

is

—

94

maar thans

,

zijn

hoogerop

residentie eeD eind

Dat desniettemin Taha in deze streken

heeft.

niet veel wer-

behalve aan de gevolgen van zijne onttroning, alleen aan

is,

de gewone samenstelling der Maleisehe staten toe te schrijven.

Het was oorspronkelijk ons plan geweest van Napal te

gaan; maar

onmogelijk

dit bleek

Soengei Tenang hadden

moeten nemen, en,

niemand was

aan

toelaten,

willen

omdat

te zijn,

wij

had

al

bekend.

Wij moesten dus langs denzelfden weg dien

Poelau

Kida

Loeboe

Koemboeng

aan

die voor ons

,

Kida

naar Poelau

de

vandaar

ons

Roepit

ook in

gewest

dit

in die richting

gekomen waren, naar

vanwaar,

wendende,

trachten

ingewonnen

volgens

verlieten

we Napal

Litjin

om

in

de koeli's en de bagage genoegzaam plaats aanboden

,

varen.

te

wij

zuidwaarts

bereiken,

te

morgen van den 13 deu Mei

In den vroegen

prauwen

dan,

ons

Lebong moest voeren.

berichten, een pad naar

vier

en

terugkeeren

men

van een weg naar Lebong

iets

Lebong

Litjin uit naar

dan den weg derwaarts door

Het hooge water bespoedigde de

naams opleverde door de schoone

reis,

uitzichten die de tallooze bochten

die veel aange-

van de

rivier te

genieten gaven. Onder die riviergezichten verdient vooral vermelding de groote kalkrots

een kwartier beneden Napal Litjin in den stroom

die

schuimend

van

wisselen

bruisend

en

vaartuigen

worden

,

en

toen

wij

de

bij

stuwen.

zijn

ligt,

en waar de golven

Te Moeara Menkoelem moesten we maar ofschoon voor

varensgezellen;

oponthoud zou

slechts een kort

zou

voorbij

noodig geweest, begrepen wij dat het een lang de

landingsplaats

mindere hoofden en vele dorpelingen zagen

om

van den Dipati

dochters

,

eenige

ons af te wachten. Het was inder-

daad zeer beleefd, ons en ook de koeli's te onthalen op thee, pisang, ketan, en kippengoelei

vriendelijke gezichten

,

het hooren van zoo menige belangstellende vraag.

Intusschen hoe aangenaam ook tot

—

wij

moesten verder.

namen

den Rio.

Wat

dit

tochtje

zelf

betreft

vonden

met bamboe begroeid op

wij

oog,

in

die die

den

bruine

men

bast.

bladeren

verkrijgt

Voorts

en evenals

waar voormaals ladangs

Enkele kedjal-boomen vielen ons in

dragen en de zoo gezochte balam kedjal leveren, een

door

eenige

de oevers van den stroom, die

die plaatsen

waren, en overigens met zwaar bosch bedekt.

getah

,

ook thans daar ter plaatse onzen intrek in de woning van

wij

vele eilandjes vormt,

't

Van Moeara Menkoelem

aan Poelau Kida vergezelde ons de Pemarab de zoon des Dipati's

vroeger

rijst

was het wederzien van zoovele bekende en

en alleraangenaamst

,

ver-

verandering

die

den boom

om

peladjau-boomen

naam, en wier uitbottende bladeren

fraai

te

J

),

kappen en insnijdingen die de olie leveren

rood gekleurd

zijn

te

maken

van denzelfden

en met het rood der

kasei-boomen teekening brengen in de overschoone waterpartijen. Vervolgens djam-

')

Zie Lijst der Houtsoorten n°. 256.

!

—

95

—

boe-boonien, laag aan den waterkant en gebogen door de kracbt der bandjirs, maar

daarom

niet

minder welig groeiend; aró-, benakat-, en kepajang-boomen

bajé-palmen met hunne gedoomde stammen, en lakap-palmen stokken der lansen

terrad

dat,

worden;

vervaardigd

Ook voeren

struiken.

op

wij

alsmede

),

van welke de sterke

,

op vele van de eilandjes sakiel-

eindelijk

menigmalen een

tochtje

dit

2

een wa-

kintjir voorbij,

door den stroom bewogen, den molen ronddraait waarin het suikerriet

geperst wordt.

Toen want

wij

Poelau Kida aankwamen, heersekte daar een onrustige stemming;

te

was prang Korintji, oorlog met Korintji, en wel naar aanleiding van de

er

volgende

Een maand

oorzaak.

een rechtszaak gehad,

daar

of vier

had een Korintjiër

geleden

beweerde bestolen

hij

te

te

Poelau Kida

door gebrek aan bewijs

zijn;

kon aan deze klacht geen verder gevolg worden gegeven, en de aanklager, hierover begaf zich naar Boekit Boelan,

gebelgd,

nu was

geleden

zinnende op wraak.

Een paar nachten

teruggekomen met eenige anderen, had de prauwen

hij

die te

Poelau Kida thuis behoorden en in de rivier lagen, doen zinken, had randjoe's langs

den oever geplant en daarna van de overzijde een paar schoten gelost op het dorp, zonder echter eenige schade aan te richten. Uit vrees dat deze lieden zouden terugkeeren

werd

,

wacht gehouden

er nauwlettend de

Dat het in

gemakkelijk

moeilijk

korte

was

dan

tot

Boekit

rustige

bewoners

ook

der

nachts op

de

niet

maakt het den indringers

Boelan

bedrijven

te

en even

maal

eerste

dat

was; eenige jaren geleden had ongeveer hetzelfde

sprake

's

pradjoerits versterkt.

de doesoeu op deze wijze te verontrusten, valt dadelijk

is

afstand

komen, hun kwaad

te

Het

dwijnen.

De

niet

de

oog;

't

de prauwen werden

;

met een paar

het droge gehaald, de dorpswacht verdubbeld en

doesoens

zijn

steeds

er te

dupe

de

spoedig

weder

te

zeer ver-

van zulk een prang

Djangkat plaats gehad. van de kwaadwilligheid

van Djambiërs of Korintjiërs; dezen gaan met hunne karbouwen en koeien van dorp dorp,

tot

met lansen,

zijn

dan

ander misdrijf,

bederven

moet,

zij

sabels in

en pistolen gewapend, en begaan

een

minimum van

tijd

hunne veetransporten van de wegen

door

heeten

zijn

zij

aansprakelijk

te zijn,

maar

zij

't

een of

over de grenzen. Voor het

die de bevolking

daarbij blijft het ook.

onderhouden

Wederom

een

reden die het wenschelijk maakt, dat in Boven- Djambi spoedig een geregeld bestuur gevestigd worde

,

—

n'en déplaise a Mr. Taha

Onze tegenwoordigheid

te

Poelau

Kida herinnerde de bewoners weder aan

al

hunne kwalen, en spoedig bestormde men ons met aanvragen om obat tegen hoofdpijn,

')

ingewands wormen, rheumatiek,

Over de ar&-boomen,

zie

Lijst

koorts en andere lastige verschijnselen. Voor-

der Houtsoorten

n°.

naam van Covellia albipila Miq.

11

en

12.

Benakat

is

volgens

woudboom, ook door Teysmann in het Palembangsehe gebied waargenomen; Kepajang, elders Si Mauoeng genoemd, is Pangium cdu Ie Rnw.; zie Lijst der Houtsoorten n°. 319. Filet de

Maleische

,

een hoogen

,

—

—

96

namelijk lag de schuld aan den Hadji Dipati, die ons voor reizende medici aanzag,

en

vertrouwen in onze kunde mededeelde aan wie

zijn

Wij gingen den volgenden dag,

14 Mei,

buitengewone regens zoo hoog gestegen

nog

wij haar

als

hooren wilde.

't

vertrekken.

De

was door de

rivier

niet gezien hadden,

en

een vlot van den Hadji Dipati, waarop vier menschen en twee geiten naar Lesoeng

zouden

batoe

vervoerd

stroom.

Gelukkig

konden

vinden

de

dat

kon de

worden,

weg zuidwaarts ging,

zich

transportmiddelen

om

En

en

reeds

—

geen enkele,

komen, waarheen

,

die te

zamen

van de vrachten namelijk,

tien vrachten

—

woog

vijf

de Padangsche Bovenlanden gewoonlijk voor hier vindt

men

een pak of kist van achttien

„brat nian," heel zwaar. Al was onze

weg

ditmaal niet de rivier zelve,

een koeli-vracht wordt gerekend kilo

te

meer en meer van de Kawas verwijderende. Ons ge-

gewicht dat in

twintig kilo, het

onze eigen voeten

in

Tikoe

naar

volg bestond uit niet minder dan vier en twintig dragers

zouden vervoeren!

wegens den hevigen

niet afzakken

rivier

behoefden

de rivier niet

en

onze

ditmaal

wij

maar

;

toch was er geen gebrek aan beekjss en kleine rivieren, die het pad doorsneden en die

onze medgezellen allen

gespaard,

en

en

bijzondere,

naam kenden.

bij

gebrek daarvan bepalen

bij

rekenen daartoe:

de

Bijzondere ontmoetingen bleven ons

we ons

van de minder

tot de vermelding

paddestoelen

rooskleurige

een vingerhoed op een ouden boomstam groeiden en met

fijne

van

die ter grootte

witte haartjes bezet

waren; den Boekit Nilau, aldus genoemd naar een boom wiens bast gebruikt wordt

om manden napo

eenige

wij

en matten

opsprong

die

uit

te

vervaardigen

nazaten

insecten

;

de vele vechtbanen der argusfazanten

;

de

eeuwenoude

meer bewerkt worden; de dakoen

werkt worden. Dat

te

alles

op,

't

wiens

De

zij

gemeend hadden

tegen

twaalf uren

hier den Penghoeloe en

,

en daar onze dragers begrepen dat ,

konden laten staan, namen

lieden van

om

verder

menschen van Tikoe

te

af.

een

zij,

zij

de goederen niet midden

hoewel onwillig, hun vrachtje weder

ging het, opnieuw dwars door de reeks van rivieren en de heu-

en voort

op en top

wij

onze bagage verder zouden brengen. Maar nergens was een spoor van

die

was van boven

')

matten ver-

lust

bosch

—

velen

die thans niet

en nog veel meer hield onze aandacht bezig op de wan-

welks grens

Tikoeërs te ontdekken in

,

een plant die op een pandan gelijkt,

bereikten.

gaan, daar

vinden,

melaboewai-boomen

de ex-goudmijnen

Kida zetten hier hunne vrachten neder en toonden weinig

naar Tikoe,

Poelau

;

heeft en wier bladeren, evenals die der pandanen, tot

maar geen stam

deling

lida tedoeng,

en

bintaloen-

woudreuzen van het indrukwekkendst voorkomen

den

;

boom, toen

leger tusschen de wortels van een grooten

zijn

Daar was onder andere een geroenggang-boom tot

J

)

zeer steile, de Boekit

Semamboer, op

stond van meer dan een meter middellijn

;

hij

beneden hol, en de bast was geheel doorboord met ellipsvormige

Nauclea oxyphyllu

Miq.

— openingen,

den stam een allerzonderlingst

aan

die

—

97

voorkomen geven. Te halfeen

hadden we een waterspruitje bereikt dat den naam draagt van Anak Soengei Batoe Belasing, het kind van de Soengei Batoe Belasing, een vervaarlijk lange

onbeduidend

een

zulk

kwam

af te

waar

mede naar Tikoe, met een prauw Tikoe

wij

ongeveer

te

er

bij

en hier

om

ons voegen,

nog acht mannen van Poelau Kida

4 uren

aankwamen, na de

Tikoe

rivier

te zijn overgezet.

een

is

Echter gingen

lossen.

naam voor

gegeten

rijst

ook de Penghoeloe van Tikoe met eenige dorpelingen zich

onze dragers

doesoen

kleine

perboomen duiden aan dat ons

werd de medegenomen

Hier

beekje.

zij

slechts

die

.

nog

niet

2

1

pesakins

telt.

De jeugdige

klap-

oud kan wezen, en de Penghoeloe verhaalde

dat de bewoners, die van Menangkaboschen oorsprong zijn, vroeger

dan ook,

een eind stroomafwaarts aan de rivier gewoond en zich eerst kortelings hooger op

hadden.

gevestigd

Vele zijner onderhoorigen hadden zich toen naar het Djambische

begeven, enkele waren echter in

Het dorp bestaat

eigenlijk

later tijd

weder teruggekeerd.

weg met huizen aan

uit een

huizen benevens de kleine balai zien er armoedig

uit.

Dikwijls

genoeg voor de bewoners en moet Poelau Kida helpen

Een waarlijk schoon monument

vullen.

even

heg

de

buiten

staat

bezit het

onszelven betreft

Penghoeloe's en werden

dan ook geen

rijst

dorp in een trotschen waringin die ,

welke de doesoen omringt; onder zijne wijd uitgespreide

naar Moesi Oeloe brengen, en op het grasveld aan

Wat

er

het ontbrekende aan te

Djambiërs die hunne karbouwen naar de Boven-Roepit of

takken overnachten de

gebonden.

om

beide kanten, en die is

al

—

zijn voet

worden deze dieren

vast-

huize van de familie des

wij overnachtten ten

spoedig onthaald op eene geschiedenis, waaruit bleek hoe

gemakkelijk in deze maatschappij de band des huwelijks weder verbroken wordt.

De

dochter des huizes was een paar maanden getrouwd geweest met den Dipati van eene

naburige doesoen

;

maar de sedekah was

komen, om welke reden nog eenig verhaal dezelfde

boeloe

lief of leed

deed,

met elkander gedeeld hadden. De vader,

die ons dit hartroerend

smeedde met verwonderlijken tact daaraan de mededeeling vast, dat

vrouw eenige dagen geleden met den voet op een behaarde rups, getrapt had en dientengevolge nog niet loopen kon

,

geneesmiddel.

eenig

niet gevierd en de echtgenoot niet te Tikoe ge-

het huwelijk weder ontbonden was voordat de echtelingen

Onze Gai, de kok,

belastte

,

oelat

en verzocht ons daarvoor

zich gaarne

met de taak het ge-

zwollen lichaamsdeel te behandelen, en wij konden het gesprek met den Penghoeloe

Hetgeen

voortzetten.

bemoedigend.

hij

ons

verhaalde over den

weg naar Lebong was

verre van

Wij zouden minstens tien dagen in de wildernis moeten doorbrengen

en daarbij

was er geen brandhout en geen pad! Hij raadde ons dien tocht ten

zeerste

te

af,

zeer natuurlijk

meer daar er niemand was die een weg daarheen kende,

was wanneer

Wij gevoelden ons nog I.

2.

er in

't

—

wat

geheel geen bestond.

niet geheel uitgerust

van de vermoeienissen des vorigen 13

—

—

98

daags, toen wij den 15 den Mei opnieuw op

weg togen en wel naar Tandjoeng Agoeng, ,

langs

een in de nabijheid van het dorp goed onderhouden pad, maar dat

in de

rimboe en glad

derig

over

—

in

te

zeggen

weg

dien

Agoeng

gekomen,

is

drie

woorden

valt.

Nabij

voornaamste opgesloten

het

ligt

Tikoe

en een mannetje, en kort daarop hadden

wijfjes

aan de

viel

te

wij

er

hoogere

der

doesoen en

den

Boekit Seloeman.

het

Tandjoeng Agoeng van de Roepit, en de buren in huis

op

jongens en

Onze

wanneer

niet de lage

die

zien,

elf

uren bereikten. in

de nabijheid

den Boekit Lilin,

rechts

zijrivier

men gemakkelijk

bij

daken en nog lagere ven-

gang was naar de woning van den Ketib,

eerste te

werden gezet; vóór ons mannen,

kijk

ons met half geopende monden verwonderd aanstaarden.

die

slechts

zien,

den wand

tegen

kinderen,

aan

de Dipati ons met een eind rotan op de knieën

dat

klopte en aan het publiek vertelde, dat dit witte

links

te

)

op den linkeroever van de Batang Empoe, een

ligt

zou kunnen

stoelen

Er ontbrak nog

daarachter,

groot, maar dicht opeen gebouwd, zoodat

is

sterluiken zulks verhinderden. wij

gebergte

2

het genoegen den Dipati

ontmoeten, wiens doesoen wij te ruim

Wij hadden hier een schoon gezicht op de suikerbroodvormige heuvels

Holland,

wat

koeli's,

de voorhoede waren, het geluk te beurt drie roesó's

in

van Tandjoeng Agoeng

waar

mod-

ook in de buurt van Tandjoeng

en

In den omtrek van een der eerste ladangs

uitzondering

twee

deze

men

als

Steil,

is.

het bosch weggekapt voor den aanleg van padi- en pisang-ladangs of van

is

suikerrietvelden. bij

zeer verwaarloosd en moeilijk begaanbaar

menschen

zooals

er

nu echte menschen waren

nog nooit

waren vertoond,

hier

uit de negari

—

dan ware

het een getrouwe kopie geweest van een kermistent.

Er was intusschen voldoende gelegenheid om oogenschouw

te

nemen; het

eerst

viel

het huisraad van de

ons een bordenrek

in

woning

in

het oog waarin de

gebloemde en gekleurde borden en pannen op vaderlandsche wijze overeind stonden; aan den middenstijl van de tigd,

die

de

djèlo's

laatste pètak

waren herten- en kidjang-hoorns

op klossen aan den wand waren de lansen neergelegd en evenals

Bovenlanden hingen onder het dak

allerlei

)

beves-

medalams randen van gekleurd, vastgemaakt.

lende plaatsen tegen den

in

in

de Padangsche

manden en andere benoodigdheden voor

landbouw en gereedschap voor de honig-inzameling,

katoen waren

2

droegen, niet met looden ringen maar met staafjes bezwaard;

terwijl

boven de deuren der

punten uitgeknij}t en met klatergoud belegd

Behalve deze versiering prijkten er nog op verschil-

muur koewau- vederen

3

).

De

vloer bestond uit een dubbele

bamboe-latten, dwars over elkander gelegd en op houten ribben rustende,

laag

!

)

Herten.

) De kidjang, Cervulus muntjac, heeft onvertakte 3 Argus giganteus. ) De koewau is de argus- fazant,

hoorns.

—

— men van

indien

geloopen

kan spreken

rust

99

—

een vloer die

bij

altijd trilt

en golft als er over

rötan-matten en op vele plaatsen vierkante zitmatjes waren weder

wordt;

over deze bamboe-onderlaag uitgespreid. Het huis had drie pètak's en was op palen geplaatst,

waren en

besneden

aan de onderzijde

die

uitzagen alsof ze op den

er

kop stonden. werd ons klapperwater, slappe thee en pisang voorgediend en tabak

Eindelijk

met

nuttigen

uit

maar

rondgegeven;

nipah-blad het

behoorde

er

vaatwerk dat we hier

vuile

te

om

hadden deze menschen een eigenaardige wijze

huu broek

reinigen en die vingers aan

onvoorzichtig genoeg

oog

waarna

zij

om

dan

bekijken,

te

Men

schoon!"

zal

zich

hun sarong

iets

met de vingers den neus af te vegen

en

;

bereid

het

met hun sarong

met de woorden:

„zie

zoo,

dadelijk

zij

wel

niet

aan

is

meneer!

om

nu

is

onze waarheidsliefde twijfelen,

te

te

men soms

te 't

als

vegen, terdege

we

ver-

met meerder smaak gedronken" hadden

klaren, dat wij „dikwijls water uit een bron

dan thee

om

toe

een buitengewoon vies kommetje wat lang met een kritisch

zijn

teruggeven

het

of

moed

waarlijk

aanschouwen kregen. Daarenboven

uit zulke kopjes!

Gedurende onze wandeling naar deze woning hadden gemerkt,

die

hart toen

we eenigen

luchtig

van dien drang

en

;

en

was omdat

licht

gezelschap

het

ruime balai op-

hadden, en we maakten geen geheim

in dit huis vertoefd

tijd

hoewel

wij een

geen muren had; daarheen trok ons

zij

het

minder patoet

l

)

vond dat we

dit

kwartier gingen betrekken, stemde de Dipati eindelijk met ons in, en daarmede was de zaak beklonken. Toen dan ook na een uur de koeli's waren aangekomen

gedraald

niet in

te

richten.

schuld;

eigen

dom kwam te

wij

om

balai-waarts te trekken en dat luchtige

Dat de jeugdige

want

niet

bevolking

ons hier

aangeloopen, zoodat wij spoedig de

dachten

met

niet

rust

liet,

werd

er

verblijf

was onze

werden er kralen uitgedeeld, of het heele kinder-

zoodra

kunnen geven. De kleinen zagen een oogenblik

,

gebouw voor ons

gift

er goed uit en

moesten hal veeren

hun

om

ieder

wat

aantal was zoo groot dat

dat er wellicht een kinderfeest in het dorp was, waar-

heen ook naburige doesoen's hun jongens en meisjes hadden afgevaardigd.

Des avonds werd er in de van

dit

gekozen

muzikale te

feit

balai gedanst

hebben. Wij kunnen die van ons afwerpen door

gelukkig rekenden omdat er maar

muziekinstrumenten bestonden gadis en boedjangs er

uit

ontbrak, een oud

Gepast.

weinig

man met

kort

gedanst en

te vertellen

dat wij ons

weinig gezongen werd;

de

twee gandangs en één bekken en ook het aantal

was gering, evenzeer

was eene andere verschijning,

')

en gezongen en door de vermelding

laden wij de verdenking op ons, daarom de balai tot verblijf

die

als

zocht

afgesneden,

hunne kennis van de danskunst. Maar aan

te vullen

wat

er aan kunstgenot

wit haar, die door iedereen pangéran

— genoemd werd.

begon serambahs

Hij

komen, hetgeen ons recht

en

wijs

het

niet

100

—

zingen van serambahs

men hem

zijn

man

niet

manie was. Het was bedroevend

om

en uitjouwde, en oorverscheurend was het

aan te hooren

hoe

geraas

wanneer de oude bard weder aanving.

,

telkens

nooit aan een eind te

en scheen

zingen

te

meer verwonderde toen ons verteld werd, dat de

uitlachte

Den 16 den Mei, na een nacht van hevigen regen,

die de rivier, toch reeds voor

groote prauwen bevaarbaar, nog zeer had doen zwellen, bezocht ons de Dipati van het slechts een paar uren verwijderde Loeboe

de

de

Roepit,

Rawas

die

voornaamste

wij

bezoeken zouden,

laatste plaats in

Lebong

tocht naar

naam bekend van den berg ergens lag zou

men moest

voornemens waren de

desniettemin

wij

dien

overtrekken,

niemand kunnen zeggen. Toen

heen, waarschijnlijk

om

toch die Hollanders

zijn.

zijne kennissen te

reis

reis te

vrij

was de

Alleen

maar waar

berg

die

antwoordden,

lakoniek,

aanvaarden, ging

hij

verstoord

gaan verhalen welke onzinnige menschen

18 den naar Loeboe

Wij namen ons voor den volgenden morgen de

wij,

had

niets, ja, er

hij

menschenheugenis geen gemeenschap met Lebong bestaan.

sedert

aanvaarden.

te

spoedig op dien tocht, maar zijne berichten

al

weder niet bemoedigend. Van een pad daarheen wist

luidden

dat

Het was de

Rawas. den

alvorens

Ons gesprek met den Dipati kwam

Koemboeng, eene doesoen gelegen aan

van de

zijrivier

Koemboeng

te

gaan,

om

den

naar dien onbekenden berg te ondernemen, en hoopten

dat de Controleur van Kepajang uitvoering zou kunnen geven aan ons verzoek

van de Lebongsche

ons

kwam

er

gelukkig wat

zijde

eenige

menschen

licht schijnen

te

gemoet

te

zenden.

om

Intusschen

op dezen tocht, die voor ons nog geheel in

het duister lag. Hadji Dipati ontdekte namelijk op dienzelfden dag een inlander van die een en twintig jaar geleden de reis heen en terug

Troesan,

aanbod van

vijf

en twintig gulden kon

hem

gids te dienen, dewijl hij te aanborstig was

wel kon

bij

vaak door de rivierbedding toeng, Roepit.

de

om

tweede

zelve.

De

nu eens eerste

om

ons als

bergen op en af te klimmen, maar

Van Loeboe Koemboeng

eenige inlichtingen verstrekken.

het pad den loop van de Roepit,

volgt

had gemaakt! Een

echter niet doen besluiten

ter linker-

dan

af, zeide hij,

ter rechterzijde

overnachtingsplaats

is

en

Loeboe Sema-

Baroeng Kasei, de derde Soengei Kerèli, de vierde Batoe Oeloe

Dan gaat men

over den Goenoeng

Amboengan

bras, en

blijft

den vijfden

nacht te Batoe Sarang Kambing aan de Oeloe Ketaun. Met een vracht op den rug

was

hij

teruggekeerd en had toen zevenmaal in de rimboe overnacht.

Wij bewonderden

namen

wist

op

te

's

mans geheugen, dat na een en twintig jaren nog

geven,

daarop in de lectuur

al

die

dankten hem voor de inlichtingen en verdiepten ons

van brieven en couranten,

die,

waar we ons ook bevonden,

ons steeds trouw nareisden. Intusschen

was het weder

al

zeer ongunstig; regen en dus gezwollen rivieren

— —

en modderige boschpaden zou

ons

was geen aangenaam

dat

komen opzoeken, en wilden we dus

niet

komen,

dan

twintig

gulden

waaraan

e'én

sambal

waren

koelaks

veertig

om

dorp

te

nemen, een hoeveelheid

Menang, een dorp aan de Roepit beneden Loeboe worden. De volgende dag bracht ons

te

er

in de balai een

—

het tijdsverloop wordt reeds kleiner

naar Tapoes gemaakt had en aanbood ons te vergezellen. Maar

het

bij,

dat

trachten

hij

—

man van Soeka

aan de Roepit, slechts een weinig beneden Loeboe Koem-

boeng), die twintig jaar geleden

stonds

weten

te

;

want toen verscheen

verder;

Maar Lebong

wat van onze goederen gemist kon worden werd

alles

naar Soeka

ander

(een

om mede

gekocbt

rijst

Koemboeng en boven Troesan, gezonden weder een stap

vooruitzicht.

van dat landschap

en twintig dagen genoeg zou hebben in bamboe-kokers werd

gemaakt en

bijeengebracht

iets

genoodzaakt naar Lebong te gaan. Er werden voor

wel

wij

man honderd

gereed

Radja

—

101

niet vast beloven

en ook het jK>gen

kon ons is

tot

aan het doel

immers schoon? Hij

nog even geuit

te

hebben hoe dwaas het naar

door de rimboe

te

willen ondernemen.

zijne

te

hij

— den

brengen;

hij

verliet ons niet

meening was

om

weg

voegde er aanwilde

dan na

zulk een tocht

ZESDE HOOFDSTUK. NAAR EN DOOR LEBONG.

Te halfacht van den met de

leveranciers

18 deu Mei was alles ingepakt en hadden

van kippen, klappers,

olie

we afgerekend

en andere consumptie-artikelen. Zes

vrachten bleven er achter, en daaronder, helaas! de photographie-toestellen, die het mogelijk

niet

was op dezen tocht mede

genomen behalve pad

door

heuvels

en

de

vier

wildernis

diepe

vrachten

rijst.

te

voeren; tien vrachten werden er mede-

De aanvang van

moesten worden,

stoffeeren

gewoon groote kedondong-boom

')

vrij

van

steile

of breede rivieren; een paar verlaten hutjes, die vroeger tijdelijk

bewoond werden, wanneer de vruchten van de plukt

de reis viel niet tegen; het

naar Loeboe Koemboeng was redelijk en

Odina gummifera

BI.

:

)

het

hier aanwezige doerian-boomen ge-

landschap min of meer, terwijl een buiten-

op de grens tusschen de beide doesoens een rust-

,

—

—

102

punt geeft aan het oog, dat hier onophoudelijk van den eenen boom op den anderen overspringt als een siamang die achtervolgd wordt. Deze kedondong d.

w.

Pangéran van Troesan,

om

hare gelijkenis

drie meters

voor

gemaakt, en

in

gulden kocht. Voorts bemerken wij

vijftig

boomen hebben wortel geschoten, van eene

Verderop zagen

wij een

de

de

bergen in

langwerpig vierkant gat in den

om

't

verschiet en op den steilen rotswand van den Boekit Tjermin, die rivier

en nabij de doesoen Loeboe Koemboeng gelegen

Een wandeling door een bosch van bamboe voert ons

de prauw

olifanten te vangen.

Roepit gekomen genieten wij, een heuvel afdalende, het uitzicht op

op den rechteroever van de is.

soort die op

doch hier simboe

'),

lang en half zoo breed, dat volgeregend was; de inlanders be-

weerden dat het een pelobang-gadjah geweest was, een kuil Nabij

een si-alang

is

het eigendom van den

is

op hertshoorns tandoek mendjangan

koekoep geheeten wordt.

bodem,

hem

die

eenige varens die op hooge

Java

hun nesten

de bijen hebben er

z.

van den

tot

aan den stroom, waar

bemand met gandang-spelers en de

van Soeka Radja,

Dipati

Hollandsche vlag op den voorsteven voerend, ons overzet. Wij hebben nu den zoo-

genaamden grooten weg

bereikt, een pad

begroeid, die vervolgens weder plaats

reusachtige

grassoort in

omhoog

lijnen

sierlijke

van bijna twee meters breedte, met poear

maakt voor bamboe. Daar waar laatstgenoemde stijgt,

vindt

men geen onkruid op

den bodem, maar alleen de afgevallen bladeren; hoog boven ons

de kruinen in

zijn

elkander gegroeid, zoodat een aangename koelte ons omgeeft en het licht zeer ge-

temperd wordt. Nogmaals, en thans per vlot, moeten slotte

tegen half elf de doesoen te bereiken.

gebouwen

die

Zij

aan jaarlijksch onderhoud weinig moeten kosten, en samengesteld

uit de materialen die het bosch voor het grijpen geeft.

stoepen voor

om

over de Roepit,

wij

huizen,

de

maar de

Wel

pètak's ontbreken, terwijl

een hellenden boomstam waarin treden gehakt

van bamboe afgeschoten, wier vloer

zijn.

hooger

iets

ten

een en twintig huizen, ruwe

bezit

vindt

men ook

men binnengaat

Binnenshuis heeft

men

zijn

hier da

langs

kamertjes

dan de huisvloer. Van huisdieren

ligt

trekken door hun gejank het allereerst de honden de aandacht, die hier ook in de

woningen worden toegelaten en bevechten

om

,jj

bedroevend mager

weinigje

het

en voortdurend elkander bijten

zijn

waardoor

afval

het

zij

leven

moeten houden. De

kippenhokken staan op de stoep en bevatten verscheiden afdeelingen, elk met een vierkante

opening.

Aan

de

uitspanningen die hier zeer

hanengevechten, in trek zijn,

van het dorp worden toegeschreven. En deze uit

meer andere

')

naam

verschijnselen;

karbouwen

Volgens Miquel, Flora van N. eener Asclepiadee, nam.

varens van

het

spraak hebben.

geslacht

I.,

II.

het

en

het

465,

b.v.

is

zou

kaartspel, drie deel de

armoede

behalve uit den huisbouw, ook

blijkt,

men

hier, zelfs bij

tandoek mendjangan

Dicerolepis paludosa

Platycerium

dobbelen

moet ongetwijfeld voor een

BI

den Dipati,

de Soendasche

Hier echter zijn klaarblijkelijk de

bjdosld, die op denzelfden

naam

ten

volle

aan-

P.

V.

J.

— zoeken

vergeefs

te

,

en

103

—

twee bewoners verheugen

slechts

Gelukkig dat de natuur het evenwicht tracht

geit.

zich in

't

bezit

lieden in de Roepit een vischrijke rivier, in de ladangs een vruchtbaren

En

de rijstcultuur geschonken heeft.

men

men

weinig, wanneer

hier

paar idioten,

een

die

bodem voor

thans de ruenschen zelven! Gebrekkigen ontmoet

althans een enkelen eenoogige niet mederekent en elke

bijna

in

van een

en aan de doesoen-

te herstellen

doesoen gevonden

worden.

Meestal zijn deze

ongelukkigen ook lichamelijk misvormd; wij hadden er reeds dien morgen te Tandjoeng Agoeng een gezien

mond,

met een

buitengewoon groot hoofd, een mismaakten

wijd uiteenstaande beenen en lange magere armen.

was zooveel

snuisterijen

maakten

furore

hier

te grooter; vooral

weven van doek.

Zij

vele kinderen schijnen

hun smaak

klein,

in onze

de steken, van oude couranten gevouwen,

werden dadelijk opgezet

en

hoofddoek droegen. Zoowel vrouwen

als

Met

maar was hun aantal

hier de dorpelingen niet gezegend,

van den lap dien

in de plaats

houden zich

als meisjes

veel bezig

zij

met het

hebben het weefgetouw, waarvan de onderdeelen dikwijls zeer

net besneden zijn, op de stoep geplaatst, en van daar klinkt den wandelaar het niet

onwelluidende geklikklak tegen, dat het aanzetten van den inslagdraad begeleidt.

Des avonds werd er gedanst, wanneer men twee

mannen

slotte

kregen wij een uitvoering

wegingen

uitvoerden,

penggawa,

op grond dat

zich als gids aan,

moesten overtrekken, zuidelijker ligt

in

die sabels voorstelden; ten

aanschouwen van twee

kerels die

—

om

allerlei

be-

werden toegejuicht.

het doel onzer reis te bereiken werd dien dag weder iets gunstiger;

weg was gekomen. Van

grenst,

te

van den inlander uit Soeka Kadja bood thans diens broeder, een

plaats

in

memantjah zoo noemen mag dat

zooals verliefde apen die te zien geven, uitbundig

,

De kans om want

't

gewapend met bamboe-latten

en

dan men

eenige jaren later langs dienzelfden

hij

verschillende punten wees uit

men

konden

richting

die

wij

meende, en derhalve

tot hiertoe

een meening die later juist bleek

te zijn.

ons hier de bergen die wij besluiten, in

't

dat Lebong veel

geheel niet aan Djambi

Ook op grond

der mededeelingen

Boven-Rawas omtrent de ligging van Batang Asei en Soengei Tenang ontvangen,

hadden wij reeds deze fouten zoo

vast

vielen

er

piasregens,

den 19 den eens dat,

in

van plan scheen ons

hoewel

daarom de

te

het reis

de

zoodat

de kaart vermoed. te

dwarsboomen!

Dipati's

komen vragen wat water

het

Jammer

Van

geraden

vonden

hoog was, zich toch eenige

te

verdagen

in

de heeren er van dachten.

om den

tot

weder

middernacht

den morgen van

De heeren dachten

val liet bespeuren, en besloten

niet uit te stellen. Zij begrepen dat het niet

van het jaar een tocht

slechts dat het

halfzeven

regen,

aanging in dezen

tijd

en bovendien, wanneer het

waar was wat men vertelde, en de weg moest gezocht worden, dan zouden de dagmarschen niet groot hoe

eer

erg

laat aleer

wij

zijn;

vertrokken,

wij

kenden dat zoeken naar een pad

des te beter was het.

we vertrokken;

de

Om

in de rimboe,

en

verschillende redenen werd het

Penggawa van Soeka Radja,

die gids zou

wezen,

— zich

liet

Koeiuboeng

wachten, en de Dipati van Loeboe

moeite had

om

liet

ons weten, dat h

het noodige aantal menschen te vinden en stelde voor de helft va

komen. Dat voorstel

Soeka Radja

te

lukkig bleek

het spoedig

laten

van een muis;

weest

—

104

dat

want

—

in

kwam

dan wel

te elfder ure,

maar

ge

berg van bezwaren slechts zwanger was ge

de

van het gevraagde

plaats

waren

vijftiental

er

zei:

negentien menschen op het appèl.

dan vroeger met betrekking

Iets wijzer

gingen we welgemoed op vermeerderd was. een

ons uit

Het was halfnegen toen de

enkele

doesoen niet

woning een goede

trein

Niettegenstaande

er

gekapt werd,

voortdurend

zette

haakten

zijn

me om c

en

vergezeld van de bede

vangt de biloekar aan en

te vergeten. Dadelijk

belofte

vijftig koelal

beweging

zich in

reis toeriep,

hun vracht aan de neerhangende takken, omdat men

we omringd

doe

veel laag struikgewa;

onze koeli's telkens hier

gewoon

is

m<

de openin

hakken, daar de dragers in deze streken hun vracht op den rug en

te

kwam

op het hoofd torsen. Tegen halftwaalf

we

nog met

rijst

bamboe, rotan, door enkele groote boomen en door

poear,

laag

van het land der

tot de ligging

marsch, nadat de voorraad

reeds acht beken doorwaad,

—

er een eind

ni(

aan de biloekar en hadde

een frissche bezigheid in de morgenuren! war

kwam, en

de meeste waren diep, zoodat het water ons tot het middel

een enkele

de Batang Ajer Koejoh, was zoo diep, dat wij ons, ter wille van onze plunje, niet zoo spoedig

d:

drogen zou, geheel moesten ontkleeden. Daarop volgde een half uu

gaans door een alahan, de Roepit mati,

die gewoonlijk

droog

ligt,

maar nu een

voe

onder water stond, en tot afwisseling hadden wij omstreeks den middag de Roepit zeh te

doorwaden en daarbij op

te jjassen dat de sterke

gekomen sukkelden

stroom ons niet naar benede

medesleurde.

Op den

verlustigden

ons inmiddels in het uitzicht op een bergrug, van welken de Soeng<

Batoe Balo

zich

als

rechteroever

een wit schuimende waterval naar beneden

werd echter voor ons oog verborgen drong,

om

waar

nu een

wij

wij over de steenen voort e

reeks

van

,

toen

steile

het

stort.

Dat toone<

p ad zich weder in de wildern:

heuvelen op en af te klimmen hadden

ten laatste, na op nieuw door het water van negen beekjes bevochtigd te

zijn

het lieve plekje te bereiken dat wij ons, als daarvoor uitnemend geschikt, tot nachl verblijf kozen.

Aan

zandsteenblokken

steenen buiten

,

de monding van een dezer beekjes liggen in de Roepit eenig

Batoe pesoop genoemd, hetgeen

schijnt te beteekenen.

deze

doorstoken

Twee daarvan vormen een

steenklompen niet goed bevaarbaar

is,

of

doorboord

poort, en daar de rivie

moeten de vlotten van

rota:

onder dit gewelf doorvaren. Dit laatste eind was wel het

weest

,

moeilijkste

en toen wij even na twee uren

te

gedeelte van den geheelen

Baroeng Kasei

doelde, door een grooten kasei-boom en een afdak van gespleten

plek

—

waren aangekomen, duurde het nog twee

volle

weg ge

— zoo noemt men bovenbe bamboe gekenmerkt

uren eer

al

de koeli's

ziel

— —

ons gevoegd hadden,

bij

onze

intusschen

kleederen

natte

Akal en Magé. Vreezende dat

allen behalve

waren, zonden wij een paar menschen

ons omgaf.

landschap dat

om,

af,

Het

om

uit

aan den oever gezeten,

groote steenen

—

105

zij

verdwaald

de achterblijvers te zoeken, en legden een

in

volop

te

ligt ingesloten

sarong

gestoken en op een der

genieten van het wonderschoone

door een heuvelketen niet nagenoeg

rug en met loodrechte wanden van zandsteen, en waarheen wij ook

horizontalen

wendden, overal werd het oog geboeid door partijen waarvan onze pho-

den blik

tograaf zoo gaarne het beeld op zijne glazen platen had medegenomen.

In afwachting van ons maal deden we ons de djamboe-boomen

vruchten

wit,

zijn

goed aan de

van

rijpe

vruchten van

rivieren groeien; die

alle

zoo groot als kersen en hebben een smakelooze pit, terwijl het

melig

vruchtvleesch

te

die in overvloed langs de oevers

,

en

is

zoet

een peer.

als

aan het visschen en gaven

Verscheidene van de dragers waren

ook ons een deel van de

weinig be-

teekenende vangst. Het snoer waarmede de inlanders de visch trachten

te verschal-

terzelfder

ken,

tijd

of aan een langen

is

bezigen

een

zij

worm

bamboe bevestigd of

alleen op een klos gerold; als aas

of de een of andere vrucht,

maar

wordt de punt van

steeds

den haak ontbloot gelaten.

Tegen

uren

zes

kwamen

want Magé droeg het zeildoek dat

als

van de bamboe

Hasselt! Spoedig

beddegoed tot een bed hervormd

;

voor onze oogen!

vermisten

een iegelijk achtte

zich

gelukkig'

nu een rustbank gemaakt

hadden, en die bank met soi-disant

die wij slechts voor het grijpen

even spoedig de hut gedekt met de kleinere

doeken die onze bagage beschermd hadden,

—

en toen

De rustbank met

zijn

viel

alles

nn aan den Dipati

ligplaats;

de

koeli's

de vuren die onder den grooten kasei-boom helder opvlamden. er des nachts viel, joeg de inlanders

lukkig

zeil-

gereed was stonden de ten deel en

hadden ook voor

hut gebouwd, maar de meesten lagen op den droogliggenden oever rond

een

zich

doch zonder hun

terug,

dak zou fungeeren op onze inmiddels gereed

gekomen hut, en Akal het bed van van

beide

mannen

uitgezonden

de

metgezellen te hebben gevonden. Dat was een onaangename tijding;

achtergebleven

de

rivier niet

Een zware regen

die

van den oever naar onze hut, maar deed ge-

zoodanig zwellen, dat onze voortgang den volgenden morgen

bezwaren ondervond. Met het krieken van den dag begonnen wij den stroom langs

den rechteroever opwaarts te volgen, en daarbij hadden wij overvloed van landschap

het

voor

—

de

overigen

men noemt

slentergang;

boom

hem

in

't

niet

middellijn I.

bewonderen,

te

2.

een

doortocht te

ze wel kreeftvruchten

want,

alsof

oog kreeg,

dat

zijn

tijd

om

want de voorhoede had druk werk met kappen om

zoo

banen.

—

Een toengau-boom met

rijpe

vruchten

bracht een aangename afwisseling in onzen

vanzelf sprak, zette iedere koeli, zoodra

vracht neder,

om

te

hij

den

zorgen dat zijn deel van den buit

ontging, en in zeven minuten lag de boom, die meer dan vier decimeters had,

tegen

den

grond

en met hem vele andere die

hij

in zijn val

14

had

— Sarongs,

niedegesleept.

—

106

tangans en hoofddoeken werden fluks uitgespreid en

sapoe

met de vruchten, wier lekkere smaak den

gevuld

zou schenken voor de

vergoeding

koeli's althans eenige

aan dezen

moeilijkheden

In de nabijheid

verbonden.

tocht

stonden ook eenige limpauoeng-boomen, wier geelachtig grijze vruchten, ter grootte

van een pruim, eeu zuren smaak hebben en

is,

ook gegeten kan worden, en dat Tusschen

en

acht

merkwaardig

is

men noemt

;

bosch gebruikt worden

wij

aan een

van

wijze

uitdrukking

Een

verderop

eind

'

wier ambacht

het

:

drogen

te

samen

1 )

de

rotan

raadseltje

rotan

korte

die

schaarsch

zeer

rotan

bedingt,

de

bleek

ons

het

dat

w.

d.

z.

een inderdaad omslachtige

onze jeugd deed

uit

denken

de moeder van de kinderen van Zebedeüs was.

de

het produkt te zoeken

tweede maal

is

moeite

om

weder

,

brengen en op den

bijeen te

water

te

der

en

dat

hier

weinig hoogere

van het zoeken daarnaar een

veel

lange

dat

wij

niet loont.

zwaarder werk

is

wanneer

Palembang

Handelmaatschappij

Nederlandsche

hoorden

betrekkelijk

de

is,

Indertijd, toen wij te

laat.

factorij

ontving;

Eerst latei

te vervoeren.

drogen niet min of meer nutteloos

hij

rötan-zoeken

lieden

de gedroogde rotan tot een vlot

met den stroom naar beneden of het

De

gaan voor dezelfde hoeveelheid tweemaal naar

is,

Agent van de

klaagde de

)

haar

onszelven af,

wij

de

om

leggen,

te

vervolgens

waren,

rotan-zoeken

binden en

te

vroegen

sago

het

,

door

naam

zagen wij op een poelau of droog gedeelte van den oever

den eersten keer

het bosch oever

over

aan

mau van

—

rotan te drogen liggen, die aan de struiken waren vastgebonden.

bossen

men

dat noch

deze rivier de Soengei Loeboe Moeara Djeli

ons

die

riviertje

water, maar alleen door zijn

zijn

de rivier van de kolk van de monding van de Djeli,

waarin gevraagd werd wie de

de

bij

dat iedere vrucht die zuur

leert,

bittere vruchten vergiftig zijn.

kwamen

halfnegen

noch door de hoedanigheid van

loop,

zijn

in het

van sambal. De toxicologie der Maleiers

bereiding

rotan

prijs

Te

(rotan

dien zulke

gelijker

tijd

dan het verzamelen

van damar of getah.

Nog

een enkele maal hadden wij de Roepit te doorwaden, waarbij Hadji Dipati

uitstekende

brengen;

diensten

maar

vele

smalle, die onzen

meer achter

bewees door ieder van

malen

armen

blijven,

te

kruisten

koeli's niet

de dragers

ook kleinere

weinig

niettegenstaande

veilig

riviertjes

last veroorzaakten. Zij

wij

dikwijls

schuimende wateren van de Soengei Djamboe gade

stil

maar minder deugdzame

stammen der lakap-palmen

')

De

rotan

rotting geschikt

sago is.

of sego

bedekt.

is

Ook

te

begonnen meer en

hielden,

nu eens om

de

te slaan, die steil langs de rotsen

afdalen en zich aan den rechteroever in de Roepit storten; dan idjoek gelijkend,

naar de overzij

onzen weg, breede en

stof leverend net te

om

het vezelig, op

beschouwen dat

de

eenige wilde nangka- of tjoebadak-boomeD.

onder de vele rótan-soorten die welke het meest tot bind-

Zie de Lijst der Houtsoorten, blz. 40.

—

—

107

taunnedak genoemd, trokken onze aandacht, maar het langst vertoefden wij

hier

een omgevallen toengau-boom

wiens vruchten we slechts voor

,

Omstreeks één uur begon het

te regenen,

't

maar gelukkig waren

wij juist

gekomen waar reusachtige steenen aan den oever een aangename

plek

De enkele

boden.

bij

inzamelen hadden.

op een

schuilplaats

droppels die er vielen, ontaardden spoedig in hevige stortbuien, die

ons, vooral met het oog op het achterblijven der koeli's, deden besluiten op deze plaats

den nacht door

Zoo werd er dan door den mandoer en Hadji Dipati

brengen.

te

en een enkelen vluggen looper die een

bezigheid

afschuwelijk

pad

dikwijls

ons

hadden,

bestond

van

Dipati

mannen de

een

dat

thans

terrein

dit

geheel

onder

water zou

Koemboeng de welwillendheid had gehad om met twee

Loeboe

achterblij venden

vijf

overbodig geweest;

niet

meter

te

gemoet

te

gaan ten einde hen

komen,

langs den oever voort kunnende

verder

hadden, waren eerst tegen

was

rivier, eerst kristalhelder, in

hooger steeg, en daar wij in de laatste uren

waterkant gezocht en slechts met moeite gevonden

kans

groote

—

die in een stortregen bepaald

en voor de nog onderweg zijnde koeli's onbegaanbaar zou wezen. Ofschoon

staan

niet

die steeds

den

langs er

bijgehouden had, een hutje gebouwd,

hemelwater was de

vele

veranderd,

ons

mag noemen, maar

idyllisch

Door het

is.

bruinen stroom

de

men

die

gerezen

en

helpen waar ze,

kappen

uren allen in het nachtkwartier aanwezig. Die hulp

want

vier

in

uren

woedend geworden, dat

zoo

te

zich een doortocht te

was het water anderhalven

tijds

zijne

golven

tegen

de

rolsteenen

beukten en haar koppen te pletter stieten op de harde granietblokken aan den oever.

Een

akelige nacht

—

dat was

Niet dat benauwde droomen ons kwelden of

't.

insecten-legers ons lichaam bestormden,

maar de bodem waarop ons bed stond, was

doorweekt van den regen en het dak van de hut onderen de 21

't

meldde men ons dat er gestolen was, bundeltjes goed van een der

van een inlander

veiligheid

tot

dusverre

en

zijn

buit waarschijnlijk reeds in het bosch

gebracht had. Het voorval deed ons te onaangenamer aan, omdat wij

op

onze

geheele reis zoo uiterst zelden over ontvreemding van

of ander hadden te klagen gehad, en niet

koeli's

Loeboe Koemboeng. Wel werd er onderzoek gedaan, maar dat

uit

onderzoek leidde tot niets, omdat de dief in

Dat nat van boven en van

lekte.

denkbeeld aan genotvolle rust zoo volkomen uit! Ook in

hebben er dien nacht niet geslapen; althans den morgen van den

koeli-tenten sten

zelfs het

sluit

daarom aan de mogelijkheid van

't

een

diefstal zelfs

meer dachten.

De vermindering van den aanwezigen voorraad schen dat de Dipati had

mannen naar verlieten.

alleen

was

de

rijst

en het grooter aantal men-

meegenomen dan afspraak was, gaf ons aanleiding om

doesoen

terug te

zenden,

alvorens

wij

zes

deze natte verblijfplaats

Hadji Dipati bleef ons voortdurend een aangenaam gezelschap, want niet hij altijd

opgeruimd, vlug en gedienstig, maar ook

zijn

gesprekken waren

door zijn kennis van dieren en planten voor ons zeer leerzaam. Al pratende beginnen

,

— wij

—

108

inmiddels aan de beenen te voelen dat wij meer stijgen en dalen dan de beide

vorige dagen, en de moeilijkbeden die de koeli's ondervinden,

op de meer dan gewone boeveelbeid dit

andere overvloedig

daarentegen

gang

zijn.

mes gewapend, een rotan,

scherp

slag doorkapt.

Nadat

tigheid noopt,

met moeite

pad kwijt

Na

zijn.

die,

zooals

bras

te

plantengroei belemmert den voort-

een

als

wij eene aardverschuiving, die ons tot

voorbijgekomen

zijn

blijkt

,

buitengewone voorzich-

bemerken wij met schrik dat we het

om

een voor ons liggenden berg,

recht, voorondersteld wordt de

te

met een

zijn die,

een schommel over het pad hangend, met één

eenige beraadslaging besluiten wij

weldra

zijn,

Zulk

mate; want bet moet een geoefende hand

geringe

niet

in

is

Boekit gedang, terwijl verderop deze soort ontbreekt, maar

den

op

geval

bet

maken ons opmerkzaam

die hier groeit. Voornamelijk

sago

rotan

Goenoeng Amboengan

beklimmen. Langs een olifantspad werken wij ons naar boven en

te

bereiken na twee uren den top, en de

vijf

om

minuten rust,

een teug klapperwater

noot die Hadji Dipati van Loeboe Koemboeng had medegebracht

te genieten, uit een

mocht waarlijk geen weelde genoemd worden. In een grooten boom op den bergtod

men

bemerkten wij vele inkepingen, die, naar zijn

uit

de tijden

toen

Men

bet

loogden.

goed den

ziet

te

tijd

de

—

verschillende

Maleische

ons mededeelde, afkomstig zouden

doesoens

der

Redjangers elkander beoor-

weten hunne „Herrschaften"

gidsen

korten met de opsomming van historische feiten,

als

al

even

hunne Euro-

peesche confraters. Terwijl

het

wij

een

langs

laatste

maar open pad, den berg weder afdaalden, begon

steil

met vernieuwde woede

regenen en

te

aan de Roepit, op eene plaats

die

waren dan ook

wij

zeer gelukkig ten

Baroeng batoe Amboengan bras heet, een

grooten steen te ontdekken, welke aan de pondok die voor ons verblijf zou worden opgericht, tot onwankelbaren steun kon strekken.

van ongeveer 700 meters, en

koud

bij

Wij bevonden ons op een hoogte

kwam

het baden in de rivier

het water ons

ijzig

voor.

Den volgenden morgen, dus den 22 8ten Mei, zonden Koemboeng en bleek,

dat

zij

diens

volgeling

terug,

wij

den Dipati van Loeboe

omdat het pad teruggevonden was en het

met het vervolg van den weg geheel onbekend waren. Beide kregen

voor drie dagen

rijst

mede.

Het was kort na de

afreize

van deze plaats

,

dat wij eenige exemplaren vingen

van de Milionia zonea, prachtig gekleurde vlinders, wier vleugels van blauwzwarten en groenen weerschijn schitteren en met vuurroode banden belegd de geel en zwart gevlekte

met

zijue

vleugels.

zaten,

sierlijke

Zooals

spreidden

het penseel,

zij

Hazis Bellonaria

en van den

zijn,

vau

Leptocircus curius,

lang gesta-irte achterdeugeh eu glasachtig doorschijnende voordaar in

deze

dieren

maar zeker

het

zonlicht

op

een

steen

in

de rivier

bij

elkander

een kleurenpracht ten toon, die zich des noods door

niet door de

pen

laat weergeven.

,

— De natuur was mild blikken zij

later,

—

109

dag met hare sehoone gaven; want eenige oogen-

dien

toen wij begonnen hadden den Boekit Loemoet te bestijgen, schonk

ons het uitzicht op een waterval zoo majestueus,

gezien hadden.

Van

watermassa

zich

de

gebogen

sierlijk

lijn

met een

wier takken nagenoeg terwijl

is

het

staan en spiraalsgewijze op den stam zijn inge-

zagen

riep ons het barre

De overeenkomst

boomen met ons

dezer

Het onderzoek van

in de gedachten terug.

Dacry-

medegebrachte takken en vruchten heeft later getoond dat deze boomen tot

geheeten

1

Ook ontwaarden

).

wij

Zij

waren echter vermengd met exemplaren van

kajoe roe

de inlanders deze

in

of

kajoe emboen

bosschen overal rotans, afgewisseld door

boom varens en pakoe rasam, benevens een menigte mos-soorten boomen bedekken en waaraan de Boekit Loemoet

waarschijnlijk zijn

Een tweede waterval hooger en smaller dan de deze, hield ons weder eenigen tijd op. stelde zich

Het loodrecht

met moeite aan de hoekige steenklompen verheugd was over

en alsof de stroom

zijne

vorige,

die

de grootere

naam

ontleent

maar even schoon

gunden, ten nutte, garing,

die

in

om met

een loeboe,

zich

de

).

als

op

te sluiten,

herkregen vrijheid, na zulk een ge-

oogenblikken

dartel

van rust die wij ons hier

een hengelsnoer te gaan visschen naar de groote ikan

aan den voet van den val, lustig rondzwommen.

werd beloond door de vangst van zeven stuks dezer kloeke visschen,

ijver

2

zich afstortende water ontwordie het trachtten

omarming, sprongen de waterdroppels op de zandige bedding beneden

voelige

omhoog. De inlanders maakten

wan-

als

hooger op enkele reuzen, wier tronk een

wij

Noorden

dium Junghuhnii behoorden. Casuarina Sumatrana, door

voor-

veelvuldig

exemplaren in overvloed waren wier stam

omtrek had van meer dan twee meters.

dennenhout

gebied

en Boekit Loemoet van eenige naaldboomen

bras

horizontaal

jeugdige

er

had kunnen dienen,

delstok

meters schatten, stortte

weinig mindere breedte in een

op botanisch

verschijning

komen op den G. Amboengan

en

slechts

vijftien

naar beneden.

Een merkwaardige

plant,

van

straal

nog nergens op Sumatra

als wij

een hoogte die wij op meer dan

Hun

die later

op onzen disch een goed figuur maakten.

Menigen keer hadden elf

wij

nog door de Roepit

te

trekken alvorens wij tegen

uren aan het vereenigingspunt van twee armen halt maakten

mensch

te versterken

;

het was een zonnige plek waar allen

bij

om den inwendigen

elkander plaats

namen

en die zonnewarmte deed ons goed en droogde onze kleedij die in de rimboe vochtig

was geworden,

ofschoon

in

de laatste uren geen regen gevallen was.

vangen insecten werden hier zoo goed mogelijk uitgelegd in

om

te

Ook de ge-

drogen, omdat

verschen toestand en in gesloten bussen zoo spoedig aan bederf onderhevig

Met de

')

zij

zijn.

beide rivierarmen aan weerszijden aanvaardden wij op nieuw den tocht,

Zie Lijst der Houtsoorten, Inl.

bl.

3 en

n°.

281.

)

Loemoet

beteekent

mos.

—

—

uo

en niet weinig verbaasden we ons, toen een paar uren later de Penggawa en een der inlanders, die dezelfde reis vroeger gedaan had, verklaarden dat wij verkeerd ge-

loopen waren. In westelijke richting voortgaan werd nu nog voor den besten maatregel

kwam

gehouden, en zoo niet

gebruikt

die

de handen

het dat

want

scheen;

zuigers,

die

op een olifantspad dat in langen

stieten

om

had, hielp mede

vrij

klaagden overluid dat

koeli's

we

die versperringen

niet voort

zij

weg

te

kappen; want de

konden met de vrachten. Ook de bloed-

menigte op den grond, op takken

in

dunne lichaam naar

tijd

rotan dwars over den weg. Iedereen

aller wege groeide

en op

bladeren

gezeten, het

zoekend uitstrekken, verbeterden de stemming van

alle zijden

het personeel niet. Gelukkig dat ten laatste weder oude insnijdingen in de

boomen

ons min of meer terecht hielpen, en die wegwijzers, welke, mits diep genoeg gekapt, jaren en jaren lang zichtbaar blijven, volgende, vonden wij te halfdrie den rechter-

gaf dat

te

kennen

kamp

in orde

den linker rivierarm, waar een groote steen ons stilzwijgend

oever van

voor dien dag de eindpaal moest wezen. Hier werd ons

dit

gebracht,

terwijl

de lieden van Loeboe

Koemboeng hun pondok op den tegenover-

gestelden oever gingen bouwen.

Een

eind hoogerop liggen aan den bergstroom een paar kolossale steenen, die

den zoo even vermelden in grootte ver overtreffen en Batoe Sarang Kambing Oeloe )

werd

't

koel,

dronken en

Een

wij

hadden nog een halfuur

gaan nemen en ons

te

op dien dag naar

zon of

genoemd worden;

l

Roepit

schouw

later

dit

koud

ja

te

plekje afzond.

zelfs,

Maar

zoodat wij

's

onze gezellen die allen dicht

reis,

—

—

vond weinig

met mos bedekt

en een anderen dien

beroek, een naam 2

),

om

op deze plaats

rijst

een maatregel die het aantal vrachten

bijval

,

omdat

zij

van Tapoes

uit langs

in aantal hervatten wij dus

en wel langs den linkeroever. Veel botanische kennis leggen

aan den dag; want van

niet

woord apenkelken

waren deze verdwenen

niet zoodra

weg huiswaarts wilden gaan. Onverminderd

op den 23 8fen de

deze reuzen in oogen-

onder de wollen dekens wegkropen.

zou verminderen

drie

een anderen

om

avonds op vaderlandsche wijze punch

voorstel aan onze inlandsche reisgenooten gedaan,

achter te laten voor de later terugkeerenden

met

tijd

doen koesteren door de laatste stralen, welke de

zij

djamboe

de boomen die wij voorbij gaan en

al

kennen

zijn,

zij

alleen den reeds

die waarschijnlijk de oorsprong

en den pandan poetih duiden

Tegen negen uren komen

wij

vermelden emboen

noemen; nepen thes-soorten heeten is

zij

van het

zij

prioek-

in Indië gebruikelijke

aan door den naam sapidjan.

aan een beekje, de Soengei Kelapei, welks bedding

thans gevolgd wordt tot aan een ander klein riviertje, dat in het eerste uitmondt; na

')

D.

i.

Rots van het geitenleger aan de Boven Roepit.

) Prioek tri nu

s.

beteekent pot,

ketel,

en

beroek

is

de Lampongsche aap,

Inuus ne ni es-

;

—

111

— we

eenig zoeken werden de insnijdingen in de boomen, die

teruggevonden en

oog verloren hadden,

doorwaden

liet

bij

halfelf bereikten

te

uit het

den top van den

wij

Boekit Loeinoet, de waterscheiding van de Roepit en de Ketaun, en tevens de grens Roepit en

tusschen

Een bank van takken en een

Lebong.

tafel

niet

een enkelen

klapper maakten hier geen onaangenamen indruk; die weinige en eenvoudige voor-

werpen,

achtergelaten,

zooals

wij

toen vermoedden en zooals later bleek, door de

welke de Heer Peelen ons tegemoet had gezonden, spraken in hunne stomme

lieden taal

van nog andere menschen dan die tot ons gezelschap behoorden en herinnerden

ons

aan een land dat er lag aan

want men zou

overbodig;

aanlanden

zullen

het

van de kokosnoot verkwikte ons

zeer,

en dat was niet

't

nog

niet zoo erg; de

en gesterkt begonnen wij den

namen omstreeks twaalf uren

dalen en

te

—

in een wildernis zoo dicht en woest, dat het voortgaan even on-

mogelijk zou zijn als het terugkeeren. Gelukkig was

Loemoet af

weg

dezen

eind van

zich op een tocht als deze allicht voorstellen eindelijk te

pondok van poear-bladeren. Onderweg hadden

boe ah pentjaringé, opgemerkt en had

steilen

inhoud Boekit

eenige rust onder een grooten

wij eenige wilde frambozenstruiken,

een van de koeli's ons een zakdoek vol

oranjekleurige

paddestoelen getoond, waarvan des avonds een goelei werd gemaakt

als toespijs

de

bij

De weg

rijst.

leidt

van

dit

punt af door een beekje,

af en stijgt daarop naar boven tot aan den

langs

dienzelfden

gaping voor

om

getoefd

men

na een

half uur rechts

weder benedenwaarts, nu te

midden van een plan-

Maar doet

zich zulk een

den wand van levend groen, dan wordt er meestal een oogenblik

in te

hij

en steeds

zelden een blik naar buiten vergunt.

slechts

die

steile hellingen,

slaat

eens uitloopers van het gebergte

kam, de Pematang pandjang, gaat

eens met flauwe, dan weder met tengroei

kam

wat het wijdere gezichtsveld

zien

te

aanschouwen

geeft.

Daar wees

ons een semaló-boom uit wiens bast een witte, geurige, naar kaneel riekende

hars druipt, die als wierook gebrand wordt; verderop een grooten serdang-boom

kramat

en

is

het hout

1

);

serdang

koening werd genoemd,

nog lager

troffen

misschien

om

de

gele

limau-boomen aan, de eersten aan deze

wij

,

die

kleur van zijde

van het gebergte, en biloekar-gronden afgewisseld door bamboebosch. Inmiddels was het

bijna

vier

andere

groote

neiging

om

uren geworden en naderden wij de Ketaun, die ter rechterzijde een rivier,

den linkeroever een

stemmen

besloten

Evenals

')

Zie

De

de

Soengei

Mauer opneemt. Niet een onzer gevoelde

den tocht nog lang voort geschikte

om

te zetten,

veel

en toen zich een half uur later op

overnachtingsplaats opdeed, werd er met algemeene

de vrachten tot den volgenden morgen neer te zetten.

den vorigen nacht bleef het ook nu droog, en vol moed stonden

serdang

is

wat over dien boom

dezelfde is

boom

aan get eek end

die in het in

wij

Menangkabósch sadang wordt geheeten.

den Ethnograpbischen Atlas

bij

PI.

Lil

fig.

2.

— bij

—

112

het eerste ochtendgrauwen op, in de hoop van na een korten dagmarsch tot het

de reis te zullen geraken.

van

eind

—

Doch

van de

zes

dagen zou deze verreweg

de grootste inspanning vorderen!

Van den

—

Simauoe, die ongeveer even breed

om

eerstgenoemde

is

linker-,

deze manoeuvres hadden wij reeds

de Ketaun, en moesten nogmaals te water

als

Aan

door te trekken.

rivier

al

Toen waren we aan de monding van de Soengei

den rug!

vóór halfacht achter

van den rechter- naar den

naar den rechter-,

linkeroever

van den linker- weder naar den overkant

de overzijde vonden wij twee groote

pondoks, in vele gevallen een goede vondst, maar wat ons thans van meer nut zou

geweest

zijn,

van den weg, dat vonden we

vervolg

het

Nu was

niet.

het zoeken

en zoeken ginds naar kepen in de boomen, maar nergens mocht het scherp-

hier

oog van den inlander een insnijding ontdekken.

ziend

besloten

toen

om

keroever voort

want

te

gaan;

was diep de

zij

sterke stroom.

Na

eenig overleg werd er

de rivier maar weer te doorwaden en te trachten langs den lin-

maar bijzonder gemakkelijk waren

die watertochtjes niet,

haar water reikte ons tot het middel en er ging een

rivier,

Maar de gewoonte had ons

reeds eenige bedrevenheid geschonken in

zulke plasserijen, en spoedig daarop wandelde ons geheele gezelschap over de rotsen linkeroever die, door het water uitgespoeld, de zonderlingste

aan den

toonden. Enkele malen moeten wij geheel afscheid

nemen van de

langs de berghelling een doortocht te zoeken

beneden niet

levert

uitzichten

de

stroom en zijne oevers

,

die

bij

rivier,

te

vormen

om

vinden

ver-

hoogerop

is.

Schoone

menigte op; reusachtige exemplaren

van de bamboe betoeng, machtige steenklompen omworteld door eeuwenoude woud-

boomen, kleine watervallen en wij voorbij

stille

waar een uitgezocht

kreken wisselen elkander af; menige plek gaan

verblijf, zelfs

voor langeren

tijd,

ware

te vestigen,

en

dat ook de bewoners der omliggende streken hier op hunne reizen dikwijls vertoeven,

houtvuren en de droge bladeren die tot slaapsteden

van

de overblijfselen

bewijzen dienden.

Aan lachende

de Ti Sapat, een groote

,

zonnige plekjes

,

zijrivier,

vonden

wij

weder een van

zooals de oevers dezer stroomen enkele

open plaatsen waar de grond, met

die vriendelijk

malen aanbieden

,

—

kittelsteenen bedekt, glooiend afloopt naar het

water, waar steenen liggen die voor zitbanken als geschapen zijn, waar het uitzicht vrij

is

vlinders

en de zon schijnt, en libellen

moge vreemd klinken verlangden

tenden bij

een

naar

invloed

de

de

die

verheugt,

die

reizigers

koesterende

beklaagden,

—

in

armoedige plunje van den reiziger droogt en

op den vochtigen oeverkant samenscholen. Het de

stralen

tropen

te

hooren beweren,

van de zon, dan

zich

dat

over

zij

vaker

hun afmat-

toch was onze ondervinding geen andere. Dat

men

langdurig verblijf in de rimboe ten laatste zonaanbidder wordt, komt ons

zeer natuurlijk voor.

Nadat

de

medegenomen

rijst

genuttigd

was, braken wij op en begonnen de

— van

hellingen

gebergte

het

Een langsap-boom

volgen.

te

—

113

met

i)

vruchten

rijpe

bracht weder eenige wanorde in den geregelden gang, en de reis werd niet hervat,

dan

twee

nadat

onzer

vruchten te plukken,

uren

waar

zijde

stroom door

vrij

die

zuur,

gretige

liefhebbers

een

groote

bocht

hier

weg

ons bevonden, de rotsen ons den

wij

eenmaal aan

doorwaden;

te

ontdekking van een

de

boom geklommen waren om de

apen in den

als

hoewel

Ketaun vóór ons,

de

lag

koeli's

die,

vrij

de

Daar aan de

versperden, besloten wij den

vonden wij

overzijde,

vonden. Te drie

maakt.

die

moeite

beloond

goed pad, dat ons weldra langs plaatsen voerde

waar allerwegen kenteekenen van vroegere bewoners op

merken waren. De land-

te

door de buiging van de rivier gevormd, droeg de sporen van een voormalige

tong

ladang, ook vonden wij er de overblijfselen van een woning met een koffietuin van

met vruchten beladen, maar

honderden boomen,

eenige

anau-boomen, en ook eenige djamboe

hier

bidji,

daartusschen groeiden

;

djamboe piawé

Wij bleven nu geruimen

vruchten aanboden.

rijpe

tijd

mate aan

in niet geringe

de bladziekte lijdende. Het gras stond er wel een meter hoog

2

)

genaamd,

die ons

op den rechter rivieroever en

merkten er nog verscheidene andere verwaarloosde koffietuinen op. Onder de meer

gewone boomsoorten van deze streek verdient de sengingo vermelding, op bilcekar-gronden voorkomt;

hij

wordt doorgaans

vijftien

die voornamelijk

meters hoog, heeft dan

een stam van twintig centimeters middellijn en draagt aan stam en takken vruchten

op kruisbessen gelijken, doch zoeter van smaak

die

eene helft aan klimmen

uren

vijf

bezig

waren

vischfuiken

den steilen

gesteld.

de

uit te zetten.

een uur, dat voor de ,

kwamen we

Bal,

wanden

in

wezen ons den weg

Zij

niet,

en

—

sit

venia verbo;

die richting klauterden wij verder

in

van aaneen gebakken rolsteenen waaruit de oever

Ketaun

de

ingesloten

en waar deze zeer smal,

deze plek was

—

samen-

is

punt bereikten waar een

tot wij een

valt,

Op

is.

tegen

Tapoes, die

uit

zijrivier,

zeer diep en door

wij naderen de beschaving!

—

klein bamboe-vlot vastgeineerd aan een rotan die de rivier overspande, en aan

een

de

wal

't

Dat duurde eenige minuten,

Soengei

steile

Na

weder aan de Ketaun en ontmoetten daar twee inlanders

want meer dan de richting was over

zijn.

voor de andere aan dalen besteed werd

,

hing

overzijde

aan een der boomen, wier voet bijna twintig meters boven den

verheven

waterspiegel

is

,

een rotan

kant naar boven moest werken.

en een voor

een begonnen

zij

manau

,

waarlangs

Twee aan twee dreven daar de

reis

men

zich tegen

den

steilen

de koeli's naar den overwal

langs het gladde koord, met den voet

naar een steunpunt zoekende op den bijna loodrechten wand. Onze goede kok, wien trots

nog

zijn

de

in

')

ouderdom het wachten verdroot, begon lucht

Lansium domesticum

) Psidium Guajava I.

2.

te

klimmen toen

zijn

voorganger

zweefde, maar werd door een neervallenden steen gewaarschuwd,

Jack.

L. zie Lijst der Houtsoorten, n°. 73

— 75. 15

—

114

—

dat het raadzamer was geduld te hebben. Terwijl van Hasselt afdaalde naar het vlot, gleed

op een gladden steen en tuimelde in den stroom;

uit

hij

van dien dag, dien wij half op het droge en half

tot slot

Want

gebracht.

in het

— dat was een

bad

water hadden door-

het einde was nabij; even over den heuvelrug zagen wij de eerste

ladang, waar de padi reeds geoogst was, en daarop de ladang-hut van bamboe met haar plat, overstekend dak, dat

op

woningen

eerste gezicht aan het type der Zwitsersche

't

Het pad volgt nu een waterloopje tusschen twee heuvels en

herinnert.

dadelijk

sawahs met rijpend graan; vogelverschrikkers van idjoek en

daarop volgen eenige

boomtakken moeten de

rijstdiefjes

verjagen, maar deze schijnen niet meer bang te zijn

voor zulke kinderachtigheden en hangen in menigte aan de volle aren. Vijf minuten

hebben wij de doesoen Tapoes en daarmede het doel van dezen tocht bereikt!

later

Tapoes

is

gebouwd op een plateau, dat

Ketaun verheft en welks voet aan huis

beste

uit

wordt ons tot

doesoen

de

zich ongeveer vijftig meters

verblijf

overwinnen en vermoeienis

te

opzichten;

velerlei

schaduwzijde

die

die,

na zulk

niet onverdiend genoten werd.

reis,

zulk een tocht door de wildernis volbrengt

Ja,

heden

Het

aangewezen, en nadat de meest

noodige beschikkingen gemaakt wpren, zochten en vonden wij de rust, een vermoeiende

boven de

drie zijden door deze rivier bepaald wordt.

men

niet zonder vele moeilijk-

te doorstaan; zulk een reis kost

inspanning in

Maar

kost zorg dat de inspanning geen overspanning worde.

zij

heeft

niets

beteekenen

te

in

met de

vergelijking

lichtzijde,

met

welker beschouwing wij ons nog eenige oogenblikken willen bezighouden.

Het

onbetwistbaar

is

bosschen,

deze

woud

verbergt,

en

de

dat

men nergens

reiziger

die

natuurtooneelen

eenmaal de wonderen

ziet zoo

nimmermeer den gebaanden weg verkiezen boven

zal

en gekapt moet worden. Steeds wordt het oog door de

gezocht geboeid;

en voelt

schoon

men

zich het eene oogenblik

als in

aanschouwde welke het het pad dat

rijkste afwisseling

aangegrepen door de woeste kracht

waarop de natuur haren arbeid volbrengt, een andermaal

die er spreekt uit de wijze

stemt de omgeving het gemoed tot kalmte, tot rustige opgewektheid.

Ontzettend

met

daald,

waaruit deze

't

om

zien, hoe het water,

te

van het hooge gebergte neerge-

toenemend geweld zich een weg baant langs en over de rotsen

berggevaarten aardlaag

de

plaatsen

is

steeds

die

zijn

opgebouwd. Nauwelijks een meter hoog

is

op vele

het vaste gesteente bedekt en levenskracht, voedsel moet

schenken aan ontelbare reuzenboomen en struiken, aan grassen, palmen, pandanen, rotans

In

en lianen van onbegrijpelijke verscheidenheid

zulk

voort,

een

tot

reuzenhand

lijst

aan de huiveringwekkende plaats logge

rotsklompen

sprongen werpt de stroom verdeeld

in

vorm en kleurschakeering.

van groen bruist de hagelwitte, schuimende bergstroom rusteloos

zich

in

grillige

in

het

bosch

waar schijnbaar eene

verwarring heeft opgetast.

Met

van steen tot steen, steeds lager en steeds

stoute fijner

in parelende droppels, en terwijl daarboven het breede pisang-blad en het

— gekantwerkte varenloof, springer toewuiven,

door

den voet van den rotsmuur. visschen,

zilveren

afdaalt zelf

in

woorden weder

hem uren

achtereen

en een

ontvielen.

Die bladeren

sneeuw,

als

hoe

kunstwerk

malaboewai-boom voeten

hoog,

lingen,

in

,

middellijn

omhoog

uitersten

werkt,

voor

oog van den

het

tijd

voortsprong over

het betreden van

bij 't

dien

al

hij

oog

,

die telkens

't

boschpad

opnieuw zich zij

afstekend

den donkerbruinen

tegen

organismen zich hier ontwikkelen, toch

die

oogwenk zulk onnavolgbaar

een

in

die

Daar naast verheft

gigant

de

zich

van het woud, de

van anderhalven meter, meer dan honderd

rijzend.

Er

ligt

eigenaardigs in die tegenstel-

iets

ook hier, zooals het spreekwoord zegt, elkander aan-

die

raken en nevens elkander staan

handboek.

en scherp

getale

in

met een

loodrecht

die

men

haar juist

bodem vormen voor den moederstam waaraan

neer te zetten,

voet

vernielen.

zal

diende, waarin

dan vallen hem

,

sjjinrag

groot

men den

schroomt

toon die

te zijn

meerendeels begroeid met schimmels, glanzig als zijde,

zijn

als

fijn

En

boschgod

de

ontsluiert

weg

tot

vruchtbaren

opstapelen

ondergrond.

kleurenpracht ten

een

zich

den stroom

van bladeren breekt en

ook dan nog onvermogend

menigte verdorde bladeren in

de groote

eerst

in menigte door

door het dak

deze met loomen tred eindelijk de rivierbedding verlaat,

kantelende steenen

en

glibberige

wit

—

water, leven scholen van

te geven.

Wanneer

dolenden reiziger.

het

dan spreidt

bekoorlijkheden

andere

met de vruchten,

bekken aan

iu het steenen

in het kristalheldere

zonnestraal

moet aanschouwd hebben oin

Nog die

Hier,

een

op deze plek,

tot

met kletterend geraas

voeden

zich

die

En wanneer

aangevoerd.

meegevoerde koude lucht bewogen, den koenen

de

deze

plonst

—

115

als de eerste

en laatste bladzijde uit een botanisch

soorten van planten hebben zich langs dezen stam naar boven ge-

Vele

maar ook

vele soorten

van een

omsliugeren,

zelfde geslacht

als

de slangen

den Trojaanschen Laokoon, dezen kolos der rimboe; zoowel de armdikke akar lamboetoe als de draadfijne rotan luchtkaars

aan

eerst

ontwikkelen

deze

haar

rotans

in de kruinen der

emboen wringen van haar baan

eind

't

bloesems niet voor

boomen, waar lucht en

Zooals wij vroeger reeds opmerkten

een enkele

zich hier naar boven,

een

kleurigen zij

licht die

—

en evenals de

sterrenregen

opgeklommen

uitstoot,

zijn tot

boven

ontwikkeling begunstigen.

van groote dieren bemerkt men weinig;

maal klinkt door het bosch de

schrille

kreet

van den argus-fazant,

hoogst zelden zien wij een aap zich van tak tot tak voortslingeren of een duif opvliegen in

de

uit

het

lagere

naamste wapen beide,

treffend

gekozen.

worden

lage

;

bezitten

gelijken

Wel moeten

Menige bijzonderheid

hout.

dierklassen

onder in

valt er daarentegen

hunne vermomming, dieren welke,

op den bodem of op de planten die zij

op

te

merken

de insecten treffen wij er vele aan die hun voor-

vele vijanden

aleer de soort levensvatbaarheid

hebben, dat bezat!

zij

zij

in

vorm en kleur

tot verblijf

hebben

dermate moesten hervormd

,

— Dat

zoo lang het dag

alles

de nacht op

—

116

Maar men dwaalt door

is.

zijn eigenaardige wijze

meenen

te

bekoren kan. Nauwelijks

is

't

dat niet ook

avond geworden

en beginnen de eerste sterren door de bladeren heen te gluren naar omlaag, of het bosch wordt verhelderd door duizenden kleine lichtjes, die nu eens stilstaan boog in de boomen, dan weder sierlijke bogen beschrijven en als vallende sterren plotseling verdwijnen. Dat zijn de kleine, onaanzienlijke, lichtende kevers, die

bij

voorkeur in den

avondstond gaan rondvliegen. Inmiddels zien wij op den grond takken en bladeren een blauw phosphorisch

licht uitstralen;

de onooglijke half vergane massa, die nog

weinige oogenblikken geleden onze aandacht trok,

—

men

—

ons de uitdrukking

vergeve

siert zich

nu met een kleed van

lichtgevende geheimzinnigheid.

Ware

het

beeld niet afgesleten door veelvuldig gebruik, wij zouden van een toovertuin willen

Arabische vertelling,

spreken uit een

De muziek

spel.

zoo phantastisch speelt hier de natuur haar

aangevangen, helaas! geen

terzelfder tijd

is

zooals bij dezen nacht der sprookjes passen zou,

harmonie,

liefelijke

maar een snerpend ge-

onvermoeide beigstroom de weinige bastonen bromt,

de

waarbij

krijsch,

der cicaden

—

dat

is

het onopgesmukte woudconcert.

Zulke natuurtooneelen levert Midden-Sumatra op. Wij zullen ze nooit vergeten!

wij terug tot het verhaal onzer tochten en ontmoetingen, en ver-

Doch keeren

melden wij in de eerste plaats, dat de heer Peelen, zooals ons

aankomst

te

al

spoedig na onze

Tapoes werd medegedeeld, dadelijk na het verzenden van den aan

ons gerichten brief,

eenige

menschen naar den Boekit Loemoet gestuurd had,

gedurende verscheidene dagen

gewacht hadden en ten

ons

op

vergeefs

te

die

laatste

naar huis waren teruggekeerd.

Wij zeiden reeds dat de woning waarin uit

doesoen

geheele

de

,

die

elf

huizen

wij

bezit

huisvesting vonden

en nog meer uiteenloopende stevigheid; hun daken

groote

uitzondering,

daken

enkele vordert,

zijn

zijn

bijna

een

plat,

schijven

die

wij

vorm

gebouwen omgeven een

die

gert zich een

')

bamboe

het gebruik van gespleten

*)

vastgemaakt zagen aan de palen der padi-schuren

pleintje,

dat

te

doen aan den voorraad

wijders

boomen en een wachthuisje zonder muren. Rondom rij

of,

stand genoegzaam tegen den regen beschermt.

moeten muizen en eekhoorns beletten schade

die op

uit roembio-bladeren of ge-

van planken, en, wat nog bijzonder onze aandacht trok,

daar slechts deze in dien

Ronde houten

deze

de beste was

bamboe vervaardigd, hun omwanding van het laatstgenoemde materiaal

spleten bij

,

van zeer verschillenden bouwtrant

gesierd

is

rijst.

Al

met eenige klapper-

dien kring van

woningen

slin-

koffieboomen, krachtige exemplaren, overladen met rijpe vruchten,

den afloop van den padi-oogst wachten

Ethnogr. Atlas

PI.

LXV

fig.

5.

om

geplukt

te

worden.

!

— Wat nu

het

De

geheele

ligging

de

der

gegeven

Rawas,

dat, op dezelfde manier als in

1

om

gegraven

en

opgestapeld,

brandstof lag

met hunne deuren

en

terwijl wij

hout, maar voornamelijk bamboe

dat eveneens daar een kuil in den grond was

het menage-water op te vangen.

Achter het huis gaf een uitnemend schoon vergezicht ons de bergen

schouwen

weg dragen naar Kepajang

den

die

vijftig

meters naar beneden tot in de snelstroomende

aan-

te

Redjang, dat met

in het landschap

Lebong ééne afdeeling vormt, en aan onzen voet daalde een van

naar de

nog toe,

daaraan

wij

ruimte onder het huis, waar een vol-

in de

wassen persoon gemakkelijk rechtop gaan kan, voor

voegen

),

van bamboe.

zijn

verschillende vertrekken

verwijzen

beschrijving

en net ge-

soerian-hout

werd door ons zeer nauwkeurig opgenomen,

daarvan

elders

van

van balam-hout. De aanbouwsels daarentegen

inrichting,

en vensters,

goed bewerkte planken

zeer

uit

balken

schaafde

en innerlijk van onze eigen woning aangaat, hare om-

uiterlijk

wanding bestond

—

117

bijna loodrechte

wand

rivier.

Tusschen de Rawassche kleederdracht en de hier gebruikelijke was weinig ver-

op

schil

te

merken; alleen zouden

kunnen aanstippen, dat

wij

meisjes noch jongens

groen of bloemen in het haar dragen. De vrouwen nemen het haar in een sang-

om

op en slaan een doek

goel

deren

't

maagden

hoofd;

tooien zich

met armringen, kin-

met ringen om de enkels en kleine meisjes met het metalen

Onder den arbeid dragen oudere vrouwen badjoe's van boombast wordt

tot hij

buigzaam

Wij zouden

komen

beleefdheid,

in

met de mededeeling, dat de ontvangst van de

zijde

der

—

lemang

werd ons in weinig geheel

een

te

wanneer we nog langer talmden

in

ge-

suiker, klappers, si-poeloet van den nieuwen oogst,

één

woord

een

thuisgebracht.

tijds

allerlei

rijst,

kunnen ontberen; althans

kompleete

verzameling

levensmiddelen

Vleeschspijz.en schijnen deze goede lieden

zagen nergens

wij

iets

dat op een karbouw,

koe of een geit geleek. Daarentegen merkten wij enkele honden op met afge-

sneden ooren en een overigens zeer welgedaan

Van hanengevechten omdat er

geklopt

Tapoes zich kenmerkte door gastvrijheid

te

bewoners en door hunne gulheid in het zenden van

schenken. Een kip, eieren, suikerriet,

vijgeblaadje.

), die eerst

en daarna gedroogd.

is

kort

te

2

zij

tegen

bij

is

de bevolking

uiterlijk.

behalve afkeerig, maar waarschijnlijk

ons dien afkeer vooronderstelde, werd ons zeer beleefd gevraagd of wij

hadden dat er gedurende ons

Zou men zulke

fijne

vormen

in

't

Pasirah,

van

Dipati

Ethnogr. Atlas

Kota Danau;

XLVIII

zulke kloppartijen plaats hadden

onzer aankomst,

drogen van insecten

PI.

verblijf

Sumatra's binnenlanden zoeken?

Op den middag van den dag dag zoowel voor

')

alles

fig.

1

als

hij

en 2.

—

't

was een

heerlijke zonnige

van gewasschen kleederen,

—

kwam

de

maakte den indruk van een zeer geschikt

-')

Ethnogr. Atlas

PI.

XVIII

flg.

1.

;

—

—

118

persoon, sprak goed Maleiseh en vroeg ons wanneer wij zijn doesoen zouden

opzoeken. In

algemeen was

't

vrouwen en kinderen daarentegen wisten

De weg om

't

doesoen

en

dat

bezetting

er

Pemarab hadden de doesoen te vestigen

de

het

in

aanleiding

Van

lag.

dat

verlaten

om

de

kregen

we

thuisblijven

middels

woners zelven

waren mede

dagboeken

die bijna nooit

,

de

maken

te

dat

dan een

niets overgebleven

naar de Oeloe Moesi

Datoek

te

bij

di

veroordeeliag

Sawah.

Stol,

mannen en ook

Men

de

trekken en zich

te

vertelde ons dat

was geweest wegens hanen-

saboeng maling.

helft

bezoek van

veel

is

om

verhuizing een

gedurende

er

alles

hier begraven. Vele

vechten en een daarop gevolgden diefstal, die

op

viel

ligt

van zekeren

distrikt

deze

tot

De regen

drukken.

uit te

met zorg onderhoudt; een zoontje van den heer

gezaghebber te dezer plaatse,

vroeger

Redjangsch

was geweest, dat er toen een pasirah zetelde en een

dat de bevolking

kindergrafje

't

en uit de mededeelingea daaromtrent

vroeger grooter

controleur

ziek alleen in

een en ander te vernemen van het Tapoes van weleer was ons dus

niet geheel afgesneden,

de

komen

spreken met de mannelijke bevolking niet moeilijk

liet

van den

volgenden

dag

werken en enkele zaken hoofden

uit

te

deed ons

viel,

teekenen.

In-

den omtrek en van de dorpsbe-

verzuimden een geschenk in tabak of

en drink-

eet-

brengen en gaarne een klein tegengeschenk en ook geneesmiddelen

te

van ons aannamen.

Den 27 sten Mei gingen we weder gadis

ons,

tot

waren toen

die

ieder

zij

Het anderhalf

vertrekken.

een

waaier

kregen en

twee meters breede pad

a

Vóór onze

afreize

wendden

zich twee

ons een halven gulden voor twee waaiers aanboden en verrukt

den

liep

halven gulden mochten houden.

door

een

Wanneer

bamboe-bosch.

men, toen we na het verlaten van dat bosch de plek genaderd waren

die eens de

woning des Controleurs en de kazernen der troepen had gedragen, ons daarop

opmerkzaam had gemaakt, dan zouden meer dat aan

dit

wij het niet

vroegere machtsvertoon herinnert. Koffietumtjes aan den

ons de verzekering, dat de bewoners bier ook tuur;

al

geen heksenmeesters

ruwheid waarmede het plukken geschiedt, doet takken, ja

de

breken, en het afstroopen van de takken schijnt hier

om

een

feit

dat

wij

die

boomen welke

reeds

kwam

in

deze

doesoen

steenig

samengesteld

uit

Ook

dit

ingericht.

rivier over

saamgebonden,

dat

weg geven

zijn in

de cul-

zelfs

boomen

grond stonden,

meermalen hadden waargenomen.

vrij

van

Langs sawahs

wij tegen

halfnegen

twaalf huizen, tot Tapoes behoorende, en evenals dorpje

pad met de plaats verbonden,

moeten de

niet niets

meer of minder mate overal

in een lossen

waar de padi voor een gedeelte reeds geoogst was, bereiken Talang Baroe,

is

een handvol bessen tegelijk te plukken,

algemeene gewoonte. De bladziekte

voor, het minst echter op

onkruid,

vermoed hebben, want er

is

ligt

aan de Ketaun; de oever, door een

hier niet

meer dan

vijf

meters hoog. Wij

en wel door middel van een vlot, uit krachtige bamboe-palen

vier

man

tegelijk

naar den anderen

kant brengt. Ons gezel-

—

—

119

schnp bestond thans uit den Dipati en vier koeli's van de doesoen Tapoes, behalve

negen dragers; de medegevoerde bagage was

onze

van zulke artikelen,

als

door tusschenkomst

der

verminderd door terugzending

voor de verdere reis onnoodig waren. Wij hadden dat

terugkeerende

alles

van Loeboe Koemboeng naar Soeka

koeli's

menang medegegeven. Nadat

Anak Ajer Balo waren overgegaan, vonden

wij de Ajer Balo en de

een op onzen

weg uitkomend pad,

maar dat

tot

wij

genoemde

onzen

volgden dien geruimen

langs

tijd

gezuiverd, op andere plaatsen strook,

kam

nu

wij tot

met

een

van den Boekit Bedinding bereikt; wij

weg

die hier

en daar van struiken en gras

behoudens een smalle

ilalang begroeid is, echter

door de steeds achter elkander loopende inlanders

die

gebaand. Hadden

is

bamboe langs den weg gezien, thans ving weder de

toe alleen

bij

door de kracht van het water was weggeslagen.

ligt,

negen uren hadden wij nu den

Tegen

wij

van Tapoes rechtstreeks hierheen voert,

hadden kunnen volgen, omdat het vlot dat

niet

spijt

de rivier

plaats in

dat

wildernis

aan, waar nu en dan open plekken, met ilalang, bamboe of pakoe rasam begroeid, de

van vroegere ladangs aanwezen. Van een verdwenen bevolking spraken

plaats

ook de enkele honderden koffiebooinen

kwijnend bestaan legen

uitgekapt gedeelte van

een

oj>

we

aangelegd; menschen ontmoetten vechthaan,

die

buiten

gemaakt

nest hadden

raam

het in

gekleurde soort

Op

sche

onze

reis

die te

een stok zat, ongerekend de wespen die haar

opi

terecht,

terzijde

van den weg, en die de inlanders heel

want de

steek van deze groote, zwart en geel

door de rimboe naar Tapoes waren meer dan de helft onzer inlan-

door wespen gestoken,

omwegen maakten wanneer een

niettegenstaande

op

zich

waaraan Kèta Danau, twee

lang

paal

glooiende

en

d.

half

dicht

heuvels,

aan

eens i.

onze

breed,

zwerm

vrij

groote

ontdekte. Wij

verrukt door het heerlijk schoone

oogen vertoonde. Een bekoorlijk bergmeer,

Köta aan het meer,

zoo

met

tal

zijn

van

naam

ontleent, naar

baaien,

met bosch begroeid aan de eene

kaut bedekt met suikerriet- en overweldigen

stil,

dikwijls

zij

der voorsten een nest of een

daalden nu voortdurend en stonden plotseling dat

waar blijkbaar een ladang werd

bosch,

het

hoogst pijnlijk, en evenzoo de opzwelling die daarvan het gevolg

is

reisgenooten

tooneel,

midden van een ilalang- veld een zeer

echter niet, het eenige levende wezen was een

den grond,

wat schrik aanjoegen. En

is.

,

Zoo kwamen we aan een bamboe-hut met plat dak, ge-

leidden.

padi-velden

—

was dat

't

scheen

omgeven door zacht

zijde,

aan den anderen

niet een uitzicht dat ons

moest, nadat wij zoovele dagen in de bosschen hadden doorgebracht?

En

telkens

het

veld

het

meer insluiten en aan den horizon de hooge toppen van het Barisan. Over dat

alles

ontdekte

bet

rondziend oog weder

iets

nieuws: grijsgrauwe hutten op

en tusschen de boomen, bergreeksen die oprijzen achter de heuvels welke

welfde

wolkjes die

zich

een hemel

luchtig

daarheen

van het

diepe, zuidelijke blauw,

dreven,

alsof

zij

vluchtten

voor

met enkele vlokkige het

licht der zon;

,

— en

dat

—

licht

baadden

was ook

het

wat daar lag

alles

weder

hier

aan

uitgestrekt

—

120

onze

krachtige element dat leven gaf aan

't

aan bergen

voeten,

Niet zonder moeite scheidden wij van deze plaats

waren weldra

in

Danau zouden

overvoeren.

van de prauwen

De wanden van

Ra was

uit

kan opstaan en

;

bouw maakt ook

had men er een soort van banken

De Ketaun

maar

doen

te

ook in verhouding

,

veroorlooft dat

halfelf

was van soerian-hout vervaardigd gemakkelijker te maken

takken van den roembio-boom.

uit

uitdrukt, de diepste plaats

toen

wij ,

de

bij

aan door

de treden

een

trap

die in

rondhouten en

den opgaanden bodem

en met

bladeren

verscheidene

met een

of

zijn

van bamboe en

uit

den

plat

bij

oude balken beschermd worden tegen de wegspoe-

rijstschuren ,

ligt

namelijk ongeveer tien meters

hetzij

die

zijde

met een

dak van gekloofde bamboe

allen

blijkt te zijn,

uitgegraven en waarvan

is

boven den waterspiegel van het meer en vangt van deze tuin

over

dat aan het eind ligt van een kanaal

van het regenwater. De doesoen

kracht

lende

staan wel

aan beide kanten. Langs een opgehoogd pad dat, wanneer wij den

riet

wij

is,

aanlegplaats landden,

modderigen grond aan weerszijden beschouwen, geen zaak van weelde

komen

men

Die stevige

kantelen.

geeft het niet veel diepte; in de Loeboe

naam

een vlot van bamboe met een badhuisje daarop

met hoog

stabiliteit die

het zitten

gemaakt

die, zooals de

30 vademen water. Het was

,

om

en

in

meer,

doorstroomt het

dalam echter, een inham

zwaarder

veel

is

namen

plaats

wij

genoeg voor één persoon,

breed

juist

pad af en

welke de zijwanden uitstaande moeten houden,

dwarslatten,

de

De prauw waarin

overbodig.

wij daalden het steile

deze vaartuigen zijn veel dikker dan die

bodem

vooral de

omkeeren zonder de prauw

zich

;

smalle prauwen gezeten die ons naar de doesoeu Köta

lange

de

de boorden, en dit geeft aan het geheel een

tot

en velden die zich

den gulden glans!

in

aan met een

spits

koffie-

dak van roembio-

zijn gedekt.

Ook

de

wanden

merkt men een klein voorportaal op, ruim een meter

grond gelegen, dat men langs een ladder of een ingekapten balk bereikt;

cirkelvormige houten schijven

rondom de palen,

zooals wij te Tapoes zagen

,

ontbreken

hier evenmin.

De doesoen

telt

ruim dertig huizen,

met het roembio-blad gedekt

allen

vertoonen. scheiden,

staan

Zij

dicht

rondom een

zijn

die

houten of bamboe omwandingen hebben,

en zonder onderscheid een afgeleefd uiterlijk

op elkander in een dubbele

dendeel wordt ingenomen door een groote balai

wezen. Ook stijlen,

dak

der

valt

bamboe van

dit is

den

op

dwarsbalken en

rustende

maken; een

vervaardigd vloer

door een smal pad ge-

,

die ons als verblijfplaats

werd aange-

een oud gebouw, zooals gemakkelijk uit het voorkomen der zware

daarop te

rij,

plein dat in de lengte geheel en in de breedte voor het mid-

en

wordt

zolder

uit

den slechten staat van bet hooge

ontbreekt en

de

wanden

zijn

van gevlochten

van bamboe-luiken voorzien. Door het verschil in hoogte het

huis

in

drie

vakken verdeeld; de jukken,

stijlen

en

— dwarsbalken

in

dat snijwerk

is

paard,

steld te

het

middenvak

groote

—

121 zijn

ruw doch

door kalk rood en wit gekleurd

J

mannetjes voorge-

ziet er

op een olifant en op een vogel, boomen en prauwen, elders

te voet,

een randwerk van ineengeslingerde takken, dat zonder overdrijving

noemd worden. Daarenboven dragen de planken

in

De

den vorm van hoorns,

vloer,

een

en

niet kunsteloos besneden

Men

).

dubbele

rij

stijlen

sierlijk

kan ge-

welke op de jukken staan, gesneden

die als wegwijzers

naar vier zijden uitsteken.

bamboe-latten rustende op houten balken, was met

matten belegd en droeg aan het hoogereind een paar zitplaatsen en een kleine vierkante

tafel,

waarop verschillende vruchten waren neergelegd. Een

talrijk gezel-

schap wachtte ons op. In bet groote midden vak zat een troep mannen, aan de andere

maagdenstoet

een

zijde

vastgemaakt.

borst

om

gereed

in

Twee

met bonte doeken behangen, stonden

Het was een

Gelukkig

te

spelen en vingen de beide gemelde

waarvan

allerbelachelijkste vertooning,

omdat het klapperwater en de pisang ons

niet ten volle genoten,

blijkbaar

voeren, en terwijl

te

ons binnenkomen boe of ba zeide, begon op dat oogen-

bij

muziek van een droevige gamelan

de

meisjes den dans aan.

de

gewone dagelijksche kostuum, een sarong boven de

den een of anderen Maleischen welkomst-dans uit

geen van de aanwezigen blik

't

meisjes,

veel

wij echter

meer boeiden.

duurde de uitvoering slechts een half uurtje, dadelijk daarop verdween

maagdenrei

en

konden

nu onze modderige kleederen voor andere

wij

ver-

wisselen.

kwamen

Inmiddels

babans aan, zoodat ons huishouden eenigszins op orde

de

en de bedden op het derde of hoogste gedeelte van het huis opgeslagen

gebracht

konden worden; van de van een

beide vertrekjes die het holle huis

opnieuw gedanst door meisjes zoowel wegloopen, besloten wij toen om,

dingen uit

te

teekenen

bezigheden

ons

gebrek aan

iets

beters, de verschillende dans-

2 ).

binnenshuis,

regende of telkens dreigde waarbij

echter

als

te

regenen, zochten

uitzondering

worden een watertochtje langs de oevers van het meer, met het doel schieten;

kwam

maar

bij

dat

niet onder schot

doel

—

zeer verstandig

baloorigheid

op roerdompen gelijkende vogels

onderdoken en alleen

wat

moet

om

want het eenige exemplaar dat

bleef het,

iets

genaam voor ons was. Uit

steeds

en die ieder

door jongens, en daar wij moeilijk konden

als

bij

Daar het den volgenden dag wij

bezit

en tant bien que mal de danseressen in hare zonderlinge hou-

te bestudeeren

figuren

nog

waren, maakten wij geen gebruik. Des avonds werd er

slaaptafel voorzien

te raken,

trachtten

vermeld

eenden

te

wij zagen,

van de eend, maar zeer onaanwij toen eenige

hetgeen ook

al

roerdompen of

mislukte, omdat de dieren

hun puntigen snavel boven het watervlak

lieten zien.

Taalkundige studiën namen een ander deel van dien dag weg, en tusschen de

Ethnogr. Atlas PI. L.

') I.

2

2

)

Dl. III blz. 119. Ethnogr. Atlas PI. X.

16

— hadden wij

in

bedrijven

—

gezegd worden

velerlei

ons op

—

122

geneeskundige hulp

beleefde

te verleenen,

gevraagd en

wijze

die

—

het moet

dadelijk eenigszins door

al

een tegengeschenk in visch of vruchten vergolden werd. Dat ook hier, zooals overal onze snuisterijen,

elders,

nader uiteengezet

en waaiers, zeer gewild waren, behoeft niet

kralen

als

Deze waaiers van Chineesch maaksel,

worden.

te

en gekleurd papier samengesteld, hadden wij

latjes

Een

heldere

onbeduidend

te

hierop van invloed

is;

geweest.

zijn

om

de

het nazien bleek de vangst wegens den velen

bij

Het

is

ziet

men

in de steden

even weinig insecten vindt

men

bij

Aan den

bamboe-

zonnige dag, de 80 9te Mei, maakte het eindelijk mogelijk

bijeengebrachte insecten te drogen;

regen

uit

Palembang ingekocht.

te

hoe de weersgesteldheid

opmerkelijk bij

regen weinig menschen op straat,

regen langs den weg.

oever van het meer, op een verhevenheid die een

vrij

uitzicht

gunt

over den uitgestrekten waterplas, heeft de Controleur der afdeeling zich een koepel

bamboe doen opslaan

van

onder

,

schaduw

de

van

doerian-

Gebouwd naar den vorm van onze Hollandsche

tuinhuisjes,

dak en een bamboe-hek aan de waterzijde, staat

hij

pretentie;

spoedig, dat,

rimpels,

zijn

titel

ziet

men

al

van Welgelegen, Schoon-

meer aanspraak zou kunnen maken op namen van dien

het

aard dan vele soortgelijke fijne

daar schijnbaar zonder eenige

naar het plateau dat den koepel draagt, dan

is

voert het huisje niet den weidschen

al

of Buitenlust,

zicht

*).

maar wanneer men aan den vlonder afgestapt en langs een smal en

pad opgeklommen

steil

en patei-boomen

met een kegelvormig

zulk

die

een

opschrift

wèl dragen. Het meer met

die de oeverbewoners naar

prauwtjes

bergen overal in de rondte tot in het verste verschiet,

zijn

hunne ladangs voeren, de 't

maakte een genotvollen,

rustigen indruk.

In den namiddag dreef de regen ons weder binnenshuis, wat akelig vervelend was; want de avond was nog niet ver genoeg gevorderd en

de

balai

Wel hadden we weg

te

getracht

dit

euvel te

nemen, maar ook dat

feestdag;

handelaar,

om

de lamp aan te steken,

was een wonderlijk gebouw op het punt van inwendige

want nadat

zij

reizend

een

Tanah-datarsche

hielp

niet

genoeg.

Voor onze

koeli's

hun loon ontvangen hadden, vertoonde

koopman

thuisbehoorde.

verlichting.

verhelpen door een van de bamboe-wanden

was het een

zich

een kain-

uit

Benkoelen, die eigenlijk te Soemanik in het

Ieder

van hen kreeg plotseling behoefte aan een

nieuwen sarong of hoofddoek en de man maakte goede zaken. Tal van bijzonderheden omtrent den vroegeren en tegenwoordigen bestuursvorm in

Lebong, over het erfrecht en het familieleven kwamen ons hier

De Lebongers beweren afkomstig en vier tiangs

')

Dl.

2

)

die zich te

IV, Houtlijst

n".

253.

Aman

te zijn uit

ter oore.

Menangkabo en wel van een

radja

vestigden; van dit punt uit werd de landstreek

•)

Zie Yolksbeschrijv. bl. 213.

:

—

123

—

langzamerhand bevolkt, doch velen trokken verder en stichtten

volkt

Wat

Vandaar dat Lebong thans

boven-Moesi.

—

den godsdienst betreft

Islam nemen

zij

't

Lebongers

alle

nauw

niet zeer

a.

verscheidene

meer be-

zijn

Mohammedanen, maar met

er zijn dan ook geen missigits of langgars

;

Lebong, en nooit ging vandaar iemand naar Mekka

geheel

o.

niet zoo sterk

het eenmaal was.

als

is

den in

de

aan

doesoens

Evenmin gaat men

mengadji

zich aan het

te buiten,

om

hadji te worden.

hoewel nog niet lang geleden

een Benkoelees, een ijverig muzelman, zich hier als leeraar in die kunst gevestigd

had;

kreeg slechts een klein aantal leerlingen, en die geringe nieuwsgierigheid

hij

van het jeugdige Lebong naar de geheimen der

in

bosch

het

die

Zoo

ongeluk.

daarmede

zij

er

zijn

en waar

als heilig vereert,

zij

nog

tot een spoedig

steeds hare plaatsen

hulp gaat vragen

en die men opzoekt wanneer

overeenkomen,

had hem

ziekte of

bij

oude graven in de rimboe, of plekken die in

vele

en tindoeng's veroorzaakt

ibilis

Schrift,

Daarentegen heeft de bevolking

doen besluiten.

vertrek

niet wijken willen voor de

!

)

de

,

uiterlijk

ongesteldheden

door

,

gewone geneeswijzen

bespuwen met koenjit en wrijven met djeroek-water, onder het branden van wierook.

Een bepaalde gedaante hebben de kent aan zijne vruchten

Lebong

is

,

herkent

men den boom

setans of duiveltjes niet; zooals

men ook

de verschillende setan-soorten aan hun werk.

een vruchtbaar land, welks bevolking zich bijna uitsluitend met de

bebouwing van den grond bezig houdt. Behalve de padi op sawahs en ladangs,

men

teelt

klappers,

sirih,

weinig tabak en garnbir, oebi-soorten

een

suikerriet,

er

pisang,

djagoeng en

een

,

van minder

zaken

aantal

anau-palmen, belang.

Aan

den mijnbouw doet men er niet, hoewel er vroeger veel goud gegraven werd, zooals op verscheidene plaatsen de overblijfselen van

Lebong (lobang,

dat

zelfs

goud

hebben

noodig

Tenangers

werk dat

of

het

men

vee

hooren.

maken van

het

maar

er

delverijen

naam aan

zijn

de

koopen

sieraden,

man

zegt

die thans

van

Soengei-

veestapel

stuks

in

is

het

karbouwen,

Lebong nog

treurig die

slechts

gesteld;

hij

ook

eenige

alleen

als

geiten

de Dipati van Köta

ploegvee gebruikt; voor en, als

men

't

Danau overige

de paarden ook tot

rekent, een paar merries, welke laatste ook al aan genoemden Dipati be-

De

zorg

door

volbrengen.

voor

de

rijstvelden

dragen

het

man en vrouw samen, en

de laatste

van nieuwe ladangs heeft

kappen der zware boomen een grooter deel van den arbeid

Maar wanneer de

eerste rijst

dan vieren ook beide gezamenlijk het

')

dat

men

Zij

een groot verschil tusschen het fraaie goud-

is

niet het geringste deel daarvan; alleen bij het aanleggen

de

aantoonen; ja

mijnen ontleent.

de Padangsche Bovenlanden gemaakt wordt en het hier vervaardigde.

in

zestien

vindt

voor

Korintjiërs,

Met den bezit

gat)

Zie Volksbeschrijv. blz. 76, 77.

van den nieuwen oogst feest,

zal

te

gegeten worden,

nieoek pói belouw, met het slachten

— van

kip

—

124

Behalve het werk dat de vrouw op de rijstvelden verricht, heeft

of geit.

man

hare huiselijke bezigheden, terwijl het de taak van den

zij

aan het huis

stellingen

en getah

visschen

te

maken en daarvan

doen, touw te

te

Dat

zoeken.

te

zijn

is

met hanengevechten en amfioen-schuiven

zich

dat

het

taak,

maar

onledig.

de noodige her-

is

knoopen,

zijne netten te

in den regel houdt hij

Meermalen merkten

rooken in Lebong volstrekt geen algemeen gebruik

is.

Ook

op

wij

bleek ons dat

rotan en damar hier niet verzameld worden.

Reeds

vroeg beginnen de kleine

of twaalfjarigen

tien-

ja

leeftijd,

meisjes

wanneer

zij

hare moeders te helpen, dikwijls op acht jaar oud zijn, loopen

rond met een klein broertje of zusje in den slendang; de jongens worden aan den arbeid gezet en, terwijl leeren

tevens belangstellen

zij

zij

hun vader behulpzaam

de genoegens die

in

hij

zijn bij

zij

reeds

iets

ouder

diens werk,

zich veroorlooft. Daaronder

zijn er vele

van onschuldigen aard, zooals het verschalken van de dieren des wouds

op

wijzen,

velerlei

even verschillend

Vooral in het houden

de dieren zelven.

als

van vogels schept de Lebonger vermaak; duiven, zooals balams,

ketitirans en ver-

schillende poenei's, o. a. de prachtige poenei-djamboe , die allen op lijmstokken

getah poeloet gevangen worden,

men

ziet

bijna overal in kooien; voorts

er

gehouden, en zagen wij hier en daar de poejoe rimboe en de oeroe lanting,

beo's

een groote

maar voornamelijk waren

patrijs;

De boschhoenders

onze aandacht trokken. andere

wijze

gevangen

op een

strikken

rij

dan

men

elders;

om

evenals boschhoenders, met het doel

herten en napo's, terrein

wier

deel

van

drie

vallen.

men op

die

waar de dieren

ivoor

,

het vechthanen, die door

plaatst

zich

tot

ze te eten, terwijl de vederen als speelgoed

Niet minder gezocht

om hun

de

zijn

van het

gulden het kilo opbrengt, en op rhinocerossen, wier

wij bericht

van den heer Siccama

dd.

23 Mei, meldende dat Pajoeng poetieh op

ons

dus in overweging

om

vleesch

verschillende wijzen bemachtigt, naarmate

ophouden; voorts wordt er jacht gemaakt op olifanten,

zes

Den 31 stei1 Mei ontvingen

die plaats

is.

uit

Soeroelangoen

was aangekomen;

hij

gaf

spoedig daarheen terug te keeren ten einde onze belangen ,

met het Limoensche hoofd wij

aantal

koewau-

namelijk eenige kleine

hoorn, soengou, zes en dertig gulden voor hetzelfde gewicht waard

lieten

hun

wilde hanen en kippen, worden hier op

en een lokhaan op korten afstand. Argusfazanten vangt men,

aan de kinderen ten

acht

met

worden

te

Maar dat was

bespreken.

de opneming van Lebong

Juni te Soeroelangoen kunnen

in

niet mogelijk;

immers

al

den steek, wij zouden niet voor zeven of

zijn,

en Pajoeng poetieh was dan zeker reeds

lang weder vertrokken. Wij besloten dus onze werkzaamheden hier geheel ten einde te

brengen en berekenden dat het dan 16 of 17 Juni zou worden aleer wij Soeroe-

langoen weder konden bereiken. In dien geest schreven wij aan den heer Siccama

en

verzochten

hem met Pajoeng

onzen tocht naar Limoen.

Aan den

poetieh

de

noodige

schikkingen

te

treffen voor

heer Cornelissen meldden wij, als antwoord op

— eenige

berichten

die

hij

—

125

ons zond, hoe wij den toestand in Oeloe-Rawas gevonden

hadden en wat onze verdere plannen waren.

Den

Juni gingen wij weder op

l 9tei1

kon worden en drie

getal

van het meer

kant onzer

Een

dag

dien

gaven

ontbreekt,

voor het eerste gedeelte van den

bagage,

op

van Köta Danau naar

geheel

niet

ligt,

van onze bagage

klein gedeelte

slechts

om

behalve onze eigene voldoende waren,

koeli's

Ofschoon een voetpad

vervoeren.

reis.

onze vrachten

zoodat

achtergelaten,

negen in noodige te

al het

aan denzelfden

Teè's, dat

om

wij, vooral

den wille

weg de voorkeur aan een

tochtje

over het meer. Daarvoor hadden wij echter aanvankelijk over slechts twee prauwen te

en aangezien ook de Benkoeleesche kain-koopman in een van beide

beschikken,

was

had plaats genomen, er

er

—

ging de vloot watervlakte

verlustigden

bergen,

de

booten

de

schoone

zoodat

deining,

in

veel

zachtkens

noeng Baleirang,

wiens

over

de

kwamen

spoedig aan boord en

rietkanaal uit en de breede

veel

troebel

oppervlakte

maar zonder

water,

gleden, terwijl wij ons

aan den oever, in het

gezicht

op

de

de meerzijde ingestorten krater van den vulkaan Goe-

zuider-top

hoogste Goenoeng gedang

ditmaal,

landschappen

op den aan

vooral

water

weinig. Gelukkig

te

alle passagiers

maar per pagaai het

niet onder zeil,

Er stond

op.

man

ruimte voor twee

nog twee bidoeks opdagen, en toen waren

Biti

heet,

wordt genoemd.

de

terwijl

Na

noordelijkste

en

tevens

een uur lagen de prauwen aan de

landingsplaats,

daar waar de

traden wij

doesoen Teè's binnen, die eenige honderden schreden van den meer-

de

Ketaun het meer

oever achter een bosch van roembio- en ngien-boomen Teè's lag

kokospalmen jaren

trokken de bewoners naar de plek

kant

de huizen die

nu

elementen.

pleintje

af;

met

Ook

welkomst-muziek dergelijke

een

,

hier perken die

ook hier staan

muziek-instrumenten die

onder

loods,

er

wij ons thans bevonden,

is

met figuren van witte en

bij

de andere woningen de samen-

woningen

in gesloten gelederen een vier-

klapperboomen op dat plein en een nietig

wier

dak

men

ons

ontving.

niet

onwelluidend

gemeenschappelijke

rijstblokken

was.

met

men kan

In

nagenoeg

vele gaten

')

alle

85.

aan

doesoens zij

worden

liggen zeer

met elkander bab-

zoo gemakkelijk

Nog

De manik van Rawas, de doelang-doelang van de Pad. Bovenl. n°.

gebrek

Bij

gevonden;

belen en dan gaat de zware aloë bijna ongemerkt op en neder.

soorten,

ligt.

stampten zes meisjes uit de daar geplaatste rijstblokken een

op den grond en daarenboven,

vast

waar

één daarvan bezit een houten omwanding en

wachthuis

verscholen

'nog ten getale van twintig het dorp uitmaken.

kalk beschilderd; bamboe en roembio zijn

stellende

)

midden van het sedert opgeschoten hout bewijzen; maar zestien

te

geleden

Slechts

1

-

later

vroeger op den anderen meerkant, tegenover Köta Danau, zooals vele

en bouwden zich

roode

minuten

verlaat, en weinige

liggen op het

Zie Lijst der Hout-

,,

— plein een menigte

men

geleden dat

bamboe-ramen

Lebong

in

126

waarop

,

begon

koffie

— Het

koffie lag te drogen.

te planten;

vroeger teelde

is

nog

men

niet lang

allerwegen

poear lako, een kleine soort van poear, cardamom, wier witte vruchten, ter grootte

van een knikker, gedroogd werden en voor ƒ200

ƒ250

tot

bet pikol aan Chineezen

verkocht. Die kuituur geraakte in verval toen de prijs in korten ja tot

ƒ50, was gedaald, maar nog

is

aanmerkelijk

tijd

de aanplant niet geheel verdwenen;

den boschkant vindt men nog dergelijke struiken bijeen en in het bosch

—

zelf

aan

de in

het wild opschietende struik.

De aanplantingen van van de zorg zetten

die besteed

aan het behoorlijk

bibit,

Maar

wij

dicht

maken

weg

moeten onzen

met gras en

Kepajang

te

vervolgen.

tot

ƒ40

Hij

is

zooveel

twee

tot

is

het

hier

makkelijken aan- en

men

vindt

hier niet.

bakend stuk land

,

vrij

elkander te loopen

Met den

heele breedte begaanbaar zijn.

opmerken,

,

afvoer

Ketaun.

Na

zou de

clan

om

niet

weg

rijstbouw, wij konden het in

treurig gesteld; horizontale

sawah-vakken

achter,

over zijn ge't

voorbijgaan

,

die een ge-

van water toelaten, door pematang's ingesloten,

De sawah

is

die

een moerassig, door liggende bamboe-stengels afge-

dat daarenboven nog zeer slecht van onkruid gezuiverd wordt en

dat hier niet, zooals te Köta Danau, jaarlijks versch in de

meters breed,

drie

ilalang begroeid, behalve de smalle strook door inlandsche

naast

mogelijk

blijft

het pikol voor hunne koffie!

voetgangers gebaand. Als die lieden zich nu maar wilden gewennen

maar

uit elkander

en aan het schoonhouden van den ondergrond. Zulk een behandeling

niet onbeloond; de inlanders

maar

zagen er bijzonder goed uit en ieder boompje getuigde

koffie

was aan het kiezen der

drie of vier jaar

is

slib

ontvangt door de bandjirs

de geschiktheid van deze gronden voor

rijst-

veld verdwenen.

Het pad gaat

steeds voort langs den linker-Ketaunoever,

dan weder wat verderaf van de

bij,

wier platte paarsche

rivier,

en

leidt langs

nu eens wat

dichter-

een aantal ladanghutjes

daken nog steeds een vreemden indruk op ons maken. Evenzoo de

bloemen welke wij langs een ladang aantroffen en

droge blaadjes

die

met hunne

stroo-

op de bekende immortellen geleken. Te tien uren hadden wij Tan-

djoeng Agoeng bereikt, een groote doesoen, evenals Teës een jaar of zeventien geleden

gebouwd; de bewoners

zijn

grootendeels herkomstig uit het dorp Tesö, het

eenige dat zich indertijd tegen de annexatie door Nederlandsche dapperen verzet had

en daarom verbrand was; dat Tesó lag op den linkeroever van de Ketaun, tusschen

Tapoes en Köta Danau. Ook de zeventien jaar oud, en toch verhief

klapperboomen

hun kruin

die hier stonden,

waren derhalve

zich reeds dertien, veertien , ja vijftien

meters boven den grond. Buiten

')

de doesoen

groeit

er

een overvloed van de groote bamboe majang

Zie Lijst der Houtsoorten, blz. 40.

l

),

—

men

Agoeng wandelden

Tandjoeng

van

verkten

den weg en op verlaten ladangs wordt aangetroffen;

langs

overal

hier

die

midden van deze

te

verscheidenheid

groote

zeer

in

Lebong

door

alleen

een

wij

door een

tijdlang

bij

het

laan

die

reuzengrassen had uitgekapt.

sierlijke

Met het oog op de kultuurgewassen al

—

127

leverde de

noemen

op;

wij

weg

dien wij thans aflegden,

de eerste plaats de tabak, die

in

bewoners van Tandjoeng Agoeng op eenigszins ruimere

de

gekweekt wordt; daarnaast de ladang-padi, in verschillende toestanden van

schaal

koflieheesters

rijpheid,

verschillende

,

en klapper-boomen rondom de

oebi-soorten ,

huizen op de talangs.

Al

spoedig hadden

door

wij

Watas,

Soengei

de

rondom welks voet een ons

voert rassig

van

het pad,

Ketaun,

de

zou

er

2

van

)

wier

nabijheid

een

i)

bereikt, en trokken

groote

bijenbooin

door slechte afwatering op sommige plaatsen

Nam

talang eerste

en

weder

eindelijk

woningen staan

hutten, die op een

telt tien

verrijst,

rij

die

tot

langs den

zeer

moe-

naar den oever

Poengoek Pedaro

weg

gebouwd

zijn

van de reeds dikwijls beschrevene onderscheiden. Een dorpshoofd zoeken

vergeefs

te

noordwestwaartsche richting voortgaande, de

van kleurige bloemen was aangelegd. Vervolgens

waar de

daar

niets

men

dalam

in

verlaten

behooren. Deze doesoen

en zich in

in

tuintje

dat

de

voorbij

is,

nu,

wij

de marga's Bermani en Soekoe VIII

grensscheiding tusschen

;

want de doesoen wordt beheerd door de Anak

het iets verder aan den

weg gelegene Talang

Liat, welk dorpje voor

eenige jaren de daarheen verhuisde bewoners van Talang Loeboe Lai had opgenomen.

Ook ons nam zorgen

het

tijdig te

op,

was het maar voor een korte

al

Oedjoeng Tandjoeng aan

met het dorp en

zijne

omgeving kennis

dwarsboomde de regen ons ook eenigszins Vergeleken

Oedjoeng

met de dorpen

die

wij

te

wijle;

want we moesten

komen, ten einde nog dienzelfden dag

te

maken. Dat gelukte ons werkelijk,

in de in

den laatsten

tijd

bezocht

hadden,

ook de balai

;

dat daar

stond, een loods voor het rijstblok en een wachthuis voor de kemit,

na hetgeen we over andere dorpen van Lebong

vermelding behoeven.

van de

vroeger

Ook

de muziek, waarop

men

gehoorde in geen enkel opzicht

af;

vertelden,

nauwelijks meer

ons in de balai onthaalde, week zelfs

van de bekkens,

die hier

de gamelan vertegenwoordigden, waren er, gelijk altijd, twee doorboord, zoodat

de

is

Tandjoeng voorzeker een groote doesoen, wier huizen dicht op elkander

staan en zelfs de plaats innemen van hetgeen vroeger eens een plein was

zal,

al

gemaakte plannen.

gevolgtrekking

maakten

dat

de

onwelluidende klank dien

zij

we

voortbrachten,

naar den smaak der Lebongers niet gemist kon worden.

Onze jjogingen, te

om

uit

mededeelingen van de hoofden tot een juistere kennis

geraken van de topographiscke gesteldheid des lands, werden door geen gunstigen

')

Zie Aardr. Beschrijv. blz. 80 en Volksbescbr. Hz. 214.

=

)

Volksbescbrijv. blz. 214.

,

— want wel noemden

bekroond;

uitslag

en afstand hadden

ging

geen

zij

—

128 zij

namen van

vele

plaatsen,

maar van

lig-

begrip of konden het ons althans niet

duidelijk

bijbrengen.

Al had

den naiivond de regen opgehouden, toch dreigden er in den morgen

in

van den 2 den Juni nog donkere wolken, en aan de onzekerheid of marsch zou bemoeielijken

onzen

niet de regen

onbekendheid met de gevolgen

den bandjir, die wellicht ons plan zouden verijdelen. Het was namelijk ons

van

voornemen den

omweg

een

verdwenen was;

Aman

waren we weldra

in

doorwaden,

zooals

terug met het bericht dat het vlot

aan deze

zijde

van de Ketaun

te blijven

naar Soekoe Kajo te gaan. Tegen half acht op weg gaande,

Na

de

Awang

bakoeng, die aldus genoemd

anderhalf uur

dat langs de talang

afslaat,

om

een moerassige wildernis en moesten verscheidene kleine beken o. a.

waterplant.

smal pad

te verlaten, en, langs een voetpad rechts,

keerde

inlander

deed ons besluiten

dit

en dien dag over

bladige

gevolgden weg

tot dusver

over Tabal te nemen, waarbij ons een vlot over de Ketaun zou moeten

Een vooruitgezonden

brengen.

en

zich onze

paarde

,

kwamen

wij

is

naar een breed-

aan het punt waar links een

Mbong pandjang

naar Pagar Agoeng voert,

werden we verrast door het oorverdoovend gesnater van een vlucht

hier

boeroeng ngiek genoemd,

neushoorn vogels,

die

in

waren neergestreken. Het d warspad latende liggen, vervolgen teroever

van

Ketajau

nadert,

ontwaren

Ketaun kötor onzen weg door het bosch;

de

een

aan

wij

gehucht

den

Aman

dat tot

horizon

de

wij

den rech-

wij langs

eerst

waar men Talang

behoort, verwijdt zich het uitzicht en

westelijk

af naar den oever der rivier,

heuvelen

gelegen

Maar weldra onderschepte weer het geboomte den en daalden

grijze

toppen der hooge boomen

de

Tepoe en Pabas.

vrijen blik over het landschap

waar een

vlot ons naar de overzijde

zou brengen; het draagvermogen van het vaartuig bleek echter niet bestand tegen

den

en toen het

last,

en gleden

twee

zes

koeli's

man

zou overvoeren, dook het midden in de rivier onder

met hunne vrachten

te

gelukkig zonder nadeelige

water,

gevolgen voor den inhoud. Het overige reisgezelschap, voorzichtiger geworden,

droog

waar

op

den anderen oever,

indertijd,

woning van den

toen

nog een

djoeroetoelis

en

spoedig

civiel

daarop betraden wij

gezaghebber

te

Tapoes

kwam

een ilalang-veld

was,

gevestigd

de

had gestaan.

Voorbij het beekje Tabat Selaé, den vijver met afval van takken en bladeren,

nemen de sawahs van Aman een aanvang; den weg over een groote oppervlakte

uit.

zij

strekken zich links en rechts van

In de verte verheft zich de Goenoeng

Seketo, de berg met het kropgezwel, en dichterbij vertoonen zich de eerste woningen

van de doesoen. Hier waren

gejammer dat ons iemand trap

gestorven

afdalen,

uit

een

wij getuigen

der

van een zonderlinge plechtigheid een hevig ;

huizen te gemoet

klonk, gaf te kennen, dat daar

was, en het duurde niet lang of wij zagen twee vrouwen de

waarvan

er eene het lijk droeg

van een zevenjarig meisje, dat geheel

—

—

129

naakt grafwaarts werd gebracht. De vader ging vooruit en groef niet het kapmes, dat

ontbloot in de hand hield, een ondiepen kuil, waarin het kind werd neerge-

hij

zonder eenige

legd,

hoegenaamd. Deze meer dan eenvoudige wijze van

formaliteit

begraven mocht de goedkeuring van onze Menangkabosche gezellen niet wegdragen, en

gaven onverholen hunne verontwaardiging

zij

kennen door

te

te

zeggen, dat

het in een land met zulke gewoonten niet uit te houden zou wezen.

Kort daarop bevonden wij ons weder buiten de grens van het dorp,

van goed aangelegde sawahs,

Aman

Ajer

afgeleid.

boom waarvan

Van Aman

het

Deze

waarna het

rivier,

nu en dan

velachtig werd. Zelfs gaat het

steil

terrein

Van

naar boven, en zoo bereikten wij

Aman

bij

overziet.

kilometers groote vlakte langs de

het meer af strekt zich deze, omstreeks 60

Ketaun-oevers tot voorbij

de

voorbij

meer en meer heu-

Talang Paling een hoogte, vanwaar men de geheele vlakte van Lebong

beide

uit de

naam naar een

dorp, dragen hun

onzen weg in zuidwaartsche richting, en

wij

Danau trokken we door de

talang

als het

hout voor het maken van krisscheeden wordt gebruikt.

fraaie

vervolgden

zoowel

rivier,

midden

te

hun water ontvangen door een bandar,

die

ten oosten begrensd door de bergketen

uit,

Goenoeng pandjang genoemd wordt, en ten westen van Benkoelen gescheiden

die

ruggen en toppen van het Barisan.

de

door

Reeds vele malen hadden wij vroeger ia de rimboe de wilde pisang gezien, die zich

van de gekweekte soort onderscheidt door hare oneetbare vruchten en

dunner

en taaier blad

gekweekte

;

pisang-soort

op dezen weg nu troffen wij

manden

vol

van

als

borden

De vrouwen brengen

dagelijks

met oneetbare vruchten,

aan

gebruikt worden en als emballage voor gekookte dit blad, in vierkante

rijst.

veelal

de meeste woningen eene

bij

wier

bladeren

stukken gesneden, voor huishoudelijk gebruik

naar de doesoen.

Nu de evenvermelde heuvels Aman en daarna een groot aantal in

achter

ons

benaming van elkander onderscheiden

weg

minder,

niet

enkele

terwijl

heuvels ons gelegenheid gaven

met boomen en bamboe een oogenblik heid

naam

uit

om

doesoens

Danau stond een afdak op lag.

Talangs ontmoetten wij langs den

door hunne ligging op den

was. Zoo rustten wij

waarlijk I.

dien

zin

oordeelen,

vier

een

meer zou zoeken, maar welke dien

met kroos begroeid. Op het

pleintje

van

hooge palen, met een vloer die twee meters boven

zeide zou er den volgenden

hadden afgelegd. Er zou een

geen alledaagsche zaak 2.

eens

het pad

met genoegen

dag een sedekah gevierd

worden, een dankmaal voor de genezing van een ziek kind, welks ouders een gelofte in

top

oj)

een andermaal te Danau, een plaats in wier nabij-

te

Naar men ons

hebben we nog eenmaal de

de omgeving juister te overzien, dan

ontleent aan een kleinen plas water,

den grond

zijn.

ter weerszijde mogelijk

te Kelikoet,

men, naar den naam

liggen,

kleinere beken over te trekken, die schier alleen

;

want

,

zooals

we

geit

geslacht

reeds opmerkten

,

indertijd

worden,

de veestapel 17

— is

— in

Lebong gering, en men verhaalde ons

en

te

hier, dat

te Kelikoet, te

o. a.

behoorende

worden

rijst

door

een

aantal

gemaakt en verdeeld op evenveel

Nog

vermelden

wij

Danau en

doel alleen te

dat

hierbij,

van

Hasselt

te

het

Danau

getrokken,

een

de

vermelde hooge stellage huisgezinnen in het dorp

als er

bouwen van zulk een

om

hem

op

gebruikelijk

hier

kreeg

deze

nemen, en dat

zijn

was ingeslagen, dat over Talang baroe en Goenoeng Alam

zijpad

marsch, langs

heuvels en door beekjes,

Op nieuw ging

de

bebouwde velden, langs verspreid liggende hutten, over door de Biol Sepan, de eerste beek die in de Satan 1 )

o. a.

welke zich beneden Sekandau met de Ketaun,

valt,

te

bericht

ten tweeden male moest worden over-

naar Soekoe kajo voert. Langer wachten was dus onnoodig. op

stellage voor dit

is.

en daar peilingen

wachtte,

Aman

even voor het punt waar de

reisgezel,

meisjes op schotels

marga Soekoe IX

in de

Veth was onderweg achtergebleven terwijl

troep

Atas Tebing

Soekoe kajo geiten geheel ontbreken. Het vleesch van het dier en de daarbij

gereed zijn.

—

130

hare voornaamste

als

zijrivier,

vereenigt.

Toen van Hasselt om

nog

Dit verhinderde

niet.

uren

drie

hem

te

Soekoe kajo aankwam, vond

zetten in het eenige houten huis dat de doesoen rijk

hem inruimden; wel

voor

plaats

woning

2

maar toch

),

licht binnenlieten.

boomen, op jaren

oud

hunne vrachten

echter niet de koeli's

is

is

hij

Veth daar

te laten neer-

en waarvan de bewoners een

waar besloeg deze het kleinste gedeelte van de

in zooverre het beste, dat

twee groote vensterluiken voldoende

Dat huis stond op een open

gelijke afstanden geplaatst, beplant

met twee

plaats die

rijen klapper-

was; daaronder was er een

die zes

en slechts anderhalven meter hoog was, doch niettemin reeds drie-en-

twintig vruchten droeg.

Tegen

half

toen

vijf,

dampende

de

schotel rijst

werd binnengebracht,

ook de wandelaar van Goenoeng Alam aanzetten; doch niet lang bleef In den morgen van den 3 den Juli toog

reisgezelschap.

wel naar Sekandau, en

leidt,

langs

vergeleken

bij

kwam bij

het

weder alleen op weg, en

pad dat berg op en af geheel door de wildernis

een

den

hij

hij

weg

dien

wij

de

laatste

dagen betreden hadden,

bijzonder moeielijk was.

Sekandau nabij

en

de

het

is

grens

punt van Lebong door ons bezocht, en

westelijkste

van Benkoelen. Het

twee verlaten

bamboe-hutten

telt,

is

en

is

in

een onvruchtbare streek gelegen.

Daar het gewas op de ladangs meestal mislukt, moet het bewoners van elders aangevoerd worden. Er moet dus die

plek

bindt,

en

dat

iets

')

Satan

")

Ethnogr. Atlas. PI. XLVIII

is

bleek

te

zijn

het

dagelijksch voedsel voor de

iets

voordeel

wezen dat deze

3.

lieden

aan

dat het verzamelen van

synoniem met santen en beteekent klappermelk. lig.

ligt zeer

een armoedige doesoen, die zes bewoonde

,

— eetbare

hun

vogelnestjes

De

oplevert.

grotten waarin die nestjes gevonden worden,

waren echter zoo ver van de doesoen denken kon

ze

in

persoon

te

—

131

dat

verwijderd,

bezoeken

onze

er niet aan

reiziger

en zich tot het inwinnen van berichten

moest bepalen.

De

spelonken welke de gierzwaluwen

zei ven

die deze nesten

*),

bouwen,

zich tot ver-

bevinden zich in moeielijk toegankelijke rotsen, en hebben, terwijl

kiezen,

blijf

veelal

ruim

zeer

een

zijn,

nauwen ingang, door

en

heesters

zij

afhangende

planten voor het oog verborgen. Er heerscht dan ook een bijna volslagen duisternis in

en wil

die holen,

het

eerst

schijnsel

men

van den nestbouw der vogels waarnemen, dan moet

iets

van brandende toortsen de wanden

nog wordt de grootste behoedzaamheid

Maar ook dan

verlichten.

want de uitwerpselen der zwaluwen

vereischt;

hebben langzamerhand den bodem bedekt met een weeke laag van aanmerkelijke dikte

,

leggen

Wan-

ook de spleten en kloven in den grond voor het oog verborgen houdt.

die

neer de inlanders zich dan ook in deze spelonken begeven eerst lange

zij

bamboe-staken op den bodem,

om

om

de nesten te verzamelen

daarlangs de wanden te be-

reiken, waartegen duizenden van deze kleine schelpvormige nesten vastgekleefd zitten.

In de holen

bij

men

en verkrijgt

Sekandau gaat men

om

de drie maanden de nesten plukken

gewoonlijk een oogst van vier tot tien pikols, op de plaats zelve

een waarde vertegenwoordigende van ƒ 58 tot ƒ145.

Te Soekoe opteekenen

kajo

werd

inmiddels

van

door

Hasselt

en het aanvullen der woordenlijst van het Lebongsche vrijaf

en

de

dag besteed aan het

van wetenswaardigheden omtrent de zeden en gebruiken der bevolking

zij

maakten zich dat ten nutte om

deel te

dialect.

Onze

nemen aan

hadden

koeli's

het hanenvechten

en dobbelspel dat op het dorpsplein onafgebroken in vollen gang was. Hier zat een groep de

mannen rondom de

dobbelaars

of werd

speelmat,

ginds lokte het spel met Chineesche kaarten

de laatste gulden op een vechthaan gezet.

waren de vrouwen aan den arbeid

bij

aandragen met groote manden aardvruchten, die

Volgens

de inlanders

wijderd,

en het

zes zich

viel

En

het rijstblok of in huis, of wel zij

middelerwijl zij

kwamen

van de ladangs hadden gehaald.

was Sekandau een goeden dagmarsch van Soekoe kajo verdus

niet

weinig

mede, toen Veth reeds des middags

te half

weder vertoonde.

Wij kwamen nu overeen den volgenden dag langs verschillende wegen naar

Aman waar

terug wij

den

te

keeren,

om vandaar

nacht zouden

gezamenlijk

doorbrengen.

naar Pagar Agoeng te gaan,

Veth ging den weg den dag

te

voren

door van Hasselt gevolgd, en deze sloeg het reeds door Veth bewandelde pad in dat over Goenoeng

Alam naar Talang

Tandjoeng Agoeng

')

Colocallia

(niet te

sp.

baroe voert

,

vanwaar

hij

dan verder over de talang

verwarren met de doesoen van dien

naam

tusschen Teës

—

Aman

en Poengoek Pedaro) wilde trachten

te bereiken.

Opmerkelijk

het hoe dik-

is

van deze dorpen hunne woonplaats verleggen. Soekoe kajo

de bewoners

wijls

—

132

b. v.

was reeds tweemaal verlaten en herbouwd, en lag vroeger op de plek waar

zich

gehucht Talang doea bevindt; het tegenwoordige Goenoeng Alam werd

thans het

aangelegd nadat de vorige doesoen was vernield in een oorlog met Pagar Agoeng,

was uitgebroken

die

Omtrent het pad

naar

valt

van

aanleiding

van weinige guldens.

schuldzaak

een

mede

weinig bijzonders

deelen;

te

Tandjoeng Agoeng

tot

was het tamelijk goed, maar daar betreedt men de wildernis en gaat het en af door

talrijke riviertjes, die diepe insnijdingen in

Te 10 uren ongeveer kwamen

weg opgingen is

Ketaun

de

omdat

Aman

in

zij

De

vereenigt.

naar Toenggang

vergezelden

koeli's

ons

niet

Armoediger

gang moet nog gevonden worden; geen enkel huis was

was opengekapt. Nogmaals moesten we

grafwaar ts

zou gebracht worden,

—

dezen

op

plaatsje

tocht,

gaan en

te

dan Toeng-

omwand

behoorlijk

of

hier een doode vinden die weldra

eene vrouw wier

met eenige kains was bedekt en op een armzalig

lijk

door de bloedverwanten

overblijfsel

van een prauw

Mocht men de doode ook betreuren, luidruchtig geschiedde dat droefheid maakte vroeger

bij

stille

een veel gunstiger indruk op ons, dan het oneerbiedige rumoer

van de beide Ketaun's werden

kleiner en ranker was dan die welke op het

wat deze missen,

—

eenige

waarschijnlijk

overgezet

Aan

ijl

de

zijn,

het

een prauw die

in

en ook

boorden uitstaande

te

iets

had

houden.

bosch waar veel bamboe groeide, en

lang geleden voor ladangs was omgekapt, totdat wij tegen den

weder

eindelijk

wij

meer in de vaart

om

d warshouten

Stroomafwaarts trokken we verder door een

middag

rustte.

en die

niet,

zulke gelegenheden zoo dikwijls onze ooren gekwetst had.

vereenigingspunt

dat

den

plaats

en hoog groeiden gras en struiken op de plek die voor den bouw van de

gedekt,

dat

De

leidt.

hadden langs den grooten weg naar Pagar Agoeng

last

daar ons nachtkwartier in gereedheid te brengen.

hutten

op

aan de reeds vermelde Ketaun kötor, nabij het punt waar deze zich

gelegen

met

Aman

weder samen, waarna wij van

wij

noordwaarts over Moeara

die

steil

den bodem hebben gemaakt.

sawahs

aantroffen,

en

daarbij

opmerkzaamheid trok door de hooge ligging van den

wachthuis

een

onze

dat

die bijna drie meters

vloer,

boven den beganen grond verheven was. Dit was wel de hoogst uit den grond

gebouwde

hut die wij tot nu toe gezien hadden, en toch was, naar

een jaar

telde,

geleden

de

bandjir

in

men

ons ver-

de rivier zóó hoog geweest, dat het water

over den vloer spoelde.

Langs velden met katoen en

Oerem, een wordt

;

tangoer,

rivier

die

haar

onder het voortgaan

Köta Agoeng,

rijst

bebouwd naderden

naam draagt naar den ontmoetten

Mbong,

die,

wij

naar

wij

nu langzamerhand de

waterval

waaruit

verscheidene doesoens wij

zeker

gelooven,

,

zij

geboren

Limau

alleen

,

Men-

door de

bewoners van elkander kunnen onderscheiden worden. Trouwens, de geheele weg

is

in

—

—

133

de hoogste mate eentonig. Door de modderige sawahs ploeteren wij voort

en alleen

,

aan enkele neergeworpen boomstammen danken wij het, dat er niemand wegzinkt in de diepe poelen steile

rotsen

naar gelang van bereikten

die zoo talrijk zijn

,

begrensd,

wij

de

rijstvelden

waarheen

Tabal,

hadden gevonden, en thans werden

Aman

heuvelachtig

aan de ééne

door

zijde

wij

ons

vroeger den toegang afgesneden

op

het

vlot, dat er

wij

maar toen verdwenen was, aan een rotan naar de over een

,

van het groote moerasland afgenomen werden. Zoo

behoefte

eindelijk

omdat de

volgens een voorafgemaakt plan zijn aangelegd, maar

niet

waarna

weder op den grooten weg van

spoedig

terrein

behoorde te liggen,

overzijde getrokken,

wij

naar

Teè's

uitkwamen. Deze bracht ons na een half uur aan het zijpad, dat wij vroeger

hadden laten liggen; uren,

in

thans inslaande

dit

kwamen

wij

na nog een half uur,

te zes

de groote doesoen Pagar Agoeng aan. Wij vonden hier een woning door

de derwaarts

vooruitgezonden

voor ons in orde gebracht, en vermoeid van

koeli's

de lange wandeling, zocht kort daarop een ieder de zoo gewenschte rust. de

Bij

van de vorige dagen stak die naar het zuidoostwaarts van

tochten

Pagar Agoeng gelegen Semelako, welken al

gunstig

zeer

sende

vergezichten

een

wij

af, ja wij

pad

goed

glooiende

we Kèta Danau

sedert

heuvels

door

de

ladangs,

Op

voerde.

die

met hunne ver overstekende daken; of vrouwen

dat

met zwakke hellingen merkten

velden hier

Dat

nette

wij

Al zagen

,

die

bij

koffietuin ge-

te verwijlen, toch

aan een van de

mededeelde,

het

dorpshuis

dan

op

zijn

deze

is

der

balai

wat men

afkomstig van een olifant die tijdens den bouw van

zij

plaats

poesaka bewaard worden.

mogen we

stijlen

waren bevestigd en door een ouden pajong beschermd. Wanneer waar ons

zacht

uitzicht over

vrij

midden van een grooten

wij in deze, te

van de beide olifantstanden

zwijgen

de

over

bamboe-hutjes op

den weg op, en eer we er aan dachten hadden wij

alles kortte

bereikt.

verras-

en daar zagen wij inlanders op den weg

legen doesoen, weinig dat ons noopt er hier langer niet

noemen aan

verlaten hadden. Reeds dadelijk vonden

aan den arbeid, en rechts en links genoten wij een

de omgeving.

Semelako

op den 5 den Juni gingen ondernemen,

wij

aarzelen niet dien dag het rijkst te

Hun

werd gevangen; zeker

is

het dat de tanden

zwarte kleur zou stammen uit den

tijd

nu

als

dat er oorlog

was met een Daëng van Benkoelen en geheel Lebong verbrand werd.

Van Semelako

af daalde ons pad in noordoostwaartsche richting naar het ons

reeds bekende Talang Liat.

gestrekte

vlakte

ongeschikt; enkele

zich over de

Boengin lébar, eene

uit-

het eenige

wat

er

groeit

is

ilalang

en andere rietgrassen, benevens

minder droge oeverplanten langs de kanten van de verschillende armen der

Boengai,

')

Dat pad kronkelt

met vulkanisch gesteente bezaaid en voor cultuur ten eenenuiale

een rivier die op den Goenoeng Baleirang

Vgl. blz. 125.

: )

ontspringt.

Men

zegt dat de

— vlakte ontstaan

—

134

door het instorten van een stuk kraterrand van dien vulkaan en

is

tevens dat er in deze streek veel herten voorkomen. Hoogstwaarschijnlijk zijn beide

beweringen

althans

juist,

merkten een menigte sporen van herten op en niet

wij

minder sporen van een instorting aan de het uitgestrekte

terrein

meer dan honderd

gekomen, zagen

behangen waren met kalongs

die geheel

,

van de vlakte. Aan het eind van

zijde

droegen de takken de hangende

dieren

—

,

kijf

van bladeren

in plaats

;

hun mantel gewikkelde

in

,

boomen, buiten

wij een groot aantal

meer een

eigenaardig, dan een schoon gezicht. Tegen halfelf hadden wij Talang Liat bereikt.

Wij bevonden ons nu weder op den grooten weg van Köta Danau naar Aman, en dien thans in tegenovergestelde richting van vroeger volgende, waren wij te één ure

en na een tocht over het meer,

te Teës,

te half drie te

Köta Danau terug.

Tot onze voldoening hoorden wij kort na onze aankomst in het dorp aan het meer, dat

waren,

naam van

men

al

de zieken wien wij indertijd geneesmiddelen hadden verstrekt, hersteld

en vele geschenken,

visch, rijstgebak en bijen was,

werden ons door of

Ook

de gelukkigen, als blijk van dankbaarheid, ter hand gesteld.

uit

bracht

kidjing

ons een soort van mosselen uit het meer, die eetbaar waren en

ge-

noemd worden. Onze

dagmarsch,

volgende

6& en Juni, zou

den

op

ons over Talang

baroe

naar Teloek Doerian voeren, de laatste doesoen van Lebong aan den zoogenaamden grooten

dat

weg

van

Tapoes

aan het punt

weg samenkomt, Doerian

ligt

het

in

Redjang gelegen hoofddorp

De weg

Lebong behoort.

ook

tot

Talang baroe,

waar het van Köta Danau komende pad met den grooten

reeds

is

Kepajang,

naar

waartoe

onder- afdeeling

der

vroeger beschreven

want

was spoedig afgelegd;

hadden wij reeds kwart over

elf

De

*).

genoemde

van daar

afstand

tot Teloek

van Talang baroe vertrekkende,

halfelf

te

plaats

bereikt.

Eerst moesten wij

de

Soengei Geloegai oversteken, waarna wij in tien minuten te Talang donnok kwamen, dus genoemd, zoo het bestaat,

hal verwegen

schijnt,

omdat het gehuchtje, dat

eenige minuten en wij gaan over de Soengei Daliah die

aan

dit

riviertje

Teloek Doerian,

een

gevonden wordt, en kleine,

van welker bevolking er

waren

wij

slordige

Den volgenden morgen stonden dag wachtte, en reeds die

te

,

slechts drie

het

zieke

wij

Nog

minuten verder bereiken wij

gedeelte

den geheelen dag

halfzeven

is -).

aldus geheeten naar de potaarde

doesoen, op den linkeroever van de Ketaun,

voornamelijk

vele koortslijders, die ons

twee huizen

uit slechts

baroe en Teloek Doerian gelegen

tusschen Talang

om

vroeg op,

daar

waren

gereed

wij

een

zien

te

obat

lange

om

kregen;

kwamen

de

want

aanspreken.

marsch ons dien reis

te

beginnen,

ons door Redjang en Sindang naar Soeroelangoen zou terugvoeren. Niet zonder

voldoening hadden

')

Blz. lis.

wij

den

tocht door

*)

Lebong volbracht; want

Donnok

beteekent helft.

uit de vergelijking

—

met de bestaande kaarten was ons gebleken, dat de vroegere opne-

onzer routen

mingen

gebrekkig en

uiterst

moeten geweest

oppervlakkig

Wij hadden een

zijn.

onderzocht land leeren kennen, dat ongetwijfeld op meer belangstelling aan-

weinig

spraak kan

maken, dan daaraan

natuurlijke

zijne

—

135

herinneringen

bij

tot

schoonheid als door

dusverre de

ten

deel

gastvrijheid

viel,

zijner

en dat zoowel door

aangename

bevolking

ons heeft achtergelaten.

ZEVENDE HOOFDSTUK. DOOR REDJANG EN SINDANG TERUG NAAK SOEROELANGOEN.

Het landschap dat Redjang

wij

thans weldra betreden zouden, wordt op oudere kaarten

en Redjang Moesi genoemd. De eerste naam, die Midden-Redjang

tengah

beteekent, schijnt aan te duiden dat het

't

middelste was der drie landschappen door ,

den algemeenen naam van Redjang aangeduid: Redjang Lebong, Redjang tengah en

Redjang Ampat Lawang. Het administratieve spraakgebruik heeft gewild dat het ,

thans alleen Lebong, het laatste alleen

Ampat Lawang genoemd wordt,

eerste

zoodat voor

den naam van het middelste Redjang alleen kan volstaan. Door den naam Redjang Moesi wordt het landschap aangeduid

naam Redjang Ampat dit

).

De

Patoelai, Redjang der vier volkstammen, dient evenzeer

om

Redjang van de beide andere

waarin de Moesi ontspringt

dat

als

te onderscheiden.

Wij volgen het tegenwoordige

gebruik en noemen de drie gewesten eenvoudig Lebong, Redjang en

Het tweede landschap dat

in dit hoofdstuk ter sprake zal

1876 een onderdeel van Moesi

oeloe; het

werd

eerst toen

Ampat Lawang.

komen, Sindang, was

Sindang

is

hoofdzakelijk een bergland

,

tot

daarvan afgescheiden en

onder een afzonderlijken Controleur gesteld, met Padang Oelak Tanding plaats.

l

als

hoofd-

en strekt zich uit over de oostelijke hel-

lingen van het gebergte waarin de Redjang-valleien gelegen zijn, terwijl voor Moesi oeloe binnen zijne tegenwoordige grenzen bijna niets

Het was langoen terug

schappen

')

bij

te

het verlaten van Lebong ons doel keeren,

om

het onderzoek van

Redjang en Sindang werden derhalve

Soms worden Redjang tengah en Redjang Moesi

doch dit schijnt een dwaling.

,

dan vlak land

is

overgebleven.

zoo spoedig mogelijk naar Soeroe-

Limoen aan niet

te

vangen; de land-

opzettelijk door ons bereisd,

als afzonderlijke districten voorgesteld,

— trokken

wij

maakten,

dan

afwijking

van den kortsten

konden volgen, een

door de ongebaande

terugtocht

de

weg terug

niet denzelfden

daarbij

wij

die

om

door

er slechts

omdat de wegen

—

136

weg wilden

te

gaan, en meer nog

veel sneller reizen mogelijk

wildernis.

van Tjoeroep naar Kepajang, waar wij den heer Peelen hoopten

had ons een

beloofd

noemde landschappen geen den

hoofdstuk

Men

zenden.

te

wat

aanbieden

kleine

ontmoeten, die

te

verwachte dus over de ge-

kunnen

uitvoerige en nauwkeurige berichten; wij

slechts

lezer

gemoet

rijtuig te

ééne

Slechts

wij ons veroorloven; een uitstap namelijk

in dit

konden

wij op eene vluchtige doorreis

opmerken.

De is

weg

dien wij volgden, toen wij den 7 den Juni te halfzeven optrokken,

van

drie tot zes meters breed

groote

afwisselend

aan deze beekjes

het

en

op;

is

voornaamste

men haar

Ruim

spaard hebben.

bereisd

omweg

maar nog

,

Nu

opgeworpen tegen de Nederlandsche strijdmacht.

en voert ons naar de Biol Koetö, de

en het spoor van

een

zagen,

tijger

aan

indertijd

lingen de berghelling, die wegens hare geringe

slang

bevonden

niet geschikt

genoemd omdat de bevolking van Tesö

afgestort,

zoo

die,

hij

wij

reeds

over Talang baroe en Teloek Doerian zou ge-

Kort daarop kwamen wij aan de

worden.

te

is

de kleinere

de helft van het tracé had Veth gedurende ons vroeger verblijf

Kota Danau opgenomen

schap

al

doorgetrokken, dan Vangt de rimboe aan, zonder dat

voltooid ware geweest, ons den

te

van de Ketaun en neemt

zijrivier

van een nieuwen weg rechtstreeks naar Köta Danau,

tracé

tot

is

bamboe geheel verdwijn*. Na een goed halfuur loopens ontmoeten

de

echter

de

zijde

gaat langzaam naar boven en

,

aan weerszijden door bamboe-bosch ingesloten. De Soeloep

aan de Ajer Soeloep

Betteng, aldus

in vele kronke-

op enkele plaatsen

is

omheining, waar we een

even zeldzame verschijningen.

al

weg

weg

volgt de

rivier der

door ons gezel-

een benting had

dit beekje

steilte slechts

twee

Voorbij de Biol Blèèt, de veelarmige, schiet de

om

Biol-ti

zigzagsgewijze

steil

naar boven,

naar een uitgestrekte hoogvlakte die geheel uit wildernis bestaat. Zoo was het negen

geworden,

uren

wachten; voort,

het

en

eerst

toen

wij

toen

zij

ons

over

de

ons

na

Biol

langkitang

Maleisch

neerzetten bijna

Kerasip,

om

dus

achtergebleven

geheeten

wordt genoemd,

Nebi, aldus gedoopt omdat zekere Nebi

de

een uur hadden ingehaald,

bij

de

Biol

naar

het

Baè's

koeli's

op

te

ging het weer

weekdier

(bagoes),

dat

in

de Biol-ti

dat beekje door een tijger werd gepakt,

en de Biol watas, allen stroompjes die hun water naar de Soeloep afvoeren en waarvan de laatste de grens tusschen Lebong en Redjang vormt. Ons werd verteld dat in het

bosch

van deze hoogvlakten

nachts den

sporen

en uitwerpselen

volgd hadden dat

hij

bij

een groot aantal olifanten

zich

weg opzoeken om met bewezen,

waarlangs wij

een

de jonge

dat

zij

nog

ophouden, die des

bamboe hun maal

te doen.

Versche

niet lang geleden hetzelfde

pad ge-

ons thans bewogen, en elk onzer koesterde de hoop,

kromming van den weg een van

deze slurfdragers,

die

na het

,

— onzer werd die

want

wensch vervuld,

Lesoeng batoe vergezeld,

En

—

werkelijk

voor één

den Dipati van

Veth, alleen door

terwijl

reismakkers een weinig was vooruitgesneld, zag

zijn

bij,

beklimmen eener kleine hoogte, eensklaps midden op den weg, op een

het

van misscbien

afstand

scheen

het

schreden, een olifant voor zich staan.

behagen

;

Van

bosch.

want toen Veth

zijn

Dat was de tweede en

gevallen.

De ontmoeting

rustig doorstappende zich in aller

ijl

,

uit

omstreeks de voeten

Hasselt was achtergebleven in het belang van de

verzameling en benijdde

entomologische

,

gekomen, maakte bet

nader was

passen

en verdween in het

beurt

vijftig

dier niet te

een tiental

te

—

maal wat lang getoefd had, zou ontmoeten.

nachtelijk

bij

137

reismakker het voorrecht dat laatste olifant

hem was

waarvan onze journalen

gewag maken.

Te halftwee hadden oogen zich lag

voor ons

die

het

wij

het

van de rimboe bereikt en verheugden onze

eind

aanschouwing van een verrukkelijk vergezicht. Geheel Redjang

de

in

vlakte, rechts begrensd door de lage bergketen

een uitgestrekte

als

van Benkoelen

landschap

afscheidt, terwijl recht tegenover ons de uit

den

Goenoeng itam en Goenoeng Kaba (Tebau meieroe en Tebau Kaba der Redjangers) samengestelde

tweelingsvulkaan

zich

hoog

uit

de

vallei

verhief.

Zoowel de zacht

glooiende hellingen van dien berg als het grootste gedeelte van de vlakte die thans

onzen

boeide,

blik

geheel met bosch bewassen. Als van zelf maakten wij een

zijn

panorama en

vergelijking tusschen dit

—

zoo vaak hadden bekoord; lijking uit.

De

viel,

die welke ons in de

maar hoezeer

wij

Padangsche Bovenlanden

ook nu betooverd waren, die verge-

zonder zweem van twijfel, ten nadeele van het Redjangsche landschap

reusachtige amphitheaters van sawahs van daar ginds, met hunne boschjes

van kokospalmen

kampong van verbinden,

—

schenen toe

die ons

vele

honderden zielen!"

roepen: „hier, in mijne schaduw, ligt een

te

—

de gele of grijze wegen die

al die

de blank gepunte missigits, die uit het geboomte gluren,

dorpen

— dat

alles

ontbreekt hier; en hoe 'toog ook tuurt, bet ontdekt niets dat.... ja, toch! daar, te

het

midden van dat veld van boomkruinen, bespeurt men eenige vermoeden

wekken dat daar enkele ladangs

zijn

lichtere plekken, die

Beide

aangelegd.

hebben hunne bekoorlijkheid, maar dat thans voor ons lag had

om

miste het vermogen

iets

ons in eene opgewekte stemming te brengen.

Te twee uren waren

wij

binnen Tapoes baroe, een nieuwe doesoen, die drie

was gebouwd door den Pemarab van Tapoes en een groot

jaren geleden

tooneelen

sombers en

de bevolking der oude doesoen, dat

hem

hierheen gevolgd was.

De

gedeelte van

zestien huizen zijn

op enkele uitzonderingen na geheel van bamboe; daarbuiten liggen de padi-ladangs die

ingesloten

voedsel

zeer

zijn

door

gezocht

is

een

genoemd worden. Na een pisang I.

en 2.

stukjes

aanplant

van andjolai, een soort van gierst

en waarvan de oogsten in wijle

suikerriet,

rust,

stapten

die

't

die als

algemeen overvloedig kunnen

genoten werd onder het verorberen van

we op en

bereikten spoedig de Moesi, waar, 18

—

138

de talang Taberna, een vlot ons overzette.

nabij

poetieh was de communicatie gemakkelijker;

hun

die

—

welke op den rechteroever van laatstgenoemde

aan

anderen oever bevindt,

den

Oelak Tanding naar Kepajang,

Te Tjoeroep vernamen

Ampat La wang

naar

lend had toegezegd

hier op den door ons gevolgden

die

tot onze spijt niet

naar Kepajang

te voet

spannen voertuig (pelankin

En

aangekomen te

weg

uitkomt.

Kepajang bevond, doch

en wij moesten besluiten

,

gaan, daar het met een sapi be-

op de markt

sapi) dat

huur was, ons

te

De nacht werd doorgebracht

gebeurde het ook.

zoo

haar pasar zich op

van den grooten weg van Padang

vertrokken was; het rijtuig dat die ambtenaar ons zoo welwil-

den volgenden morgen

bekoorde.

rivier ligt, terwijl

weerszijden

wij, dat de beer Peelen zich niet te

was dus

,

de Ajer Doekoe en de Ajer

danken aan de nabijheid van de doesoen Tjoeroep,

waarschijnlijk

aanzijn

Aan

want daar lagen bruggen van bamboe,

niet bijzondei

in de

woning

van het pasarhoofd, een Benkoelees, evenals de meeste andere pasar-bewoners, waar-

men

onder

ook nog twee Palembangers vindt. Te zeven uren maakten we

echter

om

ons op

de

schreden to zetten op den

eerste

weg naar Kepajang,

die veertien

palen lang, en, zooals reeds het spreken over een rijtuig bewijst, voor vervoer per

min

meer geschikt

of

De

is.

verharding maken echter het berijden nog

vreemd

zeker iedereen

bevolking gemaakte

en men aan

ning

om

schijnt

de

de

is

Het transport met karbouwen-

Palembang verboden,

in

wegen moeten dienen ten haren behoeve en

het

wegen

—

een verbod

vinden, die uitgaat van de stelling dat de door de

zal

maar dat vooralsnog weinig ring

al moeilijk.

wegen

pedati's langs deze en andere groote

dat

as

sterke golvingen en de op vele plaatsen onvoldoende

teleurstelling baart,

omdat de

vervoer per as nog zoo weinig

te berijden

in haar belang;

veestapel zoo uiterst ge-

gewoon

is.

Van

de vergun-

met voertuigen door koeien of paarden getrokken,

bevolking ook nog slechts weinig gebruik te maken; wij ontmoetten op

den geheelen weg tot Kepajang niet meer dan ééne kar met een koe er voor. Het is

echter niet onmogelijk

,

dat een verbetering van den

weg en eene

opheffing van

het verbod omtrent het gebruik van karbouwen als trekdieren, het transport per as zal

doen toenemen.

Het pad

schijnt in dit gedeelte te

dragen,

door ladangs, voor het overige door de wildernis, en

leidt gedeeltelijk

op de bebouwde plaatsen

hetgeen

wij

een

ons

de

van Redjang slecht

enkelen noot een kwartje

gaande maakte,

trof

reeds liet

te

schaarschte

Tjoeroep

betalen.

van klapperboomen

te groeien of, beter

Maar

;

die

palm

gezegd, weinig vruchten

konden gissen, toen men ons voor een er

was nog

iets

dat onze belangstelling

boomsoort die ons aan moerbezieboomen deed denken, hoewel

het blad minder ingesneden was; en op onze vraag aan de inlandsche gezellen, welke

boomen dat waren, tot

voedsel

dienen

luidde het antwoord: dat zijn kajoe setwroe,

waarvan de bladeren

aan de zijderupsen. De overeenkomst was dus meer dan schijn-

baar, en later waren wij nog in de gelegenheid

om

ons te overtuigen, dat ook de

— vruchten

vorm en smaak op

in

langer

iets

De

zijn.

139

—

van den moerbezieboom gelijken, maar alleen

die

plant wordt door stekken vermenigvuldigd, en het zijn vooral

de vrouwen die in Lebong en Redjang zich met het kweeken van zijderupsen bezig-

houden

bewaren de

zij

;

mandjes van bamboe en gebruiken de

diertjes in

weven van kains; dat geschiedt

het

reeds sinds onheugelijke tijden en

ons te vertellen van waar die zijderupsen afkomstig

bekend

niet

De lateren

deze cultuur

is

J

).

doesoens

en

talangs

gevormd, en

tijd

in

die

achtereenvolgens ontmoetten,

wij

aanleg

van de Lebongsche dorpen. Al

en

en

plaatsjes

die

Meer belang boezemde ons het dat zich

voorbij

uitzicht

in

die

al

is al

riviertjes

te

maar minder

officiëele,

noemen mag

op den Goenoeng itam en den Boekit

juiste schrijfwijze,

terugkomst van den Controleur,

der

niet

zij

onbeduidender dan het andere.

Kort daarna, tegen één ure, zetten wij den voet in het dorp Kepajang de

in

allen

zijn

verschillen

Kelaba aan de linkerhand voor ons opende.

doesoen

de

huizen

der

bouwstijl

zeker overbodig geheeten worden; want het een

Djoepi,

In Rawas

zijn.

zijde bij

niemand wist

Kepahiang, waar wij,

onzen intrek namen in

zijne

of, volgens

afwachting

in

woning,

een

groot houten gebouw, met roembio gedekt.

Kepajang heeft een net voorkomen. Het zoogenaamde heg verbonden

cirkelbastions, die door een levende

bevinden,

zich

booinen

heeft

De

mandeerd.

zijn

breede

een

van

bezetting

£>0

zijn,

fort, bestaande uit

man, door een

l sten

luitenant

wegen worden beschaduwd door djoear-boomen

ook hier bijna

niet,

twee

en waarbinnen de kazernen

2

);

gekomklapper-

en de enkele die er staan, hebben een treurig

voorkomen. Langs den weg zagen wij overal oudere en nieuwere

koffietuintjes

,

die

waren schoon gehouden, en waar de boomen op een vaam afstands geplant

goed

waren.

De takken droegen

ziekte,

die

veel vrucht,

maar waren hevig aangetast door de

hunne uiteinden doen afsterven, zoodat

vele

vruchten

niet

tot

bladrijp-

heid komen.

Wij bleven

Kepajang,

te

komst afwachten

,

leefdheden van den Militairen Hasselt al

zijn

bezig

zich tijd

in

in

de gastvrije woning van den Controleur, zijne terug-

terwijl bet verblijf aldaar ons zeer

hield

beslag

Kommandant, den

veraangenaamd werd door de be-

l sten

luitenant Kennedy. Terwijl van

met het bijwerken van journalen en aanteekeningen, dat

nam, deed Veth den 10 den eene wandeling den weg op naar

Benkoelen, tot aan het punt waar deze, op eene hoogte van nog geen 800 meters,

kam van

den

hellingen

')

het

Barisan-gebergte

van het gebergte afdalen

Vgl. over den Indischen

)

Van

hier

kon

zijn blik langs

Zie Reisverhaal, l st
de

aan het vlakke strand en weiden over de

moerbezieboom (Mo rus Indica Rumph.) de

soorten, n°. 137. 2

overschrijdt. tot

Lijst der

Hout-

— groene zee,

waaruit zich

l 1 /.

mijl

140

—

van de kust het eiland Tikoes of Ratten-eiland

aan welks noordzijde de schepen die Benkoelen aandoen, wegens de onvei-

opheft,

Het was een prachtig gezicht, dat de moeite

ligheid der reede gewoonlijk ankeren.

der wandeling ruimschoots beloonde.

In

den

zijn

rijtuig

van

avond

om nog

over

tot

dag

dien

dag

een

keerde

vertoeven

te

Pasar Tjoeroep zou

Kapala Tjoeroep

Sindang,

in

en

de

Controleur dat

beloofde,

vanwaar

brengen,

terug.

Hij

haalde ons

ons

den

12 den

hij

met

nog denzelfden dag

wij

te

den weg naar Padang Oelak Tanding, zouden

aan

kunnen komen. Het bleek

echter, dat zijne paarden zich op de laatste reis zoozeer

vermoeid hadden,

ons

dat

bij

met

américaine niet verder kon brengen dan

zijne

Soerau, ongeveer halverwegen tusschen Kepajang en Tjoeroep, terwijl wij zelfs een

den weg daarheen moesten loopen en het

groot gedeelte van

voortduwen

rijtuig

den golvenden, niet begrinten weg. Te Soerau namen wij afscheid van onzen

over

gastheer,

waarna

den weg

wij

te

paard vervolgden; doch wij troffen het met onze

rijdieren allerongelukkigst; het ééne

halven

paal

Tjoeroep,

in

uur

het

vanwaar onze

was ruim 20 jaar oud en kon nog geen derde-

afleggen.

Dus sukkelende

bereikten

wij

eindelijk

Pasar

vroeg in den morgen naar Kapala Tjoeroep

reeds

koeli's

vertrokken waren. Wij besloten onze ongelukkige rossinanten te Pasar Tjoeroep achter te

laten

en den weg

te

voet te vervolgen, daar wij vreesden, dat het ons anders

gelukken zou Kapala Tjoeroep nog dien avond

niet

weinig over één ure van

kwamen

Ajer poetieh overgegaan waren, huizen regelmatig rondom die

midden over

en vandaar,

Nadat

bereiken.

wij een

wij te

Kesambi, eene groote doesoen, wier

een langwerpig plein gebouwd waren. De groote weg,

dit plein loopt,

allengs

te

Pasar Tjoeroep vertrokken en eenige minuten verder de

sterker

bracht ons omstreeks twee uren te Talang Tegar,

op den ongeveer 1150 meters hoogen pas

stijgende,

tusschen den reeds herhaaldelijk vermelden Goenoeng itam ter rechter- en den Goe-

noeng Tjoendoeng

ter linkerzijde.

wordt dus genoemd omdat op Moesi-rivier.

Klingi,

Aan

Deze laatste

is

de Boekit Oeloe Moesi onzer kaarten en ,

zijne zuidwestelijke hellingen de

oorsprong

ligt

der groote

de andere zijde afdalende bereikten wij nu spoedig de beek Oeloe

welke wij

overgingen door middel eener kolossale brug, tweemaal grooter

en zwaarder dan noodig was. Vanhier voert de nu zes of zeven meters breede weg door het dal van de Klingi, dat geheel met bosch heid

der doesoens

uur uitstrekten. eene

deels

Wij

groote talang

pend e" op

vrucht,

beteekent,

palen

vonden wij ladangs

is

begroeid; alleen in de nabij-

die zich tot een

waren reeds dicht

tot

omtrek van hoogstens een

Kapala Tjoeroep genaderd, toen zich

aan ons voordeed, Pelaloe geheeten, welke naam „doorlooen

bestaande uit huizen van bamboe,

gebouwd.

De

koffie

was

hier

getopt;

maar hadden gebrek aan schaduw. Ook zagen

houden aanplant van kina; de boompjes waren nog

de

deels

wij hier

slechts

op den grond,

boomen droegen een

veel

goed onder-

ongeveer

een meter

— zagen

doch

hoog, zee

frisch

er

uit.

onderhoud zoo goed gekozen betwijfelen.

Tjoeroep

Of

wij,

een

Ook

staan

de

binnen.

boomen beplant

hier

dien

men

huis

was een paar

Palembang

overal in

boven

hoogte

geringe

zoo

was,

geval

het

meenen

halfzeven,

over

wij

te

de

mogen Kapala

de doesoen

woningen rondom een plein dat met kokos-

met pannen gedekt, van den vorm

huis,

aantreft, werd ons tot nachtverblijf aangewezen.

geleden

jaren

op

wanneer de plaats voor toezicht en

weinig

Een groot houten

is.

zelfs

hier

als

is,

Eindelijk traden

—

echter

den duur kan tieren,

kina op

de

141

gebouwd door een

koopman

rijk

Het

(soedagar), die

sedert overleden was.

In

13 den Juni verlieten wij

den morgen van den

om

halfacht deze gastvrije

woning weder, om onze wandeling langs den breeden, pas begrinten weg gen.

Verscheidene

te vervol-

kleine doesoens liggen op geringen afstand van elkander aan de

weg haar water

Klingi, die steeds links van den

in noordoostelijke richting voert

en

eenige beekjes opneemt, waarover bruggen geslagen zijn wier afmetingen een statige rivier eer

zouden aandoen. Een verbazenden arbeid moet het gekost hebben

om

zulke

gevaarten in heerendienst tot stand te brengen in eene aan zwaar hout zoo arme land-

wat men ons mededeelde, dan

streek als deze. Als het

waar

heerendiensten aan

bevolking

houding door

de

meestal

zwaar en vruchtbaar

en rechts

links

is

Een

is.

Sindang

van

zijn

op een uur afstands van

leidt

ons de

weg

bouwland gelegen, waarvan de grond

boschje kinaboomen, nabij de doesoen Tabal Padang,

Kapala Tjoeroep,

was het ook met de tabak,

deze drukkende

een straf opgelegd wegens hare

als

van Berniat. Slechts voor een klein deel

tijdens het verzet

wildernis;

is

die, als het

zag er frisch en krachtig

uit,

en zoo

meest winstgevend gewas, op ruime schaal

wordt aangeplant.

Geen druk verkeer veraangenaamde onzen marsch totdat

veling,

nabij

het groote

dorp

trad, die,

na een beleefden groet,

voorschijn

haalde,

Controleur

der

zaken in

dat

hij

afdeeling,

Moesi

halfuur

later,

troleurswoning

Maar

wij

ontmoetten geen ster-

van

zijn

hoofddoek een

te

hij

hij

tijdelijk

hij

had, zoo schreef

laten ontbreken.

verlangden

te

waar we zeer

hij

van den

voor dienst-

het bestuur had.

Met

ons zijne woning als de onze te beschouwen

En

hij,

zijne

alles

bedienden order

dat bleek ons ook, toen wij een

na door de nieuwe doesoen Soeka Radja getrokken betraden,

briefje te

schrijven

den heer Marbus, die ons berichtte, dat

vertoeven;

te

gegeven het ons aan niets

wij

Het bevatte een

was, over welk landschap

oeloe

;

panas een inlander ons in den weg

uit de plooien

ons overhandigde.

echt Indische gastvrijheid verzocht

en er eenige dagen

Oedjan

te zijn,

de con-

voor onze ontvangst in gereedheid vonden.

naar Soeroelangoen

,

om

daar te

vernemen welke

schikkingen intusschen met Pajoeng poetieh getroffen waren, dan dat wij hier langer

dan noodig was wilden vertoeven, hoe uitlokkend de omgeving ook

Toen men ons echter

zeide, dat er in de

zijn

mocht.

keuken gebakken en gebraden werd,

om

— een

ons

rijstmaal

heerlijk

—

142

we voor

zwichtten

verschaffen,

te

besloten een paar uren te offeren aan rust en

die

en

verleiding

maal.

Zelden maakte een controleurswoning met het omringende erf op ons zulk een levendigen

en

meubelde,

groote

geen

enkel

indruk

vroolijken

die

als

te

grassprietje

zien

te

is.

De

om

,

groente-

en

geheel

veroordeelden bezig waren met

den indruk

al

vruchtentuinen

en

waarop

kiezel bevloerd plein,

allerlei

er ontbraken aan het établissement slechts een paar hooge

Waarlijk!

schoorsteenen

met

Dezelfde netheid kenmerkt alle bijgebouwen en

ook de groote loodsen, waarin een aantal

timmerwerk.

Padang Oelak Tanding. Het goed ge-

ruime huis staat op een

en

die

,

maken van een

te

uitgebreide fabriek.

van het erf waren aangelegd,

ver

niet

zijn

volkomen in overeenstemming met het grootsche geheel; daar zien we ananas- en pisang-perken die door hun uitgebreidheid eerder bestemd schijnen voor de behoefte

van een geheel dorp, dan voor de

Ons kort

ten

kennismaking ten goede

die

van een enkel persoon.

tafel

zich enkele notabelen, die op den pasar aan de over-

den weg woonden,

van

zijde

kwam

maakten

verblijf

;

om

nutte

ons een bezoek

want een der bezoekers

den pachter met den verkoop van opium belast

om

aan,

daarvan gebruik

Ra was aan niet te

bedrijvige te

plaats

van den weg

wij het

zijn rijpaard ter leen

aanbod aan, dat ons de lang

zij

eentonig;

want

overal

bij

rit

af te wisselen.

zijn

af te leggen

uren

Van

om

Oelak

de zeven doesoens,

gelegen, krijgen wij weinig te zien; hare tegen-

uit smalle zijpaden,

was de bevolking

waaraan wachthuisjes afslaan.

de weer

in

gebouwd op

zijn

Maar toch was de marsch

om

niet

de velden voor bebouwing

brengen. Met een gebogen schoffel, die met ééne hand bestuurd wordt,

te

en met een struiken

drie

nachtkwartier zou geven.

van den grooten weg

waar

orde

ons

dat

blijkt alleen

de plaats

warmte

namen

Gretig

hadden nog ongeveer

wij

;

bereiken,

links

allen

woordigheid

in

is.

bood ons

Soeka Radja, eeD doesoen die in de afdeeling

tot

hebben genoten van den welvoorzienen disch, verlieten we

ruimschoots te

Soeroeng die

de Roepit gelegen

is,

Ook ons

brengen.

te

een inlander die namens

versmaden gelegenheid verschafte, onze wandeling door een

Na de

maken

te

,

gewoon kapmes den wortel

in weinige

slaat de

om

af,

dagen

is

landbouwer het hoog opgaand rietgras en de

dat alles te verbranden nadat het door de zonne-

gedroogd.

Dan wordt

het veld omgespit en

is

het voor

bebouwing gereed. Bij

dezelfde tinggi;

steken

de

doesoen

richting wij

op

dalen

Loeboek

Linggau

*)

verlaten

af naar

de loeboek

den

waaraan het dorpje

een bamboe-vlot de Klingi over.

Soeroeng, welks huizen, in vorm aan die van

')

wij

grooten

weg,

die

in

voortgaat naar Moeara Bliti en van daar zuidwaarts naar Tebing

Linggau beteekent

naar beneden zien.

zijn

naam

ontleent, en

Hoog op den anderen oever

Ra was

gelijk,

ligt

Oelak

op de wijze der Lebongsche

— woningen rondom een

143

—

klapperboonien begroeid plein

niet

gebouwd. Toch heeft

zijn

dorp een eigenaardig karakter, doordat de buizen bijna zonder tusscbenruimte

bet

en een doorloopende open

van bamboe

naast

elkander staan

bindt.

Zonder veel moeite vonden wij een gastvrijen Oelak-Soeroenger,

khüsken toestond, en

plaatsje in zijn

Aan

gemaakt.

kelijk

wachten was,

weinig

allen ver-

ons een

die

badden we bet er ons gemak-

tijds

souper werd, zooals na bet overvloedig middagmaal te

Gai's

schrale

slechts

in

gaanderij

maar de oude heer nam ons dat

bewezen;

eer

niet

kwalijk en ons gevolg deed zich aan het voor ons bestemde te goed.

Den volgenden morgen

de wildernis is

we onze

vervolgden

en

kleinen

gaan

waarvan

,

aan

en

,

ders

Lakitan

ieder

bloemtuintje

dag worden

is

afgelost.

rij

van goed bevolkte dorpen

zelve

die

,

we dan ook

dorp

heeft

bamboe-brug

op

van de

ons

pad

met den weg

aan den weg een wachthuis, dat meestal door

eens merken wij

aan rotan-touwen op

bij

man

te

de wacht houden, die iederen

een kleine ladang op, hoe de inlanbeveiligen door groote dorre

te

hangen, die over het veld

zijn

gespannen;

roept een gladstammige bijenboom onze aandacht in, zooals

een andermaal riviertje

van

links

zijpaden aan, die deze dorpen

omringd, en waarin twee

Nu

ligt

zijrivieren

de tweede met een vlot over-

,

verderop een weinig

hunnen oogst tegen de wilde varkens trachten

boombladeren

onbewoonde streken, en toch

zich in geheel

want een

onjuist,

wij de eerste op een

de

en

verbinden,

een

geheel

Telkens treifen

stroomt.

zeven uren lag de doesoen reeds weder achter ons

van den weg, aan de Megang en de Maloes,

afstand

Lakitan

te

langs een breeden, met gras begroeiden weg, die door

Men waant

aangelegd.

is

voorstelling

die

reis

Kedoendoeng, waar een gelijknamige woudreus

gen kruin hoog boven het andere geboomte

bij

het

met honigraten behan-

zijn

verheft.

Keeds was de middag voorbij, toen wij aan de Soengei Soengsang kwamen weder ,

een beekje dat in de Lakitan vloeit; hier had in 1875 een gevecht plaats tusschen

een bevolkings-patrouille en den Benkoeleeschen opstandeling Berniat, die met volgelingen

tegen

en Berniat

zelf

Padang Oelak Tanding oprukte. Eenigen der

werd gewond en vluchtte naar Benkoelen

,

waar

van hetzelfde jaar doodelijk gekwetst in handen der bevolking het bestuur jacht op

Onder het

we nu

aan

hij

in September

die

op

last

van

luisteren

naar de verhalen der ons vergezellende inlanders, hebben

spoedig de Lakitan zelve bereikt, en na met een vlot te zijn overgezet, bevinden

De

hare

Palembang

eerste

oevers ter

is

die

door de vereeniging van de Lakitan en Bal gevormd

reeds een eind hooger op bevaarbaar en de producten van de

gelegen

dorpen

worden dan ook met prauwen en raketten naar

markt gebracht. De Bal

is

een veel kleinere

Sanggoel en Pöti ontspringt en, even voordat Peliké

viel,

hem maakte.

we ons op de landtong, wordt.

zijn

zijnen sneuvelden

opneemt.

Maar genoeg van

zij

zich

rivier, die

op de heuvels

met de Lakitan vereenigt, de

deze topografische bijzonderheden; wij zijn aan

,

— het

—

144

van onzen dagmarscli, aan de uitgebreide doesoen Terawas, waarvan de

einde

meer dan honderd huizen in de zonderlingste wanorde dooreen is

we

alsof

reeds in

Rawas

gebouwd. Het

zijn

zoo volmaakt gelijken de woningen hier op die in

zijn,

de dorpen daar ginds.

Veel bekijks hadden we niet

we naar

vroegen

,

maar een der weinigen

die zich bij ons

vervoegden

het verblijf van het dorpshoofd, den ouden Pangéran, die ons met

veel hartelijkheid ontving en logies bood in zijn fraaie woning.

van tembesoe-hout gebouwd en heeft aan de voorzijde,

Deze

is

bijna geheel

vaneen wand, een

in plaats

tra-

liewerk van latten, die grasgroen geverfd waren. Onze gastheer was een ontwikkeld

oud man, met wien we den avond in onderhoudend gesprek doorbrachten. Een klein kregen we te aanschouwen, toen door den kemit-doesoen twee jongens

intermezzo

van ongeveer

werden binnengebracht,

tien jaren

schaamdheid bekenden

waargenomen, toen Zelven het

verstonden

hier

zij

wisten

zij

dat

leeftijd

dialect

van

zeker niet

gewone onbe-

de gelegenheid hadden

zij

bewoners waren uitgegaan naar het

de

dat

dat

bij,

van het verhoor weinig of

wij

gesproken

schuld en vertelden er

wie eenige denzelfden morgen

bij

waren. Met eene voor hun

gestolen kains gevonden

in

niets,

zóó verschillend

is

veld.

weer

Redjang en in Rawas; maar de Pangéran

deelde ons na afloop der zitting het gebeurde mede.

Een groot

deel

van den nacht werden

gekletter van den regen op het des

morgens Terawas

Na

kleine

gebouwd

is.

Hadden we ons den vorigen dag

bewogen, thans was het terrein

onmerkbaar de waterscheiding

is

nog

pasanggrahan Doeloe bereikten,

op de grens van Sindang en Roepit, aan een gelijknamig

wildernis

zeven uren

een half uur plaste de regen op nieuw neder en

we tegen den middag de

zoo bleef het, tot

om

verlieten en onze reis over de Bal voortzetten, dreigden

dikke wolken aan het luchtruim.

die

wakker gehouden door het hevige

wij

pannen dak der woning, en toen we

iets

heuvelachtiger,

riviertje,

midden in de

bijna altijd in de vlakte

maar toch

trof het ons hoe

tusschen de Roepit en de Laké, het laatste beekje

welks water de Lakitan voedt.

Over

kwamen

ladangs

eenige

wij

halftwee aan

tegen

den linkeroever de kleine doesoen Soeka Radja de woning van

en

den Penggawa die met ons de

de

reis

prauw de

wij

veel

rivier

hadden gehad; toen

dienst

af tot

Soeka

Menang, een

alles

waar op

we een

uurtje in

naar Tapoes had gemaakt,

namen de noodige maatregelen voor de terugzending van

waarvan

Roepit,

hier bleven

ligt;

geregeld

het geleende paard,

was,

veel grooter dorp,

zakten

waar we

we per

om

vier

uren aankwamen en den nacht doorbrachten.

Ook

verder

naar Moeara Roepit kozen wij den waterweg

komen; maar dat veel

viel niet

mede, daar het verwisselen van

oponthoud veroorzaakte.

bestemming en de

gastvrije

om

sneller voort te

roeiers bij iedere doesoen

Eerst tegen den avond bereikten

we de

woning van den ons bekenden Pangéran.

plaats onzer

— De

weinig schoons op; want de oevers, hoewel laag,

stroomaf leverde

vaart

waren toch

hoog om

te

prauw een

uit de

—

145

op het omliggend landschap

blik

nu en dan

Alleen onze oude vrienden, de kasei-boomen, gaven

door hun rijkdom van tinten. Gelukkig was de prauw die

vrij

dat tot halverwegen het vaartuig reikte, en dat dak was niet over-

nipah-bladeren

want het

bodig,

Overal

oevers

ieder

om

te

van onze komst scheen kennis

om

de rijstvelden

brengen. Het vaarwater

waterwiel

een breede

is

daardoor

is

dam van

steenen

het water op te stuwen. Niet minder dan

en kleinere doesoens en talangs slechts in enkele stapten

;

regen.

die dienen

kintjirs aan,

beweging

in

in de rivier gelegd

grootere

Roepit gelegen

we

troffen

want voor

bedorven,

boomstammen

dertien

de

of suikermolens

besproeien

we

grootste gedeelte van den dag hadden

langs

grootendeels

en

we gehuurd hadden,

zoodat we onze stoelen naast elkander konden plaatsen onder het afdak van

ruim,

te

gunnen.

te

afwisseling en leven

van Soeka Menang af aan de

zijn

we aan wal

zooals te Troesan

,

waar men

,

dragen; althans wij zagen er de aanlegplaats met

te

onderscheidene hollandsche vlaggetjes versierd, en in de woning van den Pangéran von-

den wij klapperwater en gebak voor ons gereed staan. die even

boven de monding van de

we

zonder

niet

moeite

Palembangsche

een

zijrivier

die

Batoe Gadjah, een doesoen

daar

stroomversnelling;

groote

handelsprauwen

Bij

Mina op den linkeroever

gambier komen laden,

passeeren

ligt,

beneden liggen eenige

welk

product in

alle

dorpen van deze landstreek vervaardigd wordt: In den morgen van 17 Juni waren wij

maar

wachtte ons

er

aanstonds een

al

Controleur Hora Siccama, vonden

den dag mede

al

vroeg

komen. Een wandeling van ruim

Öoeroelangoen te

—

we

bij

de hand, verlangend

om

te

vier

uren bracht ons daarheen,

teleurstelling,

want onzen gastheer, den

ziek te bed.

Toch deelde

waarbij wij zoo groot belang hadden

— den

hij

ons nog denzelf-

uitslag der onderhan-

delingen met het Limoensche hoofd Pajoeng poetieh. Deze had onze geschenken aanvaard, onzen brief gelezen en beloofd ons te zullen ontvangen, terwijl

kennen gegeven Later had

dat

,

hij

over schuldzaken van Limoeners en personen uit

hij

met den Controleur gehad wij

tevens had te

,

en toen was er over onze

reis niet

Kawas eenig

zoodra

mogelijk

geregeld

en

orde

noodig

te

in

hebben

Onder de er een

,

te

zijn,

en

vertrekken. Verschillende zaken moesten echter vooraf

gebracht worden,

zoodat

verschil

meer gesproken. Maar

waren meer dan tevreden met de wetenschap dat wij welkom zouden

besloten

was

hij

van den Sultan bericht omtrent onze komst gekregen had.

en

wij rekenden daarvoor een

dag of tien

we den 28 steu Juni ons Kanaan hoopten binnen

vele brieven die

te trekken.

gedurende onze afwezigheid voor ons waren gekomen,

van het Comité voor de Expeditie, met het verblijdende bericht, dat de

door Snelleman

medegenomen verzameling zonder eenig

verlies of beschadiging in

het Vaderland ontvangen was.

Met behulp van onzen handigen mandoer waren weldra de negen I.

2.

kisten ge-

10

, ;

—

—

146

werden verpakt en de

reed, waarin de verzamelde etknologische voorwerpen

door den

Veth

lieer

meer dan twee

niet

in

Ra was

koeli's

badden kunnen aanwerven, moesten we de mede

om

bagage zoo beknopt mogelijk maken, en zoowel

waren welke ontvangst ons op den duur

zeker

niet

zou ten sche

vallen

deel

een

hij

nam

in de onafhankelijke districten

werden echter zoodanig verpakt, dat ze gezonden

Zij

konden worden, wanneer het mocht blijken dat

kunnen gebruiken. Onze overige goederen werden, in

lokaaltje

of

wij ze

met vrucht zouden

behoorlijk in

46 kisten verpakt,

opgeschuurd dat de heer Siccama ons voor dat doel afstond, en

op zich, wanneer wij niet in Rawas terugkeerden, maar het ons gelukken

mocht naar Djambi

komen

te

voor ons naar Palembang

Aan den

Palembang zonden

van

Resident

of verder in de binnenlanden door te dringen, alles

zenden.

te

wij

bericht

van onze gemaakte

hem

plannen en evenzoo aan den heer Cornelissen, die zich, volgens een van

vangen schrijven, sedert eenigen

tijd

tweeduizend zond

en

ont-

Djambi bevond. Ook de geldzaken werden

te

door van Hasselt geregeld; vijfhonderd gulden gaf ring,

nemen

te

ook omdat we

die reden, als

waren we genoodzaakt van het mede voeren der photografi-

,

af te zien.

toestellen

gehaald

cliché's

vervaardigd. Daar wij, behalve de vijf Menangkaboërs

hij

aan onzen gastheer

ter

bewa-

naar Tebing tinggi aan den Assistent-resident, met

hij

verzoek dat bedrag in de geldkamer op te bergen. Terwijl

ons

om

was met het timmeren der

bezig

personeel

een enkele dag over

een uitstapje te maken naar het

kisten, bleef ons

Danau Rajo,

nog

het geheim-

zinnige meertje, welks geschiedenis de Penghoeloe van Pangkalan ons indertijd zoo

onderhoudend had verhaald

Den avond naam, maar

we

per

in

voren

dit

).

hevige regen,

viel er

geval

zeer

Hadji Dipati

een

horloge,

,

die

,

als

manning en ontving ons

des

uit

Kemang om

het

en drie

en daarna door de

kant

van den

die de oevers

getok van

')

't

zijn;

hij

Rembaan voeren

wij

reis

,

naar

ten ge-

had gezorgd voor vaartuig en be-

morgens aan de landingsplaats van

zijn

dorp.

voortgestuwd door den snellen stroom

voorbij en te

Karam panggoeng

stapten

palen lange voetpad te volgen, dat eerst over katoen-ladangs wildernis

helderen

voert.

waterplas,

Na

,

een

uur wandelens stonden wij aan den

waarin de dichtbladerige boomen zich spiegelen

met een loofrand omzoomen. neerdruppelende water

Zie blz. 78.

af zouden

in de rivier beloofde een

en eenige andere kleinigheden

Vlug gleed de prauw over het watervlak

wij

dat ons in den regel onaange-

belooning voor zijne goede diensten op onze

een paar schoenen

schenke had gekregen, zou onze gids

Loeboe

iets

welkom was; want van Lesoeng batoe

prauw de Rawas afzakken, en het hooge water

snelle vaart.

Lebong,

te

1

Stiller

dan

ooit

was het

in

't

woud; het

door den regen op takken en bladeren achterge-

— was

laten,

—

geluid dat ons oor opving.

eeiiig

't

147

De

grijze dikke lucht drukte lood-

zwaar op de omgeving, toen plotseling een rukwind het meertje rimpelde en de

wolken scheurde, zoodat een enkele zonnestraal goud strooide over de een tooverachtig daar op

het

dat

der boouien kleurde.

Hoe

verte

kwam

pijlsnel

Soeroelangoen terug

kwamen we

waar we bleven overnachten om den volgenden dag naar

Lesoeng batoe aan,

te keeren.

Wij zullen thans den draad van ons verhaal een oogenblik afbreken

wat inmiddels

zien

was

nader, grauw was weder de hemel en

stroomen regen stortten neder met steeds toenemende kracht. Doornat te

en

golfjes

goddelijk schoon

vergeten plekje der aarde! Maar slechts een oogenblik; want het uit de

geruisch

suizend

kruinen

de

licht

te

Djambi had plaats gegrepen,

waar sedert eenigen

om

tijd

te

het

rivieronderzoek was hervat.

ACHTSTE HOOFDSTUK. DE HERVATTING VAN HET ONDERZOEK DER BATANG HARI.

In

heden

de

van

Inleiding

tot

Sumatra-expeditie belast, C.

H.

dit

Reisverhaal, die een verslag bevat van de werkzaam-

Comité door het Aardrijkskundig Genootschap met de leiding der

het

Cornelissen

de

is

taak

reeds vermeld, dat aan den Luitenant ter zee

werd opgedragen het door

Schouw Santvoort aangevangen werk, te

voltooien

l

).

zijn

werd

in

geven thans het

om

zelf zijne

het

tweede hoofdstuk van

Santvoort door het achtergebleven

20 8ten

')

kwam te

dit

Djambi was

uit-

tweede gedeelte uiteengezet. Wij

woord aan den nieuw benoemden chef van het Rivier-onderzoek,

verrichtingen en lotgevallen te verhalen.

Den 9 den Maart met zijnde,

e klasse

zooveel de omstandigheden zouden toelaten,

Wat na den dood van Schouw

personeel der stoombarkas, onder toezicht van den heer Niesen te

gevoerd,

l

diep betreurden vriend

ik

Batavia

het

stoomschip

na eene voorspoedige aan.

Eerste ged. blz. 12.

reis

Voorwaarts den

17 den

uit

Nederland

April

te

vertrokken

Padang en den

Het gedwongen oponthoud van onzen stoomer aan eerstge-

noemde

plaats

—

148

schonk mij gelegenheid

om

— den nieuw benoemden Gouverneur der

Westkust van Sumatra, den heer Canne, mijne opwachting ontving mij zou

zeer

aan de Expeditie

zijn

Korintji-vallei

verzoek

Men was in

een

hij

hij

in staat

van eene intrekking van het verbod

welke vraag ik

zijn;

maken. ZHEd. Gestr.

te

ondersteuning toe, die

alle

zou

om

de

berde bracht omdat het Comité een

te

aan Z.E. den Gouverneur-Generaal

daartoe

nog geen sprake

inziens

te bewijzen;

bezoeken,

te

en zeide mij

vriendelijk

althans

had gericht, kon echter daartegen

bepaaldelijk

zijns

adviseeren.

onderricht dat dit gewest, ten gevolge van een verschil over grondgebied,

van burgeroorlog verkeerde, en dus minder dan ooit eene veilige ge-

soort

legenheid voor een bezoek van vreemdelingen aanbood.

Den

van de

uitslag

door den heer Pruys van der Hoeven met het Gouver-

reis

nements-stoomschip Barito op de Djambi-rivier gedaan, vernam ik hier natuurlijk met groote belangstelling; bijzonderheden van dien tocht waren echter nog niet bekend.

Te Batavia aangekomen

hoorde

zijnde,

om

machinisten van de Marine bereid waren

hem

lende voor

ik

dadelijk

al

gewichtige redenen genoopt,

zijn

Mijne keuze

vervangen.

kwaamheden

de

ik

gunstigste

viel

zou kunnen de

krijgen, dat

te

berichten

vergezellen.

stoombarkas,

Ook voor de

op de stoorn-

zijne functiën

had gekregen, en door de welwillende het mij

hem

mij in het begin der volgende

hij

door verschil-

op den heer Snijdewint, omtrent wiens be-

medewerking van het Marine-Departement gelukte beschikbaar

verscheidene

er

die,

ontslag gevraagd en erlangd had

en dus niet verder aan de Expeditie zou deelnemen, in barkas te

dat

den heer Hermans,

reeds zoo spoedig

maand naar Djambi

aanvulling van het inlandsche personeel op

na den dood van Sant voort meerendeels ontslagen was, en

dat

voor het bekomen van nog eenige noodzakelijke uitrustings-artikelen

,

waaronder een

paar waarlooze schroeven en een klein roeisloepje, ondervond ik van dat Departe-

ment

alle

mogelijke hulp.

Den 24 sten gelaten

;

Z. E.

bereid

zich

bevorderen.

April werd ik

den Gouverneur-Generaal

middelen die in

alle

zijn

vermogen waren,

Alleen op het verzoek van het Comité te

heffen

gewest aan het oordeel

het

Z. E.

ter audiëntie toe,

haar door

van Korintji op

beslissing

bij

toonde op nieuw hooge ingenomenheid met de Expeditie en verklaarde

en de

van de

genomen worden.

Z.

al

om

te

steunen en te

het verbod tot het betreden

of niet raadzaamheid van een bezoek aan dat

chefs der Expeditie over te laten,

E. meende dat

men ook

kon nog geene

die landstreek het best

Djambische uit zou kunnen naderen, en dat een van die

zijde ingesteld

van

onder-

zoek misschien tot eene latere opheffing van het verbod zou kunnen leiden.

Naar aanleiding van den belangrijken tocht

die

nu pas door den Resident van

Palembang op de Djambi-rivier was gemaakt, achtte de Gouverneur-Generaal het zeer

voort

wenschelijk, te

zetten,

dat

ik

mij, alvorens de reizen op die rivier

persoonlijk

met dien Resident

in

met de stoombarkas

betrekking zou

stellen.

Bij deze

,

—

nu ook kennis van het

gelegenheid kreeg ik

van dien tocht gedane

als uitvloeisel

van een ambtenaar aan een hooger dan Djambi gelegen punt

voorstel tot plaatsing

Batang Hari, ten einde ons gezag

der

—

149

die streek te

in

versterken.

De

beslissing

over deze quaestie was aan het Opperbestuur in Nederland overgelaten.

Ook

Hoofd-agent der Nederlandsch-Indische Stoo ui vaart-Maatschappij

den

bij

den Heer van Hulstijn, ondervond ik den meest gewenschten steun voor het vervoer

van ons personeel naar Djambi. Toen dan ook de verdere voorbereidende werkzaamheden

behooren ten einde waren gebracht, kon ik den 7 den Mei,

Batavia naar

te

vergezeld door den machinist Snijdewint, benevens een inlandschen vuurstoker en drie

inlandsche matrozen (die met de beide in dienst gebleven vuurstokers het personeel

van de barkas zouden completeeren) vertrekkende boot tot Muntok de

die plaats verlaten

,

mede

gaan.

te

,

om met

de naar Singapore

Vandaar vervolgden we den 10 den

naar Djambi met het kleinere stoomschip Patoeah, dat van Palembang uit

reis

éénmaal

die plaats onderhoudt, en ons er in

maands de communicatie met

's

den

morgen van 12 Mei aanbracht. Recht aangenaam was hier de ontmoeting met den heer Niesen, den Controleur

Agent, die mij spoedig op de hoogte

en Politieken stand

zaken

der

,

en

zelf,

de

Expeditie

waarop

verlangde

zoo

overigens

actief zou

Djambi

eentonige

en

stille

weder

stelde

van den tegen woordigen

Makkink

stuurman

evenals de

sterk naar het tijdstip

,

daarmede in het

en

optreden,

weder eenige levendigheid zou gebracht

worden.

Daar

den anderen dag reeds weder aan boord van de Patoeah moest

mij

ik

inschepen,

einde daarmede de voorgenomen reis naar Palembang te

ten

ontmoeting van den Resident, in bijzonderheden na te

het

was

er natuurlijk

gaan en over

nieuwe personeel op de barkas waarbij

doen,

orde

in

alles

bleek

te te

te

geen

tijd

om nu

nemen, en bepaalde installeeren

zijn

maken

ter

reeds de zaken

om

ik er mij dus toe

en daarmede een proeftocht

te

en de machinist Snijdewint den dienst

van Hermans overnam.

Wij kwamen verder overeen dat de barkas, gedurende den

om

zou behoeven

worden sterk

om

de

te

tochten.

Of het

gelden,

handelen,

wellicht

bij

,

onze eerste

nog

bekomen

reis

mijne

wenschte ik eerst

in

dien ik

nog

dit jaar

met den Resident,

te

naar boven de Batang Hari dan wel de Tembesi

instructie

te beslissen

mij

vrij

liet

naar omstandigheden te

na bespreking der zaak met den Resident,

hebben van den heer van Hasselt aangaande

Rawas en Limoen. Naar het in

reis

lange na niet meer voldoende was voor eenige groote rivier-

bij

waaromtrent

en na tijding

wegingen

tijd

maken, gebezigd zou

kolen rivieropwaarts te voeren, daar de bereids gedeponeerde voorraad,

verminderd door het gebruik dat de Barito, op hare

daarvan gemaakt had

zou

heen en weer naar Palembang

reis

gevolg

zou

oordeel

van Niesen,

die

zijne be-

meende dat

worden gegeven aan de voorstellen

tot het

6

—

—

150

plaatsen van een ambtenaar aan de Tabir, was het raadzamer

op

te varen, en

met de Batang Hari

gezag den toegang tot

op hare

die streek gemakkelijker zou

men

om

eerst de

Tembesi

tot dat deze versterking

van ons

hebben gemaakt. Wel had de Barito

geen vijandelijkheden ondervonden, doch

reis

dat

tuigd,

wachten

te

hem nog

had

dit

niet over-

Hoe

zooveel kleinere stoombarkas er ook ongedeerd zou laten.

de

echter de beslissing ook wezen mocht, hij zou den Sultan er in elk geval op voor-

nu spoedig een groote

bereiden, dat

riviertocht zou

aanvangen.

Nadat de hervatting van het rivier-onderzoek aldus behoorlijk voorbereid was, vertrok ik den 13d en Mei met den machinist

den

wij

den ter hoofdplaats

1

was en

afwezig

eerst

23sten

den

daarna stond de heer Pruys het bleek dat

hij

die

maar van Rawas

het landschap

Batang Hari

waar

uit,

achtte.

om

nu ophielden,

zich

zij

Lebong wilden ondernemen,

zelve te

In verband

met de

nog

hadden

besloot

ik

niet

eerst een tocht naar

om

dan ook

thans eerst de

gaan opstoomen.

Daar de Gou vernemen ts-stoomer, gevraagd

toe, waarbij

in den drogen moeson, een

juist thans,

wenschelijk

zeer

riviei

dat de heeren van Hasselt en Veth het Djambische gebied

betreden,

Daags

terugkeerde.

reis

de bezwaren die de heer Niesen tegen een tocht op de Batang Hari

met de barkas op

tijding

alwaar de Resident tot mijn leedwezen

Hoeven mij een langdurig onderhoud

d.

v.

,

van eene binnenlandsche

had geopperd, niet deelde, en integendeel tocht

Hermans weder van Djambi, en kwamen

Palembang aan

den Controleur van Djambi was op-

die door

de bebakening der rivier in orde te brengen, en mij dus eene welkome

gelegenheid zou hebben geboden

om

de reis derwaarts mede te maken, wegens een

gebrek aan den ketel vooreerst niet varen kon, zoo begaf ik mij den 25sten met de Batavia-boot naar Muntok, waar ik door de welwillendheid van het Bestuur de be-

schikking kreeg over eene der zoogenaamde kruisbooten

monding der Djambi-rivier Hermans, verder

die

van

mij

tot

met

daar

te

Muntok een

,

ten einde

worden overgevoerd. Inmiddels had,

vergezeld

stoombooten

der

de

van

reis

de

daarmede naar de

zette

de

naar Batavia

Maatschappij

machinist

om

voort,

Nederland

te

repatrieeren.

De vaardig

den

kruisboot,

Hoofdopziener

roeivaartuigje ik

een betrekkelijk

en bracht mij

te

teleurgesteld,

der

vinden

in

om

te

een

hem

te

naar de

was den 29 sten Mei

kampong Saba, alwaar

reis-

ik bij

Heintze afstapte. In de hoop alhier een geschikt

mij naar

te

te

krijgen

naar Djambi,

Djambi of Moeara- Kompeh

te

om

waren. er

brengen, werd

Ik

zond dus een paar inlanders met

den heer Niesen van mijne komst kennis

verzoeken mij ten spoedigste met de stoombarkas

Ongelukkig was deze boodschap

zeilvaartuigje ,

tijds

daar de bidar van den opziener onklaar was en er overigens niet

vaartuigje

geven en

klein

dagen

recherche

dan zeer kleine sampans zulk

drie

juist

te laten afhalen.

met eene lading kolen opwaarts vertrokken, toen mijne

Djambi aankwam, zoodat het nog

tot

den 8 sten Juni duurde voor en

— van Saba vertrekken kon

aleer ik

—

151

alwaar de keer Heintze mij intusscken zoo gastvrij

,

mogelijk onder dak bracht. 10 den

den

Eerst definitieve

nu met kracht aan te

't

bereikte

van

allerlei

Djambi en kon

ik

zaken der Expeditie

alle

werk toog om

De stoombarkas werd

brengen.

voorzien

Juni

overneming van

alles

ik aldaar

voor een grooten riviertocht in gereedheid

den aan wal gedeponeerden voorraad goed

uit

benoodigdbeden die onder

varen of

't

bij

komen, voor twee maanden geapproviandeerd en daarna zoo geladen;

overgaan tot de

terwijl ons geheele personeel

,

averij

konden

te pas

met kolen

vol mogelijk

kompassen werden geverifieerd en evenals de overige instrumeuten

de

die

voor de opneming benoodigd waren, in orde en op hunne plaats aan boord gebracht.

De machines waren nog

nu ook

eens zorgvuldig nagezien, en het dak der barkas,

aan de achterzijde, evenals vroeger reeds voorop geschied was, in een houten plat-

form

werd zoo goed mogelijk waterdicht gemaakt en van zeildoek en

veranderd,

kleppen voorzien,

om

het logies voor

De heer Wascbke,

Officier

't

personeel zoo comfortabel mogelijk te doen

van gezondheid

bij

opnieuw bereid om gedurende de afwezigheid der barkas de meteoro-

klaarde zich logische

waarnemingen

houden

de noodige instrumenten werden daartoe ten huize van dien

;

zijn.

het garnizoen te Djambi, ver-

Eindelijk werden

doen, die tot dusverre steeds door Makkink waren bijge-

te

nog maatregelen genomen

om

te

officier

afgegeven.

Djambi en Moeara Kompeh

geregelde waterstands- waarnemingen te doen plaats hebben, zoomede te Saba, alwaar

gedwongen oponthoud, een

ik, tijdens mijn

Daar de hoeveelheid kolen

die

wij

peilschaal

in

had laten aanbrengen.

de barkas konden medevoeren, slechts

mond

ongeveer drie dagen strekte, en geen voorraad hooger dan tot den

voor

der

Tembesi was opgevoerd, zoo bleek het noodig dat wij nog een afzonderlijk vaartuig voor die

brandstof medenamen; een van onze kolenprauwen werd dan ook tot dat

doel van zeven ton voorzien en langszijde

De

waterstand was op

dit tijdstip

van de barkas vastgemaakt.

ruim een meter hooger dan

tijdens de tochten

van Schouw Santvoort in September en October van het vorige jaar, zoodat wij

met grond verwachten konden de kelijk te

boven

te

zullen

eerste moeielijkheden

van het vaarwater gemak-

komen. Overigens was deze waterstand

de opneming der rivier, die wij ons voorstelden thans onder

daar

hij

ons de banken en ondiepten

doen vinden dat onder

alle

lichtelijk

overeen

om

geweest

den Sultan

Wij zouden op deze van eenige lende

als

radja's

uit

wijze

juist geschikt voor

opvaren

te verrichten,

zou doen kennen, en een vaarwater

omstandigheden kon gevolgd worden.

Met den heer Niesen, ten wiens huize ganger het geval

't

was te

,

ik,

evenals

zulks

met mijnen voor-

een zeer gastvrij onthaal had gevonden

noodigen de

reis

met de stoombarkas mede

kwam

,

voorzeker het meest ontzien worden door de bevolking

kwaadgezind bekend staande kampongs, en vooral door de

en

hoofden

,

ik

maken.

te

die

hier

en

daar

langs

de

boven-rivier

verschil-

hunne

woon-

—

—

152

en die meerendeels aan den Sultan verwant

De

heer Niesen

plaatsen

hebben,

zou

dus te Doesoen tengah aan den Sultan voorstellen, en indien deze er in

mij

met de barkas op

toestemde dit

den Vorst, met wien

te

ook

ons

varen,

verder

op zeer goeden voet was,

hij

zijn.

vergezellen, daar

blijven

te

meer vertrouwen zou

in-

boezemen.

Vol goeden moed en

illusies

morgen van den 19 den

verlieten wij alzoo, in den

Juni 1878, onze ankerplaats vóór de drijvende woningen van Djambi, en stoomden rivier-opwaarts,

de kolenprauw

Daar de

tot

rivier

konden

voor

ons

wij

bepalen

eene

tot

uitmuntend bleek

die

met gemak door

lastige passages

van den heer Niesen medesleepende.

bidar

de

gedeelte

dit

vervaardigde kaart,

destijds

en

Doesoen tengah reeds door Santvoort opgenomen was,

voorbij

te

komen. Die

der hier zoo bijzonder bochtige rivier nog al aanzienlijk. Kent

om

den anderen moet oversteken

De

hetgeen

een

mijl

over

den grond gaf ongeveer

vaart,

tegenaan

reikten,

op

het

in

raakte,

en

zonnetje

wapens,

meer dan

dak van atap kolenzakken

ter weerszijden opgestapelde

elegant

uit;

het was trouwens

vervaardigde

voordak

waarlijk

geen

nam

het Etat-ruajor

een

vier- of vijftal

om met

beschutte er ons slechts matig voor het

gaf voor den

munitiè'n

meer dan één mensch

ons

niet

een voortgang

mijl

nu en dan

regen in het geheel geen bedekking,

benedendeks een toevlucht moesten zoeken. Aldaar bevond

dit geval

volkomen tegen den regen

om

bij vaartuigjes

voorop zeer netjes getimmerde kajuitje, dat echter zóó overladen was met

instrumenten,

om

zelfs

aan dien van een goed doorstappenden voet-

ruimte genoeg gevonden

juist

versleten

brandende

zoodat wij zich

de rivier

is

of krukjes gezeten, verblijf te houden; een zeildoeken tentje,

stoelen

knap

al

echter eemuaal

1.3 m. diep en zag er onder zijn

van planken

het

en hier werd

personen, dat

Op

nu met hare

waar de

zeer

niet

liep

stroom van ongeveer 1'a

gelijk

van den nipah-boom),

pleizier-vaartuig.

sterk

bij

Het vaartuig lag ongeveer

(bladeren

plaats,

de diep watergeul te houden, zoo

stoombarkas

zwaarbeladen

4V2

bijna

men

alle

vak

groote stoomers gemakkelijk te bevaren.

vrij

ganger.

zijn juist in dit

banken en van de plaatsen waar men van den eenen oever naar

de ligging der

voor

daarvan

en ons veroorloofde

punten

lastige

van de

controle

te zijn

beurtelings

te

en kommaliewant, dat er bezwaarlijk ruimte was

te herbergen. te

Evenwel had

kunnen worden

afgesloten.

dit plekje het voordeel

Wij bezigden

van

kamertje

dit

kleeden en er twee aan twee, soms ook wel met drie per-

sonen te gelijk, onze maaltijden te gebruiken; overigens bleef het platform van het

voordak

onze verblijfplaats

vuurstokers

waren twee,

aan het stoken en bezigheid

in

de

bij

,

zoowel

's

nachts als over dag.

de drie inlandsche

de machine, terwijl de derde van deze weinig opfrisschende

kolenprauw of op het achterdak

matrozen hanteerden

Van

onder toezicht van den machinist, voortdurend werkzaam

uitrustte.

Van

twee beurtelings het roer en het lood,

de drie inlandsche

terwijl

zij

om

te eten

— werden afgelost, die

den derden

door

—

153 als

algemeen bediende en hofmeester

nog

't

het drukst van allen had. Onze Chineesche kok, die nogal tot ieders genoegen een

eenvoudigen pot hulp

klaar te maken, behoefde alleen in bijzondere gevallen zijne

wist

varensgezel

als

verleenen.

te

dan zwaar genoeg voor

den

voor

die

vaartuig

die sturen

van

gesleept

Ook

nu en dan

werd,

valt,

was het werk nu en

en namen wij daarom dank-

den heer Niesen, waaronder eenigen

en looden konden.

op de kolenprauw waren

dienst

langszijde

begrijpen

te

talrijke personeel,

van de bidar-roeiers

hulp aan

de

baar

gevonden werden

Zooals

weinig

dit

de twee Djambische inlanders,

aangenomen, konden, zoolang

dit

andere diensten op de barkas

tot

gebezigd worden.

Djambi en Doesoen tengah bedraagt de breedte der

Tusschen

300

selend van

bedroeg.

Men

banken,

die

is

vaarwater

afwis-

rivier

nu vonden, 2V2 M.

bed soms aanmerkelijk vernauwen en op die plaatsen den stroom

Het schoonste gezichtspunt

Pinago op,

eilandje

stroom

terwijl de minste diepte die wij

vindt in dit vak der rivier een merkwaardig aantal uitgestrekte zand-

het

doen aanzwellen.

sterk

het

500 meters,

tot

gelegen, hier

die

hier wel

levert

is.

zij

in

ongeveer

begroeid,

600 M. breed

aan den

geheel

bijna

en hoog

dicht

dat,

gedeelte

dit

midden

Eene groote zandbank

linkeroever,

terwijl

de

in

bij

den

sluit het

diepwatergeul dicht

langs de andere zijde gevonden wordt. Het rechter-zijtakje Pidjoean, aan de uitmon-

ding ongeveer 20 meters breed, stort zich

Tegen

den

avond

den rechteroever der

werd uitgeworpen,

van

rivier

gelegen,

Nachts door

's

te

beneden het eiland in de Batang Hari.

iets

dag bereikten

dezen

wij

de

kampong Teloek, aan

alwaar het anker tot den volgenden morgen varen ware met het kleine personeel onuitvoer-

baar en ook wegens de banken en ondiepten minder geraden geweest. Toen eenmaal

een begin met het opnemen was gemaakt, kon daarvan natuurlijk in sprake meer

Wij passeerden op het waarvan de huizen

allen

traject

langs

vruchtboomen

die

pisangboomen

bestaan.

het

eerst

de

bewoners er Uit

de

aan de vlotten

en waarvan er gewoonlijk de

geheel geen

van dezen dag een vijfentwintigtal kampongs,

de oevers der rivier

weinig bijzonders opleveren. Veelal liggen

regel

't

zijn.

bij

zij

men

deze

kampongs dan ook

in

den

de rivier, die tot badplaatsen gebezigd worden

wordt gevonden. Handelsprauwen, die

ieder huis één

kampongs aandoen, benevens de

het oog

gelegen en voor

aanleggen, en die voornamelijk uit klapper- en

verte herkent in

zijn

verscholen achter de aanplantingen van

bidars en

sampans waarmede de bewoners

zich

naar hunne velden begeven, worden langs deze vlotten vastgemaakt, en zetten aan deze eentonige dorpen

nog het meeste leven

bij.

Naarmate de woningen grooter en netter meer zorg besteed, en

zijn,

wordt ook aan deze vlotten

verrijzen daarop kleine vertrekjes voor het ontkleeden, terwijl

trappen of bruggen van bamboe alsdan het middel van gemeenschap met den oever I.

2.

20

— Deze vlotten hebben in

vormen.

afgesloten

men

daarin

in

halverlijve

ter

't

midden meestal eene opening,

oude prauw of door eenige niet

door eene

is

—

154

kan staan; zwemmen

water

't

wegens het veelvuldig voorkomen van krokodillen,

geraden

die

van onderen

zware stammen, zoodat

te

is

bier

nog nergens

die

wij

verscheidene

malen op de droogliggende banken opmerkten.

Na bekomen gemaakt

in

't

water

ons eene heerlijke gelegenheid tot een verfrisschend bad scheen

begaven

op te leveren,

om

vergunning van den eigenaar van een in onze nabijheid vast-

dat

vlot,

wij ons

met de kleine

na een warmen dag

te plassen,

hebben

kampong-

kolenstof gekweld te zijn. Voor de

rook en

doorgebracht en door veel

Het was een genot

sloep daarheen.

in zulk een klein bestek te

bewoners bleek het gezicht van de ontkleede Europeanen bijzonder merkwaardig

wezen onder er

werden althans hier en ook

wij

;

't

ook

baden bespied. Hoe hinderlijk

al

in

't

voor de eerste maal

dit

te

vervolg steeds door eene menigte lieden

moge

men went

zijn,

spoedig aan en leert wel het sans gêne toe te passen.

men

Indien

geluk

het

althans niet overtalrijk

is

heeft

van muskieten

vrij

of dit plaaggedierte

te zijn,

en het zijne eischen niet te hoog

stelt,

vangt des avonds

den riviervaarder een genotvol uurtje aan, waarvan het geheele personeel der

voor

barkas dan ook steeds ruimschoots profiteerde. Een ieder heeft zich op gesteld en voelt zich

,

onder

't

genot van een cigaar of een

hem

door

de koelte en de kalme natuur die

eerst

aan hun gezamenlijken disch, dien

aanrechten,

De

omgeeft.

ze op de

,

zijn

gemak

aangenaam gestemd

inlanders zetten zich het

kolenprauw of op het achterdak

daarna gemeenlijk een of ander

en heffen

pijpje

liedje

aan, waarbij een der

vuurstokers, een grappenmaker, voorgaat en steeds groote vroolijkheid in den kring

weet en

te

Ook ons maal,

brengen.

waarvan de

waarbij

aan Makkink,

directie

's

als

avonds een paar blikken

ook

opgedragen, wordt nu spoedig klaargezet, en

al

komen,

te pas

zake ijverig en bedreven,

te dier

is

de tafel wat erg klein en de

is

bediening hoogst primitief, toch weten wij behoorlijk eer aan de gerechten te bewijzen.

Gelukkig er

in

geen

troffen wij

geval

boven Djambi slechts zelden muskieten aan, en waren

bijzonder

lastig;

men kon daar dan ook

ze

klamboe

best zonder

(neteldoeksch gordijn) slapen, wat de voorbereidende werkzaamheden voor den nacht belangrijk

vereenvoudigde.

uitgespannen,

Gewoonlijk werd ons nachtleger

kerd moest worden.

geen onzer moeite gestoord

Anders moesten deze klamboe's

eerst zorgvuldig

worden

waarbij met de kleine ruimte die het platform aanbood, zeer gewoe-

werd,

om

tenzij

den

slaap

regen-

door

te

vatten,

die

of windbuien,

te tien

uren gespreid en had

in deze veilige streken

ook niet

welke gelukkig slechts zelden

voorkwamen.

Den morgen van den

20sten Juni

vroegtijdig ontstoken, zoodat

den

voormiddag

te

was het vuur van den stoomketel

we met zonsopkomst

al

weder

de reis konden voortzetten en in

Doesoen tengah. de verblijfplaats van den Sultan, aankwamen.

—

—

155

Deze kampong, die zich door niets vorstelijks van de overige onderscheidt,

den rechter-rivieroever

onderhoorigen gevonden worden, en aldaar een smal zijtakje naar de

eenige

zijner

verder

binnenwaarts gelegen meren (Danau

Bangko

laatstgenoemde

— WZW.

rivier strekt

en wordt aan

uit,

door het eiland Senaning, dat hoog en zwaar begroeid

zijde

afgesloten;

voor het gezicht

De

voert.

enz.)

ONO.

zich hier over een vrij lang gedeelte in de richting

de

aan

ligt

den overkant de woningen van Raden Hassan en

terwijl aan

,

maakt

zij

is,

breedte een machtigen

er door hare flinke

indruk.

De stoombarkas werd

anker gebracht

ten

hier

een

nabij

dat

vlothuis,

de

Sultan voor den Politieken Agent heeft laten vervaardigen, omdat Z. H. geen voeg-

zaam

logies voor dien

daar

niet te vinden,

dit is

woningen

in een zijner eigene

ambtenaar doch

mede

in deze streken zijn beddegoed, luierstoel enz. op reis

meer zorg is

aan land

komen dan gewoonlijk

te

vervaardigd en aangebracht dan

is

om

het dan ook eene ware klauterpartij

In den vooravond zouden behoeft

de

étiquette

niet

te

veel

al

bij

Z.

H.

hadden

toilet

het geval

,

steile

oevers op te komen.

door den Sultan ontvangen worden. Gelukkig

niet

zwaar

te

te

worden

in acht

genomen, zoodat we

maken. Met Raden Hassan,

de Radeu's

maakt de oude man

,

eenvoudige

kopia

op

handendrukken zetten

het

,

die in

den loop van

en met wien ik dus reeds kennis

Machmoed en Masaoet

a ),

zijn

in

hoofd,

toch

H.

,

te

iets vorstelijks

om

Beaumont-karabijn die ik voor Santvoort indertijd

had

besteld

doen

met goudgalon afgezet gewaad en met een een waardigen

indruk.

Na

een

algemeen

en bewaren, naar inlandsche gewoonte, eenige

waarna de heer Niesen

erlangen

ver-

ons ontving. Hoewel

al

spoedig het doel van onze komst

na het wederleggen van eenige bezwaren, van den Sultan de

en,

zegging weet

,

wij ons neder

minuten het zwijgen, uiteenzet,

om op gemakke-

wij

noch de persoonlijkheid van den Sultan, noch de omgeving aan denken

om

daar de trap met wat

wij naar het eenvoudige huis des Sultans, alwaar Z.

gezeld door zijne zonen

zijn

is

de meeste andere vlotten. Somtijds

bij

tegen de

den dag reeds eens aan boord was komen kijken

gemaakt had, gingen

gewoon

nemen. Het vlothuis

te

is,

Meubels

heeft.

toch

baden en kleeden, en tevens

levert ons uitstekende gelegenheid tot lijker wijze

men

ook minder noodig, daar

met de stoombarkas mede

toe-

maken. De

de

reis

Z.

H. medegebracht had, benevens de patronen die

en

die

ik van Batavia

te

had medegenomen, werden

met zichtbaar welgevallen aanvaard. Onder het gebruiken van slappe, maar overigens zeer goede landsen

gebak,

werden de verdere plannen voor de

reis

koffie

en wat in-

bepraat, waarna wij, wel-

tevreden over den uitslag van ons bezoek, naar ons vaartuigje terugkeerden.

Nadat in den volgenden morgen onze kolenvoorraad

')

Ongetwijfeld de Arabische

naam Mas'oed naar

uit het kleine alhier

inlandsche uitspraak.

P.

J.

aan-

V.

— gelegde magazijn was aangevuld,

kwam

de Sultan te negen uren aan boord met

Raden Masaoet, een ietwat verlegen jongeling van

jongsten zoon,

dan ook bescheiden op den achtergrond

zich

die

—

156

mede, een

groot, gekoperd roeivaartuig

vrij

,

hield.

De

zijn

circa 18 jaren,

Sultan bracht

zijn bidar

met kadjang overdekt en ook aan den

achterkant en het achterdeel der zijden door matten kleppen afgesloten. In die bidar voerde Z. H., behalve hetgeen voor zijn onderhoud noodig was, ook nog eene zijner

vrouwen met haar gevolg mede. Aangenaam

zal de reis voor die

vrouw wel

niet ge-

weest zijn, daar ze zich nimmer mocht vertoonen en dus steeds achter in het vaartuigje verborgen moest blijven.

De

adat zou niet gedoogd hebben, dat

zij

zich

aan

de blikken van het personeel der barkas blootstelde, hetwelk ten deze misschien nu juist niet zoo overdreven bescheiden zou zijn geweest.

De

bidar werd naast de kolenprauw bevestigd, zoodat de barkas,

voorzien, veel op eene drijvende

bij vaartuigjes

met eene

slechts al

kampong begon

water vermocht

vier-mijls vaart door het

te

aan den grond raken de kans dat

bij

zij

vier

en zich

bewegen. Het sleepen van

deze vaartuigen terzijde van de barkas, instede van op de

voordeel dat

nu van

te gelijken,

gewone manier, had het

elkander averijen toebrachten,

werd ontgaan, en de communicatie met de vaartuigjes op gemakkelijke wijze bewaard

bleef.

De te

geringe vaart, die echter

een stoomdruk van 55 Eng. ponden regelmatig

bij

behouden was, leverde het voordeel op, dat

neming

die

wij

zij

zeer geschikt

was voor de op-

van hier af aanvingen. Hoofdzakelijk geschiedde deze door voort-

durend aanteekening

houden van den koers der barkas, de diepte en breedte

te

van het vaarwater en van

alle

bijzonderheden die voorkwamen.

form der barkas gezeten, had men een

vrij

uitzicht;

Op

het voor-plat-

ook bevond zich hier het

kompas, waarachter de opmerner gezeten was met de noodige

vellen papier en een

horloge, steeds op de minuut af van al het boven opgesomde aanteekening houdende.

Makkink was

den regel met

in

moeiende werk belast, het

dit niet altijd

terwijl ik mij alsdan

opgeven der bijzonderheden onledig

elkander af,

en

als

het

wat

te

druk

hield.

liep

Met de Sultans vlag, een grooten

waarts.

De

Gedurende de etenstijden losten wij

gingen wij zoolang ten anker,

aan het mindere personeel een oogenblikje rust

van den vlaggestok, ging het alzoo

even aangename en soms zeer ver-

met de besturing van het vaartuig en

om

ook

te verschaffen.

lap wit katoen, voorop, en de Nederlandsche

in

den morgen van den 21 stea statig rivierop-

Sultan, in den besten leuningstoel van ons ameublement gezeten, gaf in

persoon de noodige aanwijzingen aangaande de benamingen der doesoens, de bevol-

king en zoo voorts. Ook van het vaarwater scheen en menigmaal gaf zag

hij

om hem

steeds 't

hij

hij

nogal het een en ander te weten

dienaangaande nuttige wenken. De werking der stoommachine

met groote belangstelling en herhaaldelijk

een of ander te

verklaren;

of

hij

hij

den machinist

er echter veel begrip

van gekregen

vroeg

— heeft,

hem

geven;

tneen,

Wanneer

betwijfelen.

te

om

ging daar echter slechts heen

hij

hij

zich naar zijn bidar

om

de vereischte inlich-

bidden en

te

te eten,

daar

over het algemeen wel op de barkas scheen te bevallen. Het bidden deed

regelmatig driemaal

zeer

zeer

een der volgelingen in onze nabijheid

bleef steeds

tingen te 't

naar ik

valt,

begaf,

—

157

dag

per

langs den wal liggen, alwaar

hij

en daartoe ging

,

natuurlijk vrijer

hij

liefst

was dan op

met

zijde der

hij

vaartuigje

zijn

zoo woelige

barkas.

om de maaltijden met ons om maar stilletjes zijn rijsttafel in om op zijn gemak met Europeanen

Ik had, zooals van zelf spreekt, Z. H. uitgenoodigd te

doch

gebruiken,

gaf er de voorkeur aan

hij

de bidar te nuttigen. Hij

aan

en

te zitten,

we ons hadden

waarin kwijt te

Na

bewegen, wel zoo aangenaam en

te

passeeren van een zestal

het

hem op

vrij,

kampongs bereikten we

in den achtermiddag

gelegen

zijn,

terwijl

zwaar begroeide heuvelachtige terrein

het

den anderen oever een schoon gezicht opleverde. Een nette

bidar

.

kant liggende,

nut kon

Idjoek, alwaar

en ik zeer gaarne met

zijn,

wij

wij te

zich over eenige uren

hij

aan den

als te be-

Ratoe

ons

verder

iets

weder

op deze

bij

ons

reis

van

hoofd in nadere aanraking wenschte

dit

hem

tot het

medemaken der

Doerian Idjoek, eene kleine doesoen, aan den linkeroever gelegen,

waarna

wij

al

spoedig ook de Sultan en de Pangeran

om den

het plan vaststelden

dewijl ik er eene observatie voor plaatsbepaling

Anderen daags

den Pangeran spreken.

,

spreken, begaf zich de Sultan

te

door te stoomen naar de

den Sultan eerst nog aan,

gekomen waren, kwamen daar

Ratoe aan,

's

herkend

noodigen.

reis uit te

Toen

hem

om

spoedig

al

Daar het gezelschap van den Pangeran

komen, zoo rieden

ten anker

en werd

aandacht,

verzoekende

ons

kampong Doerian

zou voegen. veel

onze

hier

aan wal,

bidar

liggende

trok

den Pangeran Ratoe. Ten einde

hooren aan zijn

die tijden

één der vier doesoens die hier onmiddellijk naast elkander aan den

,

rechter-rivieroever

van

te

te veel iulander

zijn.

Soengei-Bauoeng

in

nog

is

was ook voor ons, vooral met het oog op de zeer kleine ruimte

't

Ratoe

in den te

morgen

nacht aldaar over

wenschte

te

blijven,

nemen.

te

stelde de Sultan ons in de gelegenheid

om

ontmoeten en zelven onze voornemens met hem

hier

te be-

In de eenvoudige woning van een Raden, bloedverwant des Sultans, ont-

ving ons de Pangeran, en hier had het onderhoud, staande, plaats. Gunstig was de

indruk dien deze hooghartige Maleier op ons maakte,

zaam

om

in

zijne

bewegingen,

sympathie te

de

reis

zou

hij

ook in

zijn

hij

niet onduidelijk te

medemaken, en nam

hij

nemens der Expeditie een weinig welwillend

Zwaarlijvig en zeer lang-

niet.

uiterlijk

verwekken. Juist beleefd genoeg

en aan te hooren, gaf wille

bezat

om

kennen, dat tegenover de stilzwijgen

weinig dat geschikt was

ons vormelijk te ontvangen hij

slechts

om

des Sultans

hem medegedeelde

in acht.

voor-

— Hoewel minder voldaan over geene bedenkingen tegen het dienzelfden

—

158

onderhoud, waren we echter nog

dit

waren

verder opvaren

morgen kon worden

kunnen houden, daar

te

Daar de waterf tand,

af;

vaartuigje zeer goed

zijn

en

Het aanbod om met

voortgezet.

medegesleept te worden, wees de Pangeran Ratoe bij

gemaakt,

blijde reis

dat

alzoo

bidar ook

zijn

met roeien dacht

het wel

hij

liep.

van Djainbi,

sedert ons vertrek

de

afgenomen was, zoo

niet

konden we ook dezen dag gemakkelijk onzen weg vervolgen, en behielden de minst diepe passages,

de

bij

kampongs Melopari en Troesan, toch nog ruim 2VS M.

Laatstgenoemde kampong en

is

ongeveer 400 zielen sterk, staat bekend

bevolking,

hare

water.

eene der grootste die in deze streek gevonden worden,

onzen Sultan niet

als

zeer gunstig gezind te zijn.

In het gedeelte dat wij dezen dag bevoeren, maakt de rivier eenige zeer sterke

bochten, en vindt

men

kampong,

kleine

nabij de doesoen Palajangan

Ook

aan den linkeroever. die

zich

stort

den

daaraan

hier

het

weder eenig heuvelachtig terrein Boelian, nabij eene

rechter-zijtakje

naam van Moeara

Boelian

ontleent,

in

de

Batang Hari. Wij ankerden in den namiddag van dezen dag

bij

de laatste doesoen die vóór

de samenvloeiing van de groote rivier met de Tembesi gevonden wordt, en Rantau

Kapas moeda

Hier bevond

heet.

onzen

eenmaal

kolen voorraad

zich

aan,

ons laatste

zoodat

kolenstation

we voor een

genoeg hadden. Nadat we de ligging van deze

;

wij vulden er

tiental

dagen

plaats, waaruit die

nog

stoomens

van den Tem-

besi-mond gemakkelijk kan worden afgeleid, door astronomische waarnemingen be-

en door hoekmetiug voor de breedte der rivier 375 M. gevonden hadden,

paald,

gingen wij

stroom

steeds

morgens van den 23 9ten weder onder stoom

fel

die,

is,

wist te vermijden en ons daardoor

werd

Batang Hari

er op dit

zijn er

,

spoedig gevolgd door de

dicht onder den wal houdende, den sterksten

werd nu spoedig gepasseerd,

besi-mond niet

's

van den Pangeran Ratoe,

bidar

vrij

wel kon bijhouden.

en daar de stroom

bij

De Tem-

dezen waterstand

punt volstrekt geen moeite ondervonden. De oevers der

zwaar begroeid met hoog hout, en aan de linkerzijde schieten

schoone varens op, zoodat de rivier hier een schilderachtig aanzien verkrijgt. Terwijl

aan de monding nagenoeg

de Tembesi

Batang Hari

er

M.

200

wijd

is,

bedraagt de breedte der

nog meer dan 350 M. Hoogerop verwijdt

zij

zich

varen daar spoedig, dicht langs den linkeroever houdende, de groote

nog en

wij

kampong Ram-

boetan asani voorbij, waar van den anderen oever eene zeer breede en uitgestrekte

bank

afsteekt, op welke wij een groot aantal

behoefden

Na

karbouwen opmerkten. In het door de

samengedrongen vaarwater ging sterke

ondiepte

om

in

alwaar de

stroom, zoodat

we geruimen

tijd

deze passage door te komen.

den achtermiddag nog even gestopt Sultan

onze plannen aan

Raden

te

hebben

bij

de

kampong

Singeti,

Betoeng mededeelde, bereikten we in

—

—

159

den avond van dezen dag de doesoen Pernatang Boeloe, waar geankerd en overnacht werd. Wij waren gedurende dezen dag een twaalftal kaïnpongs voorbij gevaren, en

hadden

rivier-gedeelte

dit

Nu

stroom lieten

voor den

zich

met boschproducten

en dan hadden wij rakits of vlotten ontmoet, die

afdrijven,

meest rotan,

,

bevaarbaar gevonden en door weinig bochten

uitstekend

en groote diepte gekenmerkt.

en waarop

schuren van bamboe verrezen,

ook waren ons verscheidene kleine

volgeladen;

handelsprauwen voorbijgevaren.

Tegen den middag van den 24 sten Juni werd, na het passeeren van nog een

kampongs, Teloek Poan, de gewone

tiental

De Pangeran

bereikt.

volstrekt

bidar

niet

wers,

die

mingen

groote

in

kwamen

lastig

niet

die

zijn

Sultan was ons hierbij persoonlijk behulpzaam door

het

werden,

geneigd zou

en stelde zijn

hij

Wij

lieten

hem

een weinig theorie met

dat wij

hij

er nogal

stil

al

de nachtelijke waarne-

bij

door zijne lieden de bevolking gerust,

om

aan

begrijpende,

natuurlijk

hem

hij

geweest

niets

aan, alsof

air

Ook zorgde

met zeker gewicht door de verschillende behooren.

ook de Sultan hier in

terwijl

werd de ligging door astronomische

menigte hunne nieuwsgierigheid wilden bevredigen en nog

van onze waarnemingen lieden

plaats

van den Pangeran Ratoe,

uren later aan, maar noodigde ons

komen,

te

deze

opdringen,

gestoord

die anders allicht zelf

huis

zijn

verblijfplaats

er een paar

van een geschikt plekje op den wal en het weren van de toeschou-

uitkiezen

eens

in

Ook van

De goede

bepaald.

observatiè'n

het

om

uit

logeeren.

bleef

kwam

zelf

gaan denken. Hoewel

tooverij te

nam

Z.

H. toch gaarne tegenover

wat van wist, en keek die

kijkertjes

hij

herhaaldelijk

het reflexie-instrument

bij

begaan en namen,

terwijl ik

nu en dan

hield over de eerste beginselen der sterrekunde, dank-

baar zijne belangstelling aan.

den

In

morgen van den 25 sten gingen

wij

weder vroegtijdig onder stoom,

op verzoek van den Sultan, het kleine kanon van

terwijl,

voor op de barkas in batterij gebracht werd. Ik had oorlogs-aanzien volstrekt te vermijden geschikter

om

hare

welke

lage

Na

oevers en

de

vrij

groot

scheidde

onzen

reizen

en

zich

Sultan

der

om

alle

Barito,

te

wij

nu aan de monding der

±120

M. breed

is

en door

weinig schoonen aanblik oplevert. Al

van Sultan Taha,

plaats

al

die zich

ook nu echter, evenals

op de Tabir had teruggetrokken. Zijne woning, een

goed gebouwd huis, deze

hier

de doesoens Teloek rendah en Tjerana gepasseerd, eerstge-

verblijfplaats

der

kwamen

Batang Hari

min helder water een

daarna

noemde de gewone tijdens

centimeters zichtbaar

doch de Sultan achtte zulk een bangmaker veel

een kwartier stoomens

rechter-zijtak

werden

spoedig

vijf

vroeger nagelaten

het volk gunstig voor onzen doortocht te stemmen, dan een geheel

weerlooze houding. Tabir,

,

dit

werd

ons

tvenmin door

aangewezen, maar overigens onder-

iets

Doesoen tengah. De bevolking

vorstelijks,

als

de residentie van

liep er in groote

menigte

uit

en

bekeek de barkas met blijkbare nieuwsgierigheid, maar toonde ons geeue vijandschap.

— Een weinig

deze

voorbij

op den rechteroever gelegen kampong vindt men

monding van

aan den anderen oever de stoombarkas niet bevaarbaar de Tongkal-districten

het

van dien naam

rivier

Des avonds van dezen dag bereikten alwaar de Sultan familie heeft wonen

De

nachten.

die tot hiertoe

rivier,

linker-zijtakje Ketaloe, dat voor de

maar voor prauwen een weg moet opleveren naar

is,

en aldaar de

,

—

160

en wij dus

,

nog

vrij

wij de vrij groote

op

,

dicht nadert.

kampong Mangoepeh,

verlangen

zijn

,

bleven over-

steeds hare volle breedte behoudt,

neemt

in

het gedeelte dat wij dezen dag aflegden, eene noordwestelijke richting aan, terwijl vooral aan den rechteroever, in haar ontlasten.

zich vele kreekjes,

Den 26 sten Juni

en geeft aan de

kampong Mangoendjaja,

hooger terrein gelegen

eenigszins

Teloek Poan lagen

kampongs en ankerden

passeerden wij weder een tiental

uren in de monding der Tebo. Deze rechter-zijrivier

hier

is,

verscheiden

die langs de oevers

te vier

130 M. breed,

hier ongeveer

is

van beide rivieren op

belangwekkend voorkomen. Evenals

een kleine

handelsprauwen langs

te

den oever. Wij

begaven ons met den Sultan aan wal en wandelden, na het nemen van een lengteobservatie, een eind weegs langs

den oever, van zeer nabij omringd door een aantal

mannen en aankomende knapen van of voor

ons toonden ze niet,

koopen,

mislukte

iets

kunnen

Ook

totaal.

krijgen,

het kampongvolk. Veel respect voor den Sultan

en een poging

eene hoeveelheid

zoodat

om

van den heer Niesen, een oude Djambiër,

die

Toen

ingaan,

wilde die

hij

werd

hij

ik

tot dat

jeugd in deze streken had

zijne

geweerd onder voorgeven,

Toenadering van den kant der bevolking

om dat

rivier

was

te

een kip machtig te wor-

de vrouwelijke bewoners,

er dus niet, zoodat het wel

't

houden en geene, blijkbaar thans

ontijdige, aanraking te zoeken.

De

waterstand, die tot hiertoe, blijkens de merken die wij iederen avond aan

den oever plaatsten, weinig verandering had ondergaan,

Ten einde

bij

boomtak,

die

opwaarts,

nu

kampong

een in

eind

den oever richting,

voortzetten

dezen nacht sterk

hij

uitstak.

duidelijk

af.

te

merk aan een

Daarna ging het weder

tot wij al spoedig de kleine,

Djati Belari bereikten, de laatste

omdat

nog een

wij vóór ons vertrek

over

noordelijke

wonen, en vanwaar

keeren,

nam

onzen terugkeer de algemeene beweging van het water nog beter

kunnen beoordeelen, maakten

heeft

die

der volgelingen

waren door onze komst, dan zeker op den loop zouden gaan.

meest geraden scheen maar kalm de

nog

een

te

wij zelden

de kampong, die een veertigtal passen van den oever verwijderd ligt,

verschrikt

reeds

Zelfs

bleef.

doorgebracht, zag zich teleurgesteld in zijne pogingen den.

kampongs hadden

Djambische duiten,

had medegenomen, grootendeels ongebruikt

doel

wat kippen en vruchten

hier

in de vroeger bezochte

rivier-

open gelegen,

waar de Sultan nog vrienden en familie

dan ook reeds vooruit gezegd had

hier zijn invloed op de bevolking geheel ophoudt.

van den tocht door de barkas maakte

hij

te willen terug-

Tegen het verder

echter geen bezwaar, doch

—

vermoedde dat wij van wege den waterstand niet

hij

komen. Teruggaande beloofde aandoen

om

,

dus ieder zich

langs o.

waardeerende

zou den ontevredenen de

hij

;

bewegen mag. Zeer ingenomen met deze eenvoudige

zouden wij de

wij een hartelijk afscheid, en

reis in

geen

onderhoorigen

zijner

en voelde

waartoe

medegeven; blijkbaar was

als gids

geen neiging

hij

even

meer voor de Europeanen

iets

te

hij

onze vriend

doen dan datgene

door de erkenning van den nieuwen Sultan, wel verplicht was. Wij

hij,

met de gedachte

troostten ons echter

meer in

volkomen zich

betoond had. Die prins weigerde ons verder te vergezellen en wilde ons

toeschietelijk

niet

krijgen

te

stemming voortgezet hebben, indien ook de Pangéran Ratoe

tevreden

zelfs

gestemd

gevonden verklaring, en den goeden wil des Sultans koogelijk

namen

,

zouden kunnen

een groote weg, die aan niemand toebehoort en waar-

als

vrijelijk

zeer gelukkig

i.

veel verder

ons de voornaamste kampongs nog eens te zullen

hij

ze gunstig voor ons

Batang Hari voorstellen

en

—

161

brengen had, evenmin

te

dat

,

hij

wellicht zelf in deze streken niet veel

Taha, en zich daarom

Sultan

als

liever

geen

voor ons wilde stellen.

partij

De noodige

aangaande de verder

inlichtingen

te passeeren doesoens,

zijtakjes

en zoo voorts, konden wij gelukkig verkrijgen van het bidar-personeel van den heer Niesen, waaronder zich eenige lieden bevonden die uit deze streken afkomstig waren.

Zoo

ging het dan verder en bereikten wij te

elf

uren in den voormiddag de mon-

ding van den linker-zijtak Soemei, die aldaar eene breedte van 50 M. heeft en ons

op

't

oog

wel

het

welvarender

traject

In

barkas

bevaarbaar scheen.

en

versmallen,

te

worden,

te

bijna

de

al

terwijl

Ook beginnen van

ze

elkander

kampongs

groote

De Batang Hari

begint

hier

komen weer meer banken op voor dan

er

van de vorige dagen.

op

en

volgen.

de

voor

wat

gestadiglijk

met

men

treft

hier de doesoens grooter

tusschenruimten op-

kleiner

missigits

tempels

of

aan,

houten gebouwen die door grootte en eigenaardigen dakvorm dadelijk de aandacht

ook daardoor te

en

Hier

trekken.

bij

daar

om

verheffen

oevers

de

zich

algemeene aanzien der

het

tot

kleine

rivier hier

heuvels

en brengen

gaandeweg levendiger

maken.

De

hoewel

diepte,

in

sommige passages

voldoende.

Barito

gemaakt, vreesden wij

weinig

water te

genoemde tusschen

zullen

stoomer, het

eiland

verder opvaren

even aan den

tot

2V5 M.

Afgaande op de kaart door Makkink

steeds

den en

echter

krijgen.

linkeroever

den

doch

bij

het

de

iets

vaarwater

liepen

hielden,

rechteroever

vergunde. Ook

grond;

in

Werkelijk

eene

wij

afnemende,

tijdens bij

hier,

zijne

Poelau terwijl

bleef

reis

nog

met de

Peloekahan wij,

even

te als

op het droge; doch gelukkig werd diepere geul gevonden, die ons het

verder gelegen doesoen

spoedig raakten wij weder

vrij

Ramba

liepen

we

en vonden daarna ook

hier een voldoende diep vaarwater voor de barkas.

het

Bij I.

2.

voorbijvaren,

in

den achtermiddag van dezen dag, van de kampong 21

—

162

—

Teloek Paoe en eenige andere daar dichtbij gelegen plaatsen, bemerkten wij overal

samenscholing

bevolking,

der

die

eene

zeer

voorzichtigheidsmaatregelen

zijn

om

voor den nacht de noodige

nemen. Wij verbleven daarom

te

niet

in

de

van een kampong, zooals anders onze gewoonte was, doch

nabijheid

onmiddellijke

acht

in

en weinig vriendschappelijke

brutale

houding aannam, en ons er op bedacht deed

ankerden in een open riviervak, een weinig boven Rantau Langkap, en hielden in terwijl de

twee gedeelten beurtelings de wacht,

vuurwapens

bij

de hand gehouden

werden. Geenerlei moeielijkheid werd echter ondervonden alleen bespeurden wij eenige ;

verdachte vaart met kleine sampans rivier-opwaarts, denkelijk ter aankondiging van

de komst der barkas.

Toen

anderen morgens het water weder omstreeks twee decimeters gevallen

's

bleek te zijn, besloot ik,

met het oog op de reeds gepasseerde punten van minderen

diepgang, eene diepte van 2 M.

kans toch van

bij

als

grenspunt voor dezen tocht aan te nemen.

voortgaanden val in deze streken opgesloten

te

Aan

de

raken, mochten wij

ons niet blootstellen, nu de houding der bevolking ons geenerlei hulp van hare

zijde

kon doen verwachten, en integendeel het behoud van ons vaartuigje in dat geval groot gevaar zou loopen. Reeds in den voormiddag van dien dag, den 28 s t«n Juni,

werden,

geul

beste

de aan den rechteroever gelegen doesoen Teloek Bengkal, alweder on-

bij

aangetroffen

diepten

en stoomden wij derhalve eenige malen heen en weer

,

Daar

zoeken.

te

echter

er

vonden werden, zoo moest deze

eene

voor de

observatie

In

nemen

breedte van dit punt

en liepen daarbij

Moeara Danau, waarna

wij

terugkeerden en ankerden

die

geschikt

een

ook

spoedig

al

terrein

met Makkink

op

linker-rivieroever

in

om

looden.

te

beslissing, het

in

't

we nog een

gezicht van de

bij

kampong

een groote grintbank, lag.

Deze bank

op voor de waarneming der zon, waarom ik mij dan

gebruik makende

gelegenheid

tot

Bengkal langs den linker-rivieroever bloot

Teloek

tegenover

leverde

genomen

wilde, stoomden

op,

hooger de

de

afwachting van het middaguur, waarop ik

rivier

uurtje

om

meer dan 2'a en 2 meters water ge-

plaats, overeenkomstig de

onzen tocht worden.

eindpunt van

niet

de

kleine

het

Nadat

sloep

daarheen begaf, tevens van die

binnenvaarwater tusschen de bank en den wij

onze instrumenten op de bank hadden

en terwijl we nog een kwartiertje toeven moesten voordat de zon haar

opgesteld,

hoogsten

zou bereikt hebben, bracht de cipier Alidin, die mede tot het ge-

stand

volg van Niesen behoorde, mij het bericht over, dat de kampong-bewoners onrustig

werden en dat een der

geworden

,

dat

men

aanvallen.

Daar

terrein

gelegen,

scholen

weinig

is

zijn,

acht

tot

op

roeiers,

die hier vroeger

gewoond had, gewaarschuwd was

ons na afloop van het middaggebed (het was juist Vrijdag) wilde

in

de

en

nu deze

kampong,

die

aan

den rechteroever op eenigszins hoog

waarvan de huizen grootendeels achter het geboomte vertoe

volstrekt

waarschuwing.

geen rumoer werd vernomen, sloeg ik eerst

Toen echter kort daarop

luid

en aanhoudend

— op

bedoek

de

begreep ik dat het hoog

keeren,

nog een minuut of

wij

nog een paar zonshoogten latere

wij de mannelijke

en met klewangs en pieken gewapend

verlaten

welke

werd geslagen, en

!)

—

163

te

om

was

tijd

in

op

merkt, waarom

daarheen zagen terug-

ijl

breken, en de barkas, van

waren, op

te zoeken.

Na

dus

hebben genomen, waardoor, in verband met eene dit

punt was verzekerd, keerden

alwaar ook Niesen de onrustige bewegingen had opge-

terug,

weg

aanried ten spoedigste

hij

te

tien roeiens verwijderd

waarneming, nu toch de plaatsbepaling van

we naar de barkas

bewoners de missigit zagen

aller

te

stoomen. Daar we toch reeds tot

den terugtocht besloten waren, en ik mij ook weinig goeds voorstelde van onderhandelingen, waaraan onzerzijds, Sultans,

niet

verlieten

wij

kracht

veel

kort

daarop,

bij

't

gemis van een gemachtigde of afgevaardigde des

kon worden in

Met behoedzaamheid varende zakten in

gaf ik gehoor aan dezen raad en

bijgezet,

weinig aangename stemming,

den achtermiddag op nieuw de monding der Soemei-rivier.

der groote

dit

ongastvrije oord.

nu de Batang Hari weder

wij

af en bereikten

Bij het voorbijvaren

kampongs Teloek Paoe, Teloek Djamboe en Pagar Poeding, vonden

wij

de vijandige houding van een deel der bewoners nu veel sterker geprononceerd dan

den vorigen dag;

zelfs

met de klewangs zwaaiende, langs

liepen enkele heethoofden,

den rand der droogliggende banken mede.

Na

in

loodden de

wij

de monding der Soemei wederom onze observatiën te hebben verricht, deze

rivier

met de

sloep een eindweegs op, doch

bevonden haar voor

stoombarkas niet bevaarbaar, wegens de omgevallen boomen die het vaarwater

versperden.

Ook

de

korte

bochten

in

die

dit

zijtakje

dadelijk

al

schijnen het slechts voor kleine vaartuigen bruikbaar te doen zijn.

monding de

troffen

eene

wij

kleine

bewoners klaarblijkelijk zeer

kampong aan, Doesoen

voorkomen,

Even binnen de

toea geheeten, waarvan

werden door onze verrichtingen, en dan

onrustig

ook den geheelen avond, door middel van kleine prauwtjes, in drukke gemeenschap

met de naburige plaatsen,

bleven afstand 's

bleven

morgens

vier

bespieden.

terwijl

De nacht

dien

zij

de barkas

voortdurend

wij

hier

doorbrachten,

en

op

eenigen

waarin tot

uren steeds het eentonige en vermoeiende Mohammedaansche gebed

ons uit verscheiden

kelen

in

de

ooren

drong, was dan ook weinig verkwikkend,

en met geladen geweren bleven wij gereed

om

zoo noodig een aanval te

kunnen

afslaan.

Den 29 sten Juni

vroegtijdig 'onder

stoom gegaan zijnde,

kwamen

wij te acht

uren weder aan de monding der Tebo; de waterstand bleek hier sedert ons vertrek, dus in een tijdvak van twee etmalen, 1.4 M. gevallen te indien

')

slagen.

hij

bleef

zijn.

aanhouden, ons met het gevaar bedreigde

Groote trom, die zoowel voor alarm

als

Daar een dusdanige

om

val,

boven den Tembesi-

voor aankondiging der gebedsuren wordt ge-

— mond

—

164

om, ook wat de Tebo

opgesloten te raken, besloot ik nu

oogenblik met eene kleine verkenning tevreden te stellen

betreft, mij voor het

en het eigenlijke opvaren van

,

dezen stroom te verdagen totdat de algemeene waterstand eenige meters hooger zou

Wij voeren de Tebo alzoo

zijn.

een

slechts

uur ver op en bevonden haar in

gedeelte,

dat in nagenoeg westelijke richting loopt, ongeveer 100

5

M.

3

tot

dien

nog

tijd

niet.

kwamen

Eenige vastgeraakte boomen

diep.

waarvan de oevers hoog en zwaar begroeid

Te

vijf

het

in

vaarwater voor,

Eene kampong bereikten

Tebo weder verlatende, stoomden

tien uren de

de Batang Hari af, en na te

zijn.

wij

kampong Kembang

Sri,

wij

H. de ondervonden

Z.

betrof, mededeelden.

Tembesi op

te gaan.

Pangeran Ratoe,

hem op gaf

Sultan

het

hij

hem ons voornemen

te

kennen

verklaarde

niet

vrij

de bidar

om

thans de

maken voor den

dezen van het gebeurde te Teloek Bengkal kennis te geven en

dragen naar deze zaak onderzoek te doen. Voor de

te

,

ingehaald, waarop

onmiddellijk een brief gereed

liet

reis

den Penghoeloe van Koewab,

ons een geschikt inlander,

hij

daar

om

De

gemak gedaan had,

voor zooverre de houding der bevolking

teleurstelling,

Tevens gaven wij

te zijn,

alwaar wij overnachtten.

Daags daarop, den 30 Bten Juni, werd, even boven den Tembesi-mond des Sultans, die de terugreis blijkbaar op zijn

wij in

nu verder

uren de monding der Tabir voorbijgevaren

bereikten wij tegen den avond de

dit

M. breed en van

op de Tembesi als gids

mede,

noodig achtte ons in deze streek persoonlijk te vergezellen. Hij

we

stellig dat

van den waterstand, nu hoogstens

die rivier, uithoofde

anderhalven dag zouden kunnen opstoomen.

Na

de

middagsbreedte aan

den Teuibesi-mond

behoorlijk

merk voor den waterstand

die

op,

rivier

bevolkt

bleek

Sultan

de

,

Ampeloe geheeten

schen hadden wij ook hier, de

zijne

reis

opneming,

die

,

bereikten

,

gelijk- overal

te zijn,

waar

wij

daar wij, na eenige

te zijn,

eerst tegen

den avond de eerste

dan ook bleven overnachten. Intus-

op de Batang Hari, het noodige gedaan voor

ook den volgenden dag, den

wij gedurende dien tijd een tiental

hebben bepaald en er een

naar Doesoen tengah voortzette. Zwaar

aan de beneden-Te inbesi niet

kampongs en ladangs gepasseerd

verlaten

doesoen

terwijl

het land

te

hebben gesteld, gingen wij nu dadelijk

te

l 9ten

Juli,

werd voortgezet,

algemeen zeer nieuwsgierig toonden, maar volkomen rustig bleven. grootere

kampongs stopten

terwijl

kampongs passeerden, waarvan de bewoners

wij eenige

oogenblikken

om

zich

Bij enkele der

tijdingen van den Sultan af te

geven, en berichten omtrent den toestand hoogerop in te winnen. Deze bleven nog steeds geruststellend, zoowel

wat de gezindheid der bevolking

als

wat de bevaarbaar-

heid der rivier aanging.

Den volgenden dag bemerkten we dan ook,

tot onze spijt, dat

des Sultans rivierkennis hadden vertrouwd', en dat de rivier

dag stoomens die

we

te veel

op

na twee en een halven

voor de barkas nog uitmuntend bevaarbaar bleef, terwijl de plaatsen

door den Sultan als voor haar niet te passeeren waren aangegeven, reeds lang

,

—

165

—

achter den rug lagen. Wij moesten nu echter wegens kolengebrek terugkeeren

,

wat

anders had kunnen worden voorkomen door, alvorens de Tembesi op te gaan, aan

ons laatste kolenstation, dat niet ver van den te

laden.

in

deze

Met

het voornemen

om

mond

we den

streken terug te keeren, staakten

kampong Rangkiling, vanwaar we, na de noodige te

hebben

hadden

in

namiddag

tocht in den

nabij de

observatiën voor plaatsbepaling

kampongs voorbijgevaren;

geheel nog vier

't

vol

van brandstof voorzien,

nog voor zonsondergang een eindweegs terugstoomden.

verricht,

waren dien dag

dier rivier verwijderd lag,

zeer spoedig, en ruimer

Wij

éene van deze

bij

om

vernomen, dat er hier van Sultanswege nog niemand was geweest

wij

de komst der barkas

eenigen

tijd

zonden,

scheen

aan te kondigen.

geleden

een persoon langs de geheele Tembesi te hebben ge-

daartoe

men hem

wel dat

het

Daar de Sultan ons verzekerd had reeds

Onze terugkomst

in dezen misleid had.

te

Doesoen tengah, alwaar we, door een flinken stroom geholpen, reeds den volgenden

avond aanlandden, leverde echter eene uitmuntende gelegenheid op Z.

H. zelven mede

te deelen,

om

dit feit

aan

en er op aan te dringen, dat alsnog een vertrouwd

om

persoon afgezonden zou worden,

de bevolking van de hoogerop gelegen streken

der Tembesi op de aanstaande komst der stoombarkas voor te bereiden.

De

Sultan,

bereidwillig als altijd, stemde daarin toe, en wilde ons tevens gedurende de volgende reis

op die

waardoor

rivier

door

zijn

schoonzoon of een ander invloedrijk hoofd doen vergezellen moeielijkheden zouden worden voorkomen.

zijns inziens alle

Weltevreden met deze beschikkingen verlieten we de residentie van den ouden Vorst en keerden des anderen daags, den 4 deu Juli, naar Djainbi terug. Het water, dat

de

in

weder rijzende geweest was, stond daar nagenoeg op

etmalen

laatste

dezelfde hoogte als tijdens ons vertrek,

en bleek dus ook in deze maanden aan veel

afwisseling onderhevig te zijn.

Het

resultaat

gunstig genoeg. 1.3

van deze

werd

Zij

reis

in

was, wat den toestand der Batang Hari aangaat,

den drogen moeson nog bevaarbaar bevonden voor de

M. diepgaande stoombarkas

tot

bij

Moeara Danau,

d.

i.

tot op een afstand

van nagenoeg 180 Eng. mijlen boven de hoofdplaats Djainbi. Waarschijnlijk zouden wij

verre

boven

water en de zondere rivier

te tot

punt gekomen

dit

zijn,

ware

het niet dat wij,

voorzichtigheid in acht hadden moeten nemen.

was van 5

bevaren voorbij

te

tot 7

Doesoen

lastigste

gedeelte

Koewab, welk

is

gemakkelijk kan

maar zouden, opgeruimd.

des

het vallende

gedeelte

varen.

gevorderd,

echter is

zeer gemakkelijk

door

Santvoort,

tijdens

opgenomen, dat men op

Ondiepe passages komen gewis

zij

bij-

diepte op de

voorzeker van even beneden Djainbi

buitengemeen lagen waterstand van 1877, zoo goed kaart

De gemiddelde

M. geweest en over het algemeen bleek

Het

zijn.

bij

aan den dag gelegde slechte gezindheid der bevolking,

duidelijk

daar

den zijne

enkele malen voor,

door weinig kostbare werken kunnen worden

— Boven de Soeuiei doen niet

meer dan

—

166

ook spoedig mindere diepten voor; vaartuigen van

zich

M. diepgang zullen zich daar echter

1

den regel het geheele jaar

in

door kunnen bewegen.

De Tembesi, hoewel indruk:

met 3V. M.

plaatsen

De

weinig

die

is

zorg

.

van

diepte

5 tot 8 M. af en vonden wij slechts enkele

minimum.

cultuur van beteekenis die langs de oevers van beide rivieren werd

eenige

aangetroffen,

als

miuder breed dan de Batang Hari maakte nog gunstiger

veel

de

wisselde

dfór

geteeld

kapok-boomen.

In

wonen

van

aanleg

van

de

welke op de ladangs over het algemeen nog met

rijst,

wordt;

zoomede

van

kleine aanplantingen van

men den

knnipongs vindt

der

nabijheid

onmiddellijke

vrnchtboomen,

we ook

daar zagen

en

hier

eenig

suikerriet,

ge-

djagoeng enz.

Kokos-, anau- en pinang-palmen komen daar met de pisang-boomen het meest voor, en de zeer eenvoudige op palen gebouwde woningen liggen in den regel daarachter verscholen.

Behalve enkele met pannen gedekte huizen, die van planken

men meest woningen van bamboe

vindt

boven

de

in

als

boomschors,

zijden

dikwijls

gedekt:

voor

terwijl

of

vervaardigd,

zijn

ruw hout, met bladeren zoowel van

echter

die

is

zijbedekking

van

slechts

dakbekleeding ook van de idjoek veel gebruik wordt

de

gemaakt. In

grootere

de

worden.

voerd

ontwaarden we

doesoens

Dit

geschiedt

gewoonlijk

nekken aan een zwaar blok hout afwaarts het

laten

te

houten blok

schijnt

men

in

den

regel

karbouwen,

boven-Djambisehe voorkomen en dan ook veel langs de

het

in

talrijk

in

is

dit

door deze beesten twee aan twee met de

te verbinden, en ze dus al in een

terwijl de eigenaar,

drijven,

vastgemaakt,

zijn

levend

vlot

geval niet bevreesd te zijn

.

zwemmende stroom-

sampan gezeten

bestuurt.

Dat deze riviertochteu

daags,

die

,

soms

hen op

te

voldoende verklaring van Y\ as

bevonden,

de

op

komen; alle

Batang Hari

ook aan

doch volgens zeggen der inlanders

ettelijke

worden voortgezet, voor de gezondheid van

schijnt niet in

die

Voor de krokodillen

gebeurt het wel. dat de beesten door toedoen van watergeesten (antoe

worden.

zeer

die

rivier afge-

ajer")

gedood

dagen achtereen, een uur of liet

vee schadelijk

die antoe ajer zijn in

kunnen

zes

zijn,

hunne oogen een volkomen

voorkomende ongevallen.

als

waterweg

in

deze

ongebaande streken uitmuntend

de gezindheid der bevolking aan hare oevers viel minder te roemen,

en de weinige aanraking die wij daarmede konden verkrijgen, beloofde ook voor de toekomst niet veel goeds. Wij stelden ons echter voor, dat die gezindheid wel spoedig veranderen

zou.

wanneer eens de Pangeran Ratoe op onze hand was, en hoopten

nog steeds, dat deze voor den drang der omstandigheden en voor dien vau het Gouvernement tevens zou zwichten en

uit

eigenbelang onze Expeditie zou ondersteunen.

Daar we echter wegens den waterstand vooreerst toch

niets

aan de boven-Hari

—

—

167

konden verrichten, en het onderzoek van het stroomgebied der Tembesi ons nog geruimen

tijd

geslaagde

tocht

zou

allicht vanzelf

bezighouden, was die quaestie nu ook van later zorg; een goed

in

Limoen en langs de Tembesi, zou ons, naar

wij

meenden,

den verderen weg banen naar de Rantau.

NEGENDE IIOOFDST

I

K.

EN LIMOEX.

Ons verhaal keert thans terug

tot

de reizigers die zich te Soeroelangoen tot

den tocht naar Limoen hadden gereed gemaakt, zooals aan het hoofdstuk vermeld werd.

Aan van

Hasselt

is

Tegen den 25 8ten Juni naderden onze werkzaamheden

hem

doen weten,

te

Soeroelangoen haar brief schrijven

om

om hem

tevens te verzoeken, dat

hij

ons zou te

reizen, ten einde door zijn gezag alle hindernissen tegen onzen doortocht uit

den weg de

van het zevende

we den 28 9ten van Soeroelangoen, den dag daarop van

dat

Pangkalan zouden vertrekken, en

gemoet

te

konden wij met gerustheid aan Pajoeng Poetieh een

en

einde

slot

dus weder het woord.

te

koorts,

—

ruimen. Inmiddels gingen zes van onze koeli's

—

de zevende lag ziek aan

naar laatstgenoemde plaats, beladen met drie kisten waarin

k-

middelen en goederen voor geschenken bestemd gepakt waren, die wij zoo noodig

vandaar zonden kunnen ontbieden. Deze lieden keerden nog denzelfden dag terug.

Het was hard werken geweest

die laatste tien dagen,

en wij genoten eene ware

verademing, toen wij in den namiddag van den 28 3ten Soeroelangoen verlieten, nadat het

dragend personeel reeds in den morgen vertrokken was. De heer Siccama ver-

gezelde

ons

een

schaduwrijken verzocht

,

eindweegs

op

heuvelachtigen

men ons

onze

wandeling naar Pangkalan langs

boschweg. In

telkens een oogenblik rust te

de

doesoens,

nemen

in de

hoofd, en wanneer slechts de helft verwezenlijkt ware van het afscheid te

—

nemen werd toegewenscht,

!)

zijne

bedevaart

Zie blz. 66.

woning van het doesoenal

het goede dat ons

waarlijk, wij zouden niet over onze reis

klagen gehad! Te Soeroelangoen had zich Hadji Isman vóór

den vaak

langs het pad gelegen,

Pengandan geheeten

—

,

bij

hebben

Dipati van Lesoeng batoe,

op nieuw

bij

ons aangesloten

1

),

— vergezeld

Tentap

door

ons gezelschap

3

8

met

),

zijne volgelingen

Boleng en Alam

Tjaje.

worden; ook zagen wij hier en daar aanplant van tabak.

gebezigd

Nadat het ons vergund was geweest kalan,

nabij de Soeban, tusschen Telawas en

Pang-

ondergaande zon van een verrukkelijk uitzicht op heuvels en bergen tot

bij

verre

't

droeg. Daarenboven werd

en in de nabijheid van Soengei Banoeng van de moerassen die aldaar voor

),

rijstcultuur

in

')

was de bevolking bezig met bet bewerken van ladangs en djadja-

Allerwegen

de

kempek

zijn

Soengei Bauoeng vermeerderd door Hadji Abdoel Haliek, Dipati

te

van genoemde plaats

rans

een boedjang die

,

—

168

verschiet

kwamen

genieten,

te

wij

uren aan het doel onzer

te zes

reis

voor dien dag, en vonden daar in het kleine wachthuis de bedden reeds opgeslagen

en

benoodigdheden

alle

het geheel

duister

Toen

ontpakt.

werd, een bad

naar buiten begaven, om, voordat

wij ons

nemen

te

Rawas-stroom

in den koelen

trof ons

,

het gering aantal bewoners dat wij op straat zagen, terwijl anders juist op dit uur

troepen van zoo

mannen en jongens rookend en pratend samenscholen. De oorzaak was,

men

zeide

te

mannen naar Boekit Boelan waren om

de meeste

dat

ons,

koopen, waaraan

Pangkalan sedert eenigen

De Penghoeloe van de doesoen den volgenden dag, den 29 sten

voor

de aanstaande reis, maar integendeel

te

brengen.

Poetieh,

„Het komt ook mij

die

mij

beloofde

verdacht de

om

echter niet

om

voor,"

heeren hier

rijst te

groot gebrek bestond.

onze oude bekende

,

eerst

,

tijd

*)

was

,

ons goeden

allerlei

zeide

ziek en verscheen

moed

in te spreken

bezwaren daartegen

te

berde

het dorpshoofd, „dat Pajoeng

te zullen

komen afhalen, nog

niet

geantwoord heeft op den brief dien de heeren hem schreven. Ik moet u daarom dringend

verzoeken niet verder te gaan voordat Pajoeng

want het

is

trouwen

Wïj maakten hem echter opmerkzaam op onze

is."

van Pangkalan willen

te

te

vertrekken

en verklaarden

stellig

Dat het onder deze omstandigheden

geven.

menschen

verschenen

Poetieh

daar ginds een bandelooze bende, waarvan geen enkel individu

vinden, genegen

maar niettemin stonden

wij

om

aan niet

om

den 29 stel1

afspraak

gevolg te

belofte

die

gemakkelijk was

des

men

zijn reisgezel

een anderen

pad echter dat ook naar Limoen voert en dat aan gene

zijde

')

gei

rij

zich

weg had doen

met het andere

in het

die door afreis be-

inslaan, een

Limoensche

van de Reba vereenigt. Op onze vroegere reizen zou niemand eenig

gewicht gehecht hebben aan deze

schors

tijdelijke

scheiding,

maar onder de tegenwoordige

Een soort van reiskoffer die aan twee zeelen op den rug wordt gedragen en van boomen rotan gemaakt is. Het daarin geborgen goed is voor nat worden door regen geheel

waard. i

vijf

even na acht uren reisvaardig. Veth ging met den Hadji

Penghoeloes vergezeld werd. Eerst twintig minuten na de

merkte van Hasselt, dat

om

ieder een vracht te dragen, zal duidelijk wezen,

van Lesoeng batoe eenige oogenblikken vroeger op weg dan van Hasselt, den zoon

is;

te ver-

Zie blz. 75.

3

)

Zie Volksbeschrijving, hoofdst. X.

A

)

Zie blz. 77.

— omstandigheden

was

minder gewenscht,

zij

van Hasselt op een ladang

terwijl

verder

gezamenlijk

om

met hunne op nog

het oponthoud

water, dat

hoofd gedragen pakken verward in takken of rotans, en

te verergeren, sneed een riviertje, de Ajer

kozen

stond

,

ban ir

hintian ban ir noemde. De stam

zal

zij

van den boom

kwart

Reba

over

om

neervlijden,

voor één

ure

een pau-mentéboom

met

l

)

,

rustplaats

per-

terwijl

zijn,

de kruin zware takken droeg,

weder door hunne verbazende afmetingen op ons

Door de inlanders

indruk.

grondstof voor landbouw- werktuigen

was

modderig

zijn

de eerste rustplaats

Later zagen wij nog verscheidene van deze zonderling gevormde

loof.

boomen, en telkens maakten

vellen

,

Op

ongeveer dertig meters hoog geweest

was gaaf en schoot loodrecht naar boven,

een diepen

,

waarom men ook de

geheeten,

om

Soeban in een half uur

een doortocht zoekend voor

,

merkwaardige boom

een

breede, bladvormige wortels,

maar weinig

het dichte bosch ternauwernood

in

gebrek aan bruggen moest doorwaad worden.

bij

ons

wij

dat

ons door te laten; telkens raakten onze bovenlandsche

minder dan viermaal onzen weg

tijds niet

die

't

Veth werd derhalve teruggehaald

en

wederkomst wachtte. Kort daarop togen wij

zijne

een slecht pad,

langs

genoegzaam was uitgekapt koeli's

—

169

omdat

,

uren

elf

zij

toen

het hout van de wortels zeer gezocht als

is

maar

,

hem

in

ons

wij

zij

gaan

niet gemakkelijk over tot het

het verblijf zien van boschgeesten. nabij

dezen

merkwaardigen

Het

woudreus

een uur, maar ook geen oogenblik langer, rust te nemen. Te kwart

Anak Reba

de

stelde

zich

zelve, een rivier die in de richting

in

onzen weg, en een kwartier

van Limoen voortstroomt. Hier

is

later de

de grens

van Pangkalan en Limoen, en in de nabijheid van de plaats waar wij de Reba bereikten, liggen eenige akkers, door die

indertijd

uit

Rawas ontgonnen. Vele Rawassers,

en belastingen, hadden de wijk genomen naar Reba en daar hunne

heerendiensten talaug's

menschen

waren met het over hen gestelde gezag, en tevens over

ontevreden

aangelegd;

verhuizing strookte echter niet met de inzichten van den

deze

Civielen Gezaghebber, die de lieden overviel en naar

terugvoerde.

Hunne

perboomen omgekapt,

om hunne

hunne oorspronkelijke doesoen

huizen in de nieuwe nederzetting werden geslecht, hunne klap-

—

zoo verhaalden de beide hadji's, die hadden medegeholpen

stamgenooten in

te prenten,

dat

men maar

niet wegloopt als er heeren-

diensten moeten gepraesteerd worden.

Wij besloten

hier te blijven overnachten

omdat de meeste

koeli's

nog ver ten

achteren moesten zijn en de reeds aangekomenen over groote vermoeidheid klaagden.

Inmiddels

zonden,

werd de Hadji Dipati van Soengei Bauoeng met Bolèng verderop ge-

om

getrokken

te

onderzoeken waar Pajoeng Poetieh bleef mocht deze naar Tiga Doesoen

zijn,

;

dan zou

de

Hadji zich

wenden

tot

de

Datoek nan

aldus heeten de onder Pajoeng Poetieh staande adat-hoofden

')

Ethnogr. Atlas, PI. 1.

2.

XV

fig.

,

—

bertiga,

—

dezen onze komst

1.

22

—

170

mededeelen en hunne hulp verzoeken

kwam

ons

om

afhalen

de

—

onze huisvesting, totdat Pajoeng Poetieh

bij

naar Tiga Doesoen te ondernemen. Wij van onzen

reis

kant zouden den volgenden morgen

verder gaan

aan de Koetoer en daar de

tot

terugkomst van den Hadji afwachten.

De hut was

spoedig in orde

,

en daar zoowel stoelen

ontbraken

als tafels

werd

,

van stevige boomtakken een soort van draagbaar met twee leuningen opgesteld

er

midden daarvan een tweetal

en in

't

verre

gezien,

kwam

inderdaad

op een

platte kisten gelegd

de Pemarab van Pangkalan ons opzoeken;

nagezonden en had

last

— eene inrichting

,

met twee banken

tafel

die

,

van

In den namiddag

geleek.

was ons door den Penghoeloe

hij

zoo mogelijk te verhoeden, dat wij zonder Pajoeng Poetieh

de grenzen overschreden. Des avonds begon het te regenen en het broze dak bleek

maar weinig bestand tegen de kracht van het neerstortende water.

Ook de Pemarab was en trachtte ons over

post

in te

mans redeneeringen,

voor

's

toch

beter

den schijn

te

den morgen van den 30 sten Juni reeds vroeg op

zijn

halen niet verder te gaan. Hoezeer het ons ook speet

met zooveel warmte uitbracht, vonden

die hij

wij het

vermijden alsof wij wantrouwen en vrees koesterden, en

verklaarden das, dat wij stellig zouden voortreizen. Ongelukkig hadden twee koeli's

van Pangkalan de koorts en moesten derhalve twee vrachten achterblijven, totdat

Pemarab

de

er in geslaagd

kelijk tegen een loon

Kwart over achten wegen een

klein beekje

pad

het

zijde

waren

aanvankelijk

zijnen

was twee plaatsvervangers

van een gulden daags wist op zette het gezelschap zich in

naar Boekit Malau

voorbijgegaan

hadden ingeslagen, bevonden ;

om

van Lesoeng batoe naar ïalang Koetoer wij vreesden dat de bewoners door onze

Na

,

later

aan onze linker-

hetzelfde

dat Veth en de

wij ons te

want ook op deze

werd een pau-mentéboom gevonden. Hier hielden

negen uren op de zoo-

rustplaats aan de Koetoer

wij halt en

zonden wij den Dipati

er huisvesting voor ons te vragen,

komst

allicht

een goed half uur stapten ook wij op

,

er een wijle rust

delstaf

genomen, zoodat het

elf

omdat

verschrikken zouden en weg-

een uur later bereikten wij de

Koetoer en weinige minuten daarop de Koetoer zelve en een verlaten ladang.

werd

ook wer-

hij

beweging, en nadat wij halver-

waren overgetrokken en een half uur

genaamde perhintian banir Koetoer

kropen.

vinden, die

te

te scharrelen.

Anak

Wederom

uren was toen wij opnieuw den wan-

opnamen. Langs de Koetoer voortgaande ontmoetten

wij

weder verscheidene

beekjes en tegen halftwaalf een waterloop van een eertijds ontgonnen mijn, waaraan

groote

hoopen kwarts bijeenlagen.

vroegere

industrie,

den brief aan zich,

de

't

Was

van

in de nabijheid

ons twee inlanders tegemoet

dit overblijfsel

kwamen,

vertakkingen

zij

niet gezien,

van den weg,

nu Pajoeng Poetieh ons weten ?

die

— een

allen

feit

hij

zij

bij

dat verklaard wordt door

aan de Limoen uitkomen.

Hij schreef, dat

eener

dezelfde lieden die

Pajoeng Poetieh hadden overgebracht. Zijn antwoord droegen

maar onzen Hadji hadden

vele

deed

dat

den brief

te

En wat

Soeroelangoen

,

—

171

—

aan de Tembesi had ontvangen, en verzocht ons op welken dag

derdag 4 Juli,

maar

bevonden ons nu reeds zóó dicht

wij

Pangkalan

terug

keeren

te

Soengei Bauoeng had

konden dus

eerst

al

bij

te

wachten

Dat was

afhalen.

de

tot

Don-

heel beleefd;

om

naar

Hadji

van

de talang, dat onze lust

gering was; en daarenboven,

zeer

ongetwijfeld

Pangkalan

te

komen

ons zou

hij

de

Datoek nan bertiga reeds ontmoet, en wij

wel eens hooren wat die heeren ons zouden berichten. Verder dus!

Tien minuten over twaalven ontwaarden we een pas aangelegde ladang, gedeeltelijk

met padi beplant, en daarop twee zijde

van de Koetoer,

Korintjiër

bewoond,

beide

die zijne

huisjes, het eene ter linker-, het andere ter rechter-

vrouw had gezocht onder de schoonen van Rembaün

Ra was vonden we onzen Hadji van Lesoeng ,

ontvangen, toefden wij

eens

een

Korintjiër,

tijd

in dit kluiske en in het huis

in

vernamen dat onzen gezant

van zekeren Datoek Brahim, even-

hadden geschonken.

Na

een half uur eindelijk de

opnieuw een ladang, kort daarop weder de Koetoer en

wij

)

vriendelijk

lang in Rawas gewoond had en daar in de registers der

die

onze gastvrouw een stuk zwart katoen

bereikten

Door de ladangbewoners

batoe.

:

was ingeschreven. Te één ure werd de marsch hervat, nadat

belastingschuldigen wij

eenigen

was toegezegd

reeds logies voor ons

omringd. In het eene, door een

pisang-boomen

door

meergenoemde talang Soengei Koetoer. Hier staan binnen een ompaggerde ruimte bevinden

en andere vruchtboomen op een open grasveld

waarvan er

die voor het overige beplant

terwijl het vierde huis, in lateren tijd

,

is

,

vier huizen,

drie zich

met pisang-

is

gebouwd, daarbuiten

gelegen en ons tot verblijf werd aangewezen. Die woning,

van

was van ruw hout en boomschors samengeknutseld

de

beste en ruimste

en

had een zeer gemengde dakbedekking van poear,

allen,

lipè,

serdarig en

dahoen

liri;

hare inrichting was eenvoudig, haar vorm een langwerpig vierkant, dat overlangs in

twee deelen was gescheiden door een wand van boomschors. Het huis stond op palen twee meters boven den grond, had een vloer van bamboe-latten en gelijk daar-

mede aan de eene

zijde

een stoep, waar

plaats bevond zich over de deur,

een van de luiken een la boe pluis bedekt,

welk voorwerp

als

al

het huiswerk verricht werd.

woners geschoten of gestrikt hadden en waarvan

Te

halfzes

in

den

avond

zij

altijd

zij

ons

—

dieren die de be-

een gedeelte bewaren.

oentoen g, geluk, aan. kwam de Dipati van Soengei Bauoeng

terug, en berichtte dat de Datoek nan bertiga den volgenden

komen, waarom

morgen

bij

van Limoen ons zouden

verzochten hunne komst op de talang af te wachten. Hij

was vergezeld van een wakil der Datoek's, zekeren Penghoeloe gedang

')

Bldz. 55.

stook-

koendoeh, een ovaal vormige kalebas met een wit penangkap-sètan ongeluk moest weren. Voorts

hingen er een paar pootjes van een napo en van boschhanen,

Zulks brengt, naar ze zeggen,

De

en onder het overstekende dak bemerkten wij vóór

di

Radja

,

Doesoen baroe,

van

een

Maleier

Met hem werd

afkomstig.

—

172

uit

de

hem

Des morgens van den

van ons

snuisterijen

iets in

een verzoek,

maar weinig

lust

nog meer bekijks

aan den dag legden

om opium

de plaats te schenken. Het trof ons dat velen

waaraan

van

ongenegen toonden allerhande

niet

zich

die

ontvangen,

te

Telawi

terwijl hij

een en ander mede van onze reizen.

Juli kregen wij veel bezoek en

l B ten

van mannen, vrouwen en kinderen,

daarvoor

't

van

Bovenlanden,

Padangsche

nog heel wat gepraat, en

er des avonds

Oeloe Djanibi vertelde, deelden wij

—

om

ons

vroegen,

—

ook met den besten wil niet hadden kunnen voldoen.

wij

Ook omtrent onze plannen en middelen van bestaan

wilde menigeen ingelicht worden,

en ook nu weder bleken de vragers het best voldaan, wanneer wij hun een bus

met insecten

lieten

spraken

en

zien

over

den handel in

winstgevende van

het

Sumatraansche gekorvene en andere dieren. Met dien uitleg en met een weinig obat welke dan ook, of een andere weetlustigen

waren

spiegeltje,

zij

worden vervangen.

te

spoedig voldaan, en vertrokken

Vrees legden

de kinderen bleken veel minder schuw te

zelfs

onderworpen

gezag

we zouden

Ja,

streken.

dan

zijn

veeleer

heelen

gulden voor een

kip,

Limoen

twee gulden de 5 koelak

en

zeggen

aan de meeste

dat

Wat nu

onzen

kwartgulden voor een klapper, van een halven

betreft, wij betaalden een

een

tot

door

aan het Nederlandsch

in de

dezer lieden een zekere mate van brutale vrijmoedigheid eigen was. leeftocht

om

niet aan den dag,

zij

:

en voor welke

),

van zeer slechte hoedanigheid

rijst

koelak

iets

grooter

is

dan de koelak

Rawas.

De Koetoer, waaraan meters

tien

breedte,

de talang

maar

op

die

ligt,

is

een onbevaarbare rivier van ongeveer

hoogte een diepe loeboe bezit, voor bad-

deze

plaats zeer geschikt.

De Limoensche hoofden kwamen

des

van de Datoek nan bertiga waren

was;

namiddags, toen de maaltijd afgeloopen er twee overleden,

Datoek Temanggoeng

en Datoek Demang, en sedert niet door anderen vervangen, zoodat Datoek Ranggo die

waardigheid

alleen

De bevolking

bekleedt.

in

Limoen

is

van Menangkaboschen

oorsprong en volgens de oude overlevering moeten de Datoek nan bertiga Menangkaboërs van

en het

geboorte

zijn.

De

gestorven titularissen nu waren in Limoen geboren

dus niet te verwonderen dat

is

dood beschouwde.

Na

dien

aan menschen die dezen

tijd

last

men hunne afkomst

waren de open plaatsen

als

de oorzaak van

niet aangevuld

hun

wegens gebrek

op hunne schouders wilden laden. Datoek Ranggo van

Moeara Mesauw, de plaats waar ook het huis van Pajoeng Poetieh's vrouw

staat,

was vergezeld door veertig gewapenden

rivier

bleven; di

alleen

Radja en

')

D.

i.

±

Demang

Setia

die echter

aan de overzijde van de

Goena van Poelau gedang, alsmede Demang Bandar

Penghoeloe gedang

7 kilo.

,

di

Radja,

beide

mindere hoofden van Doesoen

— baroe

kerkoinstig,

kwamen aan

deze

—

173

zijde

van de Koetoer, vergezeld door eenige

met lansen en klewangs gewapende doebalangs. Datoek Ranggo

zelf

kwam

Dat overleg duurde

leggen.

buis

met Ranggo en onze

veld

zaten,

kwamen om

kadji's

waarbij de raadplegenden in een kring op bet

,

zich.

Het

grens van

dan

wij al

Donderdag

in

te

komen

wij al

besluit

nemen, of

wezen op de vergun-

om

ons

aan het vade retro van Demang Setia Goena

viel

en niet zonder

Limoen waren en dat

Wij mogen overigens wijze

—

halen,

veranderen,

te

dan zouden de hoofden een bepaald

eerst

Limoen zouden worden geduld. En of

van deze overleg-

terug te keeren tot binnen

Sultans, op de toestemming van Pajoeng Poëtiek en zijn belofte

ning des

niets

Ra was;

niet in

resultaat

om

gingen was het nadrukkelijk verzoek tot ons gericht de

bleef buiten, terwijl

gezamenlijk te over-

lang en werd gevolgd door een bespreking buitens-

vrij

met een doebalang acbter

ieder

maar

niet bij ons in de but,

de andere boofden en eenige doebalangs tot ons

verkeien,

niet

werd gevoerd, en daar

trots

dus aan

't

deelde

ken dat

ket

ons mede, dat

bij

koofden

zij

ons toe te laten, ja dan neen.

stond

gesprek

op zeer vriendsckappelijke

de koofden ziek in ket Menangkabosch uitdrukten,

al

leverde het voor geen van beide partijen eenige moeielijkheid op, zich verstaanbaar te

maken.

Hoewel dat wegzenden

—

want wat was

't

anders?

—

ons juist niet in eene

aangename stemming bracht, bleven we vertrouwen dat de terugkomst van Pajoeng Poetieh alles ten goede zou keeren.

Zoo verlieten we achten zich

talang,

lieten

bleef

de

de

er

hadji's,

den

ladang-huisje

veel

moeite een

onze vrachten te

zoodat

zelfs

2 den Juli des morgens kwart voor

paar

lieden

dragen

;

gevonden

te

hebben die

maar één ontbrak

er

nog en

een van de kisten uitgepakt en de inhoud onder

mandoer, Djemain en Gai moest verdeeld worden. Aan het kleine

waarvan

ik

vroeger

melding maakte, moesten weder andere dragers

worden voor het vervoer der bagage

gezocht besluit

om

overhalen

ontbreken,

op Donderdag den

clan

na met

tot

aan de Reba, waar wij op het

van de Datoeks zouden wachten. Pas hadden we de ladang verlaten, of langs

een zijpad van ket bosch trad een jonge Maleier te voorsekijn, gekleed in een nette Maleiscke broek en een buisje zich

bekend

als

,

met kraag en mouwopslagen van goudgalon

de djoeroetoelis van Pajoeng Poetieh, die,

Mesauw aangekomen, van onze komst had gehoord, en Dipati

om

ons

's

;

hij

morgens vroeg

te

maakte

Moeara

thans, vergezeld van den

Tan Amat van Pelajang en den Penghoeloe van Poelau Arau, op weg was te

ontmoeten. Daarom keerden we naar het ladang-huisje terug en bleven

daar, in gezelschap van den djoeroetoelis, Pajoeng Poetieh's komst afwachten. Deze djoeroetoelis

heette

Pakir

di

Radja en was afkomstig van Kóta Anau in de XIII

en IX Köta, maar kad, zooals

Bovenlanden verlaten.

kij

vertelde,

om

een versekil met

zijn

mamak

de

—

—

174

De lang verwachte verscheen tegen 12 uren, en een doebalang, allen

hoofden

vergezeld van de beide andere

met lansen gewapend,

Pajoeng Poetieh

terwijl

een geweer en revolver met zich voerde; onderweg hadden

zelf

gesproken met

zij

Datoek Ranggo en de andere hoofden, en Pajoeng Poetieh had hun den

hem had

zegels laten lezen, dien de Sultan

ter

hand

hoofden van Tembesi, Limoen, Batang Asei en Marangin gelastte

en door

te laten,

opdat

we zonder

onheil zijne woonplaats zouden

om

Wat

met

ons te helpen

kunnen bereiken.

Maar daarop hadden de Limoensche hoofden hem geantwoord, dat genden Maandag

brief

gesteld, en waarin deze al de

zij

den vol-

tot

van beraad wilden hebben.

tijd

Pajoeng Poetieh verklaarde, evenals de Dipati en de

hemzelven betreft,

Penghoeloe, ons gaarne te zullen ontvangen en helpen, omdat de Sultan het gelast had,

en

met

om

waren

voegde er

hij

Doesoen,

dat ook Datoek Madjo Lèlo, het eerste hoofd te Tiga

bij,

medebestuurders beraadslaagd had, en dat

zijne

overeengekomen

zij

ons de behulpzame hand te bieden. Ten bewijze daarvan had Madjo Lèlo

den Dipati en den Penghoeloe gezonden. In de doesoens aan de Tembesi, verder stroomafwaarts

waar meerendeels Rawassers wonen

.

Soeka pienda, Verhuislust, noemt, zou

't

om

.

men

welke reden

die streek

ons ook niet aan medewerking ontbreken,

maar langs de Batang Asei, de Oeloe Tembesi (Serampas) en Marangin zou de bevolking zich

stellig

tegen onzen doortocht verzetten.

Xu,

dat zou de

tijd

leeren, en

voorloopig besloten wij met den Dipati en den Penghoeloe op de ladang te blijven,

Pajoeng Poetieh met

terwijl

doebalang en schrijver zou teruggaan,

zijn

van de Limoensche hoofden

raadslagingen

te

bespoedigen. Voor hen

onzentwege geschenken mede, zoo ook voor Madjo Lèlo, en den

hoeloe

voor een badjoe

Dipati ,

vergaten.

niet

een stuk bladjo

*)

terwijl wij

om

nam

de behij

van

ook den Peng-

Die geschenken bestonden in een stuk laken

voor een broek

.

en eenige meters goudpassement.

Pajoeng Poetieh, een nette en ontwikkelde Maleier, maakte dadelijk een gunindruk op ons.

stigen

dankt

Hij

Moeara Mesauw bezocht: maar

hij

zijne

positie

aan den Sultan, die reeds eenmaal

schijnt alleen te

Tiga Doesoen invloed van eenige

hem genegen

beteekenis

te

hebben, omdat

niet

in

Limoen, waar, zooals de Dipati ons verhaalde, reeds een gezant van

zijn,

Sultan Taha geweest was,

in die

om

Hoe ongunstig nu ook

omstreken hoofden en bevolking

allen tegen ons

de

berichten

doorlaten verloren wij niet, en reeds hadden eerst naar het veel

volgens

terug,

')

tijd

te zetten.

we een

voorloopig plan vastgesteld

hooger aan de Limoen gelegen Boekiet Boelan

de rivier af, naar Tiga Doesoen; want te Moeara

groote pentjalang van Pajoeng Poetieh,

De

op

waren, de hoop dat men ons wel zou

dien wij

om

daarmede de

te

gaan en

Mesauw

om ver-

lag een

rivier af te varen.

nu wachtend moesten doorbrengen, werd gewijd aan gesprekken

Ongebleekt katoen.

—

—

175

met den Dipati en den Penghoeloe over Oeloe Djainbi, waaruit bleek dat de onen het ordelooze bestuur bet land ten eenenmale ongeschikt maakten

veilige toestand

voor

Overal

onderzoekingsreis.

eene

om

strijd

de beide

oppergezag tusschen

het

Sultans, en terwijl hoofden en bevolking langs de Tembesi en hare zijrivieren meer

overhelden naar

Ahmad, had

Sultan

Hari met hare

de

nu en dan

Sultan Taha gekozen, die echter niet naliet

de Tembesi-streken te

kon

nul.

beneden- Tembesi naar den

reeds zeiden,

—

Taba's macht

maar was geheel afhankelijk van den werd verleend;

hier dan ginds

zijn invloed

toe-

op het bestuur

dat die landen onder geregeld Gouvemements-bestuur

tijd

worden gebracht. Dat men

zullen

gemachtigden ook naar

opvatting juist, dan verlangen Pajoeng Poetieh en de hoofden der

onze

Is

nu

vroeger

wij

zich niet voortdurend doen gelden,

valligen steun die haar is

Zooals

zenden.

de partij van

zijrivieren

zijne

weer

elders

dien

juist

tijd

nog ver verwijderd

wenscht, behoeft geen betoog;

evenmin dat onderlinge oorlogen aan de orde van

den dag

aan slechts weinigen het leven kosten, houden ze

't

land

zijn,

en

hoewel

deze

deugnieten, die overal waar

Het ladanghutje waar

strijd

man, vrouw en kind, het

was

niet

groot,

is,

in troebel water visschen.

met de beide

wij

onzen intrek hadden genomen uit

en gestadige onrust en vermeerderen het aantal

voortdurende spanning

in

1

)

,

den Dipati en den Penghoeloe

hadji's,

van drie of

laatste een meisje

maar toch stond men ons een groot

maakte de mandoer ons een goede

bank van takken

aan een gezin

strekte tevens tot verblijf

en boomschors.

Vooral die

bestaande

gedeelte daarvan af, en daar

van een der vensterluiken

tafel

,

Het vertrek

vier jaren.

zitplaatsen

,

benevens een

waren geen

overtollige

weelde; want wij hadden nog vele mededeelingen aan te hooren over binnenlandsche

staatkunde,

mag

rust

en

die

Goena zwagers

Setia

kan men

,

zijn

doch sedert de laatste zich van

Sultan de toetreding van

Demang

Setia

zich eenige

Datoek Pajoeng Poetieh en Demang

tusschen de beide hoofden bittere vijandschap, en

den

wanneer het lichaam

eerst recht genieten

gunnen. Naar men ons verhaalde

zijne

men

Goena

vrouw

liet

scheiden ontstond ,

vreesde dat zelfs de brief van

tot onze zijde niet

zou kunnen

bewerken. Soengei Tenang, Sekeladi en Serampas staan geheel buiten het gezag van beide Sultans en

onder velen

die

worden bewoond door Menangkaboërs aan de

wrekende hand van de

wat met bet Nederlandsch bestuur

alles

nog

sterker dan elders. Bij zulk een toestand

Ahmad

als

Pajoeng Poetieh en

der Expeditie een middel

meenden

te zien

hun eigen gezag op vasten grondslag berichten

')

—

zijne ,

te

om

was

PI.

LXII.

ontkomen

't

niet te

anderen, waarzijn.

De

verband staat,

verwondereu

medestanders in de

reis

,

afkeer is

daar

dat zoowel

van de leden

door den steun van het Gouvernement

vestigen.

ons aanstaand bezoek in Limoen zou

Ethnogr. Atlas

Korintjiè'rs en

slechts in eenig

van

Sultan

,

Justitie

't

Wat

er

waar was van

ons leeren!

al die

— Om op

ons zooveel mogelijk aangenaam

om met

gezaaid werd,

rijst

behulpzaam

onze koeli's

tot

korrels

vijftien

mand

die

later

muizen,

door

tracht

men

gers,

van hetzelfde

te verjagen

het

de

Dat

gaten.

geschiedt

alles

met weinig

des

gewas op de ladang gelokt worden,

staande

door het werpen van steenen uit van touw gevlochten slin-

de slingers van de Padangsche Bovenlanden. Ook

als

schade

veel

zij

mieren en vogels. Andere dieren, zooals

groote

veld

te

maaksel

karbouwen kunnen

mogen, indien

en rondom

in

bodem;

padi dragende, en strooien daaruit van

openingen niet gesloten worden, gaat er veel zaadpadi verloren

door de vraatzucht van herten,

stok in iedere

veld, en stooten gaten van een paar centimeters diepte in den

en daar de

zorg,

waar de

plaats op de ladang

het eerste werk voor den nieuwen oogst

bij

achter hen volgen de zaaiers, ieder een tien

de bevolking waaronder wij

bij

Twee mannen gaan met een langen, aangepunten

te zijn.

hand over het

maken

te

we mede naar de

vertoefden, gingen

oogenblik

't

—

176

nachts

aanrichten

op de slecht ompaggerde ladangs en

komen, gevat worden en

Limoen op

gulden

teruggegeven tegen

eerst

Maar was de heg

een losgeld,

dat

veld

goed in orde, en wordt die omheining door den karbouw verbroken,

insluit,

in

tien

dan mag de eigenaar der ladang het erkend

door iedereen

daad betrapten

heeter

te

dier

gesteld.

is

dooden.

Dat recht

die het

schijnt echter niet

worden; want dikwijls geeft het dooden van zulk een op

buffel,

ja zelfs het vorderen van het

evengenoemde

losgeld,

aanleiding tot twist en kleine oorlogen.

In een ladanghuisje aan de overzijde van de Koetoer werd onze hulp ingeroepen een koortslijder; diens vrouw

bij

ons onderweg, opiuni

en

En

meer

te

dat

dit,

zijn slechte

lang aan

om hem

't

man

oorzaak

zulks

trof ons

wenschte van te

haar

dat

kwam

zich

om

geneesmiddelen en bekende

buiten

ging aan het gebruik van

ons vragen

dikwijls

te

was van hunne armoede. Nu, armoedig was het

toen

wij

den

hoorden verhalen, hoe ernstig

lijder

neiging verlost te

Wij vreesden echter dat

zijn.

opiumschuiven verslaafd was, dan dat er nog een middel zou

vinden in den bedwelmenden rook, toen

smaak

telkens

uitbrekende

te

onderlinge

Opium

oorlogen.

en

hij

mede

uittrok

hij

reeds

hij

zijn

de pijp voor goed ter zijde te doen leggen; want nog jong zijnde had

geleerd

er!

bij

hanengevechten moesten

hij

de bij

zulke gelegenheden het volk bijeenhouden!

De 4 de

Juli

was een heldere dag, na een nacht en morgen van

veel regen,

zoodat de ladangbewoners met onze koeli's den arbeid op den akker konden voortzetten,

terwijl

er

op dezelfde uren menig insect van het

vrije veld verhuisde

naar

de glazen moordfleschjes en later naar de blikken bussen.

Bolèng, de trawant van den Hadji van Soengei Bauoeng, die den vorigen dag

naar

Kampong Pondok gezonden was om

den namiddag terug en bracht, dat

de

Limoensche hoofden nog

behalve niet

rijst

deze

en klappers

te

koopen,

kwam

in

voedingsmiddelen, de tijding mede,

waren gereed gekomen met hunne beraad-

— maar

slagingen,

Pajoeng Poetieh inmiddels bezig was,

dat

brengen;

orde te

in

—

177

zond

hij

ons

prauw voor ons

zijn

geweer en

geladen

een

zeggen,

liet

dat

hij

met of zonder goedvinden der Limoensche hoofden, naar Tiga Doesoen zou

ons,

Ook

geleiden.

hadden intusschen met onze beide

wij

hadji's beraadslaagd over de

door ons te volgen gedragslijn, en waren tot het besluit gekomen, van Tiga Doesoen

naar Djambi af

niet

verder

waar

De

werd.

eerste

mag

zich

maar toch met

alles

te

willen

beschuit

niet beroemen,

daarop

is

wat

toeè'igenen

op

reeds

hij

hij

kost

uit de

om

hand

ons

ons ontbijt van

bij

je

permissie",

neemt

eerste

men

hier,

om

zich

scheepseenigszins

ons de harde scheeps-

hij

De hooge

laarzen waar-

ontmoeting zagen, vielen volstrekt niet in den smaak

en hoewel wij er overigens met een sarong aan en een kopiah op

dezer inlanders; het hoofd al

Morgens

er een stuk voor zich af te breken.

de

bij

's

en met een „boleh", wat

post,

zijn

gezond verstand begaafd; de Penghoeloe

veel

ziet.

zou kunnen vertalen door „met

zij

om

haarfijn weten,

zeer inhalig en heeft de hebbelijkheid

is

vrij,

mede

zijn

een flink inlander, min of meer afgeleefd van uiterlijk door het

is

van opium,

gebruik

pogingen zouden mislukt

Dipati en de Penghoeloe legden veel

beesten te kijk werden gesteld en hoeveel daarmede verdiend

die

al

alle

De

te dringen.

dag voor de verzameling insecten en moesten

belangstelling aan den

hoe en

zakken, dan nadat

te

Boven-Djambi door

in

inlandsch uitzagen, gaven

vrij

onverholen

zij

te

kennen dat

wij, in de

doesoen komende, ons nog veel meer naar inlandsche wijze zouden moeten kleeden.

regenbuien die

Trots de alles

wat op de talang

geen

uitstel

leed.

kwam

één ure

Demang

dat

De

een

Setia

den

verblijf

5 den Juli

hield

nu en dan

neervielen,

werd

er door

gewerkt aan het zaaien, eene bezigheid die

berichten die ons gewerden, waren niet bemoedigend; tegen

doebalang,

Goena

in het

van Soengei Bauoeng verlangde

de

ontbloote

klewang

de

in

hand, boodschappen

tweede ladanghuisje was aangekomen en den Dipati te

spreken;

ons

wilde

hij

niet ontvangen, en al

spoedig keerde de Hadji terug met de tijding, dat de hoofden van Limoen weigerden

ons toe

op hun gebied, en dat Pajoeng Poetieh, indien

te laten

staan hier te blijven

,

ook verantwoordelijk was voor

daagde deze des avonds niet

gekend

deeld.

uren op, vergezeld door

in de beraadslagingen,

Daarop had

verzetten

te zes

tegen

hij

alles

niet getalmd

maar hem

om

zijn

hij

ons had toege-

er gebeurde. Eindelijk

doebalang.

Men had hem

alleen het weigerend besluit

te laten

onzen gezamenlijken tocht

wat

vragen

,

medege-

of die hoofden zich zouden

naar zijne woning,

wat door Datoek

Ranggo ontkennend was beantwoord. Derhalve deed Pajoeng Poetieh nu het voorstel, om den volgenden morgen bijtijds op weg te gaan, en, onder het nemen van alle voorzorgsmaatregelen, met vermijding van Kampong Pondok, naar Moeara Mesaoet

om

vandaar den volgenden morgen per prauw naar Tiga Doesoen af

te

wandelen,

te

zakken, waar een goede ontvangst ons wachtte. Volgens I.

2

zjjn oordeel

waren wij 23

— gezamenlijk

sterk

om

genoeg,

—

178

vrees

alle

aanzien van den goeden afloop dier

ten

kunnen bannen.

reis te

Thans was het oogenblik gekomen om een keus

Limoen nu voor goed opgegeven worden

doen. Moest de reis naar

te

of moesten wij de Datoek nan bertiga

,

toonen, dat wij, sterk door het bevelschrift des Sultans en door de toestemming van een opperhoofd

Pajoeng Poetieh, hun tegenstand niet vreesden? Wellicht zouden

als

koppige inlanders, ziende dat wij ons plan niet opgaven en dat wij

die

zame

niemand

reizigers

eindelijk

toegeven

zwaarst,

de

verliet zijn huisje

Aan

ladang-bewoners werden in den morgen van den

verscheidene

maar

gedaan,

klinkende voorstellen

weigerden uit vrees voor

allen

Goena. Met sedert lang geoefende lankmoedigheid pakten een

om

uit

vijfde

beschouwingen wogen het

laatste

en ons besluit was genomen. Maar nu gold

voor ons roerend goed, en dat bleek een groot bezwaar te

het dragers te vinden zijn.

De

en ons rustig laten reizen.

evenaar

vreed-

als

aandeden en ons met niemands zaken bemoeiden,

overlast

lieten wij

6
Demang

Ju ü Setia

dus vier vrachten achter,

onder de minst belasten te verdeelen, en spraken af

die

dat het achtergeblevene zou afgehaald worden.

Wanneer

er

iemand was

die

dan moest het onze kok Gai

reis,

men

duidt

op onze aanstaande

die kort voor ons vertrek voor drie rijks-

rantai koendiëq van een

een

daalders

ons moed kon inspreken zijn,

naam

gekocht had. Met dien

Maleier

een metalen ringetje aan dat niet geheel gesloten

en, naar

is,

men

zegt,

gevonden wordt rondom de slagtanden van enkele wilde zwijnen. Wie vraagt nog hoe

daar komen? Is

zij

Onkwetsbaar

Ongewapend kan de later

niet

dier twijgen

hangen toen het

als

't

de gelukkige

is

genoeg

te

weten dat

die

varkens schotvrij zijn?

aan een tak vindt, waar

die zulk een ring

en bladeren afscheurde

om

bleef

hij

zich een leger te spreiden.

vinder den strijd met het zwijn aanvaarden, en daarin, zoowel

in elk gevecht tegen

menschen of dieren,

zal

hij

steeds overwinnaar zijn.

Zulk een rantai koendiëq had onze bejaarde spijsgeleerde veroverd, en met eerbied

beschouwde lag;

men

het

bij

en Doelah,

die

den ring wilde aanvatten, kreeg een

schendig voornemen. zelven

Slechts

De kracht van de

een ander,

of

behaarde

machtige voorwerp dat daar op de met

blad

die

waarschijnlijk

aanraking

welks

even de rantai er over te

bijtende vocht te doen die

olie

ingewreven hand

raakt zulk een reliquie niet met de hand aan alsof het een pisang ware,

nu wel

liefst

zulke

't

strijken

is

„Nu

was is

op er

de

geen

en een snauw voor

alleszins

met djilatang

opzwellingen

voldoende

ophouden .... althans zoo

gerust

vorigen eigenaar.

laatste,

pijnlijke

niet zelf de goede eigenschappen

volkomen

duw

zijn

rantai wordt gewoonlijk beproefd door zich

van

vertelt zijn

om

men en

te

slaan,

tengevolge

de werking van het zoo sprak ook Gai,

schat had ondervonden

vertrouwbare

het

heeft.

mededeelingen

gevaar meer, meneer", zoo sprak

hij,

,

maar

van den en keek

,

— rond met een

daarbij

uitdagenden

179

blik,

— op zich

die

reeds

zelf

een paar kwaad-

gezinden tot rede zou gebracht hebben. Trots onzen onkwetsbaren makker achtten Pajoeng Poetieh en de andere hoofden het

geraden dat wij

toch

wapenden, toen we dien dag kwart voor achten

ons

op weg gingen. Ook bleven wij zooveel mogelijk bijeen, en toen we de talang bereikten

bij

Een uur na ons

waar

Ampang

ons, zekere

moesten

vertrek

Simpang

en in de

heet

dagen geleden had geherbergd, voegde zich iemand van

ons eenige

die

Boekit Boelan

valt,

lima, een bloedverwant van Pajoeng Poetieh.

we een beekje doorwaden,

dat Soengei Boeloeh

een rivier die wij te halftien bereikten op het punt

de ïalau opneemt. Hier wachtte ons nogmaals een familielid van Pajoeng

zij

Poetieh en tevens zijn doebalang. In den oorlog had deze persoon voor eenigen

een kogel door den rechterarm gekregen en

kerbeen

dat

hij

dit,

een vorige gelegenheid uit den

bij

hem geen

ons vermoeden, dat de fortuin

reis

wederom een oogenblik,

waar

Boeloeh,

Soengei

strijd

tijd

een schot iu het lin-

bij

had medegedragen, deed

varkens-ringetjes in de hand had gespeeld.

minuten voor tienen vervolgden we onze

Tien

gevoegd

over de Simpang en het beekje

en

wel

tot

elf

uren,

getoefd

het pad tot nu toe door de wildernis over een nagenoeg effen terrein,

werd.

Liep

thans

beklommen we een heuvel, den Boekit Soengei Boeloeh, waar het bosch

grootendeels gekapt en een padi-ladang aangelegd was, zoodat wij links op de bergen rechts

op

volgde

biloekar

uitgestrekte

de

vlakte,

een

geheel

vrij

uitzicht

hadden.

en daarna voerde het pad ons weder naar beneden

,

Op

ladang

die

waar

wij

,

aan

den voet des heuvels, opgewacht werden door Anak dalam, den kamanakan van Pajoeng Poetieh. Deze, een Maleier van hij

verdachts

niets

weldra in

het

vier- of vijf-en-twintig jaren,

meldde ons dat

kwamen

had gezien. Wij hielden ons derhalve niet lang op en

gezicht van

Kampong Pondok. Thans

onze geleiders; want terwijl

bij

ontstond er verschil tusschen

een karbouwen-kraal, waar de sawahs een aanvang

namen, de Anak dalam en de Dipati Pelajang ons langs een

zijpad door de biloekar

wilden voeren, was Pajoeng Poetieh niet te bewegen den gewonen

weg

te verlaten.

Wij volgden den wil des laatsten, gingen langs het voetpad verder en ontmoetten niet

ver

van de doesoen

Pondok Demang

Setia

zijn schrijver,

Goena met

die ons wist te vertellen, dat in

veel volks in de missigit bijeen was.

Kampong

De

schrijver

verzocht zijn meester daarom dringend, niet door de doesoen te trekken, en hoewel deze

weinig lust toonde

bezweek tot

hij

botsing zou

sawah-dijkjes ligt

om

niet langs

voor onzen raad

om

kunnen geven.

den gewonen weg op

van onze

zijde

alles te

zijn doel af te

Wij sloegen nu rechtsaf, langs een pad dat over

den rechteroever van de Limoen volgt. De doesoen

aan den anderen kant, evenals Poelau gedang met drie of

met twee huizen, van welke van Pajoeng Poetieh

is.

Kampong Pondok

vier,

en Soengei Lipè

er een, op een heuveltje gelegen, de ouderlijke

Op den

gaan,

vermijden wat aanleiding

rechteroever hadden

we

woning

in weinig tijds Siniauoeng

—

—

180

een doesoen uit twee hutten bestaande, waar wij een oogenblik stilhielden

bereikt,

en ons reisgezelschap vermeerderd werd met Penghoeloe gedang vertelde

Demang was

dat

ons, Setia

Goena

als

de oorzaak van het verzet moest beschouwd worden. Het

maal dat

niet de eerste

dat verzet niets en zouden

voorzorgen

de

niet

personen op den

van

maar nog

,

altijd

bemerkten wij van

de afwezigheid

en

geleiders

van

arbeiders op het veld ons van een gespannen verhou-

overzijde

van

de

rivier

bemerkten we een vrouw

Eerstgenoemde beweerde dat

hem (daarom?)

krankzinnig was,

zij

hem

wilde trouwen en

eerst

weggebracht worden, en zoo werd het halfeen alvorens we de op den linkeroever verder

te

op

die

en te tieren tegen Pajoeng Poetieh, tegen

razen

te

den Sultan en ook tegen ons.

om

wanneer

zeer rustig op reis te zijn,

goed gewapende

onze

stond

wijze

vernamen

Het oponthoud beneden Simauoeng was min of meer ge-

dwongen; want aan de luidruchtige

wij dit

we gemeend hebben

weg en van

ding hadden .gesproken.

zeer

Dit hoofd

di Radja.

aan de beraadslagingen geen deel had genomen, maar dat

hij

met haar kapmes vervolgde.

steeds

Een smal pad,

gaan.

Zij

moest

rivier overstaken,

dat langs sawahs en een

enkele reeds beplante padi-ladang, ten slotte een eind door biloekar voortliep, bracht

ons

één ure in de doesoen Moeara Mesaoet, een vierhuizig dorp, welks grootste

te

en beste woning die van voor de

eene

helft

Dat van onzen

bouwd.

Pajoeng Poetieh

Menangkaboschen

in

geleider

is

Zonder uitzondering

is.

voor de

,

zwart,

rood,

zijn die

andere in Rawasschen

en groen

wit

huizen ge-

stijl

beschilderd,

van

poentjaks voorzien, doch niet van andjoengs; het ligt met de andere op den linker-

Aan

oever van de Limoen, daar waar de Mesaoet zich in haar ontlast. rivier

men hoogerop nog twee

vindt

dingin,

van welke de

laatste

dat het aantal doesoens legio

,

moet

tellen.

Wanneer men

in

in deze streken zeer verspreid staan en dat

is

,

zeer gering

kan genoemd worden. Met dat

waarloosd,

en

is

deze laatste

namelijk Batoe Balai en Soengei

met de omringende sawahs do es oen

huis

wonderen

,

nogal eenige huizen

aanmerking neemt, dat de woningen ieder

doesoens

heet, dan zal het

niemand ver-

terwijl de bevolking in werkelijkheid slechts al

wordt de sawah-bouw verre van ver-

de besproeiing door middel van kintjirs zeer voldoende; het land

heeft

dan ook een zeer welvarend aanzien en de

treft,

dragen

voorzeker

het

hunne daartoe

bij.

vele

karbouwen

Koeien

die

men

er aan-

schijnen schaarsch te zijn

aan de Limoen, doch beneden waarts aan de Batang Asei moet de veestapel in allen deele zeer rijk zijn.

Zooals het landschap, van Pajoeng Poetieh's woning uit, zich aan ons oog ver-

toonde,

met

zijn

uitgestrekte

spreide huizen, door

de

lage

heuvels

die

het

dal

genamen indruk. Of het ons wat daar

sawahs,

vruchtboomen van

in onzekere

thans

allen

allerlei soort

onder den ploeg, met de ver-

omgeven, en op den achtergrond

van de Limoen insluiten, maakt het een hoogst aanechter vergund zou zijn alles van nabij te beschouwen

omtrekken voor ons lag afgeteekend,

—

•

die

vraag deed zich

— en

toen

wij,

naar

de

rivier

verlaten,

te

nemen,

konden

wapende

daar

wij

begeleid

toch

een

bezwaarlijk

werden

twee

door

bad binnenshuis

met

revolvers

ge-

lieden!

De ontvangst we

—

aan ons voor, toen het dringend verzoek tot ons kwam, de woning

onwillekeurig niet

181

ten huize van Pajoeng Poetieh

was

vriendelijk, en spoedig

waren

een druk gesprek gewikkeld over Menangkabo, waaraan ook de vrouwelijke

in

huisgenooten

,

vrouw, moeder en zuster, deelnamen. Behalve dezen bestaat het

zijn

gezin uit twee dochters van Pajoeng Poetieh, eene van zeven, de andere van vijftien

Mohammed Noer

van zestien, die

en een zoon

jaar,

heet,

maar

in de

wandeling

Doebalang gaga of Gaga genoemd wordt. Vrij spoedig vernamen wij, dat

Demang

het benedendeel der rivier, was vertrokken,

om daar kwam

Setia

Goena naar de

aanhangers

te

Ilir,

d.

i.

werven, en nog onder het gesprek over

Datoek Ranggo ons opzoeken,

des

last

Sultans

Tiga Doesoen schriftelijk

te

overgehaald

die,

thans verklaarde onze

Pajoeng Poetieh,

te

houden en wilde

Van

brengen.

die

bewijs, en dienvolgens

zijde

tot

zijn

een

door

te kiezen;

hij

kans van slagen paar

vertrouwden van

wenschte zich aan den

Moeara Limoen medegaan

om

ons naar

goede bedoelingen verzocht Pajoeng Poetieh een

werd door van Hasselt een verklaring opgemaakt

en voorgelezen, waarin vermeld stond, dat Datoek Ranggo en Peughoeloe gedang

di

Radja den brief des Sultans hadden gelezen en de daarin vervatte bevelen zouden opvolgen; beide hoofden teekenden dat stuk met een hanepoot.

Daar

er

menschen

ook hier weder geen

te

waren

vinden

die

onze aan de

Koetoer achtergelaten goederen wilden gaan halen, werd deze taak aan onze eigen

de

die

met dat doel den

7 den Juli,

beurtelings

bewaakt werden,

op

opgedragen,

koeli's

hoofden

na een nacht waarin

weg gingen,

wij door

vergezeld door een van

Pajoeng Poetieh's doebalangs. Een der onzen, Tanggam, zou nog verder doorgaan, en wel naar Soeroelangoen verzochten toestellen,

eenige

,

met een

benoodigdheden

naar Tiga Doesoen

brief aan den heer Siccama, waarin wij dezen

en instrumenten

te willen

,

waaronder de

photographie-

zenden.

Kort nadat deze lieden vertrokken waren, werden wij opmerkzaam gemaakt, dat de vrouw die zich den vorigen dag aan den oever van de

Limoen zoo onheusch

had uitgelaten, thans op het erf van Pajoeng Poetieh rondwaarde en poogde binnengelaten stoepje zij

en

eindelijk

hare

vatte

door

te

worden.

den draad

Zij

zette zich,

van hare weinig

een Limoener met een zoet

liefderijke lijntje

geestvermogens gekrenkt waren, bleek ons

ook de modus quo minder gepast, en het

kwam

Pajoeng Poetieh haar krankzinnigheid toedichtte

van

niet zeer edele handelingen.

te vergeefs

de deur gesloten vindende, op het

uit

uitingen weder op, totdat

naar huis werd gebracht. Dat hetgeen

zij

zeide niet,

al

was

ons niet onwaarschijnlijk voor, dat

om

zich zelven schoon te wasschen

— Het huis van onzen gastheer tegenover de deur;

eigenlijke

182

was langwerpig vierkant

x )

biliks

zijn er niet,

vormd door het ophangen van een stuk

we

niet gewaar;

maar wel trok

geweren aan den wand hingen, op raderaffuitjes

't

— met een stookplaats

,

slaapsteden worden ge-

doek. Bijzonder soort van huisraad werden

onze aandacht, dat er niet minder dan een dozijn

terwijl er

twee

lèla's

en een paar kleine kanonnen

den hoek stonden, benevens een groot aantal lansen;

in

van het vertrek geleek dan ook zeer

deelte

maar de

dit ge-

veel op een arsenaal. Als kabesaran

poesaka bewaarde Pajoeng Poetieh een rotan-stok, waarvan het gebogen boveneinde

met

Een

man op

was

beslagen

zilver

zeer

2 ).

onaangenaam intermezzo was een aanval van koorts

neerslachtig maakte en ons niet minder,

hem gebouwd

kwam

alle

die

onzen

leids-

hoop van welslagen thans

een der koeli's had koorts in nog sterker mate, en het

dezen zieke te stade dat wij huisarrest hadden.

Maandag den

8 sten Juli

zou de

reis

met de prauwen begonnen worden. De

waren den vorigen avond met de bagage van de Koetoer teruggekeerd, en

koeli's

toen

Ook

was.

omdat

het

aankwam om

op

er

scheep te gaan, bleek de beschikbare ruimte onvol-

doende. Wij hadden de pentjalang en een kleinere prauw, en dat tweetal werd ver-

meerderd met een vaartuig dat wij voor

De

dalam.

Djemain,

er

Datoek Ranggo,

afscheid

schenken In

ten.

Anak

mandoer, Gai,

Pelajang en Penghoeloe Poelau Arau overland,

Dipati

genomen was van de

achterblijvende huisgenooten

dankbaar aanvaardden, werden de prauwen

,

die onze kleine ge-

uren van wal gestoo-

te tien

de kleine ons geleende boot, die de voorste bleef, zat Pajoeng Poetieh, de

Anak dalam en twee

doebalangs; daarop volgde de pentjalang, een log, onhandel-

baar vaartuig, met een zwaar dak van roembio-bladeren

genomen met den Hadji van Lesoeng batoe; Tentap waren voorop om

den

,

waarin wij hadden plaats

zat aan

't

roer,

Pakan en Bidin

te roeien,

en verder was de prauw beladen met een gedeelte van

kwam

de pas gekochte schuit, die de overige goederen bevatte,

de bagage. Achteraan

benevens

kochten van den

overigen van het gezelschap een plaats zochten in de vaartuigen. Nadat

de

terwijl

vijf rijksdaalders

den zieken Angkat, gingen met den

behalve

koeli's,

Hadji

van

Bauoeng met

Soengei

zijne

twee

volgelingen

en

den

kranken Angkat.

De Limoen

is

hier 'ongeveer vijf-en-twintig of dertig meters breed en voor kleine

vaartuigen" niet

ongeschikt;

opeenhoopingen

van

grint

maar voor grootere, en

daardoor

de

moeilijkheden op. Vele malen was

de

steenen gesleept,

') :

)

Ethnogr. Atlas

—

PI.

't:

voorzeker

LXIII.

Ethnogr. Atlas PI. XXVIII üg.

6.

zooals de pentjalang, leveren de

ontstane

stroomversnellingen

dikwijls

„uitstappen!" en dan werd het vaartuig over

een slecht

middel

om

de lekken te verbeteren

— waardoor het water naar binnen

—

183

stroomde, tot groot verdriet van den Hadji, die

het hoosvat hanteerde.

Nog voelde,

had

altijd

hij

Pajoeng

Poetieh

was toch nog genoeg

doen weten, dat we onze revolvers handelend

dadelijk

lansen waarmede

maar hoe ongesteld

om

de hand moesten houden,

bij

om

zoo noodig

op de geweren en

blik

en de zijnen gewapend waren, was voldoende

hij

ook

zich

hij

ons van het admiraalschip te

kunnen optreden. En een enkele

te

hem met

tuigen, dat het

koorts,

de pinken

bij

om

ons te over-

dat verzoek ernst was. Zoo gingen wij langzaam stroom-

afwaarts, en zagen links en rechts meestal rimboe of biloekar, hier en daar djamboe-

en

Te kwart over tienen passeeren

kaseiboomen.

prachtige

wij

aan de linkerhand

een ladang en een groot half uur later Tebing Sauoeng, waar de rivier langs een

hoogen wand van zandsteen loopt; een spleet in dezen muur zou een verbindino-

vormen tusschen de Limoen en de Batang Asei, en wanneer het hoog water in

dan zou men zulks bemerken

de eene,

deze

opening.

in de

is

andere door de waterloozing uit

Te kwart over elven noemde men ons

ter rechterzijde het riviertje

Soengei Pentjoran sa-Alei; tien minuten daarna Tanah Laboe, waar één huis staat

en een pondok voor visschers in de linkerkant

,

rivier;

de doesoen Moeara Koetoer

staan, door klappers omringd.

,

wederom evenveel

Hier lag een prauw dagang,

en wèl aan den

drie of vier huizen

Kwart vóór twaalven zagen we eenige huizen en door

besproeide sawahs en kort daarop bereikten

kintjirs

later,

waar op een open vlakte

iets kleiner

mand. Zonder ophouden roeiden we voort

,

we den mond van

de Koetoer.

dan onze pentjalang, ongeladen en onbeen

kwamen

weinige minuten over twaalven

langs de doesoen Benteng aan den linkerkant, waar, voor zoover wij zien konden,

twee huizen stonden

,

met omwanding van boomschors en daken van poear

vrouwen en meisjes waren aan den oever gekomen, om onze vaartuigen schouw

te

nemen. Hierop duurde het geruimen

waardigs voordeed

en men ons

werden,

tijd

als

naam van

deze doesoen

eenige

alvorens zich iets opmerkens-

want het was kwart voor éénen toen

;

;

in oogen-

wij rechts een huis

Tambang

gewaar

tinggi opgaf; het roei-

materiaal werd hier aangevuld met een pagaai, die ons voor één gulden werd afge-

Het was halftwee toen

staan.

dat

zich

kort

Soengei Kait-kait in huisjes

zich

weder links een ladanghut vertoonde, een

feit

daarna nog enkele malen herhaalde, totdat we de monding van de

stonden.

't

oog kregen

Kait-kait,

zoo

,

waar wederom

,

en wel op beide oevers

verklaarden onze metgezellen ons,

is

,

ladang-

naam van

de

een liaan met sterke en groote doorns, die op de nagels van een kat gelijken. Bij

tweeën ontmoetten wij nogmaals den mond van eene Kait-kait, en het niet

te

verwonderen dat de bewoners dezer streken,

groote aantal doesoens, rivieren en beekjes dat

herhalingen rivier

,

zij

te

uit

benoemen hebben,

van denzelfden naam vervallen. Op deze hoogte

waar een

paar

mannen en

vier

vrouwen aan

't

is

werkelijk

wanhoop over het

ligt

over-

eindelijk in

een eilandje in de

goudwasschen waren

;

er

— schijnt

Limoen

in

zoowel gewasschen te

goud voor

veel

komen, dat door Maleiers en

te

Men

gegraven wordt.

als

—

184

Doesoen baroe, naast Kampong Pondok gelegen,

personen

schillende

tusschenbeide

van het goud

en

tot zich.

maar zonder

Probatum

Toen

hadden.

zoo dacht

den de

strijd

om

zich

rumoer verschrikt, zich een

't

om

te

1

Demang

onze

koeli's

prang

tot

we even voor

stevenden

verder,

drieën

tijd

was

dadelijk

hem hadden

dat

al

vonden

tot

sabiel,

men ons

Na

keeren.

te

dadelijk een paar

er

ontmoetende,

na

si

zich eenige

den heiligen

te vertellen

Tembesi opgevaren was, maar niet verder dan Moeara

dwongen was geworden terug

op dezen tocht reeds

met hoofden en volk van Loeboe Rasam

hij

Voorts wist

).

tweeën;

over

Goena vóór korten

Setia

ons aan te vallen. Bij

vereenigen

tegen de ongeloovigen

kwamen

stuurden,

was gegaan, maar,

(Batang Asei) ons opwachtte, gevoegd,

al

vele eenhuizige doesoens die wij

teruggekeerd naar Moeara Rebah, waar

hadji's

er onlangs weer gra-

liet

derhalve een plaats van eenig belang genoemd

Limoeners, die Pajoeng Poetieh vertelden, dat

naar boven op weg

en

hij,

we weinige minuten

bereikten

mag

naar den wal

wij

kwam

een groot gedeelte

lah lari dèh takadjoeï", zegt de inlander,

goud, door

poetoes

worden, vergeleken met de gezien

nam

eigendom en

heeft.

of vijf huizen en

vier

est!

dat het

gezocht

schuilplaats

telt

goud gevonden

hebben op den schat. De Sultan

te

tot zijn

„Antah ko

resultaat.

De doesoen Tandjoeng zij

grond

den

daarmede,

bedoelt

hij

veiliger

meenden

recht

die

verklaarde

,

tail

vondst de aanleiding was tot een bloedig geschil tusschen ver-

werd, en dat deze

ven;

het instorten van een berg-

bij

waarop een ladang was aangelegd, ongeveer driehonderd

helling

Korintjiërs

verhaalt dat een jaar of tien geleden,

,

strijd,

dat Cornelissen

Kamis, waar

hij

ge-

weinig opwekkend nieuws kwartier

een

links

eenige

ladangs en te halfvier aan den rechteroever de doesoen Mengkadei, met vier huizen,

waar

dezelfde slechte tijdingen ons

we

troffen

voor

den oever stonden

aan

eiland

ligt.

nog

reeds

te

kijken,

Eenige

steeds

gewapende

met koorts

ontvangen hadden,

in

ter oore

een

rechts

huis

en vervolgens

kwamen. Steeds verder gaande aan,

terwijl

verscheidene

eenige

vrouwen

ladangs aan beide

honderd

gewapenden waren

Ook de hoofden en de

hier

bij

ons,

niet

inlanders zijn

kwamen met Pajoeng

prauw lag

uitgestrekt;

de

Poetieh tijdingen

spreken, die

werden op nieuw bevestigd: tusschen de twee- en

gelaten. zich

nogmaals

vieren

van den stroom tot aan de doesoen Temiang, waar wederom een klein

kanten

die

kwart

te

bijeen,

en

koeli's

wetende wat

te

wij drie-

zelfs

de Limoeners werden niet meer door-

die

den landweg gegaan waren, voegden

doen, en daar wij, alvorens een besluit te

nemen, gaarne eenige meerdere zekerheid hadden omtrent

') De uitdrukking is samengesteld uit het Mal. prang, sabiel, eene afkorting van sabieloe'llah, de weg Gods.

die

vijandelijke toebe-

oorlog, strijd,

en het Arab.

— zond Pajoeng Poetieli

reidselen,

om

den Anak dalam,

zijn neef,

Na

winnen.

die zekere berichten in te

—

185

doebalang

niet eeu

een halt uur waren

zij

uit,

terug en zeideu,

het onmogelijk was verder voort te trekken, zonder grootere macht dau waar-

dat

over

konden beschikken. Ook deze gezanten

wij

stelden oever van de

Kebab toegelaten;

zouden aangevallen

worden zoodra

aan

Rebah

de

Hadji

Demang

bijeen:

waren

den tegenoverge-

De volgende hoofden waren

verder gingen.

zij

Goena

Setia

niet op

had men hun gezegd, dat de prauwen

alleen

van Poelau gedang,

Rio Lèlo

en

van Loeboe Rasam, Hadji Dipati van Teloek rendah (een Korintjiër

Soeoet

van afkomst), Rio Sebakoel en Rio Panioentjak van Bangso. Verder

gaan werd voor bet oogenblik door niemand mogelijk geacht. Reeds

te

begon de avond ging

was,

Nabij

geschikte

plaats

we een

besloten

maakte toen

Pajoeng Poetieh zich ook versperde.

we

en daar de plaats waar

te vallen,

ongeschikt

zeer

hij

eind

ons bevonden, voor verdedi-

terug

hoe woedend

varen,

te

vernam dat men

hem den weg

zelfs

Mengkadei was op den linkeroever een breede grintbank,

om

aanbood

die een

een onverhoedschen aanval bijna

overnachten en

te

onmogelijk maakte. Toen allen wat gegeten hadden, roeiden

we tegen

halfzeven

bij

helderen maneschijn stroomopwaarts. In die richting zouden ook de koeli's gaan over-

Op

land.

bij

de overnaehtingsplaats

Ranggo en

Datoek

als

onder dak

Maleier

ongerust behoefden te

kant

gehaald.

hielden

hen echter

te

vergeefs, even-

Arau

een

zuster

en

Door

de

landde

tijding

naar

doel

zelfde

en

dat,

de rivier was

waar

afgezakt

en

waarin

Demang

terwijl

bij

de

ons nacht-

vrouw, de

Goena naar de Beneden- Asei

Setia

verzamelen, een zijner vertrouwden met het-

te

Boelan en de Boven-Asei was gereisd.

Boekit

had een

nu van boven

bende

Batang-Aseiërs en

gekookt

werden,

en

in

Deze was daarin

Oeloe-Limoeners bijeen

in aantocht was, op dat oogenblik vertoefde te

levensmiddelen

kunnen

omtrent hen niet meer

van Pajoeng Poetieh, benevens een doebalang, gezeten waren.

zoon de

dat

was om daar een aanhang

geslaagd

wij

van de inlanders werd een oog geloken; gezamenlijk

geen

prauwtje

brachten

gegaan

Nu

waren gebracht.

werd er een vuur aangelegd en de vaartuigen op den

zijn,

wacht, en vandaar dat wij dadelijk geroepen werden, toen

zij

leger

die

wij

ons, die ons vertelde dat de beide andere hoofden en de koeli's in een huis van

een bevriend

Zij

gekomen zochten

Dipati Pelajang; wèl voegde zich Penghoeloe Poelau

den

vroegen

gebracht,

Kampong Pondok, morgen

hier

zou

zijn.

Daar we dus van

ingesloten

waren, drongen Pajoeng Poetieh en

de andere hoofden er eenstemmig op aan, dat

we zouden zwichten voor den onver-

mijdelijken

tocht

gevolg uit I.

2.

zijden

drang en Limoen verlaten

moederen hielden stellig

alle

zijn.

Limoen

zij

een

botsing

;

voor

want

Het eenige middel om een in

het

holst

bij

zeker,

de groote opgewondenheid der ge-

en

daarvan zou bloedvergieten een

treffen te

voorkomen, was de terug-

van den nacht, langs een pad dat van Tandjoeng 24

— naar Soengei Bauoeng

poetoes

—

186

Onze goederen zouden we achterlaten, onder

voert..

de hoede van onze inlandsche vrienden.

Het was tergend,

,

moeten besluiten

te

van de Expeditie hem gebood het gevaar personen

onze

bedreigde;

hij

achtte

tegenover de Regeering,

en

gevers

werken door verzochten.

Limoen

in

En

alle

opzichten doorvorsching

zijn

te blijven,

ontwijken dat thans ons gevolg en

te

verantwoord

niet

zich

de dreigende

tegenover zijne

vijandelijkheden

bewegen kon; van hem en de

in

last-

de hand te

nu de bevriende hoofden ons vertrek dringend

reismakker Veth was het daarin geheel met

Pajoeng Poetieh lag nog steeds in niet

den aftocht, nu we reeds

tot

en het land dat nog zoo in

onder den voet hadden! Maar van Hasselt meende dat het belang

reeds

behoefde,

nu

juist

zoover waren doorgedrongen

zijnen

hem

eens.

pranw en was zoo uitgeput dat

zijn

namen

hij

zich

wij afscheid en verlieten te half-

twee het bivouak. Twee doebalangs vergezelden ons op den moeilijken tocht in den stikdonkeren nacht,

het

langs

voetpad dat

smalle

eerst

een eind den rivieroever

volgt en zich daarna door de wildernis slingert; het roode schijnsel van een fakkel, uit

makker, daarop volgden Pakan,

verlichting; achter dezen ging zijn

Angkat en Bidin, met

en door een van de doebalangs voor ons uit gedragen,

boomschors gevlochten

was de eenige

drie volgelingen, de

ieder een revolver.

met een vracht, vervolgens

allen

mandoer en Djemain. De

Gelukkig kregen wij

moeder woonde, nog een fakkel, daarvoor geschikte boomschors

te

wij beide en de twee hadji's

hadji's

droegen onze geweren, wij

Tandjoeng poetoes

,

waar des Anak dalam's

terwijl een derde vervaardigd

dat

aan den weg

lag.

werd

uit een stuk

Zwijgend schreden we voor-

waarts door de wildernis, langzaam en steeds in dezelfde orde, tot halfvier, toen er

van de fakkels nog

juist

genoeg over was

genaderd tot een gedeelte van de

vrachten

het

krieken

hoewel het

neer te

zetten, en hier gingen

van den dag,

om

een vuur aan te leggen;

we waren

den weg waar een verbreeding plaats aanbood

tegen halfzes,

we nog

we op om

stonden

om

een uurtje liggen slapen. Met verder te gaan, en

meerendeel der inlanders gedurende deze nachtelijke wandeling wonden

aan voeten en beenen hadden opgedaan, klaagde niemand. Tegen acht uren naderden

Rebah en werden ingehaald door Gai en de

wij de

koeli's, die bij

den dag op weg waren gezonden. Tijd

om nog

was

er niet geweest, en Pajoeng Poetieh

had hun een

Op

een

Tiga Doesoen bestaat,

rimboe

schielijk

voortgaan aanbevolen.

omgewoeld; maar er werd niet lang getoefd, en zoo was

uren de Pelawan bereikt, eene rivier die

in

aanbreken van

ruime ladang stonden daar twee hutten, terwijl de omgeving geheel door

mijnwerkers was

koet,

't

eenige kisten en pakken te halen,

de

bij

te tien

Pelajang, een der drie dorpen waaruit

wat lager dan de Limoen en wat hooger dan de Sing-

Batang Asei

en was inderdaad

valt. vrij

Wat

den

weg

betreft, hij liep voortdurend door de

goed, hoewel op enkele plaatsen diepe modderpoelen

en moerassige plekken een onaangename afwisseling brachten in dien bevredigenden

— Het was

toestand.

kwamen, welke

uren toen we aan de Singkoet

drie

een groote bocht noordwaarts wendende, slechts

valt,

— rivier hier

de grens van de landschappen Limoen en Rawas vloeit, en, zich met

langs

dicht

187

Rantau Tenang

bij

een weinig boven hare vereeniging

Te

Soeroelangoen.

de eerste

lag

halfvijf

Asei

het tweede

bij

Bauoeng behoorende ladang

Soengei

tot

de Batang

in

met de Tembesi

voor ons en waren wij dus het gevaar voor vijandelijke aanranding te boven. Daar-

entegen begon nu de tocht

kwam dat

wij,

dat tot

stelde

sawah werd ingericht en welks boomen groo-

omgekapt op den grond lagen. Doch ook aan deze afmattende klauter-

tendeels partij

worden; want hier

zelf eerst recht bezwaarlijk te

weg

zich een moeras in onzen

een einde, en

kwart over zessen begroetten

te

anderen waren achtergebleven;

zij

hadden

—

Bauoeng

in de wildernis overnacht, onder een

de vele pondoks aan den weg. Het gebrek aan

door een

wij Soengei

De

zeggen wij beide en de twee hadji's benevens Boleng en Tentap.

wil

openen

hutspot te

blik

en

zich

rijst

aan

hadden

zij

weten

van

verhelpen

te

voor inlanders zeer vreemde

deze

kost te goed te doen.

Van

Soengei Bauoeng

gingen we met een prauw verder en tegen acht uren

bereikten

wij Soeroelangoen

weder, waar de heer Siccama niet weinig verwonderd

was over onze

plotselinge terugkomst.

Den dag daarop, den

kwamen den

kwamen ook

de andereu aan en vertrokken

zeildoek voor een hut, een regenjas, een ijzeren pot, eenig

—

timmermansgereedschap en een blik met scheepsbeschuit,

ziedaar alles

Had leden,

—

onze poging geheel

om

de binnenlanden van Djambi te bereizen schipbreuk ge-

opgegeven hadden wij het nog

genoegzaam hersteld was

nog kans dat

wij

om

de

reis te

Mocht dat echter onmogelijk

Djambi

reizen,

om

al

spoedig ontvingen wij

kunnen ondernemen;

wellicht

blijken

,

hij

er dus

dan wilden we van Palembang naar

of er

nog

Intusschen

iets

te

zou kunnen beproefd worden

om

de kennis van de

vermeerderen, en op welke wijze zulks zou moeten ge-

oordeelden wij het noodig onze lastgevers in kennis te stellen

met de ondervonden moeilijkheden en hen om nadere aanwijzing gegeven omstandigheden

14den

was

aldaar met de heeren Niesen en Cornelissen en met den Sultan

Djambische Bovenlanden schieden.

En

met hen een tocht rechtstreeks naar Tiga Doesoen zouden kunnen

maken.

te beraadslagen,

niet.

met andere hoofden herwaarts wilde komen, zoodra

bericht, dat Pajoeng Poetieh

der

wat ver-

was gegaan of buit gemaakt.

loren

de

te halen. Zij

13den terug, en het bleek ons toen dat er slechts weinig aan onze have

Het dak van

ontbrak.

lO^en Juli,

Bauoeng om de achtergelaten vrachten terug

lieden van Soengei

acht

moest gehandeld worden.

te

vragen, hoe in

Wij verzonden daarom den

p er p 0s t naar Tebing tinggi een telegram aan den Voorzitter van het Comité van den volgenden inhoud: „Armed people forced us leave Limoen.

Expeditie,

„Travel Upper-Djambi impossible. Ask instructions."

!

—

188

—

Eenige dagen daarna waren weder tien kisten met verzamelde voorwerpen van de ethnologische collectie,

een

aantal

met insecten en eenige dieren op

pkotografische

prauw naar Palembang verscheept, om vandaar verder de

benevens

cliché's

spiritus voor verzending gereed;

naar

die

land

zijn

terugkeerde.

mede, onder anderen dat de Regent van Indrapoera, Daulat van Menangkabo,

kunnen komen, gaf

zouden

niet

opperhoofd

als

„Europeaan

die er gereisd heeft, toen ik

nog een

met een

en ander daarvan

plaatsvervanger van den

Op

„Wel

ten antwoord:

hij

als

wordt.

geëerd

wij kennis

een

ons

deelde

Hij

bussen

worden verzonden. Onder

te

werkzaamheden aan deze verzending verbonden, maakten

Korintjiër

vijf

werden per

zij

onze vraag of wij er

zeker, even goed als de

klein kind was. Gij zoudt

dan de

Indrapoera moeten roepen en met hen uwe komst bespreken." Niets

„dipati's naar

maar we herinnerden ons het „non

scheen gemakkelijker;

Corinthum", dat wij sedert het verbod van de Regeering

contingit adire

cuivis alle

reden hadden op

onszelven toe te passen. Omtrent de taal werden wij niets wijzer; want de woorden

hem

die wij

den

waarop

tijd

om

komen bezoeken was

ons te

betreft, en daar iedere

dag langer

met ons bevriende hoofden

der

we hun een

schreven verstaan,

om

ons

brief,

alsnog

in

maand Roewah

om

hebben omtrent de bedoete

Tiga Doesoen. Daarom

waarin wij hen verzochten zich met hunne vrienden te

toegang tot Limoen

af

De Hadji

halen.

te

met de verzending van ons

te

verschaffen,

wij

geschrift

Dipati van Soengei

voegde

en

Juli

ontvingen

wij

was geworden en dat

zij

Bauoeng

daarbij een brief

zij

daartoe

partij

belastte zich

van hemzelven

hij zeer

antwoord op ons schrijven.

Tiga Doesoen deden ons weten, dat de sterkt

en zoo

hen uit den 4 den dag van de

aan een paar invloedrijke hoofden van Batang Asei, met wie

Den 2S sfen

wat

aanzienlijke kosten

Soeroelangoen te komen, of althans iemand van hunnentwege te

te

ons

te

Limoen en

genoegzamen aanhang konden krijgen, noodigden

zenden

zeer onbepaald,

verblijf vrij

wenschten we zoo spoedig mogelijk zekerheid

eischte,

lingen

kregen we in het Menangkabósch terug.

ter vertaling voorlegden,

Pajoeng Poetieh's belofte

bevriend was.

De hoofden van

van Demang Setia Goena zeer ver-

den moed niet hadden

die partij te trotseeren

en

ons in hunne doesoen te ontvangen, waarvan oorlog het dadelijk gevolg zou wezen.

Pajoeng Poetieh's brief ademde verbeten woede;

hij

verklaarde zich machteloos en

verzocht ons dringend de hulp van het Gouvernement in te roepen en met duizend

komen om de weerspannigen

soldaten te

Onze alle

laatste

hoop opgeven

om

Hoe hemelsbreed ons in

')

zijn

schrijven

Zie blz. 11.

tot rede te brengen.

poging leed dus eveneens schipbreuk en daarmede moesten we

van deze

zijde in

Boven-Djambi binnen

verschilde de werkelijkheid x )

te dringen.

met de voorstelling

die de heer

Palm

van de gezindheid der bevolking in Limoen gegeven had

,

—

189

—

TIENDE HOOFDSTUK. OP DE TEMBESI.

Gelijktijdig

met de poging van van Hasselt en Vetk om door Limoen gewesten

onafhankelijke

te

hervatte

dringen,

Cornelissen

het

Tembesi, in de hoop van daardoor tevens tot eene ontmoeting met

nog

soonlijk

weder

zijne

niet bekende, reisgenooten te geraken.

ontmoetingen

Daar de mailboot,

die eens in de

gekomen, alvorens mijne tweede

maand

Wij laten thans dien

En

zeeofficier

te

wachten

tot

zou

zij

zijn

aan-

van den chef van het terrein-onderzoek, en ik met

Expeditie aan de Boven-Tembesi zag.

de per-

Djainbi aandoet, den 12 den verwacht

oog op eene zoo gewenschte ontmoeting met de Heeren van

het

hem

beginnen, omdat het zeer waarschijnlijk was

reis te

brengen

ons tijding zou

zij

zijne,

zelf verhalen.

werd, besloot ik, na mijne terugkomst te Djauibi,

dat

in de

onderzoek van

dit gedeelte der

deze tijding met het grootste verlangen te gemoet

,

werkelijk bracht de mailboot mij op dien dag een schrijven van van Has-

met de aangename mededeeliug dat Pajoeng Poetieh, het hoofd van Limoen,

selt,

de reizigers van het Genootschap in die landstreek wilde toelaten, en

zij

dus spoedig

het onbekende binnenland van die zijde hoopten in te gaan.

De

toebereidselen

voor

onzen tocht waren nu ook spoedig gemaakt en den

Igden JU ]J vertrokken wij weder met ons stoom vaartuigje van Djainbi, aan de eene de volgeladen kolenpraauw

zijde

op

hebbende.

sleeptouw

heden;

,

aan de andere de groote bidar van den heer Niesen

De barkas was weder ruim

waardoor we beter tegen zon en regen zouden beschut tentje,

voorzien van alle benoodigd-

hadden we nu nog een atap-dakje boven de platformen laten maken,

ook

waaronder we op de vorige

reis

zijn,

dan door het zeildoeken

zoo deerlijk geblakerd waren.

Niesen verzocht mij den tocht wederom mede te maken, waartegen ik natuurlijk

geen bezwaar had. Niet alleen toch waardeerden wij allen

maar ook taal

beide

kwamen bidars

onverhoopt

invloed

zijn

ons die

op

op den Sultan en

uitstekend te hij

bezit,

stade.

zijne

Zijn

zijn

aangenaam gezelschap

meerdere kennis van de Maleische

roeivaartuig,

ditmaal

de grootste der

zou goede diensten kunnen bewijzen, wanneer de rivier

eenig belangrijk punt voor de barkas ontoegankelijk mocht blijken,

daar het ruimte genoeg aanbiedt dus de opneming

altijd

om

een paar Europeanen te herbergen, en wij er

nog eenige dagreizen hooger mede zouden kunnen voort-

—

—

190

dan met de barkas mogelijk was. De berichten toch van den toestand aan

zetten,

de Tembesi

waren gunstig genoeg

op die wijze

veilig

om

Zoo ging het dan weder rivier-opwaarts en ankerden we

Rambahan, om den volgenden morgen

soen

den

spoedig

aldaar

Sultan

een bezoek

nog op verbeterd door de

hier

zou hebben

beboet met

65

als

we nu

wel

dollars

de

ook

hulp van

onze Raden

landen en

Taha de kampong Teloek Bengkal

zijne

bleef bij

die

zij

tegen de

meening om ons Raden te

geven, en hoe-

op het gezelschap van dien persoon gesteld waren,

niet

zijn

de doe-

bij

te

brengen. Onze goede stemming werd er

den meest geschikten persoon voor de Tembesi, mede

juist niet zoo bijzonder

dus dankbaar

er zich

avonds

wegens de vijandige houding

De Sultan

konden we toch den ouden man

keerde

te

's

Doesoen tengah aan

te

tijding, dat Sultan

stoombarkas had aangenomen.

Hassan,

men

doen verwachten, dat

te

zou kunnen bewegen.

dwingen

om

weer

schoonzoon aan.

zelf

mede

te

gaan, en namen

Morgens van den 18 den ernbar-

's

dan ook, een klein gevolg en eene bidar met zich voerende,

waarvoor naast de kolenprauw nog een plaatsje gevonden werd. Daarop ging het

nu weer voorwaarts blikken

gestopt

aan de doesoen Koeboe Kandang, alwaar eenige oogen-

tot

werd

om

den Penghoeloe mede

nemen,

te

die,

als

bekende op de

Tembesi, mede zijne diensten zou verleenen.

Het was dezen dag buitengewoon warm; het

in

kajuitje

en

wij

teekenden op den middag 97° Fahr.

100° achter in de barkas aan. Gelukkig was het op de plat-

formen wat koeler, zoodat ook de inlandsche stokers zich daar beurtelings eens

konden

opfrisschen.

Tegen den avond bereikten een

nabij

vlot,

we

alwaar

als

wij de doesoen

Teloek Rengkiang. Wij hoorden hier

naar gewoonte gingen baden, weder zeer duidelijk

den knorrenden toon van de zoogenoemde zangvisschen (maleisch d a n g a n g) dien

we

al

wij

van die visschen een paar exemplaren gevangen; het waren

a 2

reeds

vroeger

decimeters

dergelijke

bij

lengte,

die

als

gelegenheden

prauw

onmiddellijk

aan

den

vol

mond

te

).

Rantau Kapas moeda,

geladen

der

werden.

Tembesi,

en

aan

het

aldaar

merk, dat de waterstand thans 0.6 M. hooger was dan

opvaren.

We

')

zij

tot

gingen die

rivier

den voor-

waren we

doorgaande,

Dadelijk

bespeurden

in

waar de barkas en de kolen-

plaatste

stoomden

van IV»

l

Anderen daags stoomden we vroegtijdig door en bereikten nog

middag ons kolenstation

ure

vischjes

bijzonderheid alleen dwars uitstaande stekeltjes aan

den kop (een soort van kattensnor) vertoonden 's

hadden opgemerkt. Later hebben

te

één

vroeger

ge-

tijdens ons eerste

dus ook in dit opzicht met goede voorteekenen in, en

den avond door,

toen

we tusschen

de doesoens Ampeloe en Kermio

Door Schouw Santvoort werden een paar van deze visschen naar Nederland gezonden

kwamen

echter »in vergevorderden staat van ontbinding" aan.

;

,

—

Ook den volgenden dag, den 20 steu

ten anker gingen.

opwaarts,

zonder

nagenoeg

1

hoogte

wel

tijd

reis

dag verscheidene

De

loodingen gaven steeds

was bekaaid, en daar het water

in

bestemde terreinen, die om-

tot ladangs

bewerking komen en

in

doesoen

avonds de

des

vorige

een normalen oostmoesons stand te mogen aannemen.

als

j>asseerden dien

dezen

streeks

Juli, ging het steeds rivier-

stoornis ondervonden.

eenige

weinig van stand wisselde, meenden we de tegenwoordige

zeer

sleckts

vrij

Wij

we

dat

M. meer dan op de

deze dagen

—

191

flink

stonden te branden, en bereikten

Moeara Ketalo, dus genoemd naar het rechter

van dien naam dat hier

in de

Tembesi

valt,

zijriviertje

en nog diep binnenwaarts inloopt.

De

bevolking was hier zeer kalm en blijkbaar niet bevreesd of achterdochtig aangaande de

waarin

vaartuigje,

Een

Een paar

barkas.

der

bedoelingen

kwamen met hun sampan ze

door

een

bij

onverschilligheid

die

men

opvarenden

uit te

de

werden rondgeleid.

doesoen

in

't

oor,

en wij

ontmoeten die op de algemeene

ons betoonde, eene uitzondering schenen te maken. Dat

dergelijke houding overal trachtten aan te moedigen, en aan onze gidsen

eene

wij

wijlen

menschen

verblijdden ons dan ook eindelijk eens

van de ladangs terugkeerende

bekeken met veel aandacht het geheele

Djambische

der

gezang klonk ons hier

vroolijk

inlanders,

en

langszijde

om

opdroegen

de doesoenbewoners steeds tot een bezoek aan de barkas uit te noo-

digen, zal wel geen betoog behoeven. Ongelukkig echter beantwoordde het resultaat

geenen deele aan onze goede bedoelingen.

elders in

Den 21 sten

bereikten

wij

spoedig het eindpunt van de vorige

al

gonnen we vandaar de opnemingen weder geregeld voort Rangkiling of Arahan de

evenals

vorige

Kiling,

te zetten.

reis,

en be-

Nabij de doesoen

der grootste aan de Tembesi, bemerkten we,

eene

maal, zware stroomwarreling boven de napal-bedding, waarvoor

de gidsen waarschuwden, meenende dat het er ondiep zou

ruim 7 M. water vindende,

tot

zijn.

Wij liepen

er echter,

hunne verbazing overheen. In de bocht boven deze

doesoen

vernauwt zich het rivierbed tusschen de steenachtige oevers nogal aan-

zienlijk,

zoodat

we

hier dan ook een dubbel sterken stroom ondervonden.

kwam

Een aantal doesoens o.

ons ook dien dag achtereenvolgens in het gezicht,

het kleine plaatsje Sekamis, wel te onderscheiden van het in de Oeloe gelegen

a.

Sikamis,

alwaar steenkolen

woonplaats

is

zijn

gevonden,

genegen

gelegen,

was overvol met menschen,

maar

Voorbij

breed hier

is,

al

zijn.

den

Europeanen nog

niet

die

ons

met groote nieuwsgierigheid aan-

zich volkomenrustig hielden.

Sekamis wordt de

wat smaller (70

en daar heuvelachtig

Na

die de

Het huis van den Pangéran, vlak aan den rechteroever

bijzonder

staarden,

doch eenigszins bekend omdat het de

van Pangéran Koesin en eenige Radens,

nacht

te

te

rivier,

tot

die in

het eerste gedeelte over de 100

M.

50 M.) en beginnen de zwaar begroeide oevers

worden.

hebben

doorgebracht

bij

de

kleine

kampong Pau

toea,

—

—

192

gingen we den 22 steu vroegtijdig verder, en spoedig passeerden we de monding van het linker zijriviertje Ajer itain, niet ten onrechte aldus geheeten

van het water,

kleur

Dit

nog

M. breed,

binnenwaarts

diep

aan moeten gelegen

doesoens

zijn.

Merangin, juister gezegd de plaats

is

om

niet

wegens de donkere

bevaarbaar voor de barkas, doch

West door

de

Te halfnegen waar de

gelijke deelen, die beide evenveel

volkomen

)

merkbaar afsteekt tegen de geelbruine van de Teuibesi. 15

slechts

hier

zijtakje,

wordt gezegd

die

1

te loopen, terwijl er vele

bereikten

wij

monding der

de

rivier zich splitst in

twee schijnbaar

van richting verschillen met den hoofd-

stroom, en waartusschen eene zwaar begroeide landpunt uitsteekt, die aan den hier

gevormden driesprong een indrukwekkend voorkomen natuurlijk

den tak op die den naam van Teuibesi

eerst

voortgaande,

richting

zuidelijke

Wij voeren

in

Onze weg voerde ons

geeft.

behouden, en

blijft

die, in

breedte al spoedig tot circa 50 meters afneemt.

een paar kleine doesoens en ankerden tegen den middag nabij

voorbij

een zandbankje, waarop de zonshoogte voor middagsbreedte geobserveerd werd. Het resultaat dier

waarneming was

Teuibesi

dan

valt

bankje,

het

't

houdend scheen verder.

dat de Merangin aanmerkelijk veel zuidelijker in de

,

vroeger

uit

wij

hadden

verkregen inlichtingen

afgeleid.

Nadat

welk, te oordeelen naar de schitterende stippen in het zand, goudte zijn,

van een merk voor den waterstand was voorzien, togen we

Maar nu werd, na

het voorbijvaren van

nog eenige

kleine doesoens en vele

ladangs, de barkas in den achtermiddag plotseling op een geweerschot onthaald, dat

van den rechteroever daar

kogel

de

kwam. Van

zien

boven onze hoofden in een bamboe van het atapdakje terecht

de daders was van boord niets te bespeuren; alleen beweerde een onzer

dat

inlanders,

kreupelhout gelost werd. Gelukkig schaadde het niemaud,

uit het

even

een paar menschen met een geweer zich snel uit de voeten had

hij

maken.

Wij ankerden daarop

een

bij

ladang,

die iets verderop

aan denzelfden oever

gelegen was, en Raden Hassan, diep verontwaardigd over dezen aanslag, ging, met

de

blanke

De

flinke

klewang houding

dreef de minder in

zoo

in de vuist, ten spoedigste

die hij hier

onderzoek te doen. in,

en ver-

gunstige meening die zijn tamelijk verwaand personage overigens

den regel teweegbracht. Goed uitziende en de wapenen gereed houdende noodig

Raden Hassan

kunnen

te

op de ladang werkte,

weten.

Wij namen

volgende doesoen

Aan

deelen.

')

1 1

u ïü

dit

af te

en

een ouden hadji medebrengende,

hoog en laag beweerde

niets

heerschap echter aan boord en beloofden zetten,

medeplichtigheid

beteekent

bij

zwart

alwaar

om

bijspringen, bleven wij een tiental minuten

geduldig wachten, waarna de Raden terugkeerde, die

om

den wal op

aannam, boezemde ons nogal sympathie

hij

van de zaak af te

hem

bij

de eerst-

daa het gebeurde zou kunnen mede-

geloofden wij den ouden

man

niet schuldig,

en daar

— we nog

bewoners van de Tembesi-oevers ver-

gezindheid der

de goede

op

steeds

—

193

trouwden, zoo vermoedden we ook in het gebeurde niets anders dan de op zich zelve staande daad van een of anderen kwaadwillige.

Spoedig dachten we dan ook

Soeroelangoen zouden

Maar

organiseeren.

Ongeveer

worden.

dan

bereiken

te

steeds ver-

nog de doesoen

wellicht de heeren van Hasselt en

bij

Veth

een opgewekt

tot

gelegenheid voor onze

die

voorzeker meer moeite en ongemakken zouden doorstaan hebben

die

punt

waarschijnlijk

ontmoeting gaf ons stof

blijde

voornemen opvatten om

het

ons

deed

en

vrienden, dit

we dezen avond

en aldaar

bereiken

zouden aantreffen. De hoop op die discours

meer aan het voorval, en nog

al niet

wij ons in het vooruitzicht dat

heugden

zou onze schoone

alras

uur

een

om

eens een gezellig feest op ons kleine vaartuigje te

wij,

later

toch,

op onaangename wijze verstoord

illusie

de

bij

groote

Ladang pandjang

doesoen

komende, vonden we hier de geheele mannelijke bevolking gewapend op de been, en nabij de missigit, een groot vierkant steenen gebouw, op den oever vereenigd. menigte, waaronder een aanzienlijk aantal hadji's

nam

voornamelijk de aandacht trok,

ons

eene onheilspellende houding aan, en dit noopte

doen stoppen, terwijl Raden Hassan, in woede ontstoken, hun

het vaartuigje te

toeschreeuwde, wat dit vijandig vertoon

van den

om

Sultan

de

spoedig

al

nadat

af,

om

te

zijn

hem

wij

menigte wel onder

zocht

hadden

aantal menschen niet hier zouden

in

den zin hadden,

te laten niet

men

nog

't

oog

tot te

de orders

nakwam. Daar niemand

bidar aan wal te gaan, en

eerst

luttel

de

beduiden had, en waarom

barkas rustig door

antwoordde, besloot Raden Hassan in

ook

De

in lange witte kleederen gehuld,

,

stak

hij

dan

kalmte aangemaand en ver-

brengen, dat wij met zulk een

komen, indien we eenig kwaad tegen hen

en dat wij eenig en alleen de

vrije vaart

op de

rivier

wensch-

ten, ten einde deze te leeren kennen.

Met de machines langzaam te

langs

den

oever

vooruitslaande, ten einde niet

we op een

bleven

drijven,

met den stroom af

afstand van omstreeks 25 meters van de inmiddels

aangekomen bidar, en zagen we nu eenige personen daarheen

gaan en, blijkbaar onderdanig, een gesprek met Raden Hassan aanknoopen. Dit weer wat moed en deed ons hopen, dat het hem nog wel gelukken zou

gaf ons de

menigte

delijk

toen

na eenig over en weer loopen van de bood-

het,

de missigit staande hoofden, maar al te dui-

bij

bleek, dat de kwaadgezinden de overhand hadden,

terugkeerde, terwijl

ijlings

ken trachtten

te

daar de

keeren, te

overreden,

te

tusschen de bidar en de

schappers

Tegen

laten.

beletten. Hij

mannen den

maar hunne orders volgen. I.

Wij 2.

zelfs

nog een paar

ried ons

vast besloten

Sultan

en

waarom ook Raden Hassan

lieden zijn vaartuigje het

waren

hemzelven

om

daarop

ste-

een

te

geen Europeanen in het land toe

hadden ze verklaard

aangaande de vreemdelingen weigerden

beraadslaagden

van wal

nu dringend aan om ten spoedigste terug

oogenblik wat

te

zij

niets

te

hebben,

bepaaldelijk op te

doen en welke middelen 25

,

—

—

194

om

mogelijk nog zouden kunnen aangewend worden, toen

gen,

opgewonden

vermijden was

terwijl de

nu noodig om

het

wapenen

Was

onze

even

eens

,

we weg, zonder

oogenblik

dit

conflict

niet te dralen;

draaiden wij de ongastdat de vijand het vaar-

en de lust

om met

in

onze

onze opgewonden

onder

de overweging dat geweld van onze

,

menschen van de barkas

het

zijde,

aanmerking genomen, nimmer zou kunnen

was mijns

leiden tot bereiking van het doel,

groot,

snelvuur te houden

een

daaraan geëveuredigd

tegenstanders

handjevol

op

teleurstelling

Beaumont-karabijnen

dan ter eigen lijfsverdediging over

inziens een afdoende reden

om

daartoe

gaan. Maar dit laatste geval deed zich

te

daar de menigte zich tevreden stelde met ons vertrek, en ons

gelukkig niet voor, zelfs

Ten einde een

snellen.

met den terugtocht

werden gehouden

ter verdediging gereed

de

kon of wilde bereiken.

tuigje

niet

sampans

werkelijk

den rug toe en stoomden

doesoen

vrije

men

voorgegaan, met pieken en kle-

aangezet en

door de hadji's

lieden,

in de lucht zag zwaaien en naar de

wangs te

de menigte tot inkeer te bren-

op eens een geweldig geschreeuw aan den wal verhief, en

zich

geen enkel geweerschot meer werd nagezonden. Klaarblijkelijk was de bevolking

zelve bevreesd voor de gevolgen die eene aanranding van het vaartuigje zou

Hadde men de bemanning der barkas

sleepen.

bemachtigen,

dende

zou

zoo

boomen,

De

weinig moeite gekost hebben.

zulks

na zich

vermoorden en het vaartuigje reeds smaller wor-

op verscheidene plaatsen, wegens de banken en aan den grond

rivier toch, die

geraakte

willen

slechts

een

nauw

vaarwater openlaat, kon gemakkelijk door het

omkappen van een paar boomen langs den oever geheel versperd worden, en

in dat

geval zouden wij aan een nachtelijken overval slechts kortstondig het hoofd hebben

kunnen

Deze beschouwingen deden echter tevens

bieden.

der

forceeren

het

duidelijk

uitkomen, dat

eenig machtsvertoon konden aanwenden,

zonder dat wij

rivier,

niet te verantwoorden ware geweest.

Nadat we den nacht doch

zonder

nabij

morgen eene verkenning op Poespo is

,

en

om

dan

geven dien

doel

had

Merangin-mond

,

behoorlijk

hem

in die doesoen,

het

Sultan

ons

voor onze

Gouvernement nog

eerste

dorp

te

als

van

gaan,

om

aldaar

stoomden

Ali.

wij,

;

belangen te winnen.

alvorens

zij

naar

brief

af

Wij deden zulks en vernamen nu

echter

de

met

in deze

buurten

vijandige bedoe-

doesoen stond reeds geheel onder den invloed

de eerstvolgende

Daar

het geraden

den

voor dien Pangeran had medegegeven, en die ten

Penakat geheeten, dat de aanwezigheid der barkas

opwachtte

Poespo

hoede,

gunstig gezind

niet

Raden Hassan

reeds bekend was, en dat de bevolking van de Merangin haar

lingen

op onze

maken. Het was ons bekend dat Pangeran

het

dan ook zoowel Niesen

aan

tot

onze

die rivier te

gezag voert,

aldaar

die

die reden achtten

verder

niet te

Ali,

den

verontrust te worden, hadden doorgebracht, besloot ik den volgenden

nog een goed eind weegs hooger op

Tembesi

terug

te

keeren,

de

Merangin

lag,

nog

;

— ongeveer een uur op,

en bevonden

haar

hoeken scherp, wat geen goed teeken

ondervonden we zwaren

plaatsen

worden aangezet

om

er

voorbij

bij

zijn

er

dadelijk

al

kort

en de

Op

enkele

voor de verdere bevaarbaarheid.

is

zoodat het vuur der barkas hard moest

stroom,

komen. De oevers

te

van 5 tot 7 meters

die gelegenheid

De bochten

ongeveer 40 meters breed.

en

diep

—

195

zijn

zwaar begroeid en ver-

heffen zich hier en daar tot kleine heuveltjes.

Na

houding aannamen, en ons noodzaakten om ook dezen nacht op

Des anderen daags, den 24 8teu

om

we

onze terugkeer de Tembesi verder afvarende, bereikten

kampong Kermio, alwaar de bewoners nu ook eene min

groote

de rivier

alles

verdacht te wezen.

hadden we nog slechts enkele uren noodig

monding weder

af te stoomen, en nog iu den voormiddag de

verder

kwamen

passeerende,

Juli,

weder

weldra

wij

dien avond de

vriendschappelijke

ons laatste kolenstation op de Batang

bij

Hari ten anker.

Tot aan Ladang pandjang,

hadden we nu,

opgenomen,

De Tembesi

paald waren. bare

rivier

tot

te

die

zijn,

en

aan Soeroelangoen

,

behoorlijk

monding der Merangiu astronomisch

de

ook

in

den drogen moeson diep landwaarts in bevaarbaar treft

men

eenige moeielijkheden aan, doch

alwaar de Batang Asei in de Tembesi valt,

De

waarschijnlijk door stoomvaartuigen te bevaren zijn.

zal

zijn

steil

zij

,

en

op sommige plaatsen

bodem

de

in

rivier

is

in

dezen

van

tijd

't

jaar

hoogst-

zij

oevers der Tembesi zijn over

Meeren-

het algemeen meer met hoog hout begroeid dan die van de Batang Hari. deels

be-

bleek op deze reis eene voor kleine vaartuigen zeer bruik-

boven den Merangin-mond

Eerst

blijft.

over een afstand van 80 Eugelsche mijlen,

i.

eindpunten

de

terwijl

d.

gewonen oostmoesons- waterstand, de Tembesi

een

bij

gemiddeld 6 of 7 meters hoog

de onderlaag van steen of napal te zien, terwijl die steen-

dan gewoonlijk

waarop steeds groote diepte

(8 tot

1

te

herkennen

aan zware stroomd warreling,

is

2 meters) gevonden wordt.

De algemeene

aanblik

der doesoens verschilt niet van die aan de Batang Hari; ook hier liggen de huizen meestal achter klapper- en pisangboomen verscholen.

In de grootere dorpen werden

ook algemeen karbouwen aangetroffen.

De huizen

allen

zijn

op

palen

gebouwd, daar de oevers

bij

de hooge water-

standen nog veeltijds overstroomd worden. Bij ieder huis ligt in den regel ook een vlot

den kant,

langs

dat

door een

bamboetrap of een zwaren boomstam, waarin

treden zijn uitgehakt, met den vasten wal in gemeenschap staat.

Nu nadering

en

dan ontwaarden we apen (loetoengs)

der

gedruischmakende

barkas

in

de

boomen,

met vervaarlijke sprongen

die zich uit

maakten, en steeds waren we vergezeld van eenige bengkako's, kleine, derde vogels met grooten snavel

')

Een soort van

ijsvogels,

1

),

die even

Dacelo chloris.

boven

't

water over de

de

op de voeten

fraai geve-

rivier

heen en

—

—

196

weer streken; ook de neushoornvogels of anggangs werden veel in de toppen der hooge boomen gezien.

Met het oog op den ondervonden tegenstand op de Tembesi, waarin volgens de inlichtingen die Raden Hassan verkreeg, Sultan Taha bepaaldelijk de hand had,

was het te

raadzaam thans de Boven Hari of hare zijtakken ten tweeden male op

niet

weshalve wij

zoeken,

Djambi

naar eenige

Tembesi-mond over Doesoen tengah

van den

reis

Van

Het

kennen.

Troesan,

zoowel

is,

maar

om

was zeer bevredigend, daar we thans

waar vroeger

Melopari,

bij

op

in het door ons gevolgde

was bevonden, door nadere oploodingen de beste geul

resultaat

als

werd gebruik gemaakt

gelegenheid

deze

punten waar de Batang Hari zeer breed

vaarwater minder diep leeren

onze

voortzetten.

te

de doesoen

bij

slechts 2 meters water verkregen

waren, eene geul van minstens 4 meters diepte vonden.

Te Doesoen tengah deden we den Sultan we, niet zonder eenige

van

om

zijn

digd,

te

bekreunen.

De oude

de

,

die steeds

ons gebleken was zich

en beloofde ons de zaak van Ladang pandjang ten spoedigste

figuur die

treurige

maakt,

hij

al

hij

zelf eerst

en gaven

heel weinig

te zullen laten

nu goed op de hoogte van

vorst over eene landstreek waar

als

,

geroemde Tembesi, alwaar

heer was dan ook erg boos en verontwaar-

onderzoeken. Blijkbaar echter geraakte ook

alle

verslag van ons wedervaren

kennen, dat

hoog was opgegeven

zoo

invloed

zijne orders te

spijt,

hem

feitelijk

macht ontbreekt.

Den 25 steu

Juli

te

Djambi terug-gekeerd

zijnde, gaf ik een verslag

van onze

ervaringen op beide rivieren aan den Chef van het terrein-onderzoek, en richtte ik een

schrijven

aan

den

Resident

van Palembang, ten einde diens meening aan-

gaande verdere onderzoekingen op de hoven-rivieren de Politieke Agent te Djambi digheden den

leden

ontried.

alle

Spoedig daarop

kwam

van de Land-Expeditie

de Boven Tembesi, en dat

zij

te

mogen kennen, aangezien

verdere reizen derwaarts in de bestaande omstan-

ook de treurige tijding tot ons, dat het

Limoen

in

deze landstreek

niet beter

gegaan was dan ons aan

na een kortstondig

verblijf overhaast

hadden moeten ontruimen. In afwachting van de komst der mailboot, die ons meer uitvoerige berichten zou brengen,

gen

zetten

we ons nu met

van Batang Hari en Tembesi

weder werd

ijver

in

aan het werk

kaart

te

om

de verrichte opnemin-

brengen, terwijl de stoombarkas

nagezien, en daaraan nog eenige verbeteringen, door de ondervinding

aangewezen, werden aangebracht.

—

—

197

ELFDE HOOFDSTUK. TOCHTEN DOOR PALEMBANG EN BENEDEN-DJAMBI TE WATER EN TE LAND.

Nog eenmaal

keert ons verhaal terug tot van Hasselt en Veth, wier verrich-

tingen op Sumatra's Oostzijde thans het einde met rassche schreden naderden, maar streken voor goed te verlaten, ieder afzonderlijk

Djambi brachten, dat hun

aan

bezoek

deze

alvorens

beide,

die

maken. Dit hoofdstuk

soonlijk kennis te

behoudens

ontleend, reizigers

de

inlassching

weder aan het Journaal van van Hasselt

is

van

eenige

door

bijzonderheden

boek gesteld over hetgeen door hen verricht werd, terwijl

te

nog een wijze, de

met den chef van het rivier-onderzoek per-

gewenschte gelegenheid schonk,

lang

maar op ongewenschte

eindelijk,

zijne zij

mede-

zich niet

in zijn gezelschap bevonden.

geruimen

Sedert

naar

tijd

hadden we vernomen, dat op het pad van Bingin Telok

aan de Kloempang-rivier,

Djambi,

van de Lemoeroes,

een linkerzijtak

die

even boven Bingin in de Rawas valt, een nederzetting van Koeboe's moest liggen, uitgestrekter

veel

Nadat

wij

brengen.

hoofdplaats,

die

welke wij in het laatst van April aan de Meroeng be-

).

den brief aan de Limoensche hoofden verzonden hadden, besloten

wij, in afwachting te

dan

1

zocht hadden

In

van hun antwoord, ook deze Koeboe's

vergezeld

van

al

de

onzen.

Een van

behoorde aan den Hadji van Lesoeng batoe, die dat ons in

zijne

doesoen

van drie rijksdaalders,

werd afgehaald.

we

lagen

te

hun kamp een bezoek

die

vijfde

reisje

te

van

twee prauwen de

in

vaartuigen,

een overdekt,

zou medemaken en door

De andere prauw, een

hadden wij voor een

van vier en een half uur bracht ons

vaart

in

den morgen van den 22 8ten Juli verlieten we

dien

kleinere, ter prijs

Moeara Roepit en

Mandiangin aan den wal en gingen aan land om

waarde

gehuurd. Een

zes uren in

de

daarna balai

te

overnachten.

Het eenige wat men hier aanplant dan ook zeer schaarsch, even schaarsch

zijn

als

klappers, en andere vruchten zijn er

de inlichtingen die

wat den handel en wandel van deze inlanders is

het

')

onmogelijk een

Blz. 69.

volledigen

uitleg

betreft.

van hen

Van

men

krijgt over alles

de eenvoudigste zaak

te verkrijgen

en in hunne ant-

— woorden

meneer", of

speelt liet „zeker

meneer zegt", een groote

zooals

..juist

van

verhaald

wordt,

Toen

den eenen dag een woord geheel anders vertaalde dan

hij

die

een inlandsch

gen dag had gedaan, en

„Hoe

hij:

onderwijzer

gij

me

er

opmerkzaam

niet

,

het

hij

het den vori-

Wat

nu

is

eigenlijk de beteekenis?"

„Die welke uwe Hoogheid het best

antwoordde de professor.

we den volgenden morgen

een goede nachtrust in de balai vertrokken

met achterlating van Gai, dien

zevenen,

van het dorpshoofd toevertrouwden.

van Hasselt met den Bingin Telok

Hadji

Het

hij

om

verliet,

bij

koorts had, aan de hoede

anderhalf uur later geweest

zal

vaartuig

het

omdat

wij,

zijn

,

toen

naar de doesoen

overland

gaan, de grootste van geheel Rawas, daar den Dipati te halen en

te

om

peper te koopen,

en

zout

rijst,

Maleisch.

in

woord geheel anders vertaald dan nu

op.

„Jang mana soeka padoeka toean besar!"

Na

kreeg

les

daarop geen aanmerking maakte, vroeg

zijn leermeester

het, goeroe! gisteren heb ik dat

is

en toch maakt

bevalt"

rol.

gelegenheden herinnerden we ons hetgeen van een Gouverneur Generaal

zulke

Bij

—

198

vervolgens Veth weder op te zoeken, die met

prauwen aan den mond van de Lemoeroes zou wachten. Dat Bingin Telok lag

de

een uur ver en daar vertelde de Dipati ons dat we wèl in één dag naar de Koeboe-

aan

nederzetting

Kloempang

de

konden

maar

komen,

anders op dan de prauwen naar Bingin te laten Bij het oversteken

van de

komen en daar

deze

streken

boschpad,

het

een

dat,

belangrijk

door

een

artikel

aantal

van uitvoer

kwamen

Noordwaarts op voerde ons

is.

boomstammen even

bruggen vormden. Na een uur kwamen we door een gehucht dat

telde,

en

uren

drie

meer beteekenis

zeer

is

later passeerden wij de talang

dan de

vorige.

We

goed

gastvrouw, wier

gebruiken

laat

schil

verwijderen

dat

de

met een

is

is,

een

zagen

men

die

bij

afmattende

wandeling;

in

verspreid

de

staande

en zich

Een uur nadat we de talang verlaten

want

hutten

dorpen der Ra wassers,

reis,

geenen deele geschikt

in

uit

van een horde boschmenschen zes

is

we van onze

nangka en andere vruchten,

het eten van

in olie gedrenkt lapje.

was echter

en kochten er een

zoo licht aan de vingers krijgt, daarvan gemakkelijk te

hadden, waren we eindelijk aan het doel van onze hier

tijd

soort die hier zelfs hard

het bereiden van spijzen. Tevens leerden

bij

getah,

gomhoudend

,

zoo-

tien huizen

Loeboe Temakam, die van niet

bleven hier eenigen

bamboe-kokers met singka wang-olie

paar

we

merkten we

,

laden, welk produkt

afwaterende beken gesneden, op vele

slecht

plaatsen een moeras geleek, waarin een menigte omgekapte vele

per

niet

zat dus niets

te overnachten.

den ochtend van den 24 sten

rivier, in

eenige Palembangsche vaartuigen op, die hier gambier in

en

overland

want een prauwreis zou meer dan twee dagen duren. Er

prauw,

,

niets

zooals

zagen

er

bleek

men niet

dat

aan het Koeboe-kamp.

om

Wat

ons te verzoenen met de

we aangeland waren

te

midden

gewoonlijk de Koeboe's afschildert.

De

anders uit dan de slechtste verblijven

en ook de bewoners

zei ven

—

wij

zagen er zes

—

— hadden

noch in

niets bijzonders,

kroeskop

deden

neger

wiens

uitzondert,

van Bingin

grondgebied

damar en drakenbloed

ons,

zeide

maar

huisden;

waardoor wij onze

we

dat

wanneer men den enkelen

hem min

ongeveer tachtig

er

waren overal

ze

in

of meer op een

Koeboe's op het

langer te

hier

lust

toeven,

dan noodig was voor het

we keerden dus naar Loeboe Temakam

en

,

een nuttelooze wandeling bespaarden.

koeli's

In de hoop

water de Rawas eerder zouden bereiken dan langs het pad dat

te

om

de rimboe bezig

te zoeken.

Wij gevoelden weinig

dat

uiterlijk,

lippen en gelaatsvorrn

maken van een paar aanteekeningen terug,

noch in

taal,

dikke

Men

gelijken.

—

199

we

hier-

heen gevolgd waren, huurden we twee prauwtjes, die echter geen genoegzame ruimte

om

welke

reden

Bingin

Telok

alles

aanboden,

voor allen

hen opdroegen

te

dag stroomop

dezen

varen,

te

koeli's

den landweg

lieten

gaan en

pakken en met onze vaartuigen nog

te

mogelijk

tot

Alei.

Wij

ons voeren de

voor

af door een troesan of kanaal naar de Ridan, en volgden de eindelooze

Kloempang

kronkelingen van

waar het

dit riviertje tot

naam van Lemoeroes

volgens onder den

was vervelend, eentonig en voor veel

zoo

we de in

wel

moeilijk;

zich

met de ïingkip vereenigt, om

der Rawas-rivier toe te stroomen. is

De

ver-

vaart

de diepte overal zeer voldoende,

zelfs

vaartuigen, en ook de breedte van zeven tot tien meters levert

grootere

geen bezwaar, maar er

is

nagenoeg geen stroom en de

rivier is

op vele plaatsen met

omgevallen boomstammen opgevuld, waartegen kleinere hoornen en takken een lastig op

ruimen dam hebben gevormd. Het water was gelukkig laag en daardoor konden

te

we, plat in de prauw liggende, onder vele der boomstammen doorglijden. De oevers

onbewoond

ten eenenmale

zijn

dan begeeft wilde

troep

een

zich

,

en we troffen

zelfs

geen enkele ladang aan

boewaja (krokodil) bijna onhoorbaar

te

dooden tak neer

weder op een 't

en

gebladerte

overigens

is

om

die

het

slijk,

over

't

stil

een

ons

schiet in het

hindernis

waaruit

tal

aanstonds

van meertjes

pijlsnel

om

zich daarna

Hier en daar spelen troepen grijze apen

te zetten.

de

bontgekleurde ijsvogel voorbij

—

maar

woud. Als we aan den oever de prauw moeten verlaten, heen

te zijn

te

dragen, dan zakken we tot aan de knieën in stinkende gassen

walgelijk

waren we aan de Lemoeroes en een

nu en

zwijnen, door onze nadering verschrikt, den modderigen oever. Eenige

neushoorn vogels en kleine ooievaars vliegen in groote kringen rond,

in

;

water of verlaat een

eerst

om

zes

opstijgen.

Tegen één uur

uren bereikten we de Rawas, na door

gevaren, verbonden door breede kanalen, wier oevers

een bosch van pandanen dragen. Daartusschen huizen, behalve talrijke koloniën van kera's,

kop.

ook vele siengkoeps,

Hun

groote

holklinkend geroep, dat

zij

zwartgrijze apen

met langen

staart en dikken

met korte tusschenpoozen doen hooren, heeft

hun den klanknabootsenden naam siengkoep bezorgd. Tegen het vallen dan troffen wij

van den

avond

naderden we de bewoonde streken

een prauwtje aan, waarin een

man

of een

;

nu en

vrouw gezeten was

die

—

we

bezig hield, en toen

niet hengelen

zich

zagen wij meerdere afdauimingen in de

Rawas de

in

die

resultaten

beste

—

200

de Loeboe Tiang Djong voorbij waren,

mengambat

voor het

rivier

de vischwijze

!),

Omtrent het ontstaan van den naam der

geeft.

dat

even vermelde loeboe luidt de overlevering,

in

den

toen hier

tijd

alles

nog

door de zee werd bespoeld, er een Chineesch vaartuig, een jonk, was gezonken, en

nog tegenwoordig, beweerden de masten

kan men

visschers,

bij

helder water de toppen der

zien.

door

Waarschijnlijk

krampen en

mond den marsch

kwam

ondersteund

den

langs

kwamen we dan ook

inademen

langdurig

het

en

gekregen,

diarrhee

miasmen,

zes

uren

Rawas-oever

rechter

Mandiangin

naar

ik tegen acht uren aan een ladang-hut.

vriendelijken

van het

zin,

medelijdende

gezin, uit een oude grootmoeder, een

den

klapperdop

een

warme

geleid

en

door

niijn

getuigde van

bewoners.

Het

kinderen bestaande,

De huisvrouw maakte voor

spoedig

mij

en deze verkwikte mij zoodanig, dat ik nog

gereed,

thee

viel,

eenvoudige

man en vrouw met twee

beginnen.

avondmaaltijd

der

hart

denzelfden avond verder kon gaan en, door den ladang-bewoner fakkel

aanvingen,

Vriendelijk scheen het

de ontvangst die mij, afgematten reiziger, in de woning ten deel

zou juist

hevige

ik

door de reten van deur en luik naar buiten in den donkeren nacht, en

damarlicht

den

had

van den Lemoeroes-

voor voetje vooruit. Door Veth en den Hadji

voetje

slechts

der

we om

toen

reismakkers

ondersteund,

met een brandende

eindelijk

Mandiangin

te

aankwam. Eerst

laat

ik

den

in

veldbed voor mij

nacht verschenen de

worden opgeslagen.

den volgenden morgen

in

Na

verre

zoo

koeli's

met de prauwen, en kon het

het gebruik van eenige medicijnen, was

hersteld,

dat

per prauw

ik

voortzetten naar Moeara Roepit, waarheen Veth te voet op

weg

leende den anderen dag zijn oude merrie nog eens, en zoo

kwamen

Juli te Soeroelangoen terug,

na een onaangename

de

reis

kon

De Pangéran

wij

den 27 st en

weinig anders dan eenige

voorwerpen voor onze verzameling had

photographische cliché's en eenige

goede

reis die

ging.

opgeleverd.

Zooals 's

anderen

wij

de

in

maar

ik achtte

deelte

eind

van het

teleurstellend

landen

vorige

antwoord door te

uit

beproefd

om

de

hoofdstuk

Limoen.

dringen

nijn plicht, de Espeditie niet zijn

van Midden-Sumatra

de

)

het

middel zou

Ik besloot voor

het

onafhankelijke

zijde

laatste

aan

daags het

te

Etlin. Atlas PI.

hebben,

kwam deze

was nu voor goed verkeken; ontbinden, dan nadat ook het

kennis van het nog niet onderzochte ge-

te vermeerderen.

dus mijn trouwen reismakker achter

verzending

gezien

De kans om van

te laten,

die

op zich

nam om

der goederen en den verkoop van het een en ander wat over-

CXXVII

fig. 1

en

2.

— of het transport niet

tollig

waard was,

te

uren van Soeroelangoen

zeven

,

iedere doesoen

bij

ik

om

stroozak diende als

aan Djemain een plekje

kon koken. Dag en nacht doorvarende en

genoeg over

waar

te laten,

hij

van pagaaiers verwis-

morgen om halfnegen den mond van de Rawas.

Nachts was er veel regen gevallen, waardoor de

men

Een

vergezeld.

in de boot juist ruimte

bleef er

er een vouwstoel in te plaatsen, en

selende, bereikte ik den volgenden

Voor ƒ15 kocht

den 2 den Augustus des morgens

ik

door Djemain

en wanneer die was opgerold,

bed,

's

zullen zorg dragen.

prauw kadjangan en daarmede vertrok

een

om

—

201

nogal vertraagd werd, omdat

reis

scherp moet uitzien, ten einde te voorkomen dat het vaartuig op een der vele

boomstammen

loopt, die in de rivier zijn vastgeraakt.

gekomen, vorderden we beter, zoodat

kwam, waar

's

nachts

Op om

den morgen afwachtte. Ik bleef dien dag

ik

met hem de

Stort doorbrengen, en bezocht

van tembesoe- en ijzerhout 18.5 meter

ieder

ik

den gastvrijen controleur

bij

fraaie balai dier hoofdplaats, die geheel

gebouwd. Merkwaardig

is

0.44

lang,

den breeden Moesi-stroom twaalf uren voor Sekajoe

hoog en 0.10 dik

zijn

er twee vloerbalken, die

en die ongeveer een waarde

zijn

hebben van ƒ130 per stuk.

om

Des avonds

tien uren zette ik mijn reis onder zeer ongunstige omstandig-

heden voort. Niet alleen den ganschen dag, maar ook den volgenden nacht plaste de regen neder en dwongen ons de hevige rukwinden telkens en telkens weer

den oever te vluchten en daar een schuilplaats takken.

Den 6 den Augustus tegen den middag voeren

binnen,

waar

mijn broeder met

ik

om

naar

zoeken onder de overhangende

te

wij de hoofdplaats

zijn gezin aantrof,

Palembang

van Celebes, waar

die

hij

was geweest, naar Sumatra was verplaatst. Het was een heerlijke ver-

controleur

rassing, nadat wij elkander in vele jaren niet gezien hadden.

Nog

denzelfden dag maakte ik mijne opwachting

bij

den Resident, die geheel

instemde met mijne plannen en mij mededeelde, dat er den 10 den gelegenheid zou zijn

om

per stoomer

waarin

brief,

goeds

Sunda naar Djambi

deed

te

gaan.

Van

Cornelissen ontving ik een

mij uitvoerig verslag deed van het voorgevallene op de Tembesi,

voorgaande hoofdstuk

het

dat in

hij

Ik

hopen.

Handelmaatschappij,

verhaald

en mij

is

voor mijne plannen weinig

vond den heer Byvanck, agent van de

op nieuw bereid

om

mij

in

alles

Factorij der Nederl.

behulpzaam

waar-

te zijn,

door mij de regeling der geldzaken gemakkelijk werd gemaakt en ik zonder bezwaar mij

10 den

den

middags

om

naar Djambi kon inschepen, waar de Sunda twee dagen

één uur,

ten

boord gehaald en de laatste bood mij dadelijk aan wij

later, des

anker kwam. Door Cornelissen en Niesen werd bij

hem

te

komen

ik

van

logeeren, terwijl

den avond doorbrachten in drukke gesprekken over hetgeen ons wedervaren was.

Ons voornemen om tengah bracht I.

te

stoomen

worden, 2.

,

ten

daar ik

reeds

den

volgenden dag

met de barkas naar Doesoen

einde den Sultan te ontmoeten

met koorts

te

bed

lag.

,

kon

niet ten uitvoer ge-

Maar gelukkig duurde

die

26

onge-

— we

zoodat

lang,

niet

steldheid

Sunda, eveneens onder stoom

van den Sultan

residentie

we daar

lieten

te

den volgenden dag, na het vertrek van de

reeds

om,

gingen,

—

vangen,

het anker vallen en zond Niesen een bode

trijpen

tijd

binnengetreden,

maakte onder

voor ons audiëntie te

tafel in

en onmacht;

bleek

hij

zij

Expeditie;

der

daar zelf

als ik

bevelen geven

ons te ont-

door de

de voorgalerij, en nadat

we

Raden Hassan waren

ten volle bewust te zijn van

zich

bewegelijkheid en druk gepraat staken niet

zijn

alles

Over het verzet der Limoeners sprekende zeide „daar in de Oeloe;

om

kleedij,

een droevige figuur; zijn geheele persoonlijkheid wees op

den kalinen ernst van den ons

bij

Niesen, de

den Sultan verslag van het voorgevallene in Limoen. Hij

deed ik

dit verhaal

onbeduidendheid

belang

om

dien Z. H. koos

Ratoe benevens

waren en Pangéran

volkomen gemis aan geestkracht, en

„inijn

heer

buitengewoon bezwaarde. Ons werden plaatsen aange-

rondom een groote

stoelen

gezeten

een oogenblik

weinig af

den

minder aangenaam omdat het zeer warm was en de

étiquette voorgeschreven, ons

wezen op

van

vergezeld

gaan opzoeken. In den voormiddag van den vijftienden

Halftwee was de minder aangename

vragen.

zijn

—

202

kom dan

behalve genegen Pangéran Ratoe. Z.

H.:

„Ja, meneer, zoo zijn ze

drinken ze mijn voetwater, maar

niets." Hij beloofde echter zijn best te zullen

maar,

voegde

hij

doen

om

in het

er bij, „ik heb geen geld, geen soldaten

„en geen macht, en ben alleen Sultan omdat de Resident dat vroeger heeft gewild." Niesen

om

te

bracht

hem nu nog onder

verwachten, dat

einde middelen te beramen

ten

stellen

oog, hoezeer het Gouvernement recht had

het

den Pangéran Ratoe en de Rijksgrooten zou raadplegen,

hij

om

miskend gezag

zijn

in de

binnenlanden

en de schuldigen aan het verzet tegen de Expeditie-leden

te her-

te straffen.

Bij

bewaarde de Pangéran Ratoe een onverschillig stilzwijgen, en zonder eenige

alles illusie

omtrent den uitslag van des Sultans pogingen verlieten wij

Des avonds kregen

een uitnoodiging

wij

om met

Z.

H.

zijn

houten

paleis.

een uurtje door te

brengen in den bloemtuin van eene zijner vrouwen; wel was ook daar het onthaal vriendelijk,

den weg

maar hetgeen

die

de

den

De

ik

stap verder op

leidde.

Den 16 den waren we zocht

met hem bespraken, bracht ons geen

wij

naar ons doel

te

twee uren

te Djauibi terug

en in den namiddag be-

daar het graf van onzen overleden reisgezel en geleidde Niesen mij naar

kampong

Solok,

Hindoe-tijd

bevolking

om

er

eenige

oudheden

te

bezichtigen. Die overblijfselen uit

waren gedurende onze afwezigheid door mevrouw Niesen ontdekt. van

Solok

staat

bekend

als

zeer

afkeerig

van

het

Nederlandsch

gezag en meestal waren het hare bewoners die de moorden bedreven, nu en dan

op soldaten van de bezetting gepleegd een Europeaan

en

betreden,

koelbloedigheid

een oude

en het

;

mag

het dorp werd dan ook zelden of nooit door

wel

als

een voorbeeld van goed vertrouwen

beschouwd worden, dat mevrouw Niesen,

alleen vergezeld

van

Djambisehe koopvrouw, er dorst gaan ronddwalen. Wij werden vergezeld

—

aan wien onze gastheer vooraf van ons bezoek had kennis

door het

dorpshoofd,

gegeven.

De kampong

men aan

andere einde

't

somber

er

ziet

gebouwde woningen,

slecht

effen

men noemt

meters; de

nabij

voorstellen

is

geplaatst

opgeschoten; die ruïnen bestaan uit vier steenen een

in

ze de batoe tjatoer,

De

ongeloofelijke

zwaarte

steenen

der te

werkelijk

zijn

en

daarbij

zijn

hem

door

Rijk ontdekt

bekend was,

vijf

bevinden zich

van dezelfde plaats afkomstig bij

is.

En

dit is niet veel

Rijk van Djambi gedaan

,

De

2 ).

uit

oudheden

bedoelde

hier

Album

te

vinden,

van een soort van

Met de vroeger beschreven oud-

Moeara Djambi gevonden

3 )

,

maken

den Hindoe-tijd

zij

in het

het totaal

Djambische

meer dan ook reeds aan den heer van Ophuyzen

wiens rapporten omtrent reizen

uit

gaan, ten einde deze

te

van een standbeeld en

van wat tot dusver van overblijfselen

uit

zij

maakt het vervoer nagenoeg

photographisch

uitgegeven

ook nog afbeeldingen

door Schouw Santvoort

,

en

ons met den tocht van Veth naar Djambi

dit reisverhaal zal

het

in

pedestal gevoegd,

heden

),

te reproduceeren.

werkzaamheden aldaar bekend maken.

zijne

1

Palembang teruggekeerd, aan Veth zou

met de boot van 10 September naar Djambi

Het vervolg van met

van ongeveer

zijden

de vier steenen

i.

oude kunststukken langs photographischen weg

en

met

vierhoek

d.

en we overlegden dat ik,

onmogelijk,

als

waar, vóór de Expeditie van 1858, de woning van den Pangéran

plaats

Ratoe stond.

geboomte verscholen liggen. Eerst

gekomen, vindt men de steenen oudheden op een open

is

kleur,

grijze

en een smal modderig paadje scheidt de

uit

die in het dichte

plek waar het hooge gras welig

van

—

203

de heer Versteeg

,

in

1861, 1867 en 1869 in het

in zijne voordracht over de

voorgenomen

Expeditie naar Midden-Sumatra, den 4 den December 1875 in eene Vergadering van

het

Aardrijkskundig Genootschap gehouden, het volgende ontleende: „Vier beelden

uit

den

Hindoes

Hindoe-tijd

merkbaar

waarschijnlijk

legende.

Bij

bewijzen

dat

ook

doorgedrongen;

vertegenwoordigers

de

bestaan hebben,

is

zooals

ook

gelegenheid

is

van

l

)

-)

een

huwelijksplechtigheid,

)

Kawi

heeft.

alle

toenmalige

stammende uitdrukking Volgens het tegenwoordig Maleisch

—

Aarde en haar Volken," Jaarg. 1881,

Reisverhaal,

expeditie,

waarbij

een machtig vreemdeling,

in deze, uit vroeger periode

snede gereproduceerd in »le Tour du Monde," 3

verscheen

zijn,

«schaaksteenen" moeten vertalen. 139. Van deze photographiën n°. 135

Photographisch Album

in »de

van een grooter aantal dat vroeger moet

zijn

Lidah genaamd, die de feestvierenden omtrent de oorzaak hunner vreugde-

Het schijnt namelijk dat tjatoer

men

oude tijden de invloed der

af te leiden uit de volgende zich daaraan hechtende

de beteekenis heeft behouden die het in het zou

in

zonder eenige inscriptie, maar zullen

zijn

bewoners tegenwoordig zouden geweest Sipahid

Djambi

te zij

blz.

houtsnede afgebeeld.

zijn

deze

blz.

année (1880),

zijn n°. p.

135 en 136

in hout-

228 en 230; de laatste ook

102.

IV der Berichten omtrent de Sumatraoudheden volgens de teekeningen van den heer Santvoort in

Eerste gedeelte, blz. 244.

88,

20

In

n°.

,

— ondervroeg,

bedrijven

ontstak,

dat

hen

oplegde door

bedragen

vier voet

en toen

—

geen antwoord bekwam, in zoo hevigen toorn

hij

de aanwezigen

al

bij

204

hun een eeuwigdurend zwijgen

en

vervloekte

doen veranderen in steen. De hoogte der beelden

te

Daarna volgde

1 )."

in het stuk

zeer oppervlakkige vermelding van de oudheden van

wonnen

berichten,"

wezigen steenhoop, zooals gedeeld

blijkt uit deze bijzonderheden, dat

reeds

vroeger

bekend

vergetelheid geraakt, dat

ontsnapt.

zijn

Thans

die ons in staat

aan den daar aan-

werd mede-

zij

geweest.

zijn

waren echter

Zij

te

Djambi zoozeer

bezitten wij door teekenstift en photographie de afbeeldingen

te

raadplegen.

Deze heeft

in

het door

stier

Schouw Santvoort

van Siwa, herkend,

standbeeld een Boeddha-beeld, dat echter, zoowel door de staande houding

stand der voeten, in

in

aan de zorgvuldige nasporingen van Schouw Santvoort

rund een voorstelling van Nandi, den

beschreven

mevrouw Niesen ontdekte oud-

de door

hebben gesteld onzen uitstekenden Indoloog, den Hoogleeraar Kern,

hunne beteekenis

over

is

in het eerste gedeelte van dit reisverhaal

zij

*).

Het heden

Moeara Djambi „volgens inge-

door de legende die verbonden

besloten

omtrent

zal

van den heer van Ophuyzen eene

als

3 )

in het

en den

door eenige bijzonderheden in de kleeding, van de gewoonlijk

den Indischen Archipel aangetroffen voorstellingen afwijkt. Het pedestal schijnt

dan het onderstuk van een kolom

niets

pedestal beschouwd worden.

te zijn,

en kan

stellig niet als

Voor de verklaring der overige beelden,

een lingga-

die, in

weerwil

der op olifantssnuiten gelijkende versieringen, aan twee hunner gevonden, niets met

Ganesa-beelden te maken hebben

Daar

is

,

tot dusver

geen

gevonden

sleutel

ik berekende dat het mij op te veel tijdverlies zou te staan

4 ).

komen

,

als ik

op

de volgende boot naar Palembang wilde wachten, vertrok ik den 17 den Augustus van

Djambi,

om

naar de hoofdplaats

te reizen langs denzelfden

weg,

ten besluite van zijn tocht dwars door Sumatra was afgelegd

6

).

die door Santvoort

In de eerste plaats

moest daartoe een wandeling gedaan worden langs het nieuwe tracé naar de Bahar, en daar het laatste gedeelte daarvan nog niet was opgemeten, voor mij te vergezellen,

Bahar astronomisch

om

bij

Den weg naar

')

)

te gelijk dat

te bepalen.

werk

te verrichten

Ook Niesen en de machinist

nam

Cornelissen zich

en het eindpunt aan de Snijdewint gingen mede

de waarnemingen behulpzaam te zijn, terwijl eerstgenoemde voor het dragen

van instrumenten

3

om

en

bagage de noodige kettinggangers beschikbaar had

gesteld.

de Bahar, ongeveer anderhalf jaar geleden opengekapt en sedert niet

Tijdschrift van het Aardrijkskundig Genootschap., D.

Dat staande Boeddha-heelden

in

I.,

blz. 353.

andere landen niet zonder voorbeeld

-')

zijn,

BI. 245.

kan onder

anderen blijken uit eene afbeelding in »the Illustrated London News" van 4 Febr. 1882. 4 De lingga is het symbool der voortbrengende kracht van Siwa; Ganesa, die met ) een olifantskop wordt voorgesteld, 6

)

Reisverhaal, Eerste gedeelte,

is

de Indische God der Wijsheid.

bl.

81—88.

,

—

—

205

onderhouden, veelmin verbeterd, vonden we ook nu nog dat

aan onze

rivierreizigers,

Den

inspanning kostte. tingen

eersten

dag trokken we voorbij een paar Koeboe-nederzet-

vonden wij tegen den avond een pondok, door de kettinggangers van

en

Niesen

vooraf in gereedheid gebracht, en die ons een uitmuntend nachtlogies ople-

Namiddags van den volgenden dag hielden we nog een korte rust op een

verde,

's

talang

van Koeboe's,

waar Niesen,

ongesteld

zich

die

kwam

ging ik verder en

Cornelissen

om

Niesen gehuurd,

Lalang

te

lag, door den

Met

Pangkalan

mandoer van

afscheid van Cornelissen en vertrok in het logge vaar-

van een overvloed van uitgezochte spijzen en dranken, die onze

Djambi mij had medegegeven.

gulle gastvrouw te

een

bij

woning van den djenang der Koeboes aan de

naar de

nam

brengen. Ik

tuig, goed voorzien

Na

mij

gevoelde, achterbleef.

tegen zes uren aan de Bahar

Raden Kikir, waar een prauw-daoeb van een Djambiër

daoeb

een waar rimboe-pad,

als

minder aan dergelijke niarschen gewoon, nogal eenige

—

van acht-en-twintig uren

vaart

—

te verblijven

kwamen we aan

een lange

tijd

om

in

een prauw-

het rakit voor het huis des djenangs; mid-

waren we een paar doesoens voorbijgevaren en hadden we nu en dan een

delerwijl

De djenang was,

handelsprauw gepraaid.

morgen

volgenden

de pasirah en

eer

aan vier hunner onderhoorigen hielpen

had weinig aan

die

bergen beloofde,

't

hulp

helaas! niet tehuis en het duurde tot den

de

lang mij

zoo

werd twee uren

van de Lalang verschenen,

krio

om

als pagaaiers dienst te

prauw ontbrak, en

een

doen

die mij

maar

;

sampan bemachtigde van ruim

eer ik een

ik

of ik al gouden tien

meters lengte en nauwelijks anderhalven meter breedte. Spoedig was daarop een dakje

van nipah-bladeren gemaakt en konden we van wal steken. Zal die

met de sampan? Zoo

reis

watertochtje,

idyllisch

gezelschap

uit

veeleer iets dat een ieder

De

varen te gaan.

„booze zweren",

voortdurend zoodra

lieden

zij

een van de handen

moet afschrikken met een Koeboe-

waren van onder

hun ondragelijk schenen

die

te

jeuken

zien

zijnde,

op de

krokodil

mede moest

rivier;

of een

al

kwam

hij

vlucht

duiven,

om

een bende die

reiziger die,

eenmaal in het te

apen en, tot afwisseling daarvan, een

met haar lans twee over de

ze daarna op den oever

daarvan boven water en sloeg met een

Djemain,

boven bedekt met

ook gaarne anders gewild. Er was weinig

een groote krokodil, bijna even groot

zoodat alles

tot

althans ze krabden zich

nipah ter weerszijden en niets dan nipah, een enkele maal een

Koeboe-vrouw in een sampan, varkens afmaakte,

had

;

hadden, en telkens stoof daarbij een

vrij

wolk van huidschilfers over het vaartuig en over den schuitje

ik ze beschrijven

dan verwachte men geen schildering van een

ja,

met een parang

als

zijner

rivier

zwemmende

te slachten.

Eenmaal

ons vaartuig, vlak in de nabijheid

voorpooten tegen het scheepsboord

schudde en kraakte; allen waren een weinig door schrik bevangen en

onze getrouwe bovenlandsche bediende, werd bleek

wat een Maleier vooral

niet flatteert.

Na

vijftig

als

een doode

—

iets

uren varens, terwijl we geen ander

—

—

206

geluid hadden gehoord dan het geschreeuw van den

koewauw, landden we aan een

ladang van den Dipati van Pangkalan baroe; wij hadden

diens doesoeu moeten

bij

uitkomen, maar waren verdwaald in den doolhof van brakke kreken,

men

—

en dat was

aanmerking neemt dat het vaarwater

waarlijk

geen wonder, wanneer

breed

en de oevers, en evenzoo de ingangen van de verschillende zijtakken, vol-

is

maakt op elkander

Nog

Palembang terug zouden

vermelding

verdient;

die eigenlijk

alleen

geen

moet

ik

tijger bleek

De weg

leverde niets op dat bijzondere

iets

vertellen

van onze ontmoeting met een

Niet ver van Palembang hoorden

te zijn.

uren en dat geluid stemde ons dus niet zeer opgewekt.

drie

drie

koeli's

het was

;

De

's

we

nachts

inlanders die ons

zwaaiden de fakkels wat helderder aan, en

Djemain,

en

ter

zijn.

het gehuil van een tijger op niet meer dan vijftig passen afstand

vergezelden,

vrij

gelijken.

wandeling van een uur of veertien lag er voor ons aleer we

een

hoofdplaats

tijger,

in

gansch niet gerust schreden we verder in den donkeren nacht, toen we plotseling op ...

stuitten

niet

Maleiers

troep

een

.

komst we dus

,

die

geen

van onze fakkels bemerkte, het geluid van een

licht

droegen en wier aan-

licht bij zich

hadden opgemerkt. Een hunner had, toen

in de verte het

hij

tijger zoo bedriegelijk

nage-

bootst, dat zelfs onze metgezellen er door bedrogen waren.

Te Palembang aangekomen, vond daar

ontmoeten.

te

Terwijl

met den Sultan, vernam de

hier

geschikte

plaats

ik

den

mij

ik

ik dat mijn reisgenoot te

om hem

zei ven

laten

te

hoop van Veth

teleurgesteld in de

Resident verslag

van mijne samenkomst

deed

Lahat ziek

bed

te

lag.

Het

is

wat hem sedert mijn

vehalen,

vertrek van Soeroelangoen wedervaren was.

In

dagen die sedert onzen gedwongen aftocht

de

van van Hasselt verloopen

waren, had ik mij weder

Limoen

uit

ijverig

tot het vertrek

met photographeeren

bezig gehouden. Onder de inlanders wier beeltenis het mij gelukte op mijn glas over te reis

brengen, in

behoorde

ook de Hadji Dipati van Soengei Bauoeng, die ons op onze

Limoen zulk een getrouw en dienstvaardig metgezel geweest was. In de hoop

dat zijn ijver

om

ons nuttig te zijn

hem

die

onzer lezers zal verworven hebben,

die

hem

voorstelt, door zijne

niet slechts

kwam

onze

goede gezindheid maar ook ,

het mij niet ongepast voor de groep

vrouw en kinderen en verdere

opneming onder de platen van

dit

werk

te

bestemmen. De

familie afreis

omgeven, voor

van van Hasselt

naar Palembang en Djambi gaf echter weldra aan mijne werkzaamheden een andere richting.

Ik

zag mij nu belast

met de taak om dat

wij

geen verder nut konden trekken, zoo goed mogelijk

in

te

pakken

om

het met een handelsprauw naar

deel te

onzer goederen waarvan

verkoopen, en het overige

Palembang

te laten brengen.

Te

midden daarvan werd de gelegenheid, mij door de welwillendheid van den aspirantcontroleur

Kamp, waarnemend

controleur

in

Rawas, geboden, om eene door hem

,Wi

— naar

opneming vervaardigde kaart van den weg van Tebing tinggi over

eigen

Moeara

—

207

Bliti

,

Sekajoe en Pangkalan Bali naar Palembang te kopiëeren

en daardoor

,

mijn materiaal voor de samenstelling eener kaart van Midden-Sumatra

te

verrijken,

ik

mede van

met graagte door mij aangegrepen.

Den

waren deze werkzaamheden afgeloopen en kon

S sten Augustus

Het was nu ook mijne taak naar Palembang

Soeroelangoen vertrekken.

waar

om

van Hasselt na

ik

zijn

hem den

daar van

uitslag

om

echter ruim genoeg toe

terugkomst van Djambi weder hoopte aan

pogingen

zijner

vernemen. De

te

tijd

gaan,

te

te treffen,

scheen mij

mij te vergunnen, in plaats van naar de hoofdstad langs

den mij reeds bekenden waterweg terug

te

keeren

den langen

,

omweg

te

nemen

over

Tebing tiuggi en Lahat, die mij met een ander deel der uitgebreide residentie zou bekend maken. Wel zou, gedurende de op de

maar

voeren,

eerste

dagen, mijne route door reeds vroeger,

van Kepajang door Sindang naar Soeroelangoen

reis

was geen bezwaar, daar

dit

nemen en bergschetsen

te

ik

,

door mij bereisde streken

wenschte nog een aantal peilingen

te

vervaardigen, ten einde op mijne kaart ook van het ge-

bergte van Sindang eene juistere voorstelling te kunnen geven, dan op de bestaande

kaarten te vinden was.

Na Roepit

den

dag de Rawas per prauw van Soeroelangoen naar Moeara

eersten

afgezakt,

zijn

te

wandelde

Ambatjang, eene talang

tot

die

nog

ik

wij

12

vroeger,

paal

de

x

langs

)

de

Roepit opwaarts

Roepit afvarende,

niet

bezocht

hadden, maar die ongeveer halverwegen tusschen Batoe Gadjah en Troesan gelegen Hier

is s ).

bracht

den

ik

nacht door,

terwijl

ik

den dag daaraan mijn marsch

over een afstand van ongeveer 17 palen voortzette, eerst langs de Roepit tot Soeka

Radja en vervolgens naar het eenzaam Soengei Doeloe, waar

Nagenoeg

men

afstand

gelijken

de wildernis gelegen passantenhuis aan de

in

het gebied van

had

ik

Rawas met

den derden dag af

van vroeger bekende Terawas de doesoen Selangit door

tocht

deze

een der

binden

4

de

).

rivier

leggen,

Lakitan

is

van den Dipati

om

had

).

over het ons

zij

een weinig bezijden

gelegen, en dus slechts bereikt kan worden

ik de schaarschte niets

om

3

bereiken, dié op onzen vorigen

met den grooten weg

ver-

van levensmiddelen zoo groot, dat

zelfs

vele zijpaden, die hier de meeste dorpen

Te Selangit vond

familie

te

te

streken niet door ons bezocht was, omdat

den grooten weg aan de langs

dat van Sindang verwisselt

zich

mede

te

voeden dan het binnenste

van een pisangstam.

Nog Moeara

ot

grooter

Bliti,

den

was de inspanning zetel

die

de vierde dag van mij vorderde

van den controleur der onder-afdeeling Moesi Oeloe,

om te

mij

doen

') In Palembang rekent men bij zoogenaamde Sumatra-palen van een geographische minuut ruim 1850 meters, en dus ongeveer 350 meters langer dan een Java-paal. -)

Boven

blz. 145.

3

)

Blz. 144.

<)

Blz. 143.

,

— wandelde ik van

Eerst

bereiken.

komende weg, dien

ik

—

2Ö8

Selangit

punt waar de

het

tot

van Pasar Tjoeroep oost-noordoostwaarts naar Moeara naar Tebing tinggi gaat

Soeroeng op

Na

').

te zijn

overgestoken

houden, den weg door Moesi Oeloe, waarvan de grens met Sindang

te

wordt.

Die weg volgt op eenigen afstand den

van de Klingi en bereikt Moeara

rechteroever

die

en vervolgens zuidwaarts

Loeboek Linggau de Klingi

bij

gemelde plaats overschreden

nabij

Bliti

noorden

weg

aan de overzijde in het mij van vroeger bekende Oelak

zonder mij

vervolgde ik,

uit het

dusver gevolgd was, uitkomt op den grooten

tot

naam van

in de Klingi uitstort, zooals ook de

waar

Bliti ter plaatse

zich de Bliti

het dorp aanduidt.

Ik had dien dag niet minder dan zes-en-twintig palen afgelegd, en het genot dat de

weg had

Moeara

gedaan had,

Bliti

was geenszins evenredig aan de zware inspanning.

opgeleverd,

72 Sumatra-palen af

In vier dagen

maar de lange wandeling was

wandelen, zooals ik van Moeara Roepit tot

te

de tropische gewesten geen kleinigheid te achten;

in

is

vend terrein

men

ziet

met

beurtelings

is

zelden, daar

zij

in

Het doorgaans min

oplevert.

alle

meer gol-

van den weg gelegen

zijde

Het eenige

zijn.

zijn

enkele bebouwde velden, waarop zich steeds,

Rawas, een hutje van de

kleinste soort verheft, dat gedurende de be-

werking van de akkers en den oogst den landman

komen

zelden

of

bamboe en struikgewas begroeid, en dorpen

ilalang,

meest allen ter

wat soms de eentonigheid breekt, evenals

omdat de weg

hier dubbel bezwaarlijk geweest,

schaduw mist en zeer weinig afwisseling

voor!

zij

De bergen,

die ik

tot verblijf strekt;

gehoopt had aan

maar hoe

en te schetsen,

te peilen

waren voortdurend in wolken gehuld gebleven. Zoo was mij dan ook het loon ontgaan voor het verduren der brandende zonnehitte,

vergezelden,

tocht

bijhouden

die

Moeara

legenheid

hadden mijn snellen marsch van den laatsten dag

kwamen

en

twee dagen

eens

Bliti

den volgenden

eerst

behoeven

om

met Tebing

om, zonder

noodzakelijk

te

den nog vier

Moeara palen

tijdverlies,

twee dagen

meer wenschelijk geworden

te

werd

ruij

weg

langeren

te

Moeara

te

Moeara

Bliti

bleven,

zouden

indien

')

ik

om Tebing

niet

af

te

tinggi in éénen

leggen

onwelkome ge-

Bliti uit te rusten;

eerste aanval

kunnen

zouden even-

en hoe

van koorts mij aan

Maar nu was het

dag

te bereiken.

Dit

gemakkelijker gemaakt door mijn gastheer, die de goedheid had mij met

rijtuig

zijn

zij

tinggi verbindt. Dit bood mij de niet

was bleek mij weldra, toen een

dit

Bliti aan;

de gastvrije woning van den Controleur Peelen gekluisterd hield.

ook

op den weg

die mij desniettemin

had. Onze koeli's uit de Padangsche Bovenlanden, die mij op dezen

gespaard

niet

in

Blz. 142.

brengen

gelegen

is.

tot

De

Keboer,

dat

dan ook inderdaad geene

het

bezit

op een afstand van twaalf palen van

achttien palen die mij

nu nog

te groote

tot

Tebing tinggi over-

inspanning gevorderd hebben,

was geweest van volkomen gezondheid en krachten; maar

—

209

—

daar ik onderweg op nieuw door koorts werd overvallen, bereikte ik de plaats mijner

bestemming

weg

den in

van jongen oorsprong; want

toom

in

om

zij

die

De

van Kepajang,

beteekenis dezer

ontleent ze aan den militairen post die

de onrustige bevolking van Moesi oeloe en

bouden. Toen in

te

de samenkomst van

bij

met den weg

naar Labat voert.

ricbting,

westelijke

1839 werd gevestigd,

Lawang

in een toestand van doodelijke afmatting.

,

dien ik van Moeara Bliti af bad afgelegd,

is

bier in

zeven uren

te

aan den linkeroever van de Moesi

ligt

bet algemeen

over

plaats

avonds

eerst des

Tebing tinggi

Alam tegen ons gezag eene nieuwe

1851

bet

Ampat Lawang

naar

expeditie

Ampat

van den bekenden Tiang

verzet

noodzakelijk

maakte, werd Tebing tinggi tot basis der operaties gekozen, en daar ook nog jaren later

de

werd

die

muur met muur

waarvan

kazernen,

Een

bestaat.

gevormd.

Men

bijzonders op te

deel

uit

binnenruimte

der

een

er

een

defensief

gecreneleerden

door een tweeden

is

vindt er officierswoningen, een hospitaal,

maga-

van steen en met pannen gedekt, en een garnizoen, dat

alles

compagniën met

destijds uit drie

gevormde enceinte

de onregelmatig

bastions

zes

tot een reduit

zijnen,

iets

meer en meer bevestigd. Op eene hoogte bgt

plaats

kampement,

bovenlanden eene kracbtige bouding noodzakelijk maakte,

der

toestand

merken

is;

staf bestond.

maar

Voor

't

overige geloof ik niet, dat er

bad de plaats ook

al

tal

van merkwaardigheden

opgeleverd, ik zou er niets van gezien hebben, daar ik genoodzaakt was het grootste

van den dag dien ik hier rust hield, onder de zorgvolle verpleging van

gedeelte

den

Officier

van Gezondheid Rutgers van der Loeff, in bed door

te brengen.

Tegen

den avond gevoelde ik mij echter wat beter, zoodat ik gebruik kon maken van de

van den Adsistent-resident

vriendelijke uitnoodiging

aan te zitten, en wij aan

om met hem

den heer Braun,

,

plannen konden beramen voor de voortzetting mijner

op den volgenden dag.

reis

de

Bij

op

tafel

vermelding van den Adsistent-resident

waaruit

de

Residentie

dat drie

van

aan het

hoofd hebben.

deze

Palembang,

een

De

resident van

Tebing tinggi gezag voert, de

en Lebong,

Ampat Lawang, Sindang en Moesi

zelve

plaats

is

troleur heeft

eerste

de

of

tot

hoofdplaats,

2.

in

toezicht van

en

vijf

het

gebied

waarover de Adsistent-

onder-afdeelingen oeloe, in

waarvan geheel

:

wij alleen

niet

Ra was, Redjang

welke laatste de hoofd-

Ampat Lawang,

op onze reizen bezocht

den Adsistent-resident ieder door een Con-

tweede klasse bestuurd, en in de onder-afdeeling Moesi oeloe

Controleur

zooals hierboven I.

uitgestrekt

gelegen. Deze vijf afdeelingen,

worden onder het

hebben,

het

bestaat,

omvatten ieder weder eenige onder-

drie eerstgenoemde

en zoo

met Talang Padang

zes afdeelingen

de overige een Controleur eerste klasse

afdeelingen;

tot

van eene der

is

met uitzondering der hoofdstad,

Adsistent-resident,

behooren

het misschien niet overbodig

is

merken, dat Tebing tinggi ook de hoofdplaats

te

zijn

zetel

niet

ter

hoofdplaats

zelve,

maar

te

Moeara

werd opgemerkt. 27

Bliti,

—

—

210

Daar het belang der spoedige voortzetting mijner

reis

geen langer oponthoud

had de Adsistent- resident de goedheid mij den volgenden dag, den 16 den

toeliet,

Augustus, met

zijn rijtuig te

Sauoeng Naga, omstreeks 8 palen

laten brengen tot

van Tebing tinggi op den weg naar Lahat gelegen, en mij

om

staan

vandaar den weg tot Boenga mas

te vervolgen.

rijpaard af te

zijn

Sauoeng Naga behoort

reeds niet meer tot de afdeeling Tebing tinggi. Ongeveer op de helft

men

derwaarts overschrijdt

mas de hoofdplaats

is,

van den weg

de grens van de onder-afdeeling Kikim, waarvan Boenga

en die met de onder-afdeelingen Lematang oeloe, Lematang

en Pasoemah-landen ressorteert onder den Adsistent-resident van Lahat. Boenga

ilir

mas

aan de Kikim, welke

ligt

en

vereenigt,

zich

rivier

Tebing tinggi met de Moesi

beneden

van Sauoeng Naga nog ongeveer het dubbel verwijderd van den

is

afstand die laatstgenoemde plaats van Tebing tinggi scheidt.

had

Ik

er

op gezet

alles

om Boenga mas nog

dien avond te bereiken en den

geheelen tocht tot Lahat in twee dagen te volbrengen, maar zag mij opnieuw bitter

Te paard gezeten had

teleurgesteld.

toen

ik

de helft van den

ongeveer

weg

afgelegd,

weder door een hevige koorts overvallen werd, die mij dwong zoo spoedig

ik

mogelijk af te stijgen, zoodat ik bigde moest zijn dat weldra de pasanggrahan van

Tandjoeng Auer mij geen

al te slecht

Den volgenden morgen Boenga mas, vanwaar

mg om

de

onderkomen bood.

reis vroegtijdig

aanvaardende bereikte ik

ik volgens afspraak het rijpaard terugzond.

Maar

te

10 uren

hier wachtte

een nieuwe teleurstelling; want de Controleur, op wiens hulp ik gerekend had

een goed transportmiddel naar Lahat te vinden, was ongelukkigerwijze afwezig.

Ik moest dus, zeer mijns ondanks, tot eene nieuwe voetreis besluiten, en daar Lahat

nog 14 palen van Boenga mas verwijderd

is,

was

melde plaats niet langer dan volstrekt noodig was

van

het gedeelte

ook eenige

gewijd

is,

die

Boenga mas

te

noch

zijn

had

lust

van den heer hierboven te

J

)

werk dat aan de Natuurlijke

dit

om C.

J.

zijn

reptiliën,

verzameld.

zal

mij

oponthoud op laatstge-

wat

dieren

van Hasselt, broeder van mijn reisgenoot, denzelfden van wien

zijn

der Expeditie

,

en die kort na de ontmoeting met

Het

trof

')

zij

Blz. '201.

al

zeer

bleek

belast

zijn

broeder

werd. Daar die

op eene plaats die met recht kan gerekend worden tot het te

behooren,

hebben

toegift bij onze zoölogische verzameling te

getroosten;

tijd

mij aan die taak te wijden. Gemelde voorwerpen zijn afkomstig

werd melding gemaakt

gevangen

In

Midden-Sumatra

wel willen gelooven dat ik daar

Palembang met het bestuur der onder-afdeeling Kikim

terrein

te ververschen.

Historie van

en insecten vermeld of beschreven,

visschen

Men

ruijn

om

ongelukkig, mij

dan ook

wij

geen bezwaar gemaakt ze

als

eene

doen opnemen.

dat ik mij op nieuw zooveel vermoeienis moest

spoedig

te sterk te zijn.

Nauwelijks een derde

— van den weg had

dat

ik afgelegd

voort kon en op den

verder

majoor Lubeck,

de

,

—

211

toen de koorts mij zoo hevig aangreep

weg moest

met wien

ik op de reis

van Batavia naar Palembang had

kennis gemaakt, het bevel over het garnizoen te Lahat voerde.

zond ik hem een

briefje

waarin ik

,

van den transportaannemer

hem

gemoet

te

te

dat ik niet

,

Gelukkig herinnerde ik mij

blijven liggen.

verzocht mij

,

Met een der

zoo mogelijk

koeli's

een karretje

,

zenden, en toen ik, nadat de heftigheid

van den aanval voorbij was, den wandelstaf weder had opgenomen, en omstreeks drie palen

was voortgegaan, zag

avonds

zeven uren

te

ik

met vreugde het

Lahat bracht. Zoo had

te

karretje opdagen, dat mij des

ik

dan, in weerwil van

den

al

ondervonden tegenspoed, Lahat toch op den vooraf bepaalden dag bereikt, maar

werd mij met nadruk het „nee plus ultra" toegeroepen. Op ongeveer dertig

hier

palen

van Lahat

afstand

ligt,

bij

de plaats der vereeniging van de rivier de Inim

met de Lematang, de doesoen Moeara Inim, die plaats

ilir;

eenigen

tijd

de hoofdstad

beschouwde

een

ik als

geregelde,

zetel

van den Controleur van Lematang

den eindpaal van mijnen wandeltocht, dewijl sedert

ofschoon niet frequente gemeenschap tusschen haar en

door middel van een stoombootje onderhouden

Het

werd.

eerstvol-

gende vertrek van dat bootje zou den 20 ston plaats hebben, en ik wenschte daarom mijne reis reeds den dag na mijne komst te Lahat voort te zetten, gelegenheid

niet

Dat plan

doen.

missen,

te

die

zich

eerst

twaalf dagen

werd mij echter door den

later

om

van Gezondheid

Officier

de gunstige

opnieuw zou voorte

Lahat ten

ontraden, en zelf gevoelde ik mij zoo afgemat en krachteloos, dat ik, hoe

sterkste

ongaarne ook,

aan

zijn

raad

gehoor gaf. Vier dagen nadat ik mij onder genees-

kundige behandeling had gesteld, was de koorts door het gebruik van groote giften kinine

bedwongen, en ook de maag-katarh,

grootendeels heid

zou

geweken. Maar daar

vinden

om

den

tegelijkertijd geteisterd

l 8tei1

van Moeara Inim naar Palembang

Lahat nog eenige rustige dagen wijden. Dit oponthoud

mij

die

ik toch vóór

,

reeds

te

stoomen

,

besloot ik te

aan het volkomen herstel mijner gezondheid

onaangenaam op

zichzelf,

werd mij

te

niet verzoet door de

berichten die ik van van Hasselt ontving. Reeds te Tebing tinggi had ik van

een

had,

September geene gelegen-

hem

ontvangen die mij meldde dat er op de Tembesi op de barkas geschoten

brief

was, Cornelissen zich genoodzaakt had gezien den steven te wenden, en de Resident verdere tochten op de boven-rivieren verboden had. Te Lahat ontving ik de tijding,

dat

mijn

reisgenoot,

na een zeer bezwaarlijke

reis,

van Djambi te Palembang was

teruggekeerd zonder eenig resultaat verkregen te hebben, zoodat eene spoedige ont-

binding te

wachten stond van dat gedeelte der Expeditie waarbij

werkzaam geweest. Als geheel afgedaan kon

ik echter

want van Hasselt meldde mij ook, dat zoowel dat

ik

digen,

hij

ik steeds

als

de heer Cornelissen wenschte

nog naar Djambi zou gaan, om ook daar eenige photographiën ten

einde

eene

zooveel

doenlijk

volledige

was

mijne taak nog niet beschouwen;

verzameling

van

te vervaar-

alle

door

de

— streken

Expeditie bereisde

bij

elkander te

welkom, vooral ook omdat, na de van de Batang Hari, ik

baarheid

en

moeilijkheden

de

die

zich

—

212

krijgen.

laatste

er prijs

op stelde den toestand harer mondingen

de vaart

in

Dit voorstel was mij niet on-

gunstige berichten omtrent de bevaar-

Djambi en Doesoen tengah

tusschen

voordoen, door eigen aanschouwing te leeren kennen.

om Lahat

Ik had nu natuurlijk overvloedige gelegenheid

maar

bijzonders

veel

er

van

niet

te vermelden.

De

de zee, en terwijl tusschen

sawahs bedekt.

is

te leeren

kennen,

gebouwd op eene

zich eenige meters

zij

boven den rivieroever verheft,

is

het lagere

haar en het hier nog weinig beteekenende stroompje geheel met Zij

huisvest, deels in eene vierkante aarden redoute

met twee bas-

en een gracht, en deels in een klein daarbuiten gebouwd kampement, een

tions

garnizoen van

een paar compagniën infanterie.

Zij

den telegraphischen dienst op Sumatra; want hier Teloek Betoeng,

en Padang

is

is

een gewichtige plaats voor

het knooppunt van de

uitstrekt. Eindelijk

is

zij

lijn

die zich over

Tebing tinggi naar Benkoelen

eene afdeelings-hoofdplaats en heeft

eene woning en kantoor van den Adsistent-resident.

doesoens wordt aangetroffen, te

herinneren

mijn gedwongen

zoodanig

in

zij

Palembangsche

en ik kan daarvan niet gewagen zonder mij tevens

aan de hulpvaardigheid en gastvrijheid

verblijf te dezer plaatse,

Sandman, Inspecteur van den

dant,

als

Aan een en ander dankt

wat grooter aantal Europeesche ingezetenen dan gewoonlijk

dankbaar

lijn die

vanwaar de onderzeesche kabel naar Java gaat, met de hoofd-

Palembang verbindt, en de

stad

een

plaats

den linkeroever der Lematang, op eene hoogte van 114 meters boven

vlakte aan

terrein

is

van de heeren Lubeck,

post-

die ik,

gedurende

Militair

Komman-

en telegraafdienst, en Cremer, Officier

van Gezondheid, heb mogen ondervinden.

De omstreken van Lahat goede hoedanigheid schillende

plaatsen

onderzocht

zijn,

die

langs

zijn

merkwaardig, deels door de bruinkolen van

de oevers

zijn

aan

de omstandigheden

Lematang en Inim op

vrij

ver-

door vele overblijfselen van steenen beelden uit den Hindoe-

die door de zorgvuldige nasporingen licht

rivieren

worden aangetroffen, en nauwkeurig door den heer Everwijn

deels

tijd,

het

der

gebracht.

Men

van den

zal het mij

Officier

van Gezondheid Tombrink

zeker niet euvel duiden, dat ik, in

waarin ik verkeerde, gaarne in de door die heeren verkregen

om

resultaten berustte, en geen neiging gevoelde

kingen ook door nieuwe zou kunnen verrijken

te

beproeven of ik hunne ontdek-

1 ).

Eindelijk was de dag daar waarop ik Lahat verlaten moest, indien ik de gele-

genheid

om

per

stoomboot naar Palembang

te

gaan

,

niet

andermaal wilde verzui-

Het rapport van den heer Everwijn over de bruinkolen komt voor in Deel XXI van met 30 platen versierde Verhandeling van den heer Tombrink over de Hindoe-oudheden in Deel XIX van het Tijdschrift voor Ind. Taal-, Land- en Volkenkunde, uitgegeven door het Batav. Genootschap. ')

het Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch Indië: de

— Den 31 sten Augustus

men.

doesoen

Merapi,

gende.

was

met

Ofschoon

ik toch

Den

de

vertrok

het

van den weg,

gedeelte

eerste

reeds sedert acht dagen geheel

toen

nog zoo zwak, dat

lsten

ik,

—

en de nog overschietende twaalf palen

rijtuig,

koorts

213

uren

ik eerst te vier

Moeara

te

tot

de

te voet afleg-

was weggebleven, Iniin

aankwam.

September scheepte ik mij in op het stoombootje naar Palembang,

welke plaats ik, eerst de Lematang tot aan hare vereeniging met de Moesi, en vervolgens

deze

de nadere heer

afvarende,

laatste

den namiddag van

in

den

3 den bereikte.

Ik

van Hasselt weder aan, maar hoe verblijdend dat wederzien ook was,

trof hier

bijzonderheden

Cornelissen

verlevendigen,

die

ik

van hem vernam over

zijne

ontmoeting met den

om

en den Sultan van Djambi waren niet geschikt

dat

wij

nog

iets

de hoop te

zouden kunnen doen waardoor de Expeditie haar

hoofddoel volkomener zou bereiken.

Hier eindigt het verhaal van den heer Veth. Thans moeten nog eenige regelen

worden aan hetgeen Cornelissen wedervoer, sedert

gewijd

Raden Kikir had achtergelaten. „Ik overnachtte", zoo trent,

„in

een

hoogst

primitief

pondokje,

dat

ik

ik

hem

Pangkalan

te

luidt zijn verslag

daarom-

aan den oever op een grasveld

had doen opslaan. Den volgenden morgen werden hier de noodige waarnemingen verricht

en

namen

wij de terugreis aan, waarbij

nu de

laatste helft

van den weg

met kompas en horloge werd opgenomen. Zwaar vermoeid, doch zonder noemenswaardige ontmoetingen

te

hebben ondervonden, keerden wij in den namiddag van

20 Augustus op ons hoofdstation Djambi terug. „Inmiddels was met de mailboot van den 12 deu

van den Resident ontvangen op de aan zetting der Expeditie.

De

ZHEG.

Djambi ook het antwoord

te

gerichte vraag betreffende de voort-

Resident was van meening, dat voorloopig van

alle toch-

ten op de boven-rivier moest worden afgezien, en dat de pogingen van den Sultan

om paar

zijn

gezag te herstellen, moesten worden afgewacht, waarna wellicht over een

maanden het onderzoek zou kunnen worden

hervat. Mislukten echter des Sul-

tans pogingen, dan moest het verder voortzetten van de onderzoekingen in de bin-

nenlanden afhankelijk worden gemaakt van de inzichten der Regeering.

„Veel bemoedigends voor de toekomst der Expeditie bevatte deze tijding niet, en daar, gelijk boven reeds werd opgemerkt, van die maatregelen van den Sultan ook

door mij

geenerlei

gunstig resultaat werd

verwacht,

verzocht

voor de Expeditie, onder mededeeling van al het voorgevallene, wijze betrekkelijk den verderen loop der zaken te

Inmiddels

had

ik

den

werd

om

aan het Comité zijne ziens-

worden bekend gemaakt."

23 8ten Augustus een telegram van hetzelfde Comité

ontvangen, waarin mij, in antwoord op mijne vraag verleend

ik

om met

naar gelang

van

om

omstandigheden

nadere bevelen, de vrijheid

te

handelen en desnoods de

—

voor het onder mij staande deel

Expeditie

schoot

nadat

mij,

anders

niets

—

214

pogingen

alle

want

over;

om

indien eenige

zelfs

geëindigd te beschouwen. Inderdaad

als

voorstellen

gezag van het Gouvernement in het Djambische den

gelden,

rijk

mislukt waren,

van den Resident

met meer nadruk

om te

het

doen

Hooge Regeering verwerven mochten, was het toch voor

der

bijval

Sumatra den

ons niet doenlijk op

komen

in de binnenlanden te

tijd

af te wachten, waarop die plannen zouden

verwezenlijkt worden.

Met Veth besprak ofschoon

dag

toch

hij

der koeli's

in

—

Rawas

de tweede was in Augustus wegens ziekte ontslagen

om hem

zouden blijven

dienst

om

genoeg

sterk

zich

hij

September met het mailbootje

de

te

verder

doen was,

nog

te

aanvaarden,

verzeilen, en weldra

zoodat

hij

den

10 den

vertoeven.

te

het door mij geleide deel der Expeditie

ontbinding van

tot

naar Djambi

te

reis

—

naar Djambi vertrok, in het vooruitzicht van nog

ongeveer eene maand in die gewesten

Wat

Wij bepaalden dat Djemain en een

voornemen volharden.

zijn

bij

uit

voorloopig voelde

gaan, en

te

was, zooals een nieuwe koortsaanval op den

hersteld

niet

aankomst, die zich ook de eerstvolgende dagen nog herhaalde, bewees,

zijner

bleef

nu nader het voornemen om naar Djambi

ik

nog lang

hij

werd nog vóór het vertrek van Veth

tot stand

gebracht en bestond

hoofdzakelijk in het verleenen van definitief ontslag aan den mandoer en de koeh's, die ons uit de

Padangsche Bovenlanden hierheen vergezeld hadden en nu huiswaarts

Na

zouden terugkeeren.

ruim voldoende

gegeven,

om

werd aan

allen

ieder reisgeld

per stoomboot naar Padang terug te keeren; maar,

eenmaal aan het wandelen gewoon,

maken, en wel over Tebing

met hen

eindafrekening

de

verkozen

zij

den tocht geheel over land

tinggi, Kepajang, Benkoelen en Indrapoera.

geen afscheid van hen nemen, zonder gewag

maken van hunne trouw en

te

te

Wij mogen ge-

hoorzaamheid, van den gewilligen geest die hen steeds bezielde en van de vele en diensten

veelsoortige

mandoer,

die,

die

Vooral mogen wij dat zeggen van den

ons bewezen.

zij

langzamerhand met het doel van onze werkzaamheden vertrouwd ge-

worden, meer praesteerde dan

men van

een Maleier zou verwachten.

Toen Veth naar Djambi vertrokken was, begon ook gereed te maken. Mijn plan was voor eenigen daar

de

maleische

handschriften,

ik

die

er

bij

ik

mij

tot

de

afreize

naar Padang terug te keeren

tijd

om

mijn vertrek in goede handen ter

bewaring had achtergelaten, met behulp van eenige Menangkabo-Maleiers te gaan bestudeeren.

Van

moest ik

afzien,

vorderen,

dan

de

omdat reis

mailboot naar Batavia, October, voering

den te

het

over

waar

dag waarop

geven.

om

mijn aanvankelijk voornemen

ik

bleek zee.

ik

dat dit

Ik

die reis over

zoowel

vertrok

meer

tijd

Benkoelen als

Padang

doen,

dus den 26 s 'en September met de

den 288 ' 611 aankwam en vertoefde

naar

te

meer geld zou

afreisde

om

tot

den Uden

aan gemeld besluit

Daar deze hoofdplaats mij voor mijne studie geen

uit-

zeer gunstige

— gelegenheid

bood,

gastvrijheid

genoot

begaf ik

mij

—

naar Paja Koemboeh,

van den Adsistent-resident H.

met de meeste bereidwilligheid

arbeid

215

waar

ik

geruimen

Visser, die mij tevens

tijd bij

de

mijn

ter zijde stond.

TWAALFDE HOOFDSTUK. LAATSTE ONDERZOEKINGEN IN HET BENEDEN-RIVIERGEBIED.

Wij

genaderd

zijn

het

tot

laatste

waarom

gewijd was,

rivier-onderzoek

bedrijf

Expeditie, dat geheel aan het

der

in het overige

van het Reisverhaal alleen de

chef van het rivier-onderzoek het woord heeft.

De gereede

staking van

riviergebied

onderzoek in de Djambische binnenlanden gaf natuurlijk

het

om na

aanleiding

gaan,

te

welke werkzaamheden alsnu in het beneden-

nog konden verricht worden, en daarbij

viel

in

de eerste plaats de

aandacht op een onderzoek van den Berba-mond en het eiland Berhala, in verband

met een mogelijken afvoer van de Ombilin-kolen langs de Batang Hari.

De Berba-mond

toch

is

de breedste en kortste van de beide takken

deze rivier zich in de Riou w-zee ontlast, en

eenige eilanden beschut

Batavia

is

gelegen.

is

gelegen

tot

en zeer nabij den grooten vaartrek tusschen Singapore en

,

de

tot

eiland

kust

in

schepen

rivier voor groote

Berhala of Varella.

genaderd worden, en zou dus

(die zich hier langs

op ruim een geographische mijl van de kust uitstrekt)

van het circa vier geogr.

wezigheid

waarmede

aldaar uit op een punt dat door

Het bezwaar dat de daarvoor liggende bank

den geheelen Sumatra-wal

den toegang

komt

mijlen

Dit

afsluit,

zou vervallen door de aan-

ten noordoosten van den Berba-mond

kan door diepgaande schepen

als eindstation

zeer dicht

voor een kolentransport naar de Oost-

aanmerking kunnen komen, indien er eene beschutte ankerplaats en een

geschikt strand gevonden werden. Veiligheidshalve

de

te

kwam

ik

met Niesen overeen om den tocht

Moeara Kompeh gestationneerde kruisboot

mens was thans de Berba- en Sadoe-mondingen lijken

smokkelhandel aan die zijtakken

tocht

naar

Berhala

te

,

en die

te

te bezoeken, hij

in gezelschap

maken, waarmede

hij

van

voorne-

met het oog op moge-

vervolgens gaarne op den over-

mijner beschikking wilde stellen. Ingeval van averij aan de

—

216

—

machine zou dan de kruisboot de barkas kunnen helpen, het zeilvaartuig op sleeptouw

Alvorens echter deze

reis te

aanvaarden, bracht ik den 25 9ten Augustus, ver-

door Makkiuk en Snijdewint, nogmaals een bezoek aan de Hindoe-oudheden

gezeld

Solok, en maakten wij

kampong

de

in

bij

die gelegenheid eenige schetsen

minst beschadigde dezer steenen. Daar de heer Veth dingen

van

vinden

zijn

oudheden genomen

deze ),

met

heeft,

die

in

later

Album

het

van de

photographische afbeelder Expeditie

te

en deze beter dan eene dorre beschrijving verduidelijken, zoo dient

1

er hier alleen

zitten

terwijl deze bij windstilte

nemen kon.

nog van gezegd

die,

te

worden, dat de steenen zeer groote gelijkenis be-

welke aan den voet van den beroemden tempel Boro-Boedoer op

Midden-Java voorkomen.

Den 27 sten Augustus dienzelfden

bereikten

werd

kolenhoofd

kolenprauw 's

vastgenieerd

van

morgens zetten

pang, dicht

bij

vertrokken

wij

met de stoombarkas rivier-afwaarts, en

avond nog Moeara Kompeh, alwaar het vaartuigje aan het ,

terwijl

's

hoeveelheid

anderen daags zoowel de barkas steenkolen

werd.

voorzien

als

de

Den 29 sten

de

noodige

wij

den tocht voort en troffen we, nabij de kleine doesoen Sim-

de splitsing der rivier gelegen, de kruisboot aan, die op sleeptouw

genomen werd en waarmede we nu den Berba-tak verder afstoomden. Omstreeks den middag ankerden

kampong Eoeboer

ongeveer een half uur stoomens die in

den laatsten

kwam ons spoedig om een kijkje op

we

hier bij de aan

Tjina, het sago-plantsoen van Pangéran

tijd

van

de

uitmonding verwijderd

is.

De Pangéran,

meestal daar zijn verblijf hield, bevond zich er ook nu, en

een bezoek aan boord brengen. Wij deelden

hem

Poelau Varella te gaan nemen, en namen

zijn

penghoeloe doesoen mede te geven, die den

zijn

den linkeroever gelegen

Wiro Koesoemo, dat nog

naam

heeft

met

alle

het plan

aanbod

we

zoowel aan

de oost-

als

te

ons

waterwegen in

deze buurt goed bekend te zijn, dankbaar aan. In den namiddag deden

een tochtje naar het eiland Berba, dat we trachtten rond

mede

om

we nu nog

stoomen, doch waarbij

aan de westzijde op de bank stuitten die het geheel

Wel

zou, daar het verval

ruim 2 meters bedraagt, de barkas met het hoogste water

er overheen naar zee

omgeeft,

en waarin geene bepaalde geul

te

vinden

is.

kunnen komen, doch de korte duur van dezen hoogen stand zou alsdan het weder binnenkomen

beletten.

Des avonds door, tuig

nabij de kruisboot teruggekeerd zijnde, brachten

we

hier den nacht

en gingen den anderen morgen weder vroegtijdig onder stoom. Het zeilvaar-

werd ook nu weder op sleeptouw genomen, en na nog een kort eind

rivier-

afwaarts te zijn gegaan, hepen wij den rechterzijarm, Sadoe, in, die de oostelijkste

uitmonding der Djambi-rivier vormt.

')

Zie boven blz. 203.

De

Sadoe, die wij

nu

tevens opnamen,

is

in

— eerste

liet

—

alwaar ook nog eene

gedeelte,

nauw

huisjes aangetroffen wordt, zeer

met nipah begroeid,

kleine

sago-aanplanting met een paar

(15 a 20, soms slechts 12 meters) en geheel

en daar zoover buiten de oevers uitsteekt, dat wij ze

die hier

om

kappen moesten

dikwijls

217

ons een doortocht te banen. Gelukkig

takken zeer buigzaam, anders ware het niet mogelijk zonder te

komen. De diepte van het

riviertje

is

na de vereeniging met het

helft,

laatste

tot een

rawang

25 a 30 meters.

uren lieten wij de kruisboot in de monding der Sadoe

elf

nipah-

groot (6 a 8 meters en meer) en in de

rechterzijtakje Djelita, dat uit de

komt, wordt de breedte gestadigaan grooter,

Te

zijn die

averij er tusschendoor

los

en beproef-

den, daar er intusschen een fiksche bries uit het zuidoosten was doorgekomen,

op zich

ieder is,

door de geul,

zelf

naar buiten

die

komen. Het duurde echter nog

te

om

voldoende gewassen was

om

met een paar stokken eenigszins afgebakend twee uren voordat het water

tot

ons den doortocht te vergunnen, waarna we, de straat

van Berhala dwars overstekende, koers stelden naar het eiland van dien naam.

Nadat

paar klippen,

een

tusschen

wij

waren doorgestoomd, zonder geschikte

ligplaats

zandstrand op, alwaar we, even

De zuidoostenwind,

die

te

op korten afstand van het eiland gelegen, slagen

tusschen

deze

als

de kruisboot, in groote diepte ten anker gingen.

den nacht krachtig doorstond,

in

en de zuidkust eene

merkten wij aan de zuid westzijde een klein plekje

vinden,

te

in

er

veroorzaakte

hier vrij

zware deining, waarvoor we maar ten deele beschut lagen, zoodat beide vaartuigjes geweldig schommelden en er dan ook van slapen weinig inkwam.

Den volgenden morgen hoopten we, langs de kust van ankerplaats

eene betere

dat aan

bleek

en

stond, strand

van

,

was

diepte.

te

noord-

de

alleen

en

oostzijde overal riffen lagen,

vinden

;

de grond was echter ook hier steenachtig en zeer ongelijk te

bestaan

klippige eilandjes, door vele steenen

men kan

waarop zware branding

aan de westzijde eene geheel open ligplaats, niet te ver van het

Berhala bleek

nu en dan door

het eiland stoomende,

vinden, doch werden hierin teleurgesteld, daar het ons

te

visschers

bezocht.

uit

een paar grootere en een aantal kleine

omgeven; het

De grootere

is

niet

bewoond en wordt

eilandjes

met kleine vaartuigen wel doordringen

daartusschen

alleen

hoog en begroeid;

zijn ,

doch vindt in de

doorgangen evenmin goeden ankergrond.

Nadat de barkas nog even op den steenachtigen bodem aan den grond was geraakt,

doch

monding

terug.

gelukkig

De

spoedig

kruisboot

weer losgekomen, keerden

trachtte

denzelfden

den westelijken stroom en de deining verhinderd

weg

om

te

die

wij

naar

de

Sadoe-

nemen, doch werd door

monding

te

bezeilen,

en

moest daarom naar de Nioer afhouden. Binnen de Sadoe, waar we dien nacht bleven liggen,

werd de kolenprauw,

met haar stoomden Bij deze I.

wij

gelegenheid voeren 2.

die

hier

achtergelaten

was, weder opgenomen, en

den volgenden morgen langs dien

we

zijtak terug

naar de Berba.

het takje Djelita zoo hoog mogelijk op; wij bevon28

—

—

218

den dat het zeer diep was, inaar, na zich in tweeën gesplitst te

om

smal werd

met de barkas of

er verder

te

nog

jaren vormde dit stroompje eene schuilplaats voor de toen ook veelvuldig voorkomende zeeroovers.

hebben,

al

spoedig

In vroeger

sloep in door te dringen.

deze streken

in

Thans bestaat daarvoor geen vrees meer, en

ontmoetten we er alleen een prauwtje, met 2 of 3 menschen, die eene lading rotan

hadden gesneden

uit

woud

maagdelijk

het

dat hier overal den

,

alleen langs deze riviertjes en kreken toegankelijk

Aan

Berba gekomen zijnde, stelden we nogmaals een onderzoek

de

het bestaan eener zeewaarts voerende geul eilandjes,

der

doorgestoomd

die

te

kan nergens sprake vindt

wijzen,

naar

met een aantal kleinere het zoogenaamde Poelau Berba vormen,

Wel

aan de binnenzijde eene uitmuntend veilige

is

en ruime ankerplaats in 6 tot 8 meters diepte zee

in

waartoe nu ook tusschen de twee grootste

,

werd, maar waarbij evenmin eenig gunstig resultaat verkregen werd

de oost- en westzijden.

als lan<*s

bodem bedekt en

is.

men

zijn.

hier

te

vinden, doch van een geul naar

Bakens van bamboe,

om

den weg naar buiten aan

dan ook nergens, en alleen

als

water hoog

het

kunnen de vaartuigen over de vlakke bank heenkomen, waarop het

bij

is

lagen stand

slechts eenige decimeters blijft staan.

De

ervarino

schepen

Hari

zal

-

Nioer

de

moeten

die

's

teruo-,

toont dus aan dat voor eenigszins groote

opdeden,

Hoewel ook daar de geul met laag

zijn.

tuigen niet diep genoeg er grooter

hier

wij

ook in de toekomst de afvoerweg der producten van de Batang

is,

behoudt

zij

tij

voor dergelijke vaar-

echter steeds 5 voet water en

is

het verval

dan in de Berba of Sadoe.

Avonds van dezen dag, den alwaar

ik

en met den Penghoeloe afsprak bevaarbare verklaarde

l aten

September, keerden wij

te

Koeboer Tjina

den Pangéran Wiro Koesoemo voor de verleende hulp bedankte,

zijtakken

der

Delta

om hem gelden

daar overal goed bekend

te

op de eerstvolgende zou, zijn

reis, waarbij

wederom aan boord en ons

te

het alle

nemen.

Hij

alle vereischte inlichtingen te

kunnen geven. Des anderen daags stoomden wij de Berba weder op en bereikten des avonds Moeara Kompeh, waar de kruisboot nu ook weldra van Saba kwam opdagen, en tlen September vanwaar we, na de kolenprauw opnieuw volgeladen te hebben, den 4 naar Djanibi terugkeerden.

De mailboot van den 12 den September

verraste

den heer Veth, die van de ongesteldheid welke

hij

Palembangsche bovenlanden had opgedaan, gelukkig hij,

ons hier met de komst van

op

zijne laatste reizen in

in zooverre hersteld

de

was, dat

vóór het aanvaarden van de terugreis naar Nederland, nog eerst herwaarts kon

komen, om

er zijne collectie photographiën

met eenige lichtbeelden

De stoombarkas werd dan ook

aan

te vullen.

en

nadat het werk

ter

hoofdplaats was

uit deze streken

daartoe te zijner beschikking gesteld,

afgeloopen,

en ook van het vaartuigje

— eenige

photographiën

219

-

waren genomen, vertrokken

den

wij

18 den September naar

Doesoen tengah. Hier verklaarde de Sultan op ons verzoek zich dadelijk bereid te poseeren,

werden,

waarop van hem en de personen

ook van de plaats zelve eenige photographische afbeeldingen werden

terwijl

vervaardigd.

om

omgeving portretten gemaakt

uit zijne

H.

Z.

toonde

zich

ingenomen met de zaak en was bijzonder

zeer

nieuwsgierig naar den uitslag.

Den 20 sten

zetten wij de reis rivier-opwaarts voort,

doesoen

Oelak en

krijgen,

die

daartoe zocht

het

doel

om

ons

niet

gaan

te

en wij

;

berustten

met de bevolking gaf hij ons twee

tueele moeielijkheden

Nadat Veth den 21 s*en September zijne

daarin

werkzaamheden had

te

zijner

daar zich

eer ,

te

van

zeer lage waterstand) gemiddeld

doch moesten,

Onder weg werd nu eenigen

afsloten.

twee meters,

dit riviertje

eene breedte van ongeveer twintig

bij

na een 600 meters opgevaren

wegens de zware boonien geheel

vaarwater te doen tot

Wij bevonden er de diepte (het was een

vervolgens met de kleine sloep opgeroeid.

meters,

het

in

uitmonding van het rechter-zijtakje Boelian, en

de

nabij

even-

hadden gebruik

die gelegenheid

aanvulling der kaarten, keerden wij den 22 sten terug. gestopt

bij

penghoeloe doesoen mede.

Oelak en den 22 sten aan den Tembesi-

verricht, en wij

gemaakt om nog eenige loodingen en opmetingen

tijd

te zijn,

den tocht staken,

dwars over het water gevallen waren en den toegang

die

Ongeveer een dag opvarens met een sampan vindt men hier een

huis dat aan Raden Hassan toebehoort, die de Radja van de landstreek Boelian

naam

doesoen van denzelfden

onze

verdere

stuurboordsmachine,

reis

die

is;

wordt daaraan nog een kleine

voorbij die plek heet het riviertje Soengei Peteh, en

Op

te

terrein

meest geschikt voorkwamen. Verder dan het laatstgenoemde punt ver-

hoogerop vooreerst geene merkwaardige terreinen voordoen. Ter adsistentie

mond

nabij de

wegens het eenigszins heuvelachtige en schoon begroeide

ons

Sultan

de

met het

aan den Tembesi-mond nog eenige punten gephotographeerd

aangetroffen.

hadden wij

daardoor

ongeluk een defect

het

tijdelijk

te krijgen

aan de

werking moest gesteld worden.

buiten

Wij konden echter met de andere machine alleen doorstoomen, wat

bij

het stroom-

afwaarts gaan ook weinig bezwaar opleverde.

Den 23 sten

Doesoen tengah teruggekomen

te

voor zijne hulp, en werd de

reis

zijnde,

bedankten wij den Sultan

naar Djambi dadelijk daarop voortgezet. Het water,

dat gedurende de laatste dagen sterk vallende was geweest, stond

meter lager dan tijdens onze reizen het

oversteken

van

de

niet

dat

Juli.

de

nu ongeveer één

Dit had ten gevolge dat,

vroeger

gebezigde

bij

merken, de

door de werking van het zand zoodanig vast-

met de aan boord voorhanden middelen van ankers en touwen

wij haar

vermochten

zij

Juni en volgens

Selat-passage

barkas aan den grond raakte, en zoog,

in

los

te

krijgen.

maakte de zaak natuurlijk

niet

De onbruikbaarheid van de stuurboordsmachine beter,

en

daar

wij

ongeveer in het midden van

— den stroom lagen, die op

—

220

punt eene zeer aanzienlijke breedte heeft, was ook

dit

het afhalen op een aan den wal afgezetten tros ondoenlijk.

onderzoek bleek het ons, dat de geul zich aanmerkelijk verplaatst had en

Bij

dat

passage in

de

thans

we thans op

voldoende diepte (3

maken

volgen, waren

te

het losse, gemakkelijk

zand werden wij nu op de duidelijkste wijze gewaar, daar het vaar-

verplaatsbare

en zich daarachter in weinige minuten een bankje

tuigje dadelijk dwarsstrooms sloeg,

vormde dat bijna 't

eenvoudiger te

veel

gevonden weg

De enorme werking van

droge geraakt.

het

meters)

jare; juist door den vroeger

was dan ten vorigen

watervlak

het

tot

algemeen verklaarbaar, dat

bij

vende boomen die aan den

steeg.

Die

werking maakt het dan ook in

sterken stroom en lage waterstanden, door afdrij-

grond raken of andere beletselen in het vaarwater,

nieuwe ondiepten gevormd worden, waardoor zich de geul op die plaatsen verzet.

Na

dagen vastgezeten

vier

te

hebben, in welke

alle

pogingen

waren en de stroom de barkas, met uitgebrachte ankers en

lukt

een weinig had voortgedreven, gelukte het ons eindelijk

komen, zoodat Terwijl

machine

wij

den 27 sten September

ons

wij

wederom

hier

gerepareerd,

voorloopig

naar de beneden-rivier

vinden

om

met het kaartwerk bezig hielden, werd de den

werd dadelijk gebruik gemaakt

3 den

om

wij

te

October

een

reisje

alwaar de heer Veth nog eenige photographische ik tevens gelegenheid

de barkas op droog te zetten, ten einde de schroeven na te

zien en zoo noodig te verwisselen. Dit geschiedde dan ook, en nadat de

heden den 5 den

te

avonds Djambi bereikten.'

's

van Moeara Kompeh en Saba wilde maken, en

afbeeldingen

hoopte te

doen,

te

gestadigaan

al,

wassend water vlot

bij

en kon de barkas zoodoende

Hiervan

weder in de vaart komen.

tot afhalen mis-

Saba en den 7 deu

den 8 Bten October

Djambi terug, tevens van deze

te

werkzaam-

Moeara Kompeh waren beëindigd, keerden

te

reis

gebruik makende

om

een nieuwen voorraad kolen daarheen op te sleepen.

Met de mailboot van den 14 dei1 October

verliet

de heer Veth ons weder, waarna

ik besloot tot de verdere exploratie der beneden-rivier over te

onderzoek der

Kompeh aan

te

gaan, en deze met het

vangen. Het duurde echter nog tot den 21 sten October

voordat een tocht derwaarts kon worden ondernomen, omdat de machine der stoom-

ook

legenheid

als

machine

bleek te

bij

een

zijn

ijverig streven

proeftocht,

na

met den gunstigsten

afloop

en zich daarmede

is

een zijarm die

bij

deze ge-

uitslag bekroond, daar

der reparatie gehouden, geheel in orde

iets

het

met den nog

beneden Djambi

de doesoen Moeara

haar dus zoowel aan den kant van Djambi gezien

bij

had het hiermede druk

zijn.

De Kompeh-rivier vloeit

machinist Snijdewint, die

smid en bankwerker moest optreden,

maar zag

genoeg, de

De

eene duchtige reparatie vorderde.

barkas

steeds

lagen

als

Kompeh weder

uit de

Batang Hari

vereenigt;

men kan

aan de beneden-zijde ingaan. Aan-

waterstand zeer waarschijnlijk was, dat de

,

— barkas haar niet

genoemde

zijde

kunnen bevaren,

geheel zou

dingen aangetoond

had,

opneming aan

besloot ik de

laatst-

omdat eene voorloopige verkenning van beide mon-

beginnen,

te

—

221

de rivier aldaar breeder en dieper was dan

dat

Djambi-kant, terwijl er tevens nog van het

Wij deden dus den 21 sten

aan den

kon geprofiteerd worden.

getij

weder Moeara Kompeh aan, en stoomden van

eerst

daar, met de kolen prauw op sleep, in den morgen van den 22 9ten October de rivier

Na

op.

een

uur stoomens bereikten wij er de eerste doesoen, Tandjong geheeten,

die vrij groot

is

en

uit

een veertigtal langs den oever

we

huizen bestaat. Verder passeerden

waarna we 80

ding

van

slechts

Metang Raman een

bij

100 meters breed

tot

50 a 40 meters,

is,

zwaar en schoon begroeid

rivier, die

tot 2 meters

maar

zijn,

aan de mon-

spoedig af tot eene gemiddelde breedte

al

algemeen een meter of

afnam. Langs de oevers, die meestal

en daar ook open plekken aanbieden,

hier

zagen wij vele kajoe-aroe en alé-boomen. De boengoer

met schoone paarsche bloemen, op onze seringen gaven nog

De

poosje rust hielden.

neemt

ver uit elkander gebouwde

vrij

den middag nog zeven kleinere doesoens,

terwijl de diepte, die over het

op sommige plaatsen

zes bedroeg,

tot

:

),

een niet zeer hooge

boom

gelijkende, en vele sierlijke rotans

eenige afwisseling aan de anders zoo eentonige boorden van de deze

al

laaglanden doorstroomende wateren. Bij de doesoens, waarvan de algemeene aanblik niet

verschilt

benevens

waren tijd

van die aan de Batang Hari, vindt

anau-

wij voorbijgevaren, die,

toch

kapok-boomen

en pinang-palmen,

maar

blijven.

Raden Anom,

en een mooie bidar die langs den kant vastgemaakt

doesoen gelegen

is,

te

enz.

Tal van ladangs

algemeen laag

dezen

zijn, in

De bevolking toonde

zich overal

is

,

die er een vrij lag.

goed huis heeft,

Vervolgens

kwamen

wij bij

waaraan meer binnenwaarts nog een

voor de stoombarkas. Nadat wij nog een

waren voorbijgevaren, begon de diepte der Kompeh

al

sterk

verminderen, zoodat wij een paar malen vastraakten. Met een weinig inspanning

gelukte het echter nog zienlijke 't

een rechter-zijtakje

ofschoon het te smal

drietal kleinere doesoens

't

weder onder stoom, en kort daarna passeerden wij

wij

de doesoen Betoeng, woonplaats van

Soengei Ajer itam,

,

niet bevreesd of onrustig.

Te halftwee gingen

de

de gewone klapperboomen

pisangs

hoewel de oevers over

met het hoogwater-getij droog

zeer nieuwsgierig,

men

doesoen

steeds

verder te

Bangsa bereikten, waar

komen, zoodat we tegen vele vrij groote

algemeen was er veel handelsbeweging op de

dan ook

veel

meer bewoond

zijn

dan

die

rivier

halfvijf de

aan-

vrachtprauwen lagen. In

waar

te

nemen, wier oevers

van de Batang Hari zelve tusschen Moeara

Kompeh en Djambi. Even boven Bangsa raakten

wij

vooruit oploodende, overal ondiepte.

')

Lagerstroemia Reginae

weder aan den grond, en nu vonden we,

Daar het pas hoog water geweest was, bestond

Rxb. Zie Lijst der houtsoorten,

n°. 38.

— er

thans

vernamen

beneden de doesoen terug, alwaar in 4 meters

tot

Het verval van

de

dat

wij

Ook

slechts een paar decimeters bleef staan.

nu en dan weer wat

hoewel

hoogerop,

rivier

bedroeg hier nog bijna een meter, zoodat

getij

't

Bangsa met laag water

bij

komen, en keerden we dus, na de barkas

verder te

hebben gekregen,

te

geankerd werd. er

om

geen kans

natuurlijk

weer vlot

—

222

dieper, toch

onderscheidene plekken aanbiedt die met laag water kunnen doorwaad worden.

Dien avond namen we sters-meridiaansbreedte en den volgenden morgen

tijd-

meterlengte, waardoor de liggiDg van dit punt nu behoorlijk was bepaald; de stroom

op de

rivier bleek

ons niet zwaar te

Wij waren thans

Kompeh moeten

bij

gelegen

slechts

zijn,

3

y, &

m

A

ijl-

de veertiende doesoen van de acht-en-twintig die aan de

en volgens zeggen van onzen gids, een ouden Dj ambiër,

zijn,

ook wat den afstand betreft,

op de

wel

vrij

De opneming van

helft.

het andere

gedeelte moest natuurlijk tot hooger waterstand uitgesteld worden.

Daar het water achter ons

ondiepten

lagen

moesten

,

werden

(zandbanken

vroegtijdig

waar de

rivier

verder,

's

't

begin nog her-

bij

nabij

's

beteekenen

wij

en

door

Anderen daags gingen

doesoens Poelau tiga en Poelau Sogoh,

de

zijn.

Langs de oevers zagen bengkako's

en

de doesoen Metang Raman.

werd

en

te

stoomden

aangetroffen),

niet

wat

vrij

namiddags wachten

een eilandje vormt, met de jol het binnenvaarwater onderzocht, dat

diep bleek te

vogels

hiertoe

tot

ankerden des avonds weder

vrij

uren

tot drie

waren vastgeraakt, wat in den zachten modderbodem weinig

haaldelijk

wij

nog

wij

de terugtocht kon worden aangenomen. Nadat wij toen in

aleer

had

den morgen van den 23 sten vallende was, en er

in

;

wij,

van

tal

de

evenals

vorige dagen, vele apen, neushoorn-

sprongen

krokodillen

bij

't

naderen van de barkas

te water.

Nog Wij

in

den voormiddag van dezen dag waren wij daar

lieten

de

om

kolenprauw achter,

te

Moeara Kompeh terug.

weer volgeladen

worden voor een

te

we den volgenden morgen

lateren tocht, en stoomden door naar Djambi, alwaar

te

acht uren aankwamen.

Daags daarna ontving de eenige

hoofden van

hoop wellicht nog deze

lieden,

de Tembesi partij

te

Agent het

Politieke te

bericht

kunnen trekken van eene

spoedden ook wij

van den Sultan, dat

Doesoen tengah waren aangekomen, en in de persoonlijke ontmoeting

28 sten October derwaarts,

ons den

's

met

Morgens van

den 29 sten ontving de Sultan ons in tegenwoordigheid van de genoemde hoofden.

Het bleek nu te

echter,

dat

het

resultaat

doen gelden bedroevend was. De hoofden

oproeping

van den Sultan,

Batin berlima van verzet.

de

van die,

Zr.

Hs. pogingen

overgekomen waren, behoorden

beneden-Tembesi

om

zijn

gezag

gehoor gevende aan de algemeene tot

de

zoogenaamde

en hadden geen schuld aan het gepleegde

Invloed in de hooger gelegen streken hadden

zij

niet; daar

woonden, behalve

— de

ook nog wakils

hoofden,

door onzen Sultan aangestelde

waaraan de bevolking

—

223

voorkeur gehoorzaamde.

bij

Uit

niemand op des Sultans bevel opgekomen en men was

l )

van Sultan Taha,

was dan ook

streken

die

er

volstrekt niet gezind

daartoe vooreerst over te gaan.

Ook op

het

waar

vertrek

namen en

weld

verklaarde

nu

niets

dat

ze

weinig gewicht in de

hunne onderdanen

uit te oefenen.

meer aan den toestand

de noodige macht ontbrak

om

zijn

hem

dus

dat

en

verschaffen,

te

hem

dat

,

verder te steunen of invloed in het

schuld droeg van den thans onhoudbaar

de

zelf

kunnen

te

gezag met ge-

handhaven. Hij riep de tusschenkoinst van het Gouvernement in

te

indertijd tot Sultan verheven had, zonder

Rijk

aanzien,

pressie op

persoonlijk

hem aan

het

daar

veranderen,

wel

schenen,

waar het gold eenige

De Sultan

hoek van het

die in een

met den Sultan gezeten waren, eene onderdanige houding aan-

vreesachtig

zeer

legden,

schaal

kon men het dezen hoofden,

uiterlijk

wij

geworden toestand.

Was

een eind aan

althans

afwachtende houding

de

tegenover des

die,

ook onze Expeditie nog steeds had moeten bewaren. Alles hing

pogingen,

Sultans

ons weinig bemoedigend, onverwacht was ze niet,

voor

verklaring

deze

en ze maakte

nu voor ons af van de vraag, of het Gouvernement het noodig zou achten, door Van

maatregelen

krachtige

men hem

zijne

bij

onzentwege

verheffing

tot

den

Sultan

de

plaats

te

verzekeren

gedacht, en ook in de sedert verloopen jaren steeds gemeend had dat

werkelijk

hij

bekleedde, dan of het zou dulden dat de tegenwoordige toestand, waarbij het bische

die

den troon, na de expeditie van 1858, had toe-

Djam-

Rijk door de beide Sultans ieder voor een deel geregeerd werd, zou worden

bestendigd.

Dat twintigtal

die

regeering

bestaan

jaren

geworden, en zoolang

door de

beide Sultans mogelijk was, en feitelijk reeds een

had, was ons in den laatsten

alles

tijd

meer en meer

werd gelaten, konden

in „rustige rust"

zij

duidelijk

dan ook zeer

goed nevens elkander het geringe gezag oefenen, dat aan een Maleischen vorst door de inrichting

bestuurs

des

wordt gegund. De nieuwe Sultan,

genoemd wordt, vergenoegde

zich

met

zeer weinig

al

gelijk hij

nog

macht, en oefende

altijd

die niet

verder uit dan tot aan den Tembesi-mond en een eindweegs op deze rivier. Hij fun-

geerde eigenlijk in

als

afleider voor het

Gouvernement, dat op deze wijze kon berusten

een staat van zaken, die voor den zoogenaamd verdreven Sultan Taha zoo be-

vredigend mogelijk was. Deze toch behield

had,

in

de

veel

nieuwe Sultan en diens vorst

')

het

alle

macht en invloed

die hij ooit

meer uitgestrekte en bevolkte streken van de Oeloe,

respect

Gemachtigden.

onderhoorigen

voor het

hem

Gouvernement,

in

alles

waartegen

ontzagen. Dat hij

bij

genoten

terwijl de

den ouden

zich steeds vijandig

had

,

— betoond,

—

224

dezen stand van zaken er niet op vooruitging,

in

wel nauwelijks op-

zal

merking behoeven.

Het

dus niet te verwonderen dat de Nederlandsche Expeditie, die natuurlijk

is

haar steun slechts mocht zoeken baar

niettegenstaande

den nieuwen Sultan

bij

karakter,

particulier

kon denken, door Taha en

scheiden

niet

men

en die

,

Djambi

zich in

van het Gouvernement onder-

als

aanhangers met wantrouwen werd aan-

zijne

gezien en zooveel mogelijk tegengewerkt.

Het voorwaarts streven van de Hollanders

noodwendig

in het binnenland moest

gepaard gaan met vermeerdering van macht en invloed voor den nieuwen Sultan,

den ondergang of de onderwerping van Taha

en evenzeer

tot

nu

wel geoordeeld

zal

hij

waarvoor

vernement,

nog

hij

niet

tijd

leiden.

Tot

de

dit laatste

genoeg was, indien het Gou-

had zoo bijzonder bevreesd

geleerd

meer ernstig met

wat

eens

zich

zijn,

hebben dat het nog

van

aangelegenheden

het

te

moeten

Rijk

ging

bemoeien.

Uit

de

terugtrekken

zooveel

naar 'het binnenland doelden,

invloed

in

die

men

is

om

wordt

misbruik

geschiedt

reis

deze

Het

is

hem trouw

hij

het

zijn

geroepen,

zal

zou

zich

te

toonde

blijven

zich

vergezeld hadden

')

Nederen dien

is

niet tegen het

overgaan

van zich hooren,

de schuld nog

hij

die

zich

te

hou-

daarover later ter

hij

altijd

zijn

van zich af

naam dikwerf

daardoor aan de bevelen

onttrekken, wanneer die niet in hun smaak vallen.

Taha

laten verklaren, dat

er indertijd in zou

hebben

eene prauw naar Simahdoe te zenden, ten einde Santvoort op diens

wat nimmer

hij

zijn

gebleven bevolking in de grens-

naam, doch zoo

gemaakt door de zoodanigen

wijze

om

oude

hij

niets

duidelijk

is

zelfs

dat dit vaartuig daar werkelijk zou zijn

kunnen worden uitgemaakt

1

gedacht hebbeu dat daarmede de zaak voor goed afgedaan zou bij

allen

licht tot vijandelijkheden

laat

en

bepaald vijandig

Tahi

afleiden, dat

daarenboven duidelijk, dat er van

naar Djambi voort te helpen, en

geweest,

dus niet

zal

dan ook in

van den nieuwen Sultan pogen

toegestemd

zijne vrees

zijn

op die wijze het Hollandsche element uit het Rijk verwijderd

werpen.

te

Op

met zekerheid

maken. Persoonüjk

verantwoording mocht worden

weten

dan weder van

weren. Hij begrijpt echter dat

zal

onvermijdelijk

Alle verzet

den.

alleen

stookt voortdurend onder de

hij

gewesten,

Djambi aangaande

te

het Djambische Rijk zoo vijandig mogelijk gezind

opgewassen, en

is

een conflict

maar

in

vermogen

zijn

Gouvernement

dan

omloop werden gebracht, en die nu eens op

in

optreden gewaagden, kon

landschen

geruchten die nu en

uiteenloopende

zoo

Taha

Sultan

zou.

Later

ontdekkende dat

minder handelbaar, en wreekte

dit

hij

nog

).

Hij

zijn,

kan toen nog en daarna

slechts het begin

zich op de

heden die Santvoort

2 ).

Reisverhaal, eerste gedeelte, blz. 58.

=)

Aid., blz. 253

alles

was,

v.,

361, 371.

— Wat den voorgenomen vroeger in dit Reisverhaal die

nu kregen,

wij

1877

op de hoofdplaats in

aanval

)

niet geheel uit de luebt gegrepen zijn.

Eene bende kwaadwil-

de Tembesi gelegen, zijn

wege den nieuwen Sultan hebben

om dit voornemen op te geven. Zoo ook moeten de geruchten poging om de aan den Tembesi-mond opgeschuurde kolen in brand

overreden

eene

hoewel het wat de uitvoering betreft niet verder

is

gekomen dan

laten

aangaande

,

van het afdakje (hetgeen

waarvan

betreft,

gewag werd gemaakt, deze moet, volgens de berichten

1

doch zich aldaar door of van

afgezakt,

—

kampong Troesan, een weinig beneden

zou tot de

ligen

225

te steken,

tot het

weghalen

aan den invloed van eenige hevige windbuien hadden

wij

toegeschreven), niet bloot verzonnen geweest zijn, en evenmin die omtrent het voor-

nemen van Taha om de barkas, aan de Tabir

te overvallen

,

de prauwen gereed moeten gelegen hebben.

zelfs

De aanwezigheid aan boord van den nieuwen

Sultan zou toen de reden geweest

het plan werd afgezien.

waarom van

zijn,

op de boven-Batang Hari,

tijdens de eerste reis

waartoe

Ongunstige geruchten over Taha waren er alzoo in overvloed, doch daar de feiten

we

konden

bevestigden,

niet

ze

persoon ons

slechts constateeren dat zijn geheimzinnige

voortduring vijandig bleef, maar tevens bevreesd was

bij

om

die vijand-

schap openlijk te toonen.

Nog

denzelfden dag keerden

namen we

Het

zoeken.

van

riviertje

boomen

om

werd van 20

tot

ons bezoek aan den Sultan terug, en nu

het rechter-zijtakje Pidjoan nader te onder-

30 meters breed bevonden, met eene diepte

meer meters, doch raakte ook

tot 3 en

2

we van

deze gelegenheid te baat

Wij

versperd.

passeerden

eene

er

al

kleine

spoedig door tal van omgevallen

doesoen

en

ladangs,

eenige

en

vernamen dat men met een sampan nog een halven dag kon opvaren, en alsdan

nog een

nederzetting

kleine

Serasa

aantrof,

geheeten,

vanwaar een paadje naar

Doesoen tengah voert.

Voor naar de

het

Delta

Moeara

naar

verder

Kompeh.

beloofde

niet

veel

lezer

die

van

het

zij

anders

Hoe

nuttig

deze

hydrographische kennis

geographische en seling

onderzoek

beneden-riviergebied

lag

nu eene

reis

aan de beurt, en den 30 9ten October vertrokken we daartoe weder

niet.

Wij wisten

dan water

geduldig genoeg

,

is

er

reis

ook

beloofde

voor te

genoeg van

om

modder en nipah zouden

om

de vermeerdering

onzer

wezen, veel genot en afwis-

te

verzekerd te zijn zien krijgen

,

dat wij

en ook den

;

ons op dit tochtje te verzeilen, durf ik er weinig

genoegen van voorspiegelen.

Nadat ging het,

')

wij

den volgenden dag de noodige hoeveelheid kolen hadden ingenomen,

met de bidar en kolenprauw op

Eerste gedeelte, blz. 253 I.

'2.

v.

sleep, verder rivier-afwaarts

,

en begon-

—

—

226

nen we onze werkzaamheden met eenige loodingen tusscken Moeara Kompeh en Sinrpang.

aanvulling

ter

kaart

der

die

van

vroeger reeds

benevens

dit gedeelte,

van de hoofdtakken Xioer en Berba, door Schouw Sant voort en Makkink vervaardigd was.

Te Sirupang werden kolenprauw en bidar losgelaten en op zich zelven naar de

om

boven-monding der Pengoesiran gezonden, stoomden we de Berba af en gingen nu in.

veer

een kwartier ver in doordringen

doch

onderzocht,

jol

al

De

we

spoedig vonden niet

Niesen had vroeger met de krnisboot

heer

prauw eene

eens een poging aangewend

weg voor de

langs dien

vinden.

te

wegkappen van het hout

door het

Hij

Xa

te

nog

oog

't

linkeroever

,

kregen

wij

toegankelijk

al

zich

splitste

ook in het andere

Djambi kwamen

en

dus de

de

zijriviertjes

eerste

van de Berba,

Kernaoe

de

.

spoedig in een paar onbeduidende slootjes

al

de Soengei Rainbi

.

Het

schenen.

barkas

,

het

in

.

,

aan den

terwijl wij

even konden doordringen. Met veel

slechts

nauwe, begroeide vaarwater gedraaid, en

met groote inspanning en eenige beschadiging aan het dak kwamen uit.

Xa

om

verviel.

de Ajer itam onderzochten wij nog een tweetal

op

slechts

post-

was toen ook op

schoonmaken, geheel op-

laten

te

gegeven toen kort daarop de mailbooten zelven

postprauw

weder

boomen zoo

zwarigheden gestuit die wij thans ondervonden, en had het denkbeeld

dezelfde

moeite

al

om

Palembang

verbinding met

kortere

het riviertje

die

in de omgevallen

denken was.

t-e

Ajer itam door te komen, met het doel

de

met de barkas onge-

daarna werd het kreekje nog een eindweegs

;

komen

groote beletselen, dat aan verder

om

den rechter-zijtak Ajer

voorzichtig stooinende konden wij er

Langzaam en

itam

met de

aldaar in te wachten. Daarop

ons

in de eerste plaats

Hooger op moeten aan

hier en daar

dit riviertje

nog eenige loodingen

wij er

nog eenige Koeboe's gevonden worden.

te

hebben verricht

,

kwamen

wij

's

mid-

dags te vier uren te Koeboer Tjina aan. Daar zoowel de Pangéran Wiro Koesoenio als

Penghoeloe naar de

de

door de

opnamen

oostelijke :

ankerden

tot wij

zoover hier

ladangs

monding der toch

waren

rivier,

die

.

zoo stoomden wij verder naar buiten wij

ging de kaart van

op een diep plekje, dat zich

wordende uitmonding bevindt.

W

ij

van de Sadoe-monding af

tevens

Santvoort

en Makkink.

's

Avonds

midden der gestadigaan droger

te

hadden hier het voordeel

vrij

te

zijn

van mus-

kieten, die ons de vorige maal te Koeboer Tjina zoo deerlijk hadden geteisterd. In

den na-avond bracht de Pangéran ons nog een bezoek en volgens de vroeger gemaakte afspraak,

In den morgen van den

hepen de

wij

beide

eerst

eilanden

l sten

bezuiden het door.

wederom

Xovember

kwam

ook de Penghoeloe,

zijn diensten als loods aanbieden.

vroegtijdig onder stoom

gegaan zijnde,

grootste der Berba-eilanden langs, en toen tusschen

Vervolgens

zetten wij de

rivieroever voort tot tegenover de Sadoe-monding.

opneming langs den westelijken

Op

't

eiland Berba

werden enkele

,

227 niboeng-palmen gezien

overigens

,

modderige oevers bijna

er alles nipah

is

om

Toen het water genoegzaam gewassen was naar buiten keroever,

komen

te

hun

hier

gens

gingen

steeds

diep

wordt

zij

begroeid wij

om wat

netten

Te

ons te vergunnen over de bank

negen uren rivier-afwaarts langs den

maar

is,

het

in

en

goede

een in

die

,

gedeelte,

men

als

namiddags ankerden

's

als

rawang-stroompje

een klein

van niboengs

terwijl tal

op de Nioer

wij

ons wachtende

de

bij

regenbuien en geplaagd door een heir van vinnig ste-

rechter-zijtak

nu bleek

ons

die

nauw en zwaar

brachten wij hier een weinig aangenamen nacht door.

,

den volgenden ,

en

komen. Doesoens waren

er door te ,

Vervolbreed

vrij

Gedurig versmallende,

de Nioer nadert, zoo

om

Den dag daarop om zeven uren onder stoom gegaan

kaart

gedeelte

eerste

aan de oevers vindt men veel nipah

;

onder hevige

en

het

in

kruinen boven het eenvormige loof dier dwergpalmen verheffen.

uren

vijf ,

gemaakt hadden.

vangst

spoedig zeer veel bochten maakt.

al

laatste

gepasseerd

kende muskieten

elf

lin-

Palembangsche visschers

visch te koopen van een paar

uitgezet

Pengoesiran

de

wij

sierlijke

prauwen

te

dat wij geweldig moesten kappen

,

niet

hunne

de lage

terwijl

,

en bereikten wij te halfelf den ingang der Pengoesiran. Hier stopten wij

eenige oogenblikken die

stoomden wij

,

en strandbosch

onder water staan.

altijd

Lamboer,

de

,

zijrivier

zijn,

te

van

in.

Het

zijnde, liepen wij te halfis

de Siouw van de oude

de Nioer niet te bestaan

,

maar

slechts

tusschen de Lamboer en de Alang-alang

dat

in zee uitmondt.

Op troffen

Lamboer, waar alweder

de

werd

met de

uurtje verder

ven,

konden

,

daar het

stroom

liep

wij te

jol

riviertje

op

monding aan

tot

1

hebben geroeid voor

zelfs

deze

,

kleine

althans

zee,

met gewone

tijen,

Lamboer werd de Alang-alang ingestoomd, doch

Na

toen nog een

moesten we het verder onderzoek opge-

Lamboer tegengesteld aan

de

dan nipah en niboeng aange-

niet veel anders

2 uren met de barkas doorgaan.

sloep

dien

te

dicht

begroeid

dicht schijnt te zijn geraakt.

die

werd

de

dat

,

barkas er slechts

Na

de

even weinig bijzonders opleverde,

spoedig door de overhangende nipah-takken en de omgevallen

al

danig versperd

De

werd.

op de Nioer, zoodat hare uit-

met

veel moeite en

boomen

zoo-

kappen weer

uit te krijgen was.

Tegen

Dendang in

de

punt dit

vijf

die

,

monding van het juist

bijzonder

zijtakje in te

weg zou

zeer

goed

;

,

de Nioer verder stroomafwaarts volgende, aan de ,

en waar we met den donker ten anker

rechter-zijtakje

(bijna

loopen

versperren

blik onverschillig.

nog

kwamen we,

uur

nu ingestoomd werd

Kemang, omdat de Dendang

20 meters) diep

is.

Onze

op de

had er

veel tegen

om

en wilde ons bang maken voor het vele hout dat er den

daar wij echter dadelijk ankerden

Toen

loods

kwamen

zelve op dit

wij

,

was ons

dit

voor het oogen-

daarop den volgenden morgen bemerkten, dat de barkas

Kemang

verder had kunnen stoomen (zooals op de terugreis

— hem wat

hij

bang

van den vorigen avond

zijne vrees

geweest voor spoken.

zijn

te

had hier vroeger wel eens had

nu ook geen bezwaar scheen

plaats had), en de loods

werkelijk wij

hartelijk

maar

uit,

of wij

kunnen

te

er

deze

hij

algemeen heerschende geloof aan spoken en geesten brengen, valt zeer

Nadat

wij

kolenprauw, die

even

,

om

zijn

hij

gemeend

Wij lachten hem het

hem aan

bij

maar

die hij

nog zoo

hier 't

wankelen

te

bij

het smaller worden der rivier

maar

last ver-

hadden achtergelaten, stoomden we nu de Dendang verder op, en

hier

passeerden er

vroegen

te betwijfelen.

wij de

oorzaakte,

,

gezien, ,

toeschrijven.

geslaagd

in

nimmer

schoten gehoord

eenige

maken

te

beduiden had gehad, en bekende

te

Wel had

de verte

in

aan bovennatuurlijke wezens

slechts

natuurlijk

—

228

nu aan den

den vorigen avond

als

verscheidene ladangs. Spoedig bereikten

,

linkeroever de doesoen Teloek

Awang

er zeer netjes uitzagen, en kort daarop de doesoen

gelegen aan de oevers van

den driesprong

hier

die

gevormd wordt. Schoone klajjperboomen sierden

met een

,

tiental huizen die

Oedjong Tandjong, eigenaardig door

de

splitsing

der rivier

een twaalftal goede huizen

dit uit

bestaande dorp.

Nadat

hier

wij

onderzochten

bleken te

toegankelijk

Tjoeloeng die

Van

de

Oeloe

—

het

Dendang weder

de

voor de barkas niet meer

zij

af,

konden

—

sampans

kleine

,

als

op de

wij slechts een klein eind

steeds hetzelfde refrein

blijft

Grohol (slechts met

primitief paadje naar de doesoen

den wij

loopt,

gekomen,

ten anker waren

16 meters,

Zoowel op de Grokol, die in zuidwaartsche

zijn.

westwaartsche richting

in

vorderen, daar beide raken.

water,

diep

zeer

in

de beide takjes met de bidar, daar

wij

spoedig dicht begroeid te

bereiken) voert een

Londran aan de Batang Hari. Te en werd haar rechter-zijtakje

tien

Keman

uren stoom(niet te ver-

met de boven vermelde Kemang) ingegaan, dat aan de uitmonding een

warren

40 meters breed

is

,

maar

zich

na een half uur varens

in

tweeën

spitst

en dan te

smal wordt voor de barkas. Wij zagen hier eenige pinang oetan of wilde junang-

boomen,

die

kenmerken door de schoone roode kleur van den stam onder de

zich

en vernamen dat hier vroeger rotan itam, eene weinig buigzame rotan-

bladeren,

soort, gesneden werd.

Met de bidar roeiden we de beide

Simpang ïelang harde

(eene

krijgt,

takjes,

nog zooveel hooger op

dikke rietsoort die in

het

waarvau het eene den naam van als

het hout en de rasoh of rasaoe

water groeit en veelvuldig in deze streken

voorkomt) ons veroorloofden.

Na

op dezelfde

wijze

ook nog op de reeds vermelde, wat lager in de Den-

dang mondende Kemang een

kijkje

Dendang

4 uren de vaak vermelde doesoen Saba, waar wij

af,

en bereikten

opnieuw de kolenprauw gaan.

Het

terrein

te

achterlieten,

te

hebben genomen, stoomden wij verder de

om

aan de beneden-Saba

de is

Saba-rivier

nogal

open

minder belemmerd in en

men

te

vindt daar ver-

— Nu

seheidene ladangs.

en dan passeerden wij er een alleenstaand huis, waarvan de

met atap-maken. Verder kwamen we langs de kleine

bewoners zich bezig hielden doesoens

Teloek

Poelei,

Bentasang en Min'jak Tempo, ieder 3 of 4 huizen bevat-

Hooger op wordt

tende, die er leelijk en vervallen uitzagen.

langs

de

wonder dat het vermoeiend

De

ving!

eenige

en,

mogelijk

die

van deze

er opdeden, dat de

wij

die

Natuur

eenerlei der

bijzonderheid

gename ervaring elders

waardoor de gezichten

gevonden,

oevers

—

229

bijna uitsluitend nipah

wat

hoogst eentonig zijn;

er

ook afspiegelt in mijne beschrij-

zich

rivier te

vermelden valt,

muskieten hier nog

omdat een bezoek van blanken

is

de onaan-

dan

talrijker zijn

hier zoo uiterst zeldzaam voor-

komt, ook over dag hunne menschelijke prooi niet met rust laten.

Den 4 den November

spoedig daarop bereikten

Rano,

we

wachten alvorens we verder konden gaan doch ,

het punt waar de Saba zich in tweeën splitst, rechts de

de Noengoel, die ook wel den

links

met de bidar ongeveer een uur opgeroeid een vroegere zeeroovers-schuilplaats

,

naam van Saba

behoudt. Beide werden

en op de laatstgenoemde passeerden we nog

,

op eene plek waar de oever zich een weinig

die

waar nu een verlaten ladanghuis stond, gelegen was. De naam van

en

verheft

zware regenbui op minder vroolijke

in de vroegte door een

wijze gewekt, moesten wij eenigen tijd

Pangéran Pidjoan

het hoofd dezer roovers

,

,

is

hier

nog bekend en geducht gebleven.

Langs de Rano kan men, volgens het zeggen der gidsen, aan een paadje komen dat Wij hadden gehoopt

naar de Lagan-rivier voert.

dan

te trachten

dit

punt

te

kunnen bereiken, om

dien weg, die niet ver kan zijn, af te leggen,

daar ook de Rano weldra zoowel voor de bidar

als

maar slaagden

niet,

voor onze kleine sloep onbevaarbaar

werd. Slechts met een kleine sampan, waarin een enkele inlander plaats kan vinden,

en zijn

men

die

tusschen de takken door en over de

Te

halftien

ankerden

te

de

Saba naar de Dendang

elf

doesoen

uren

gingen wij de Saba wederom

en

de

boomstammen heen kan

krijgen,

deze waterwegen in de diepe wildernis nog te volgen.

Asam

Dendang

lezer!

—

al

Pipi

wij

af,

de monding der

loopt.

Men

vindt

die wij

Asam

hier

nu

vol drijfhout

langs

beide wij

—

wat

spoedig te

daar het

nauw en

gij

gevoelt

vonden,

Pipi, een zijtakje dat

met eenige ladangs. Met de bidar konden bereiken,

niet

in

reeds

oevers

de

van

kleine

langs het zijtakje er

volgen moet,

te dicht begroeid werd.

Wij keerden dus na anderhalf uur roeiens terug, en stoomden daarna met de barkas

de

Saba-rivier

Lapean

op,

meters

breed

welke is.

af en de vlak

laatste

De stroom

hier,

bij

hare uitwatering in de Nioer uitmondende

evenals

liep hier

ook

de

Saba,

in

den aanvang ongeveer

in tegengestelde richting

Nioer. In het begin troffen wij hier vele ladangs aan, waar de

genomen dat het redelijk stond.

vaarwater

te

Te

terrein

rijst,

70

van dien op de in

aanmerking

met iederen hoogwaterstand geregeld onderloopt, nog

vrij

halfvier moesten wij de barkas doen stoppen, daar, natuurlijk, het

smal werd, zoodat wij ons onderzoek nog slechts een half uurtje met

—

—

230

de bidar konden voortzetten. Hooger op moet het kreekje zich nog splitsen, in dier

voege dat het eene takje naar zee voert, en het andere naar de rawang gaat, zoodat het dan ook verklaarbaar wordt

waarom de stroom

De Lapean terugstoomende onderzochten

wij

niet steeds

nog haar

Tjambang, dat met de bidar gedurende een uurtje

met de Nioer medeloopt. rechter-zijtakje

Simpang

bevaren was; daarna keerden

te

waar des avonds voor Moeara Saba geankerd werd.

wij naar de Nioer terug,

Met het onderzoek op den volgenden dag van de beide Soengei's Tepatan, tegenover elkander ter hoogte

zich

kunnen worden ingeroeid, en met eenige

geschetst, en die slechts een kort eind

is

loodingen

die

waar op de oude kaart de Lamboer

bevinden

nog op de Nioer tusschen de Pengoesiran en Simpang verricht wer-

die

den, eindigde onze exploratie van de Delta.

Van den aan

zelf

had bewezen en met groote ambitie

loods, die goede diensten

het

namen

had gestaan,

roer

wij

prauw naar Koeboer Tjina zou terugkeeren) delijk verklaard te

willen

water, de

om

was

en ons ook daar gaarne

meening zou de barkas, mits met

bereiken.

Daar

hij

niet

te laag

op de nu medegemaakte tochten in

de vereischten van een vaarwater voor de barkas goed te

zoo kan zijn oordeel nog wel eenige waarde hebben.

zijn,

Avonds van den 5 den November waren we

's

anderen daags werd de

reis

water,

aankwamen. In afwachting dat het nu hebben,

bereikt

en op

te

waarbij

te

Moeara Kompeh terug, en

naar Djambi voortgezet, waar

van harden stroom met wassend

volge 7 den

zijne

kunnen

veelal

verder per

kennen, en bewezen heeft op de beneden-rivier werkelijk goed tehuis te

leeren

des

Naar

begeleiden.

zijn,

te

hij

ons nog herhaal-

afscheid, nadat hij

had ook op de boven-rivier bekend

Sigoentoer

gelegenheid

Simpang (vanwaar

te

eerst

tegen

we

echter, ten ge-

middag van den

den

rijzende water eene flinke hoogte zou

het mogelijk zou zijn de

Kompeh

geheel door te stoomen

nemen, kon de arbeid aan de kaarten, waarvoor weder overvloedige

stof

voorhanden was, ons thans vooreerst bezig houden. Inmiddels moest ons vaartuigje

van nieuw dakwerk voorzien worden, wat

waarvan we op de afgeloopen hoogst noodzakelijk te

In plaats.

deze

kalme

Terwijl

de

met een

sloepje

reis reeds

bij

de meer en meer doorkomende regens,

zooveel last hadden gehad, gebleken was

zijn.

werkzaamheden had kort daarop eene onaangename

Makkink en Snijdewint

heeren

in

van de barkas naar den wal roeiden

,

stoornis

den namiddag van 17 Nov.

werden

zij

,

zonder ergens op

verdacht te zijn, nog te water plotseling aangevallen door een amokmaker, die hen

onder het aanheffen van het bekende „la ilaha lijf

ging.

en de

Men was

man

de noodige

er

juist

dicht

bij

staan

ill'

Allah" enz. met een klewang te

den wal, zoodat het op die plek niet diep meer was, kon. Gelukkig echter kon

hij

zijne slagen

nu

niet

met

kracht doen neerkomen, zoodat de eerste geene zware verwonding ver-

oorzaakten en de volgende eenigen

tijd

door Makkink met een spoorstok (een losse

—

—

231

den bodem der sloep, waartegen de voeten der roeiers steunen) konden worden

lat in

afgeweerd. Snijdewint sprong nu de sloep uit en er ontstond eene worsteling, waarbij

den aanvaller door

klewang en steekmesje

zijn

inmiddels

de

de handen werden gewrongen, en

uit

hij

bemanning der barkas en de bewoners van de

toegeschoten

in

de nabijheid gelegen vlotwoningen op den wal gehaald en gebonden werd.

Makkink had eenige

lichte

houwen over den rechter-schouder gekregen,

be-

nevens eenige kleine wonden aan handen en beenen, Snijdewint slechts een gestoken

wondje en een paar schrammen den

de

over

vingers.

Door de welwillende hulp van

van Gezondheid Waschke werden beider kwetsuren dadelijk gehecht en

Officier

verbonden.

De toegestroomde menigte, Lynch wet over

te

teruggehouden.

Tot

dan

deed

De

verhooren,

eerste

hadden,

plaats

hem

overeen,

die

slechts

kort

zeer

te

Loeboek Rasam,

voren hier

de toepassing der

meer

zekere

bewaring van onzen aspirant-

geweldig zenuwachtig en angstig, niets anders

refrein aanroepen)

kwam

Niesen met den Mili-

licht

in

de

zaak,

daar de

de buurt van Djambi

hem

aangekomen

en

te

zijn,

man

zeer verwarde

kende. Hij scheen nog

afkomstig te wezen uit

in het Limoensche.

gewoonlijk

Zooals

tot

tegenwoordigheid van Pangéran Wiro Koesoemo

in

uit

om

in de benting achter slot te laten brengen.

brachten niet veel

antwoorden gaf en niemand

was

geneigd

noode door Niesen en mij daarvan worden

en

kereltje, dat,

met het bekende

Allah

Kommandant

zeer

die

slechts

bescherming

moordenaar (een nietig

tairen

kon

gaan,

dergelijke

bij

gelegenheden

gebeurt, bleven ook

nu

allerlei

praatjes en onrustbarende geruchten niet uit, en vertelde de een dat de moordenaar

behoorde

een komplot van tien personen, die allen nog hier in de buurt rond-

tot

zwierven,

een

ander

waren afgezonden maken. deed

De

dat

om

treurige

zes in getal

zij

waren en door Sultan Taha rechtstreeks

de Europeanen, en speciaal de Expeditie-leden, van kant te

figuur

van onzen eersten held, en vooral

zijn

gering succes,

ons evenwel niet zooveel kwaads van de verdere liefhebbers verwachten.

namen nu

echter eenige voorzorgsmaatregelen,

om

bij

We

een mogelijken tweeden aan-

slag althans niet geheel onvoorbereid te zijn.

Het scheen dat de Sultan, hoewel toch

niet juist

wetende op wien het gemunt was,

reeds lang eenig vermoeden had gehad dat er

Djambi schuilde; althans had

reeds een paar

hij

kwaad

volk in den omtrek van

maanden geleden, en nu ook nog

kortelings, den heer Niesen gewaarschuwd, niet onverzeld naar den die thans in aanleg was, en

paard heenging

doch

toezicht

te

veertien

zij

de

boschweg

bijna dagelijks, alleen en

te

gaan

ongewapend,

te

houden. Niesen had zich daar nooit aan gestoord,

nu bleek het dat de Sultan

Dank of

om

waar Niesen

niet

zoo ver van de waarheid af geweest was.

goede zorgen van den heer Waschke was Makkink, na een dag

het gebruik

van

zijn

rechterarm te hebben gemist, weder geheel her-

—

verwondingen van Snijdewint

terwijl de kleine

steld,

een onzer

Javaansche matrozen,

Deze,

kort

die

door

overvallen

zullen

te

In

terugkeeren.

Sardjo

dat

telkens

zich

hij

van

afwachting

hij

de

dan ook

hij

aankomst

eerst eene

aan boord van de barkas

verbeeldde

worden. Dringend vroeg

worden weggezonden, deed

der

poging

het

om

kundig toezicht

De

zich

op

Palembang weg

zou

te loopen,

sluiten en onder genees-

te

gevraagd was. Het Comité achtte het noodig dat de Expe-

,

blijven

maatregelen die het Gouvernement wellicht in

aannemen, met het oog

de Djambische aangelegen-

heden nemen zou,

en waarvan alsdan voor het rivier-onderzoek nog

worden

getrokken.

Inmiddels

nu

volledig

zoo

hij

maken, en

te

den 12 den December Djambi aandeed, bracht ons de nadere

die

nog eene afwachtende houding zou

vooreerst

de

waarmede

van kant

van het Comité, waarom, ten gevolge der op de boven-rivieren onder-

vonden moeielijkheden ditie

op

naar Java te mogen ,

te stellen.

mailboot,

instructies

was hem in de benting

noodzakelijk

om

mailboot

trachtte hij, eenige dagen later, langs den boschweg naar

zoodat

Voor

eerder genezen waren.

al

bad het geval erger gevolgen.

geheeten,

aan zware koortsen lijdende was geweest, werd zoodanig

voren

te

bevangen,

vrees

—

232

mogelijk

moest de exploratie van het

beneden

partij

kon

rivier-gebied

worden en werd daartoe door het Comité nog

voltooid

op eenige speciale punten gewezen.

Onder deze punten nam het vinden van de verbinding tusschen de Batang Hari

en

de ïongkal-rivier eene voorname plaats

eenigen

reeds

tijd

voren

te

gekomen, dat de eenige daartoe dat

van

Danau Bangko

Een weg

die

te

volgen weg zou

had aangenomen

,

geheel onbegaanbaar te

de

Hari,

bleek

zijn.

om

tot

de

conclusie

een landpad te nemen

naar een der doesoens aan de boven-ïongkal voert.

uit

bij

bij

Djambi gelegen

plaats

naar de oude berichten, het bestaan

ik,

nauwkeurig onderzoek of niet aanwezig èf althans

Ook van

het gebruiken van het linkerzijtakje der Batang

Ketaloe, die voorzeker de meest belangrijke verbinding vormt, kon in de

gegeven omstandigheden natuurhjk geen sprake

Toen

zijn,

Moeara Djambi of eenige andere dichter

met de Tongkal zou vereenigen, waarvan steeds

Wij hadden daarvan dan ook

in.

werk gemaakt, maar waren toen

wij dus, tijdens de reis

brengen, dachten we van Doesoen tengah

we den Sultan

daartoe

om

zijne

zijn.

met den heer Veth, het plan ten uitvoer wilden uit

den marsch aan

te

nemen en vroegen

medewerking. Deze maakte toen echter, evenals

Raden Hassan, zoovele bezwaren, zoowel wat de begaanbaarheid van den weg, wat

zijne

veiligheid

betrof,

dat wij wel verplicht waren er van af te zien.

ontvangst van het schrijven van het Comité bespraken

met den Pangéran Wiro

Maar ook partij

van

Koesoemo

,

die

de

we nu de

eigenlijke

quaestie

Na

als

de

nog eens

Radja van de Tongkal

is.

deze wilde er niets van hooren, en verklaarde dat de Oeloe Tongkal de

Sultan

Taha

gekozen had en

hij

dus niet

voor onze

veiligheid

zou

,

— kunnen het

—

233

Niesen ontried nu ook den tocht ten

instaan.

onverantwoordelijk zou

dien

zijn,

ondernemen. Bovendien moet men,

om

in

werd ons

uit te volgen,

varen, en het pad dat

men dus

nog zoo primitief beschreven, dat de geheele route waar-

Vroeger had ik gemeend ook die allen

zijn,

de andere landpaden

als al

te

kunnen bewandelen

,

doch de ondervinding

opgedaan, had ons geleerd, dat

dit gebied

op onze tochten in een

vertrouwbare adviezen te

lage en moerassige landen der beneden-rivierstreek worden aangetroffen.

de

in

te

voor Europeanen even onbegaanbaar zou

schijnlijk

die

als

en ik meende dat

stelligste, alle

den weg van Danau Bangko

beginnen met een halven dag per sampan op bereikt,

met

strijd

zij

wel

waar voor

is

inlander niet geheel onbruikbaar zijn, doch voor Europeanen, met

hun onver-

mijdelijken nasleep, volstrekt ontoegankelijk zijn te achten.

De

van de Kompeh-opneming en een hernieuwd bezoek aan de

voltooiing

Koeboe's in de buurt van Djambi, waarop evenzeer door het Comité was gewezen, ten

einde

zooveel

mogelijk wetenswaardige inlichtingen omtrent dien volksstam in

winnen, waren dus

te

Toen

wat nog op het programma

alles

overbleef.

14d eu December Djambi weder

den

mailstoomer

de

werd de

verliet,

Javaansche matroos Sardjo onder politie-geleide naar Batavia medegezonden, terwijl

daarmede tevens de boosdoener alwaar

voor den

hij

Loeboek Rasam naar Palembang vervoerd werd,

uit

Landraad terecht moest

staan.

Later vernamen

dat

wij

hij

door dien Raad, wegens poging tot moord, tot tien jaren dwangarbeid veroordeeld is,

en dat

het proces verklaard heeft, op last van Sultan

bij

hij

Taha

hebben

te

gehandeld.

De waterstand 't

den loop der maand December steeds zoo laag, dat aan

bleef in

bevaren der boven-Kompeh nog niet gedacht kon worden

water

zoozeer gevallen, dat er

zelfs

nog

met de laagste standen van 1877. De invloed van het Djambi gevoelen door eene

rijzing

van

nu

vier,

geheel

om

beneden de hoofdplaats gelegen

droog,

aangelegd.

De

thans

dat

oogst

dan ook

zelfs te

Van

dit

lage

water maakten

zoodat

het gansche

terrein

zijn.

te

De bank

die ze

omgeeft, lag

voet kon worden begaan.

Op de

gelijk hier overal zoo veelvuldig langs de oevers geschiedt, ladangs

rijst

stond er zeer goed en kon nagenoeg geoogst worden, terwijl de

overvloedig

getreden was. Meestal

de

getij liet zich

,

even

opbrengst oevers

was het

eene nadere opneming van de eilandjes te verrichten, die ten getale

waren,

eilandjes

in de laatste helft

en daling van ongeveer een voet, terwijl de rivier-

stroom bijna geheel door den vloed werd verdrongen. wij gebruik

;

slechts een paar decimeters verschil bestond

niet

beloofde is

men

te

zijn,

daar de rivier nog niet buiten hare

hier te laat

met den aanleg der velden, zoo-

vóór het hooge water kan worden binnengehaald, en dan voor

een groot deel mislukt.

Ook tevens I.

de 2.

bepaalden

wij in deze

stroomsnelheid

over

maand nog

eenige profielen van de rivier, waarbij

de geheele breedte zoo

zorgvuldig

mogelijk 30

werd

—

met den waterafvoer bekend

einde

ten

onderzocht,

—

234

als

wij

daarvoor ruim 1000 kubieke meters in de seconde. 5 den Januari begon het water eindelijk

Den

dagen

van eenige

van de Djambi-zijde

weder in

,

den morgen van den 9 den breed

te rijzen, zoodat daar-

om

de Kompeh-rivier, nu

bevattende, langs den linkeroever gelegen

is.

Kompeh

wordt,

men

heeft

wij in

Oeloe, ongeveer 20 huizen

Daar zoowel de boven-

monding van de Kompeh door de Djambiërs met den naam van peld

kwamen

sleep

de monding, waar het riviertje slechts een 25 meters

bij

en binnen welke de doesoen Moeara

is,

met kracht

Met de bidar op

gaan.

te

waterstand

beschouwen was, vonden

te

gebruik gemaakt kon worden

later

Bij een

te raken.

normale van den gepasseerden Oostmoeson

de

die

de beneden-

als

moeara

bestem-

onderkenning van de daaraan gelegen doesoens, aan

ter

den naam der evengenoemde dat woordje oeloe toegevoegd. De minste diepte die

aan den ingang gevonden

1V2

werd,

was lVa meter,

Karing, Lapak Alei en

Sakian,

die

aanplantingen

nu en dan

;

treft

Men

men hoog geboomte

kompeh, het op hooge alang-alang gelijkende

naam

danken

te

Bij

de de

achter

zijn

en meest achter

ziet er

de gewone dorps-

geen van allen groot

pisang-boomen en ander plantsoen verscholen liggen.

veel

de stroom er nagenoeg

terwijl

Wij passeerden nu achtereenvolgens de doesoens Poedak, Kóta

bedroeg.

mijl

langs de oevers aan, elders

riet,

waaraan de

rivier

haren

heeft.

volgende doesoen,

weinige huizen,

Soengei Blanti, wordt een eilandje gevormd, waar-

langs den rechteroever gelegen, verborgen blijven. Hier

was vroeger de woonplaats van den Pangéran Dipati, broeder van onzen Sultan, die

nu naar Arang-arang verhuisd

is.

Het

terrein

is

hier

zwaar begroeid en de

een aangenaam gezicht op. Verder passeerden wij de doesoens Tarikan

rivier levert er

en Soengei Terap

,

waarbij vele ladangs werden aangetroffen. Bij Soengei Terap vormt

zich een eilandje aan den rechteroever, en daar het water binnendoor, hoewel diep, vol drijfhout

maar ligt

was

,

zeer ondiep

gingen wij buiten het eilandje langs

,

waar het rivierbed wel breeder

zoodat de barkas er nog maar juist overbeen kon.

is,

haar dertigtal huizen

kampongs arang,

te

zijn

op hard

,

tot de grootste uit deze buurt.

voorbijgevaren,

raakten

wij,

Na

vervolgens nog een tweetal

even vóór het riviereiland Arang-

zand vast, waar de barkas niet overheen was

dende vonden wij het geheele vaarwater hier

te

te krijgen.

de

te

Oploo-

ondiep voor ons vaartuigje, zoodat

we, na de barkas, met behulp van een aan een boom vastgemaakten vlot

De doesoen

aan den rechteroever, deels op het eiland, deels daar beneden, en behoort, met

tros,

weder

hebben gekregen, ten anker gingen en besloten de opneming verder met

bidar voort

te

October van Moeara verbreedde

zij

zetten.

Van

Kompeh

zich tot een

hier

af tot

uit bereikt

Bangsa

(de doesoen die wij

hadden) bleef de

40 a 50 meters

;

bij

rivier

den 22 sten

meest ondiep, doch

lage waterstanden loopt

zij

hier nage-

noeg droog. Voorbij het eiland Arang-arang vindt men aan den linkeroever dadelijk

,

— de

vrij

dat

wonende

hier

was

doesoen van

groote

Dipati staat,

zich

niet te huis; denkelijk

om

naam, waarin het ruime huis van den Pangéran buiten

door niets bijzonders kenmerkt. Eenige

hebben veel betere, met pannen gedekte huizen. De Pangéran

hadji's

tijds afgereisd,

dien

echter van

—

235

niet

had men hem onze komst aangekondigd en was

gedwongen

te zijn

ons te ontmoeten, daar

Een weinig verder dan

stander van de Hollanders bekend staat.

hij

als

spoedig door omgevallen

moet aan

dit riviertje,

om

is

maar

,

boomen en ander hout versperd wordt. Eenige uren hooger

op een punt dat slechts met een sampan bereikbaar

Koeboe-nederzetting gevonden worden. Het riviertje takje loopt

in

men

de doesoen heeft

aan den rechteroever de Soengei Arang-arang, die een meter of twaalf breed al

hij

een tegen-

splitst zich

de zuidwest naar het Djambische, het andere

is,

een

daarna in tweeën; een

om

de zuid.

Een over

de Soengei gespannen rotting, waaraan een uit bamboe gesneden piek, klewang en

hangen,

kris

als

is

het teeken voor de inlanders dat

De Pangéran

ren.

daar lust

deze

met het hooge water

zij

het riviertje niet

mogen beva-

visch in te verzamelen , en laat

genoeg visch in heeft opgehoopt, den uitgang afpalen. Met den Sultan,

er zich

zoo

tracht er

in

wordt alsdan een

heeft,

een overvloedige vangst verzekerd Iets lager treft

Arang-arang

ketjil

men aan den

vischpartij georganiseerd, waarbij

is.

rechteroever der Konipeh nog een zijriviertje aan,

geheeten, dat echter zeer smal en onbeduidend

is.

Verder doorgaande vonden we het vaarwater nu en dan door groote omge-

boomen over de halve breedte versperd, en passeerden we nog de

vallen

doesoens Poteh,

Dit kreekje

Sipin

meter of zes breed en weinig toegankelijk. Binnenin

een

is

doesoen van denzelfden

kleine

en Teloek Doeren, benevens het linker-zijtakje Pengoesiran.

naam

,

ligt

eene

waarin verscheidene Raden's hunne woningen hebben.

Ter hoogte van de doesoen Bangsa gekomen, die nu spoedig opdaagde, namen wij

den terugtocht aan en stoomden we nog vóór den nacht

Terap, toch

ten einde,

bij

tot voorbij

mogelijk vallend water, niet opgesloten te raken.

Soengei

De

rijzing

was gedurende den dag nog maar zeer gering geweest. Den volgenden dag,

10 Januari, stoomden wij verder de Kompeh wij te

uit

en nog in den voormiddag waren

Djambi terug.

De maand rivierkaarten ,

Januari werd nu verder besteed aan het afwerken der verschillende

waarvan we tevens een

stel

calquen vervaardigden, die gedeponeerd

werden in het archief van den Politieken Agent, en bestemd waren schikking gesteld.

van den

te

Djambi gestationneerden Gouvernements-stoomer

Onze opneming kon op deze wijze

Ook kwamen nu

al dadelijk

om

ter be-

te

worden

voor de praktijk nut stichten.

eenige Maleische stukken in bewerking, gegevens bevattende

aangaande de vorstenhuizen en de wetten van het Djambische Rijk, die door den heer Niesen welwillend ter beschikking van de Expeditie waren gesteld.

Den 28 Bten

dezer

maand ving

ik

met den stuurman Makkink den tocht bosch-

—

—

236

waarts naar de Koeboe's aan. Niesen vergezelde ons en verschafte alweder de noodige

om

kettinggangers

daar

die,

hij

de bagage te dragen, terwijl

weg

het traceeren van den

bij

aanraking geweest was

ook den

hij

bijzonder geschikt moest geacht

,

cipier Alidin

medenam,

meermalen met de Koeboe's in

reeds

om

worden

tot tolk te dienen.

Hoewel er reeds op een paar palen afstands van Djambi eenige Koeboe's ge-

om

vonden worden, besloten wij

wegens

hoofd en

als

naar den bejaarden Dipati Mendjoh te gaan, die

meerdere aanraking met vreemden, zeker betere inlich-

zijne

tingen zou kunnen verstrekken.

woning

Diens

ongeveer 20 palen afstands

op

is

van Djambi gelegen, aan den getraceerden weg naar de Bahar. Tot op een afstand van ongeveer

17

was

palen

weg thans

die

verbreed en gemakkelijk begaanbaar,

de verdere drie palen echter waren zeer lastig en vermoeiend.

De weg dan

loopt

gesneden

het

in

door

meest over heuvelachtig terrein, nu en

gedeelte

eerste

rawangs

en

bruggen waren geslagen. De hoogste heuvel de

malen de Soengei Asam, een beekje dat hooger op spoedig in de ra wang

zich

Sebapo,

Djerni,

maar

snijdt,

Lapo, Djerat,

zal zich misschien

Van Djambi

der zee verheffen.

oppervlakte

kleine

allen

een 25 meters boven

in de

men nog

Verder vindt

kreekjes,

die

men

Ongeveer hal verwegen

aangelegd.

Men

passeert

de

hier

Soengei Ajer

Landi,

maar

valt,

de Soengei's

één of meermalen splitst zich

de weg;

naar

af, terwijl dat

Pangkalan Raden Kikir nagenoeg zuidwaarts doorloopt. Over

weg

eerst eenige

Batang Hari

pad naar Pangkalan Benteng wijkt eenigszins westwaarts

het

men

uitgaande passeert

Djambi

bij

verliest.

die van geen beteekenis zijn.

waarover thans zeer bruikbare

beekjes,

kleine

dit laatste

die

werd de naar

oostwaarts

de Lalang vloeit, benevens eenige van hare zijtakjes, eveneens kreekjes van weinig Nabij

belang.

plek

deze

het

huis

van den Dipati vindt men de Soengei Sekladi, waaraan

ook denzelfden

naam

afstand nog ongeveer zes palen

,

ontleent.

en voert de

aan de Bahar bedraagt de

Vandaar

tot

weg door

vlak en laag terrein

van hare

Pindan en Kambang,

de Bahar uitvloeien.

die

beide

en geheel onbevaarbaar.

klein

Benteng

kalan

is

in

De

afstand

Ook

Onderweg kwamen

wij

den

reeds

—

eersten

is

al

die

drie uur varens stroomaf.

dag een Koeboe-familie tegen,

wel een bewijs dat de

hun wild en menschenschuwend karakter

waren voor deze gelegenheid ook

pas-

deze zijn allen zeer

nagenoeg een uur varens stroomop (met een sampan) en

Djambi getah ging verkoopen,

streken

men

van Pangkalan Raden Kikir tot Pang-

van Pangkalan Raden Kikir tot aan de Lalang

te

zijtakjes,

;

nog de Soengei's Pangéran

seert er, behalve de Sekladi en eenige

Koeboe's

reeds geheel hebben afgelegd.

wat meer gekleed dan

zij

die

uit deze Zij

anders gewoon zijn,

en onderscheidden zich dus maar weinig van de gewone Djambiërs. Met hun volgeladen vrachtmand op den rug, waarachter nog een drietal haantjes (waarschijnlijk vechthaantjes) flink

bevestigd

gebouwd en slank

zaten, als

zij

en met hun lange lans in de hand, zagen zijn, volstrekt niet onoogelijk uit.

zij

er,

— Na

een pondok nabij

in

—

237

16 te hebben overnacht, begaven wij ons den

paal

volgenden morgen vroeg naar de woning van den Dipati. Deze eenigszins open plek, en :

kajoe tal

wordende voedsel. Ook

het door deze Koeboe's meest gebruikt

),

van wilde pisang-boomen

De

kwam

Dipati

bestaande eenige

wat zout,

uit

en

kains

medegebracht,

kwamen nemen en waarmede

wij

die

het doel van

hadden medegenomen,

zich zeer

zij

die

spoedig zelven in ontvangst

al

zij

ingenomen toonden. Allen waren

zij

op Koeboesche wijze gekleed, met een lap boomschors of een smerige kain

heupen en voor de schaamdeelen afhangende. zindelijk

en schenen van het achter

uit

om

gebruik te maken,

er

en tabak. Voor het vrouwelijk personeel hadden wij

rijst

spiegeltjes

hem

voor den dag en ontving, nadat

spoedig

oebi-

men

ziet

den omtrek.

in

komst was bekend gemaakt, de geschenken

onze

gelegen op eene

is

omgeven door nangka-boomen en aanplantingen van

't

zagen er op

Zij

't

nog

om

de

lichaam zeer on-

huis stroomende water hoogst spaarzaam

zich te reinigen. Overigens zijn

zij

geen onknappe menschen,

slank

gebouwd, met een eenigszins breed en hoekig gelaat, dat meer uitdrukking

heeft

dan men

in

Koeboe's merkten

vrouwen algemeen

De Koeboe's

nog

als

mindere Djambiërs aantreft. Bij de oudere

de

bij

die

te zijn

zich

;

in

maar

bij

geschiedt.

spreken

De

en

dijen.

voorkomen van één of twee

Dit schijnt zoowel

bij

mannen

de jongeren wordt het nog niet aangetroffen.

omtrek bevinden, spreken gewoon Maleisch,

dezen

e,

gelijk zulks

op Sumatra meer

Dipati verzekerde ons, dat de echte rimboe-Koeboe's een andere taal

dat

anders

het

op,

bijzonderheid

met een verwisseling van den a-klank met

veelal

niet

algemeen

aan weerszijden bovenaan de

vleezige knobbels als

't

wij

hij

hen

niet

zou kunnen verstaan;

dan Maleisch geleerd en van

hij

zelf herinnerde zich echter

Wat

ouders gehoord te hebben.

zijne

ons van deze rimboe-Koeboe's wist mede te deelen, was zeer weinig, en komt

men dienaangaande

wel overeen met hetgeen

Het moeten geheel en

al

boschmenschen wezen

looven en daarvoor zeer bevreesd steeds in de

inzamelen leven,

reeds die

iets

te

eten

vinden.

in

de boeken vermeld vindt.

aan een aantal kwade geesten ge-

Vaste woningen hebben ze niet;

rimboe rond naar de plaatsen waar

en

zijn

zijn.

,

Hoewel

zij

zij

trekken

het best boschproducten

kunnen

ze daar

nu

juist niet in holle

van de boschproducten op bepaalde, kenbare plaatsen, waarvoor ze dan in

ze het betere eten verkiezen, alle

kunnen vangen. Hun eenige wapen

is

')

zij

noodzaakt de honger hen echter

dieren

te

eten

H. B. et Kth.

veeltijds

welke ze in de bosschen

daarbij de lange lans , en in het

eene groote mate van handigheid bezitten. Het

Janipha Manihot

ruil rijst,

bekomen, moet werkelijk geschieden.

om, benevens eenige aardwortels,

van moeten

boomen

hunne woningen toch van het eenvoudigste maaksel. Het nederleggen

zout, kain en zoo voorts

Hoewel

hij

vrij

ijzer

werpen daar-

voor deze lansen,

— soms

238

—

slechts een enkele scherpe punt, trachten

Van

wordt een scherpe bamboepunt gebezigd.

met

blaasroeren laten

pijlen

de

wist

Dipati

Hun

niets af.

eenvoudig liggen in het hutje

ze

door ruiling; anders

te verkrijgen

zij

het gebruik van

waar

en boog of van

dooden begraven ze niet;

gestorven

ze

pijl

zijn,

zij

en trekken dan

onmiddellijk naar eene andere plaats.

Op hier

onze vraag of het niet mogelijk zou

buurt te ontmoeten,

de

in

een paar van die wilde Koeboe's

zijn

gaf de Dipati

kennen, dat

te

zouden

stellig

zij

wegloopen indien wij daartoe pogingen deden; ook zouden hunne boschpaadjes voor ons niet begaanbaar

Wat vele in

't

zijn.

Koeboe's aangaat die wij

de

Palembangsche

,

thans

bezochten

,

en welke

,

evenals reeds

hun vroeger karakter grootendeels verloren hebben

werd

,

nog het volgende vernomen: Hoewel nog zeer onvolkomen Mohammedanen, volgen gebruiken van den Islam.

toch de voornaamste

zij

Hunne kinderen worden besneden en

het

nemen van meer

dan ééne vrouw wordt geoorloofd geacht, doch komt zelden voor. het huwelijk daalders

komt

sterk

met

aan de ouders van

betalen

Palembangers overeen: de

die der

zijn

Hun

man moet

aanstaande vrouw; de vrouw

adat

16

bij

rijks-

niet in

blijft

het huis harer ouders, maar volgt den man.

De

die het hoofd is

Dipati,

van een dertigtal

dan zeven in den omtrek verspreide woningen

,

kan

meer

zielen, verdeeld over niet zelf kleine overtredingen

,

waarop

geene hoogere boete dan tien

gulden staat, berechten. Diefstal en moord worden

voor den

Djambische Hoofd dat het naast boven den Dipati

Batin gebracht,

het

waarop dan verder de Pasirah, Djenang en

staat,

Hun

streek volgen.

Radja was thans Raden

eindelijk de

Mohammed van

Voor manslag wordt een oewang bangoen, zoengeld, schande en zoo voorts worden daarop neer, dat, het

bezit

bij

overlijden

nalatenschap komen;

der

zijn

er

minste soort.

vormt,

liet

vuil

door

De dakbedekking van

is

zich

opgetrokken, de

in

ziet.

zijn die, te oordeelen

verwaarloosd

uitzag,

naar het

nog van de

bladeren, evenals de boomschors die de zijwanden

een zeer zwak fundament opleverden. Ook hier ver-

weinig zindelijke

en verwaarloosd uitzag.

groote

armzalig en

zeer

komt

groote gapingen open, terwijl ook de palen waarop de woning een paar

meters hoog loochende

er

erfrecht

geen bepaalde erfgenamen, dan eigent

Hoewel deze Koeboe's vaste woningen hebben, van den Dipati, dat

Hun

vrouw en dan de kinderen

eerst de

diegene zich den boedel toe die er het eerst kans toe

huis

betaald. Overspel, bloed-

door den Radja zelven berecht.

van den man,

Radja van de land-

Soengei Doerian.

binnenruimte,

Een

aard der Koeboe's niet, daar het er bijzonder

primitieve

waarvan de vloer

wanden van boomschors eenige

uit

bamboe-trap bracht ons in een gespleten

vrij

bamboe bestond, en waarin

slaapvertrekjes waren afgezonderd.

De

slaap-

,

—

—

239

plaatsen waren allen van smerige klamboe's

l

voorzien

)

koude

ter beveiliging tegen

,

vocht en insecten. Onder de slaapplaatsen waren enkele vechthanen vastgebonden en tal

van lansen waren tegen de wanden bevestigd. Een der familieleden van den Dipati

was

met het vlechten van rótan-korven

ijverig bezig

manden; deze

open en worden vastgeregen

zijn

,

waarvan een groot aantal, zeer

dak hing. Ook voor de babans vlechten

netjes afgewerkt , onder het

terwijl de

zij

zeer praktische

baban geladen wordt, waar-

door de inhoud gemakkelijker wordt ingebracht en grooter kan

Het verdere

zijn.

huis-

raad bestond uit kookgereedschap een paar primitieve weegschaaltjes, een damar-lampje ,

en eenige bonken getah. Er werd binnenshuis gekookt

Ten einde ons lieten wij

sen,

hen op een afstand van 15

kregen ze een kain

den regel

rijksdaalder

weten

steeds

,

tot

boom werd vastgemaakt. Als

het

ze

schijfje

overdreven bleek te

te treffen, erg

±

wordt, terwijl het hout van den

Een hanengevecht kon

toch

Hoewel

meestal,

zijn.

men

of wilde

de een

als

Wij kochten van

berongsong

drie meters langen steel

prijs

ze in

zoodat

20 vademen afstands een plekje zoo groot

op

hunner werplansen, waaraan hier de naam van

een

at rijst , pisang en oebi's.

20 passen werpen naar een blikken

dat tegen een

kwamen, misten

zouden ze

als

men

indien het blikje in eenige worpen getroffen was.

,

dichtbij

vrij

overlevering

:

overtuigen van de vaardigheid der Koeboe's met hunne lan-

van een decimeter middellijn

schijfje

hen

te

banitan

gegeven

heet.

ons niet laten zien; dienaangaande

liet

zich de Dipati ook slechts weinig uit. Alleen verzekerde hij ons, dat in de streken

der

Oeloe Bahar en Oeloe Pidjoan door de daar wonende Koeboe's

nog

dikwijls gedobbeld werd, en ze er

bij

vermaak

dit

dan nog vaak wegens speelschuld

pande-

als

lingen werden weggevoerd.

kennen deze Koeboe's

Schrift

om

manier

handmerk

zijn

wil ontbieden of dien delen.

Hij

snijdt

te

machtigen wil

hij

daartoe

de

niet;

Dipati

heeft echter eene eigenaardige

doen toekomen aan eenig persoon dien

om

eene of andere zaak voor

hij

hem

zich

bij

te

behan-

een merk op een klein stukje bamboe, dat verder, naar

gelang der zaak die het betreft, in de zijden verschillend wordt uitgekeept. Een paar stokjes,

dergelijke

waaraan

hij

naam van

ook den

gemaakt en ons ten geschenke gegeven.

Alleen

s

oer at

de Dipati

gaf, heeft

werden gereed het recht zulke

soerats te zenden.

De

tijdrekening

is

bij

deze

lieden

maanden; namen van dagen kennen nieuwjaar, bij

worden

zulk een

gelegenheid als wij

')

niet

gevierd;

zij

nu en dan

gelegenheid werd er dan dit

zeer

primitief en geschiedt alleen

Bepaalde feestdagen, zooals vierde

men

een kip geslacht.

b. v.

bij

het

echter wel eens feest, en

Op

de vraag

bij

zoo al geschiedde, gaf de Dipati glimlachend ten antwoord:

eens lekker willen eten!"

Gordijnen.

nog niet.

welke

„Wel

— De getab

—

240

Koeboe's die in deze streken wonen, zamelen in de bosschen voornamelijk

De

ook wel was en bonig.

somtijds

in;

meest aan de poelei-boomen

l

)

,

beklimming der boomen worden ook bier aan bet begin

waaraan

nest hangt, pantoens gezongen,

't

Het rooken van

,

bunne nesten

hier

en kajoe-aroe. Bij de

)

op de

en

helft

den tak

bij

het welslagen te verzekeren. die deze

algemeen; tot het vuurmaken bezigen

zeer

is

om

2

met een weinig tabak,

stroosigaartjes

doosje bij zich dragen,

maken

bijen

maar ook aan de djeloetong

lieden in een

een gewoon

zij

vuurslag.

De kippen

en vooral

bamboe

ten eerste de honden, die van middelmatige

soort van kleine parkieten, die

een

ringetjes

om

bajan genoemd

nahouden,

er op

zij

beestjes

De bovenkant

en worden op die wijze onder het dak opgehangen.

steekt,

die

of

den poot aan een stokje vast, dat dwars in een kort eind

van de vertikaal hangende bamboe dient tevens

van vogels

bètet

van den Dipati hingen. Deze

in groote hoeveelheid voor het huis

met

zitten

zijn

en een rosachtig en onvriendelijk voorkomen hebben; verder katten,

zijn

worden en

Koeboe's

der

huisdieren

grootte

de

zijn

tot voederbakje.

Nog

andere soorten

pialangs en serindi's

3

welke

),

iets

kleiner zijn dan de bajans.

Met andere Koeboestammen

komen

te

hen

schijnen

deze

lieden

slechts

zelden in aanraking

naar die aan de Lalang-rivier bestaan geen boschpaden

;

gemeenschap langs de

slechts

Naar de

rivier.

zijtakjes

,

men

met

heeft

van de Arang-arang, de

Soengei Poetih en de Soengei Gelam, waaraan ook Koeboe's gevestigd

zijn,

moet

een voetpad leiden. ons vertrek

Bij

in

zijn

liet

de

Dipati, die,

tegengeschenk moesten aannemen;

zijn

ons bezoek zeker niet op verminderd passeerden

die

hij

kort

bij

gevestigd op eenige vallen, het veld zontaal

hout

in ter

is

')

het zijde

bevestigd

Zie

evenals zijn huisgenooten

,

buitengewoon

was met de ontvangen geschenken, een haan opvangen, dien

schik

Lijst

goede dunk van de Europeanen

zijn.

woning

zijne

Toen

Zij

die op

door

op den terugmarsch de ladang

werd onze aandacht nog

heeft aangelegd,

blanti genaamd,

bosch opgesteld waren.

wij

wij als

zal er

sommige toegangspunten naar

bestaan uit een scherp gepunte, hori-

van den toegang geplaatste bamboe,

die

aan een veerend stuk

en in haar stand wordt gehouden door een dun rotan-touwtje,

der Houtsoorten,

n°.

263, 264. Rumphius, Herb.

Amb.

II, p. 246, leert ons

dat deze boom, in de nabijheid van woningen staande, waar hij dikwijls gekapt, geschild en gebroken wordt, laag, ruig en knobbelig van stam is, maar als hij ongemoeid opschiet, een P. J. V. hoogen, ronden stam krijgt, evenals andere Alstonia's. ") Zie Lijst der Houtsoorten, n°. 80. Het schijnt dat inderdaad verschillende soorten van Alstonia (scholaris, eximia, polyphylla) het meest als si-alangs of bijenboomen

voorkomen. 3

)

De serindi

P. of s

Loriculus galgulus.

erin dit,

in de Pad.

Bovenlanden selindi genoemd,

is

J.

V.

de bekende

,

—

—

241

opening van den toegang gespannen

de

wordt

dat

over

dit

touwtje door de schade doende dieren, meest herten, losgetrokken, zoodat hun

dan de scherpe bamboepunt met kracht

Na

een

warmen dag en een

in het

lijf

dringt.

vermoeienden marsch overnachtten wij weder

zeer

om

de pondok die wij des morgens hadden verlaten,

in

naar Djambi terug

In het begin van Februari maakten wij nog een

waarvan het bestaan

was, maar die in later

Djambiër wees ons vandaar te

bereiken.

Het

wallen

bespeuren

oordeelen,

het

is

bekend

overleveringen

hoogte waarvan

rivier de plek ter

zij

gestaan had, en

waardoor het gelukte een der bastions

,

was echter wederom zoodanig dicht gegroeid, dat er geen

meer van

overzicht

te

de

terrein

behoorlijk

van een oude benteng te en

berichten

nimmer door Europeanen was teruggevonden. Een oude

tijd

aan

met de stoombarkas naar

reis

overblijfselen

vroegere

uit

ons een paadje uitkappen

lieten wij

daags daarna de 16 palen

wandelen.

te

Moeara Kompeh, met het doel om aldaar de bezoeken,

Bij het dóórloopen

staat.

blijkbaar

te

was en

krijgen

niets

anders dan eenige aarden

Naar de groote uitgestrektheid

waren.

die

deze beslaan, te

oude inlandsche versterking geweest.

een

Zij

ligt

aan

den rechter-rivieroever, ongeveer 1000 meters beneden Moeara Kompeh.

Door de welwillendheid van den heer Hendriks, den Havenmeester en Ontvanger der Rechten op die plaats, ontving ik

bij

deze gelegenheid ook nog eenige

mededeelingen aangaande de handels- en scheepvaartbeweging over het jaar 1878,

van de geheven rechten in de

benevens eene opgaaf een

belangrijken

vrij

12 jaren, waaruit

laatste

vooruitgang van de Djambische gewesten over

dit

tot

tijdvak te

besluiten valt.

Den 6 den Februari volgenden

van den Sultan,

eenige

teruggekeerd

hoofdplaats

ter

dag andermaal op

reis

naar

inlichtingen

begaven we ons den

zijnde,

Doesoen tengah, ten einde, met behulp

bekomen omtrent

te

van het

gedeelten

die

Rijk die wij onbezocht hadden moeten laten.

ontmoeting hadden wij

vroegere

eene

Bij

hem

ons

verzocht

daartoe

soon uit zijne omgeving.

thans

bekende

zoodat

ik hoopte, daar

wat

te

weten

te

aanraking

Ook hadden waarop

gedeelte,

maakt, reeds eenig

in

wij

de

deelen

afstanden

dan

denkbeeld

zullen

al

de

heel

verdient hier alleen I.

2.

hem

weinig

doesoens

waren

aangeteekend

met de barkas had medege-

hij

van kaarten verkregen had, op deze

komen.

namen

H. daarop reeds voorbereid, en

toen eene schets laten zien van het

voornaamste

de Sultan op de reizen die

Dit

noch de zoogenaamd bereisde personen te

Z.

brengen met een of ander bereisd per-

te

der

begrip

viel

uit zijne

rechtstreeks

bleken

wijze

nogal

echter niet mede, daar noch de Sultan,

te

omgeving

door hen

hebben.

iets

anders wisten mede

bezochte

Van

alles

doesoens,

wat

wij

en van

vernamen

vermelding, dat de doesoen aan de Tabir waarheen zich Sultan 31

— Taha

terugtrekt

wijlen

bij

gelegen

,

aan den rechteroever, twee dagen opvarens

is

met een sampan van de monding, en dat opvarens verder, aan den linkeroever,

—

242

Pematang

zij

dag

heet, terwijl een halven

ïamboeng Arang

ligt,

waar de Pangéran Ratoe

eene verblijfplaats heeft. Door den Sultan werden ons nu echter nog eenige personen

aangewezen

konden verschaften aangaande den loop der Tebo- en

inlichtingen

die

Merangin- rivieren

zoodat

,

we, althans wat

punt betreft, niet geheel onvoldaan

dit

over ons bezoek naar Djambi konden terugkeeren.

Eenigen

en

gelukte

later

tijd

het

ons daar

ter

plaatse

Kemas Demang van Poelau Pandan, een

zekeren

namelijk

Pangéran Kerto van de Merangin,

te

ontmoeten.

De

de vrij

bedoelde

personen,

verlichten inlander,

inlichtingen die de eerste

ons van het stroomgebied der Tebo en laatstgenoemde van dat der Merangin wisten te

geven,

ons in

stelden

staat

om

deze

kenden loop der hoofdtakken, voorloopig plek die nog

,

verband met den nu be-

van

in het hart

't

daarmede de witte

Djambische Rijk moest over-

voor een groot deel aan te vullen.

blijven,

De

mailboot

Comité de heden

ondanks ons streven

,

in

zijrivieren,

in kaart te brengen, en

te

trekken

die

tijding, dat

12 den Februari aankwam, bracht ons eindelijk van het

den

van de door het Gouvernement in de Djambische aangelegen-

nemen maatregelen en

zijn,

dat

vooreerst

dientengevolge,

nog geen nut voor de Expeditie zou nadat

mogelijk

zooveel

uitvoering

aan

te

de

instructiën zou gegeven zijn, het onderzoek moest beëindigd worden.

Daar onder deze omstandigheden van tochten op de boven-rivieren geen sprake

meer kon

vermogen de

en

zijn,

lag,

de exploratie van het beneden-gebied, voor zooverre

zij

in ons

op de laatste reizen voleindigd was, werd nu tot de teruggave van

Gouvernement en de afdanking van hare bemanning be-

stoombarkas aan het

sloten.

Reeds vroeger was van de Regeering de toezegging bekomen, dat het vaar-

tuigje,

bij

de beëindiging der Expeditie, door het in de wateren van Bangka gesta-

tionneerde oorlogsschip zou worden overgenomen

,

welk schip dan voor dat doel naar de

monding der Diambi-rivier zou stoomen. In overleg met den Kommandant van vaartuig, Z r

-

Maart aldaar

M

s-

stoomschip Pontianak, had dientengevolge de overdracht den

plaats, en

ging ook de machinist Snijdewint, benevens de inlandsche

matrozen en vuurstokers, op dien datum in de

Met den Gouvernements-stoomer in

station

gekomen was

naar de monding der

dit

l ste n

,

rol

van dezen bodem over.

Barito, die sedert eenige

maanden

te

Djambi

en die mede ter afdoening van zaken met de Pontianak

rivier

was vertrokken, keerde

ik

met Makkink eenige dagen

later ter hoofdplaats terug.

De en

alles'

Van

laatste

aangelegenheden der Expeditie werden nu aldaar door ons geregeld,

voor het definitief vertrek in gereedheid gebracht. de

nog overgebleven

uit

Holland medegebrachte provisiën, alsmede van

—

—

243

het

overschot

der

we

vendutie,

nadat van de geschenken

geschenken en tot handeldrijven besterade artikelen, hielden

tot

nog

en ander uitgereikt was aan

een

't

hunne medewerking en hulp aan

verschillende personen die de Expeditie door

zich

verplicht hadden.

In het bijzonder verdient nog vermelding, dat kort voor mijn vertrek een door de goede zorgen van de kapiteins der genie Staal en Kuyl kosteloos te Batavia ver-

vaardigde en naar Djambi overgebrachte wit marmeren steen werd ontvangen bestemd ,

om te

het houten kruis op het graf van mijn onvergetelijken vriend

vervangen. De net bewerkte steen heeft ongeveer zeven

en

vierkant

draagt

den zoo algemeen

kon

Kuyl,

die

te

materialen

te

de grafsteen

hooren

geachten

letters

naam en

den

mijn

vóór

vertrek

was

hield,

bij

decimeter in het

vijf

het geboorte- en sterfjaar van

De

beminden afgestorvene.

en

Palembang garnizoen

plaatsing op het graf

geschieden;

voornemens

maar de heer

vandaar de noodige

zenden voor het metselen van een verwulf over het graf, waarboven zou

stand

vertikalen

in

worden

van onzen vriend op hoogen

dit

werk naar be-

Djambi van eene door den heer

te

Dat

Kuyl eigenhandig vervaardigde teekening voorzien. de nagedachtenis

Om

opgesteld.

waren de genie-lieden

volbrengen,

te

zwarte

leedwezen niet meer

mijn

tot

in

Schouw Santvoort

prijs

zijne belangstelling in

ik

behoef ik

stel,

wel

niet te

verzekeren.

Na de

een hartelijk

had gedeeld,

en leed

lief

van Niesen

afscheid

had geduurd

Expeditie

,

in

kwamen. Hier had die

na een

verblijf

kundige studiën

,

het

ik

11

,

die ons

,

zoo lang

bijgestaan en al haar

14 den Maart met de mail boot naar

naar Batavia, waar wij den volgenden dag aan-

genoegen weldra den

van eenige weken

thans

den

vertrokken wij

Muntok en van daar den 19de

hebben genomen

te

met raad en daad had

alles

te

heer

van Hasselt te ontmoeten,

Paja Koemboeh, in het belang zijner taal-

naar de hoofdstad

Ned. Indië was overgekomen

van

,

om

zich

op het stoomschip Conrad van de Maatschappij „Nederland" naar het Vader-

land

in

te

reismakkers

schepen, en zich daar gedurende eenigen

Veth en Snelleman,

te

tijd,

in vereeniging

met

zijne

wijden aan de uitwerking der journalen en de

samenstelling van het uitgebreide werk over de Sumatra-expeditie waarvan dit Reis-

een der hoofddeelen vormt.

verhaal plaats

te

Hasselt, laatstelijk

Het gelukte

krijgen op hetzelfde stoomschip, zoodat

de

reis

kon aanvaarden,

afgewerkte

kaarten

terwijl

en

de

den 29 sten

,

te

gelijk

met van

tevens de gemaakte verzamelingen, de

hij

nog

Makkink nog eene

mij ook voor hij

aan

het

Aardrijkskundig

Genootschap

toebehoorende instrumenten en boeken, voor zoover een en ander tot de sectie voor het rivier-onderzoek behoorde, naar het Vaderland overvoerde.

De keerd.

heer

Veth was daar reeds vroeger,

Den 14 den October met

naar Muntok

in het begin

van Februari, terugge-

het stoomschip Sunda van Djambi vertrokken,

op het eiland Bangka over

te

steken, bereikte

hij

die plaats in

om den

—

244

—

morgen van den volgenden dag. De stoomboot van Singapore naar Batavia, waar-

mede

hij

de

reis

vervolgen, werd er toen nog gewacht, maar verscheen

dacht te

Gedurende

stad.

gehad,

verblijf

later

inspanning,

herhaalden

en dit noopte

hij

hij

zijn verblijf te

de

zich

hem

beperken dan oorspronkelijk

vond

Djambi had

te

van

en de eerste dagen

Ook

vrij.

zijn

zijn

zijn

aanvallen verblijf

17< leu in de hoofd-

morgens van den

reeds des avonds en bracht onzen reiziger des

nog herhaaldelijk Batavia bleef bij

iedere

hij

last

wat meer dan gewone

op Java binnen veel enger grenzen

voornemen was geweest. Op de

echter gelukkig gezondheid en krachten volkomen terug.

onderzoek,

tot in de eerste helft

in

bij

het rivier-

en de eindregeling der geldelijke aangelegenheden, vorderden inmiddels van Mei mijne bemoeiingen, waarna

van het Comité, mijn verlof

om

te

zeereis huiswaarts

Het opmaken van een algemeen verslag over de verrichtingen

nog

van koorts

daarvan evenmin

gewonen Marinedienst

tot bij

ik,

met goedvinden

deelneming aan de Expeditie kon doen eindigen, het Eskader in Oost-Indië terug te keeren.

III.

OPMERKINGEN OMTRENT HET REIZEN IN NEDEREANDSCH INDlE MET WETENSCHAPPELIJK DOEL.

EERSTE HOOFDSTUK. PLAN EN YEREISCHTEN.

Het ontgaan

zal zijn,

de

wedervoer,

jaren reizen.

aandacht van den

dat

Wèl was

wij

niet er

lezer

der

van

verhalen

het

bij

vorige bladzijden waarschijnlijk niet

hetgeen ons gedurende de Expeditie-

dan zeer terloops hebben gesproken over onze manier van

malen sprake van het betrekken van een nachtverblijf,

vele

van het opslaan onzer veldbedden, van het gereedmaken eens maals, maar bleef het, en wij deden geene

omtrent den aard van of

al

die

meer goed nachtverblijf en

poging

om

artikelen, tot het

omtrent de instrumenten door ons

den lezer in bijzonderheden in

welke tot het gereedmaken van een min

koken van onzen pot onmisbaar waren. Ook

gebezigd

zou

dezelfde

opmerking kunnen ge-

maakt worden. Het was echter geenszins ons voornemen daarover het te

stilzwijgen

bewaren. Achtten wij het ook minder wenschelijk den geregelden gang van het

verhaal telkens voor zulke bijzonderheden af te breken, wij

door ons opgedaan, te

na

daarbij

te lichten

ons

mogelijk

eene

dergelijke

zouden

voor hen, die

rijk is in lessen

taak

zullen

in staat stellen

wij

ons

bij

gaan ons

in

het

onderzoek

licht

ten

daarmede hun voordeel

stellen hoe

dienste

meenen dat de ervaring

en mogen ze velen

ondernemen, dan dat

ook blijkens den prospectus van den aanvang af eer

—

—

hen niet zooveel

te doen.

Dit behoorde dan

tot het plan

wij reisden en leefden,

stonden,

zijn!

wij

wat gedaan

is

van

dit

werk, maar

welke hulpmiddelen

en wat wellicht beter

—

—

246

had kunnen gedaan worden, schijnt het ons niet overbodig eenige oogenblikken te

staan

de

de wijze waarop het doel van zulke tochten het best

bij

eischen

die

aan de personen moeten gesteld worden,

men

zal

te

is

stil

bereiken, en

niet geld en tijd

nutteloos verspillen.

Dat de manier waarop men

waarmede men zal

Het

behoeven. het

derstellen:

van het land,

reist

zeer

in

nauw verband

plomp,

waarheid zoo

een

is

doel der Sumatra-expeditie

mogen

dat

zij

wij

met het doel

staat

wel geen nader bewijs

thans

was een algemeen wetenschappelijk onderzoek,

bekend vooron-

als

in uitgebreiden zin,

bevolking en producten, waarbij alleen de plantenwereld eenigs-

zijne

op den achtergrond trad, niet omdat daarin niet evenveel belang werd gesteld

zins als

reist,

ander

ieder

in

baar,

niet

leden

toe

onderdeel,

maar omdat de middelen voor de Expeditie beschik-

gedoogden den reeds gevonden en aangewezen botanicus aan de overige

Toch was aan dezen opgedragen ook op

voegen.

te

dit

gebied te doen

wat hunne kennis en de omstandigheden veroorloofden. Den ontwerpers van het plan zweefde eene voortzetting voor den geest van het werk der voormalige Natuur-

kundige Commissie, maar

voege dat nu het eigenlijk geographisch onderzoek

in dier

meer op den voorgrond trad en

al

het

overige

daaraan min of meer onderge-

schikt bleef.

Al aanstonds moeten deze

dat

is,

wij

moeten ontraden. Wij dat

wij

dergelijke

opmerken dat de slotsom van onze ondervindingen

combinatie

zijn stellig

van

veelsoortige eischen voor den vervolge

overtuigd dat beperking in dezen wenschelijk

worden nagegaan, of de daarvoor gestelde eischen ook werkelijk samenvoegbaar

Een noemen

en

is,

een samenvoeging van verschillende soorten van onderzoek nauwlettend moet

bij

,

geologisch en een natuur-historisch onderzoek b.

plaats

hebben,

missie

zijn

geheel,

meer resultaten opleveren

zullen veel

wanneer

zij

om

zij

en

door

dus

te

in dezelfde

com-

worden samengehouden door de eischen van het

uiteenloopende

de

zijn.

twee uitersten

afgescheiden van elkander

dan wanneer de geoloog en de natuur-historicus

vereenigd,

terwijl

,

v.,

belangen hunner speciale taak

zijn

ge-

scheiden.

Op de

dedigd,

geographisch

het

bejaarde

congres

in

September 1881

Afrika-reiziger Antoine d'Abbadie

eensgezindheid

hoofdvereischte

behoort

de

bij

bewaren,

stelling ver-

staat

is

onder elkander op den duur

welke voor het welslagen der onderneming een

Wij voor ons kunnen althans

het

die

meening

plichtgevoel

niet deelen. Bij den Neder-

hoog genoeg

om

ons te veroor-

overweging omtrent het aantal der personen waaruit een expeditie

bestaan,

te

stemming

te

is.

landschen reiziger loven,

Venetië gehouden, heeft

dat het alleen reizen verre de voorkeur verdient boven het reizen in geZel-

schap, en wel voornamelijk omdat het zoo moeielijk die

te

met grooten nadruk de

alle

vrees

ter zijde te stellen.

voor gebrek aan resultaat door gemis aan overeen-

;

—

—

247

Naar onze opvatting behoort, ten minste op Nederlandsche

der

samengesteld

twee

uit

den gang van

bezittingen

öf

die,

hoezeer

volvoerd

zoek zou schade

te

de

of

hem kan

zijn,

echter hoorlijk

maar dan ook gerechtigd om

zaken,

belast

waarvan één de chef

personen,

De andere kan

beslissen.

een

adsistent

geheel

des

die

van beider taak behoorlijk

zij,

de

;

ziekte

bij

kranke van

zelfs

,

Maar bovendien

opgeruimdheid en veerkracht

zijn,

zal

op behoud der gedurende de al

gezellig te

geniet,

verkeer

reis

niet

maar door

zijn reisgenoot

Wij hebben

maken

die

op

hulp en

van grooten invloed

zijn

om

doen behouden, welke, zooals we straks

,

gewone omstandig-

te blijven

bij

minder zwaar weegt, het

gemaakte aanteekeningen

is

onder ont-

de meerdere kans

waar twee

die,

zamen

te

niet verloren zullen

kunnen worden uitgewerkt, omdat deze

dier

te lossen

zal de

,

veel tot zijn spoedig herstel

mocht één van beide onder de taak bezwijken,

doorleefde wat tot het

men met

het

ongesteldheid

maar ook onveranderlijk behooren

En wat

bering en teleurstelling.

zelfs

be-

voorkomende moeie-

bij

zullen ter sprake brengen, den reiziger niet alleen in

heden eigen moeten

reizen,

om

overeenstemming gebracht, dan

in

lichte

bij

reisgenoot

zijn

beide

nog nader

te

taak zijn opgedragen, een taak

gemeen overleg, grootere kans hebben

door

bijdragen. die

van meening

verschil

reismakker moge verschillen,

zijn

zijn

voor

worden, geen maatregelen eischt, waardoor diens eigen onder-

dan één enkel persoon oppassing

te

lijden.

zullen

lijkheden

expeditie

verantwoordelijk

en met hetzelfde onderzoek

de reizigers in elkander een moreelen steun vinden;

zullen

eene

is,

bij

eersten

afzonderlijke

ook van die van

zij

Zijn de belangen

zijn,

hier bepaaldelijk bedoelde terrein

liet

den Indischen Archipel,

in

alles

mede

aanteekeningen aanleiding gaf.

er reeds op gewezen, dat het

eene expeditie beoogt, noodzakelijk

is

bij

de vaststelling van het doel dat

om nauwkeurig

te

overwegen welke

onderzoekingen zich het best laten vereenigen.

Naar onze meening

zijn

de volgende combinaties het meest aanbevelenswaardig:

een geograaf en een geoloog-inineraloog, die tevens photograaf kan zijn;

een zoöloog en een botanicus;

een ethnoloog-photograaf en een linguist; een ethnoloog of linguist en een zoöloog of botanicus

en

eindelijk,

hoewel niet het meest, een geograaf met een ethnoloog-photograaf.

Het bezwaar verbonden aan de samenkoppeling van onderzoekingen haren aard zijn,

van geheel verschillende omstandigheden van

tijd

kan natuurlijk aanmerkelijk getemperd worden, wanneer het

instructiën

waarnaar de

reizigers

zich

te

richten hebben,

die

uit

en plaats afhankelijk reisplan of de

hun eenige

vrijheid

van

beweging vergunnen. In de ons gegeven instructiën was, zooveel het algemeen plan gedoogde, in de zwarigheid voorzien door de bepaling dat bet in

eenige

onderdeelen

zou worden gesplitst,

te

te

onderzoeken terrein

midden van welke achtereenvolgens

—

248

—

eenige geschikte standplaatsen zouden worden uitgekozen. „Zoodanige standplaatsen",

werd verder gezegd, „vormen dan het verzamel- en verblijfpunt van

vanwaar

Expeditie, te

uit

bewegen

bepalen,

doen hunner speciale onderzoekingen." Doch de hier

het

tot

nu onmid-

bedoelde vrijheid was toch altijd eene beperkte, zooals blijkt uit hetgeen dat

dellijk volgt,

zij

na verloop van den hun vergunden

steeds

punt zouden terugkeeren, en

stelde

leden der

alle

op afstanden door den Chef

zich iu alle richtingen, tot

zij

tijd

naar het vastge-

met eene daarop

die standplaats niet eerder

gende zou worden verwisseld, dan wanneer zulks den Chef oorbaar toescheen

oogpunt van het zuiver aardrijkskundig onderzoek, dat de

hoofdzaak

beschouwen was waarnaar

te

bij

vol-

uit het

deze geheele expeditie als

het overige zich moest voegen. Het

al

bezwaar was dus op verre na niet opgeheven,

en

wilde

dit

kon ook

niet, tenzij

men

Opmerking verdient

de

geheele

het

echter, dat de drang der omstandigheden werkelijk, reeds voordat de instructie

expeditie

was vastgesteld, wat

wij

die

de

in

nevens stond een het

van dien aard had

wij voornamelijk het

bij

geleid.

oog op die

haar „bovenlandsch deel"

als

geheel zelfstandige sectie, die,

was beschikbaar

sectie

oplossen.

is

Bij

alles

sectie der

aangeduid. Daar-

wijze van tegenstelling,

genoemd wordt, maar waaraan inderdaad de taak was opneming

Batang Hari of

van de

rivier

van

zijtakken, tot welk doel eene stoombarkas voor de leden van

hare

al

hadden

hydrographische

eener

Djambi met die

instructiën

bijna

„benedenlandsch deel"

opgedragen

deelen

tot eene gedeeltelijke oplossing

dusver bespraken,

tot

Expeditie

zelfstandige

in

gesteld.

Zulk eene rivieropneming, die het gedurig heen

en weder varen van het daarvoor bestemde vaartuig en vaak een betrekkelijk lang-

durig

oponthoud

ander

deel

van

in

vervulling

de

der taak

stoombarkas hadden door

dienstbaar

maken, en

Expeditie geschied. dit rivieronderzoek

van wiens

ijver

in

zich

zijn,

De

al

Wat

indien

zij

zou er

op de

in het land

den waterweg hadden kunnen plaats hebben? Alleen

dit is

de rivierboorden was de stoombarkas

nog

dan ook nog zooveel mogelijk tegen het einde der

heeren Schouw Santvoort en Cornelissen, die achtereenvolgens

en bekwaamheid veel

zelve

verbinden geweest.

bestuurden, hadden iu den heer Makkink een

personeel der barkas

dus

te

moeten medevaren en hunne pogingen om dieper

nemen van photographiën langs te

was wel het allerminst met eenig

vordert,

van de overige leden geworden

slechts langs

dringen

te

voor het

riviervak

hetzelfde

van het ons opgedragen onderzoek

partij is

bekwaam

getrokken, en vonden

bij

adsistent,

het verdere

de hulp die ze behoefden. Deze afdeeling der Expeditie was

compleet,

en behoorde dit ook te zijn; want het springt in het

oog dat zulk een rivieronderzoek steeds op zich

van

zonder schromelijke verspilling

tijd

en

zelf zal

geld

moeten staan, en zich niet

met wetenschappelijke onderzoe-

kingen in welke andere richting ook laat vereenigen.

Van

niet

reisgezelschap

minder belang en

de

daaraan

is

het op te merken, hoezeer de samenstelling van het te

geven

instructiën

in

verband moeten gebracht

,

—

249

worden met den politieken toestand der tweede hoofdstuk

der Inleiding

— gewesten. Zooals reeds in het

te bereizen

men

had

uiteengezet,

is

zich

in

Nederland,

ten

gevolge der uit Indië ontvangen adviezen, eene geheel onjuiste voorstelling van den politieken toestand

bij

van Midden-Sumatra gevormd. Men meende dat ons gezag daar

algemeen veel beter gevestigd was en veel meer geëerbiedigd werd, dan

over het

de uitkomst

gebleken. In die misrekening

is

de voorname reden van de vele

ligt

teleurstellingen welke de Expeditie heeft opgeleverd, en van de vele

onderzoek

het

geworden

overgebleven.

Maar

daardoor ook

juist

is

krachten aan het wetenschappelijk onderzoek

zijne

gapingen die

in

deze Expeditie zoo rijk

waarschuwingen voor het Aardrijkskundig Genootschap, waar

in lessen en

verder

het

zijn

van

Nederlandsch

Indië wil wijden.

Met het oog op de onderzoek

eischen die de politieke toestand aan het wetenschappelijk

kunnen de

stelt,

Nederlandsch Indië De

door

veelal

in

den

algemeenen naam van

aan het Nederlandsch Gouver-

die geheel

en onder het geregeld bestuur staan van Europeesche en

zijn

Europeesch gezag aangestelde en bezoldigde inlandsche ambtenaren. Hier

het

kan men natuurlijk schaal

die

omvat de gewesten

klasse

eerste

nement onderworpen

gewesten

begrepen worden, in drie klassen worden onderscheiden.

den

in

regel

met aanwending van

en

veilig

reizen

en kan het

onderzoek

medewerking van de Regeering en de ambtenaren de nasporingen en

richting

dus

al

verzending van

de

zijn

naar wij

,

moeten

wij

landen

nog

zijn

in verschillende

Hier kunnen

maakt.

aangeduid,

een volledig

onze door hare samenstelling wat onhandelbare Expe-

zelfs

voor zoover

heeft,

mocht

verzamelde gemakkelijk

gecombineerde onderzoekingen die boven

de

resultaat opleveren, en ditie

het

op ruime

gepaste hulpmiddelen plaats hebben, daar de

alle

op

zij

ons vleien

terrein ,

als

het

hier

bedoelde

werkzaam kon en

niet geheel onvoldoende uitkomsten gehad.

Toch

opmerken, dat in de kategorie der onder regelmatig bestuur gebrachte altijd

gewesten

zijn

samengeworpen

die

in werkelijken toestand aan-

merkelijk van elkander verschillen, en dat het Nederlandsch gedeelte van Sumatra,

met

zijne

schrale

bevolking,

zijn

zijne

veren waarover

men op Java

Stelt

gunstigste in

naam

niet

men

tot

2.

ople-

zijde,

is,

om

dan worden de

en die hoogstens van door

beslechting

tijd

in het geheel

tot tijd door reizende

van de geschillen tusschen de

handhaven. Tot deze klasse behooren Flores, Nieuw-Guinea

de Papoesche eilanden,

en

kan

geboden door die gewesten die niet meer dan

Nederlandsch Indië behooren, waar het Gouvernement vertegenwoordigd

hoofden de orde te

I.

niet die faciliteiten

zou te beschikken hebben.

reiziger

ambtenaren bezocht worden,

den-groepen,

getal over eene groote ruimte verspreide

de onder geregeld bestuur gebrachte landen ter

kansen aan den

officieel

gering

nog gebrekkige communicatiën,

ambtenaren, en

de

wellicht

Aroe-, eenige

Kei- en

Tenimber-eilanden, vele kleinere eilan-

meer afgelegen gedeelten van de groote eilanden 32

—

250

—

Borneo, Celebes en Timor, wier bevolking ver genoeg verwijderd

waar het Nederlandsen gezag

van

om

van

er weinig

men geene reden om

Hier heeft

duchten.

te

gevestigd,

is

is

van de plaatsen weten of weinig

te

vijandige gezindheid jegens het

Gouvernement of bijzondere achterdocht omtrent het doel der zending

Men

men doorgaans en argwaan niet

gewesten

zal echter in die

niet

op hunne

van den

plaats, en

reiziger

het gebruik

weten kan, of de blanke

inboezemen.

zal

begrijpt,

lingste voorstellingen te

onderzoek,

Groote

man hun

eerbied en ontzag, of vrees

reisgezelschappen

ook hier in het geheel

zijn

het algemeen wordt er veel beleid en voorzichtigheid

in

Het gebruik van instrumenten

gevorderd.

niet

waarvan

en

vormen

dikwijls zeer bedenkelijk

is

,

hem

bijgeloof

zijn

waarvan de inlander

,

noopt zich de zonderen het natuur-historisch

;

nog het minst aan misvatting onderhevig

dat

te verwachten.

doen hebben met barbaarsche volken, van welke

te

biedt zeker over het

is,

geheel

nog wel de meeste kans van slagen. Wordt echter het onderzoek

hoofde

bij

men

verwachten dat

toch

want zoo men

;

van de wetenschap op

ieder die zich ter wille

ten

welke

plicht

tot

wanneer het belang

om

stellen,

als regel

reis begeeft,

tevens wenschen, zoo niet vergen, dat

en het zich

brengen

mag

ook zooveel mogelijk gegevens op geographisch en

zij

ethnologisch gebied zullen verzamelen

men mag

uit dien

voorkeur aan beoefenaars van plant- en dierkunde opgedragen, dan

bij

mag aannemen

dat

,

een hoofddoel zal hebben,

ook de geschiktheid

zal bezitten

in elke andere richting die gegevens bijeen te

vermeerdering der kennis van land en volk kunnen strekken, daaronder niet

zijner speciale taak

Verreweg het grootst echter

zijn

lijdt.

de zwarigheden die de reiziger te verwachten

op de terreinen waarvan de bevolking ten halve onderworpen, maar niet

heeft

van

geheel

beroofd

zelfbestuur

is,

of die, schoon in alles behalve den

naam

onaf-

hankelijk, toch zoodanig door Nederlandsche terreinen begrensd zijn of daarin geën-

claveerd vrees

liggen

dat

,

hoofden en volk daardoor

spoedig aanstaande annexatie.

voor eene

delijk kleine partijen aantreffen

voor

zich

eene

rooskleurige

—

zal

waardeeren kan

te

en dezen zullen geneigd

zien,

geven.

elke poging

om

Maar waagt men

te

wachten.

begrip ;

daar

heeft hij

zich

de

de

zijn

om van

zij

alles

aan het onderzoek

—

dan valt er

niets

Daar de inlander van een zuiver wetenschappelijk en onze

zich dus

begeerte

naar kennis

om

haarzelfs wil niet

de reizigers ook niet anders kan voorstellen dan

agenten van het Gouvernement onder welks auspiciën

die

tot

gewesten vermoe-

het rechtstreeksch door het Gouvernement

komst met achterdocht worden gadegeslagen, en botsingen

in zulke

gebied te overschrijden, heeft het bestendig geleerd,

teleurstelling

onderzoek geen

als

bij

van zelve geleid worden

van dezulken die de annexatie wenschen, omdat

voordeel

voorstelling

onze ondervinding

bestuurd

dan

daarin

zelven

als

Men

zij

zal steeds

reizen, zal overal

hunne

het gevaar bestaan voor

gewapende tusschenkomst van de Regeering zouden kunnen vor-

deren, op tijden en plaatsen die haar allerminst gelegen zouden komen. Het gevaar

— voor

botsingen

die

met de wapens

zijn

dat

voorbeeld

omdat

grooter,

te

is

reist

—

251

in die gewesten doorgaans ieder inlander

volgen.

te

en

rust

vrede,

welkome verschijning

storing

het te

geval

brengen,

zullen

zoo

lingen

uitlokken,

groot

waardoor de

deel

de uit

J

een

van

die

de

de

reizigers

zij,

zijn

ingenomen tegen hen wier handete

moeielijkheden

op.

ik

De

schande maken.

vrijheid

begrijpen

Regeering

van beweging voor een

wat de heer Schouw

hem

de slechte gezindheid der hoofden van

in een land als Afrika," zoo drukte hij zich

ik

zoodra de waterstand dit blijkt toe te laten

,

De bezwaren

vrees dezer

zijde der

Comité voor de Expeditie schreef, naar

het

die

„Ware

bereidde.

ons

wij

zooals niet zelden

eene vreedzame annexatie tot stand

noodige

zoo

aan

brieven

zijner

„dan stoomde

),

hoog mogelijk

meer

des te

Volkomen kunnen

verliezen.

Djambi

Oeloe

geringste onvoorzichtigheid eene

ook niet zelden beperkende maatregelen van de

zal

Santvoort in aanleiding

slechts

zij

om

te zijn

hunne verwachtingen kunnen

licht

ambtenaren

weg meenen

op den

is,

door de

die

kunnen veroorzaken, en wanneer

orde

der

Belast met

zijn.

ambtenaren met angstvallige zorg de

de

zullen

bewegingen bespieden van personen ernstige

in de naastbij gelegen streken

Voor de ambtenaren

zullen reizigers in zulke gewesten ook al geen

de bewaring van

en hun gevolg dus wel genoodzaakt

in de vuist, en de reizigers

,

daarbij te verwachten, zijn zeker veel

welke ik op mijn verkenningstocht

te

dadelijk zoo

minder dan

overwinnen had. Doch door die quaestie

tusschen den Sultan en Pangéran Ratoe, in verband met de houding van Sigoentoer

en Poelau

om

Poendjoeng,

het

is

bezwaren

redenen

politieke

onthoud zou kunnen leiden."

maar zal

te

al

gaan

waarschijnlijk, dat het Indisch bestuur

maken, hetgeen

De uitkomst

heeft

de

tot

een langdurig op-

gegrondheid

dezer vrees ten

volle bevestigd.

De

slotsom onzer overwegingen

baroeh

in

het

derhalve, dat wij expeditiën in gewesten in

is

verkeerende als de binnenlanden van Djambi en de Rantau di

zoodanigen toestand

belang der zaak zelve

bepaaldelijk

moeten ontraden, althans voor

zoover die tochten van bijzondere genootschappen of personen zullen uitgaan. Mocht het Gouvernement

achten,

dan

zal

ze

het

bereiking van eenig oogenblikkelijk groot belang noodig

tot

ook

zelf

de

maatregelen

nemen

die

aan de

reizigers zooveel

mogelijk vrije beweging en veiligheid kunnen verzekeren, en de meeste zwarigheden

dan

zullen

als

van zelve verdwijnen. Maar zoolang er nog zulk een ruim veld voor

onderzoek in de of geheel, of in het geheel niet, geregeld bestuurde gewesten overzal,

blijft,

tot die

meenen

wij, het Aardrijkskundig

twee klassen van terreinen

Nog

een

enkel

woord

zij

hierbij

met recht kan verlangd worden. Er

')

Genootschap wèl doen,

zijne

pogingen

te bepalen.

gevoegd over hetgeen in den reiziger zelven

zijn

Berichten over de Sumatra-Expeditie,

namelijk eenige algemeene eischen waaraan

n°.

IV,

blz. 93.

—

252

moet voldoen, hoedanigheden

iedere reiziger

— die hij

moet bezitten, afgescheiden van

de bijzondere kennis voor zijne onderzoekingen noodig.

Aan paren

goed

een gezond

dat bestand

,

wandelaar

hem

ningen

en krachtig lichaamsgestel

moet

zwemmen,

terwijl paardrijden,

zijn,

een opgeruimd humeur

bezitten, zooals die b.v.

;

hij

moet

roeien en andere lichaarasoefe-

vreemd mogen wezen. Ook behoort

niet

hij

tegen vele en velerlei ontberingen en teleurstellingen

is

een zekere handigheid te

hij

aan de Maleiers in hooge mate eigen

is,

om, met behulp van

geringe middelen, zich in voorkomende gevallen te kunnen redden. Bovendien moet hij

tamelijk teekenaar zijn, althans eenvoudige voorwerpen zoodanig

den,

naar die afbeeldingen onder

dat

zijn toezicht later

kunnen

afbeel-

goede teekeningen kunnen

gemaakt worden.

De

aanvraag

herhaalde

telkens

om

genees- en heelkundige hulp, zoowel door

onze koeli's. als door de bevolking tot ons gericht, heeft ons overtuigd van de wen-

om

schelijkkeid voor den reiziger

eenige medische en chirurgische kennis te bezitten,

en eindelijk meenen wij ten sterksce vooraf,

al

dan

het

is

te

mogen aanraden

ook oppervlakkig, de taal en

van het volk, onder hetwelk men

zijne

dat

men

zich zoo mogelijk

het letterschrift eigen

make

navorschingen gaat doen.

TWEEDE HOOFDSTUK. DE PERSOONLIJKE UITRUSTING.

Wij kunnen thans overgaan

De

kleeding ,

die

in

't

onderscheiden in twee soorten

bezoeken

zelve,

hetzij

,

namelijk die welke

ambtenaren of

de

bij

kleeren voldoende

is,

bij

men

zijn

,

laat zich

behoeft tot het afleggen van

andere Europeanen en waarvoor een enkel pak

en eene tweede soort die bosch

het

in

tot het bespreken der uitrusting.

algemeen zoo eenvoudig mogelijk moet

of daarbuiten,

alles

omvat wat men op de

noodig heeft. Alleen

deze

laatste

reis

soort

behoeft een nadere bespreking.

Men katoen,

aanstonds

een

rij

late

een

zich

stof

droog

beenen

eenige

die is.

broeken en jassen

gemakkelijk gewasschen

De

jas,

eigenlijk

maken van

stevig donker gekleurd

kan worden en

meer een

kiel,

in de tropische zon

wordt aan de voorzijde met

knoopen dichtgemaakt, heeft op ieder voorpand

ter

hoogte van de

borst een binnen- en een buitenzak en een buitenzak ter hoogte van de heup.

Maar

llidden-Siimatr»

I.

Jok F Snelleman ieL

Uitrustingsartikelen en hutten voor nachtverblijf.

— daarenboven

—

253

de geheele rug dubbel en heeft

is

rug het gebruik van een ruimen zak, gesloten wordt (PI. VIII

fig.

die

men dus aan den buitenkant op den

aan weerszijden met knoop en knoopsgat

3).

Ter beschutting tegen den regen hebben wij

naamde zeemansjassen gedragen, hoewel

zij

marsch

op

te

zwaar waren

Voor ondergoed kieze men een donkergekleurde

mouwen,

uitstekend leder vervaardigd

voldoende; maar zoodra

Op open

men

verspert,

in het boseh

terrein

,

is

wenschelijk

het

om

zich

te

veters

zonder meer zeer

komt, waar dikwijls een gedoomde plan-

waar boschbloedzuigers

in legio

den wandelaar aanvallen zijn

van dauw of regen,

voorzien van zwaar linnen slobkousen, die het been tot

boven de kuit bedekken. Voor enkele gevallen, waarin men gedurende langen een zeer waterrijke streek heeft te bereizen,

zijn lichte,

ons niet doelmatig voorgekomen.

is

aangenaam, maar door de sterke afwisseling van scherpe

steenen

bodem

te

bloote

voeten

,

de doornige struiken

en

lijden,

te

De goed

en vaak onmogelijk.

houden,

de harde

,

,

Op

felle

goede, droge wegen

is

het

hitte en nattigheid, door de

hoekige wortels die vaak uit den

komen, door de bloedzuigers en stekende insecten, hebben de

voorschijn veel

tijd

hooge, vetleeren waterlaarzen

Het blootsvoets gaan, schijnbaar aanbevolen door de gewoonte

aanbevelenswaardig. der inlanders,

die

de polsen

maar op de wreef met dit schoeisel

en waar vooral des morgens struiken en grassen doornat is

met pijpen

met lange

kennen bottines met dubbele zolen, van

echter zonder elastieken

,

over metalen stiften dichtgemaakt.

weg

stof,

en lange kousen van donker gekleurd sterk katoen.

Als het beste schoeisel leerden wij

tengroei den

ons oog volstrekt niet

in

is

flanellen broek,

boven de knie eindigen en een hemd van dezelfde sluitende

van getah pertjah in een

of regenjassen

;

den duur de voorkeur verdienen,

klimaat op

tropisch

gedurende de Expeditie zooge-

aan hun doel zeer goed hebben beantwoord,

die

een

gewonde voet maakt het gaan

geschoeide

Europeaan

altijd

pijnlijk

kan den marsch langer

uit-

dan de ongeschoeide inlander, hoezeer deze ook aan het blootsvoets gaan

moge gewoon

zijn.

Wij voor ons zouden geneigd

zijn

den

reiziger

aan

te

bevelen,

voor niets zoozeer zorg te dragen als voor de ongeschonden bewaring zijner onmisbare voeten.

Tot sluiting van de jas en

om

om

het middel een lederen gordel

er geld of stofgoud in te bewaren, draagt

met koperen

men

gesp.

Als hoofddeksel raden wij een vilten hoed aan met breeden rand, welke laatste in

alle

zeer

richtingen kan gebogen worden.

goed;

gehecht

zij

zijn

Ook de hoeden van

inlandsch maaksel zijn

worden vervaardigd van nipah-, pandan- of anau-bladeren

op een geraamte van zeer

nuttig op open terrein.

van linnen of katoen,

Af die,

te

fijne

keuren daarentegen

zoo

't

,

die vast-

bamboe-latjes. Deze hoeden zijn vooral zijn

de zoogenaamde zonnekleppen

heet, ter bescherming van den nek, aan den hoed

— worden vastgemaakt. Wij hebben

en

paard af

te

te

leggen, dan

is

op lange marschen gebruikt, maar

ze herhaaldelijk

onnut en zeer hinderlijk bevonden.

steeds

—

254

men

Heeft

groote afstanden in de zon

het dragen van handschoenen aan te raden, althans

om

aan personen die een gevoelige huid hebben,

voorkomen dat de handen door

te

de zonnewarmte verbranden.

Het voortdurend dragen van een gekleurden

is

goed

het

van

geval

bril

hinderlijk

is

en ook niet

ook geeft het den wandelaar een valschen indruk van het landschap. Toch

noodig;

de

dat

zulk

reiziger

zich heeft, die dienst

een

bril

bij

bij

een

langen

oogaandoeningen,

lichte

kan doen

in

over schaduwlooze ilalang-

rit

velden of een dagvaart in een open prauw.

In de tweede

plaats

vinding ons aanwees

Ook

dragen. is,

maar

hier

als

wenschen

op

staat

wij

op

te

sommen

den voorgrond: vermijd

datgene wat de onder-

al

om

wenschelijk voor den reiziger

voortdurend

bij

zich te

niet bepaald noodig

wat

alles

tracht van het noodige niets te vergeten.

Tot dat noodige nu rekenen wij

een

goede binocle aan

een riem over den

schouder gedragen; een geologisch zakkompas, dat, evenals een nauwkeurig loopend cilinder-horloge en een potlood (Faber

HB), aan een lederen of touwen band gebon-

den en in een der jaszakken geborgen wordt, zijn

vastgemaakt.

het

te

terwijl de

banden aan een knoopsgat

Ter beveiliging van de punt van het potlood,

vereischt:

reiziger

een

een kurkentrekker niet

deugdelijk

mag

heeft, alsook een kleine

scheede tusschen

houten

het wenschelijk

zakmes met verschillende werktuigen, waaronder

ontbreken, en dat

Amerikaansche

bijl

hij

in een lederen omhulsel bij zich

of een inlandsch mes, het laatste in een

den gordel gedragen.

maat, een loupe, een eindje waskaars, een

Een paar einden touw, een band-

fleschje

ammoniak tegen

en een metalen kokertje met gewone phosphorlucifers

insectensteken

die daarin voortdurend droog

,

en alleen in geval van nood gebruikt worden,

blijven,

is

Verder worden voor den

omgeven door een zoogenaamden potloodhouder.

—

ziedaar wat tot de meest

noodzakelijke uitrustingsartikelen van den reiziger behoort.

Voor het maken van de dagelijksche aanteekeningen naal,

dient

zwaar,

een

notitie-boek

gelinieerd

met een

dat

hem

steeds

vergezelt,

elastiek of op andere wijze gesloten. Ieder blad

en op een andere plaats weer in

volstrekt

klein

geen

de basis van zijn jour-

wel een van niet

te

papier, in sterken, geheel linnen band gebonden, gepagineerd en

worden beschreven, waardoor het mogelijk wordt

Een

,

en

te

om

moet

slechts

aan ééne

zijde

eenig gedeelte uit te knippen

voegen.

schetsboek kan aan het notitie-boek worden toegevoegd, hoewel er

bezwaar bestaat

om

kleine

teekeningen

in

het

laatste

zelf

op

te

nemen.

Het étui's

is

voor

misschien niet ondienstig ook even aan te stippen dat de zoogenaamde schrijfgereedschap

en toiletartikelen voor den reiziger de meest onprak-

255

—

denken kan,

al

— men

tische zaken zijn die

innemen dan

plaats

wapen

Als

een

door

nitie

't

dragen,

laat

koeli's

was

nood mede een zeer geschikt wapen

maar

liet

omdat

alleen

meer

ze

bewaart.

in

een

terwijl

men

dat

is,

men met

voldoende, die

acliterlaad-buks

korte

een

is

der

zich

geen men er

kleine

ammu-

de

in geval van

revolver

zonder veel bezwaar

kan

zich

bij

hebben.

Onder de zaken op wier nut gers

moeten vestigen,

te

met

die

ijzers

zijn

bij

ons

de

dicht

klimmer

van

worden bevestigd en voorzien

van Sumatra behoorlijk

van

zijn

maar

;

om

in

uitzicht te verkrijgen voor

er zeer moeielijk, daar de

is

en de vertakking eerst hoog boven den grond aanvangt.

zijn

Bij de topographische

werkzaamheden zouden dus

aan

reizi-

irons),

beklimmen der telegraafpalen

stammen meestal glad

kunnen bewijzen. Toen

(climbing

aan de boomstammen kan vasthouden.

Het beklimmen der boomen

peilingen.

klimijzers

ze te bezitten opgewekt, door de inoeielijkkeid

wildernissen

begroeide

zich

in gebruik voor het

om

werd de wensch

doen

het

sommige landen

in

Zij

zoogenaamde

stevige riemen aan de beenen

punten, waardoor de

scherpe

meenen de aandacht der toekomstige

wij

behooren ook

die

behoefte

die klimijzers belangrijke diensten

geopenbaard had, schreven wij er over

zich

Comité, maar het bleek dat deze toestellen in Nederland niet gebruikelijk

het

bekend

nauwelijks

waren.

Ten

en

zelfs

om

ze uit

Zij

werden toen aan den heer Cornelissen

Londen

maar kwamen

eerst in onze

laatste

werd eene gelegenheid opgespoord

paar met de riemen voor den

te krijgen (2

bij

zijn vertrek

om

handen, toen de gelegenheid

prijs

naar er

van £ 1.10

Indiè'

sh.).

medegegeven,

nut van

trekken

te

zoo goed als voorbij was.

Moet de

mag

reiziger

in

zich

't

algemeen

alle

weelde ontzeggen, bijzondere zorg

besteden aan zijn nachtleger, omdat niets zoozeer de krachten herstelt als

hij

een goede nachtrust.

Zonder eenig voorbehoud, wat vorm en inrichting aangaat, kunnen wij de veldbedden aanbevelen die wij gedurende de Expeditie hebben gebruikt spoedig

makkelijk en plaats letten,

kunnen opgeslagen worden,

licht

zijn,

innemen en een zeer goede ligging aanbieden. Alleen dat

krachtige

zij

lang genoeg

houtsoort

zijn

en dat

worde gekozen, opdat

bij

de

vervaardiging

niet, zooals

1

omdat

),

ineengelegd heeft

men

er

ze ge-

weinig

op

te

een taaie en veer-

ons enkele malen gebeurde,

het een of ander deel breekt, dat dan door een nieuw van eigen maaksel vervangen

moet worden. Nevens

het

hospitaal-sheeting

,

veldbed

raden

wij

het

gebruik aan

van een stuk

groot

genoeg

om

als

onderlaag

dienen

te

zoogenaamd

voor een volwassen

') Zij waren onder den naam van rif leman 's-bed geleverd door de firma Willem Iwes en Zonen, voorheen Wed. F. C. Koster, te 's Gravenhage.

—

—

256

persoon

en aan beide zijden waterdicht; wanneer het niet in gebruik

op een

ronden

nut,

stok

koude in hoogere streken veldbed uitgespreid,

het

van

aanvallen

kunnen

in

zakelijk

zijn

en

,

ook

een

zin

Witte

hoofdkussen

en

klamboe

een

even

groot

den hemel

gemaakten zak,

weg en

weinig plaats

met den

men langen

Met

bewezen door een kanten

geheel over

het

slapen

maar

zeer,

van

of muskieten-gordijn

Leiden

te

lap

van ongeveer anderhalven meter. De vier

touwen

die

aan de punten van

in een cilindervormigen

verschaft

,

van waterdicht

noodzakelijk vereischte,

de hangmat zeer geschikt

maken

erkentelijkheid

is

wij

waar

ligplaats, terwijl daar

om

is

hierbij

er een korte middagrust

gewag van de diensten ons

zoodanige hangmatten, die de heeren Jaeger en C°.

viertal

neemt

licht,

in gevallen dat het veldbed des avonds niet

aankomt, hem een zeer goede

reiziger verblijft,

tijd

genieten.

te

,

met een schuif koord gesloten wordt.

die

Een bangmat van koord, hoewel geen

in

zij

beschermen tegen de

vastgemaakt. Al deze tot het nachtleger beboorende zaken worden

zijn

samen gerold of gevouwen en opgeborgen

tegelijk

tegen eventueele

kan

de oppervlakte van het veldbed, terwijl van de vier

als

is

klamboe wordt opgehangen door middel van

zeer

slaper

veraangenamen

zijden het eigenlijke gordijn afdaalt ter lengte

te

beschutting

bovendien

De hemel van de klamboe wordt gevormd door een rechthoekigen

die

zeildoek

dient het

de artikelen van weelde gerekend worden. Meer nood-

tot

klein

als ;

woningen den

lakens

is,

een wollen deken van veelzijdig

is

ziektegevallen

bij

onzuivere

in

ongedierte.

zekeren

neteldoek.

katoen,

Voorts

gerold.

onderlaag op het veldbed,

zachte

als

worden

te

,

fabri-

ten behoeve onzer expeditie aan het Aardrijkskundig Genootschap

,

hebben geschonken.

Wat

de rubriek stoelen en tafels betreft, hebben wij steeds zeer veel genoegen

gehad van onze vouwstoelen met rug en soort

mede

hooger

is

te

nemen

dan 40

a

50

centimeters.

voldoende, en het gewicht

is

van rotan; men zorge echter eene

zitting

aan lichtheid paart, en waarvan de rug niet

stevigheid

die

Om

gemakkelijk te

er des te geringer

om. De

zitten

tafel

kan

is

deze hoogte

in beginsel even-

eens zijn samengesteld als het veldbed; twee kruishouten verbonden door een dwarsstok

en gedekt met een blad, dat

voor een gemakkelijk vervoer uit twee dunne

planken moet bestaan, met koperen scharnieren aan elkander verbonden

(PI.

VIII

fig. 1).

Levert echter het medevoeren van dergelijke weinig omvangrijke meubelen nog te

groot

bezwaar op,

overnachtingsplaats

dan

zelve

late

zich

men

in

ze gerust achter;

men kan op

de verblijf- of

weinige oogenblikken uit bamboe en takken het

volstrekt noodige laten vervaardigen.

Doch daarop komen

wij terug in het volgende

hoofdstuk.

Ook rijpaarden

al

weet

zal

Europa mede

men

kunnen te

vooraf dat

bedienen

nemen;

,

men

is

waar men

zich

van

het onnoodig harnachementen

uit

streken

dan nog

zal

bereizen

de goedkoope zadels van Chineesch of inlandse li

maaksel

— zeer voldoende, mits

zijn

men

—

257

de kussens beter laat opvullen, daar anders de paar-

den gedrukt worden.

Voor kookgereedschap doet men verstandig de eenvoudige

gewoon

die de inlanders

Een

gebruiken.

te

zijn

waterketel, een paar ijzeren pannen, lepels van

pernoot gemaakt,

maakt

plaats

een ijzeren vork, ziedaar zich

hij

doende hoeveelheid een

Zeer

door

geschenke gegeven;

ten

dikwijls

is

uit

in vol-

altijd

étui's

wijlen

Z.

met vork,

lepel

en mes, drink-

H. Prins Hendrik aan de

K.

hebben ons in waarheid geen oogenblik

zij

meermalen door ons gebruikt werden, hebben

dagelijks

zij

in weinige

verschaffen.

peperbusje,

verlaten, en behalve dat

ons

te

nut hebben wij gehad van de

veel

wat de kok behoeft. Zijne stook-

vinden. Voor eigen gebruik kan een kleine spiritus-lamp en

te

kurketrekker en

expeditie-leden

zij

alles

een

schaal van een klap-

van eeuige steenen of zoden, en brandhout

oogenblikken kokend water

glas,

bamboe en de

met grooten bodem uitstekende diensten bewijzen om

keteltje

plat

nemen

artikelen te

ijzeren of vertind koperen pot,

den nood geholpen,

wanneer ons

bij

bezoeken aan inlanders

minder proper gereedschap werd voorgelegd.

Voor hen

de

tot 't

die

op de minst omslachtige en dus minst kostbare wijze moeten of

behoort het medevoeren van een beperkte hoeveelheid levensmiddelen

reizen,

willen

De geringe

vereischten.

eerste

quantiteit

algemeen de inlanders genoegen nemen krijgen

te

groote blikken;

want

wordt een aangebroken natuurlijk spijzen.

nog een

voedsel

waarmede over

moeielijk te allen tijde vleesch

de jacht voorziet ook niet overal voldoende in de behoefte

;

mede

noodzakelijk wordt vleesch in blikken te

dierlijk

maakt het

,

niet

alleen

Men

te voeren.

die zijn vooreerst moeielijker te

blik

warm

een

in

,

zoodat het

hoede zich echter voor

verpakken, en ten tweede

klimaat spoedig onsmakelijk. Dit geldt

voor vleesch, maar evenzeer voor alle in blik geconserveerde

Eenige blikken met groenten

zijn als

versnapering zeer aan te bevelen

;

meer

de blikken met winterkost of hutspot, die, hoe vreemd het klinken moge, na

langdurigen marsch in

tropen even goed smaakt als na de jacht over be-

de

sneeuwde velden. Als de qualiteit van te

versche

het

vleesch-saus,

mosterd

Yorkshire

zooals

relish,

(moutarde diaphane

dat

vleesch

wenschen overlaat, dan gebruike men

men nu en dan

beefsteak-sauce

houdt zich zeer goed

of in

Liebig's

bruikt

;

vleeschextract

dan I.

is

-2.

is

aan 't

te

zoo

bevelen,

spoedig moede

het zoover brengen dat niets

kan,

warm is

Goede

klimaat) kan

er, gelooven wij,

van Grosse & Blackwell.

flesschen

want dan wordt men

Kan men vindt,

iu

dergelijks.

iets

een

voor hetzelfde doel met succes aangewend worden. Als tafelzout

geen beter dan dat

krijgen

met de eene of andere Engelsche

het

gemakkelijk

men als

,

mits

men

althans zoo

het niet te dikwijls ge-

was onze ondervinding.

sardines a 1'huile voortdurend smakelijk

een grooten

voorraad van deze vischjes, 33

— mits in kleine de

dines,

blikjes,

niet

olie

te

mede

—

258

nemen. Een bord droge

te

en een half

rijst

blik sar-

goed dooreengeniengd, geeft een heerlijk ontbijt,

vergeten,

dat den inlandschen kok weinig hoofdbrekens kost.

mag

Als de voornaamste van mede te voeren vleeschspijzen

genoemd worden, dunne plakken

met zout en

vleesch

in de zon gedroogd.

Wanneer de omstandigheden

dan zou men

met dendeng, sardines en

zelfs

wel de

dendeng

specerijen ingewreven

als voedsel zeer

rijst

en dan

dwingen,

tot overgroote beperking

goed een

tijd-

lang kunnen volstaan. Rijst zijn

er

nog een andere mondkost

is

toegeeft, de scheepsbeschuit.

dagelijksch

Een

kan dienen,

voedsel

blijven,

droge korrels die toch gaar

in

Maar

tegenstaat.

moeten

hoofdvoedsel

steeds

zal

kookt,

rijst

hoeveelheid

maakt, dat deze

die in droogte

mede

te

nooit

spijs

aan zulke

rijst niets

nemen, zóó groot dat

als

zij

doch een trommel van zulke be-

onmogelijk;

is

en de wijze waarop de inlander zijn,

schuiten van de beste soort zal dikwijls een ware uitkomst zijn, en een enkele be-

kan gedurende geruimen

schuit

den honger

tijd

wandeling voor zich, aleer de plaats

worden, en begint de maag naar voedsel deng, of

stillen.

een stevige zal

vragen, dan kan ook een stuk den-

te

een stuk zoete chocolaad, weder voor langen

zelfs

men nog

Heeft

waar het maal gereed gemaakt

bereikt

is

tijd

kalmte brengen in

het binnenste van den wandelaar.

Wanneer van

Warm

wij een keuze moesten

en sterk

thee een onschatbaar luxe-artikel, koud en slap een uitnemend

is

middel tegen dorst

zeker ver boven water te verkiezen. In

,

onderweg zoo weinig mogelijk, in

doen van een enkelen drank, met uitsluiting

dan zouden wij onvoorwaardelijk het gebruik van thee aanraden.

andere,

alle

ja, liefst in het geheel niet;

den aanvang van den dagmarsch reeds

het

moeielijk het

men

raakt

overvallen

tweede voorbij

feitelijk

te

gaan zonder opnieuw

men

algemeen drinke men

—

wanneer men

aan 'teerste beekje

laaft

aan den drank, en spoedig

worden; maar wanneer

't

zal

te

't

beste,

drinken.

men door loomheid

zich

dan

is

Zoodoende

in de

beenen

het eerste gevoel van dorst of droogheid in

den mond overwint of in het ergste geval op de eerste halteplaats een teug slappe thee

of kopi

dahoen drinkt, dan

de

blijft

veerkrachtig en de vermoeidheid

tred

zal veel langer uitblijven.

Het meedragen van een hebben, dan de koeli's reiziger

zwaar.

om

is

te

zei ven,

De

moeten

veldflesch

het best die in een

mand van

wij ontraden; wil

hangen totdat men op de rustplaats toch

die

reeds

veldflesschen die wij

zooveel

bij

te

men

ze bij zich

een der koeli's te leggen of een van

torsen

is

aangekomen; maar voor den

heeft,

wordt zulk een

flesch te

de voormelde étui's ten geschenke kregen, wogen,

gevuld, niet minder dan 1.2 kilo, en werden ook nooit anders dan op de genoemde wjjze

medegevoerd.

den dorst

te

De

stillen,

gevallen waarin

zonder dat

men bepaald

daartoe

gelegenheid

behoefte heeft aan drank is,

om

zullen zich niet dikwijls

,,

— voordoen, en op onze geheele

door hevigen

onzer

fleschje

zich

bij

—

gebeurde het slechts één enkele maal dat iemand

reis

gekweld werd en

dorst

Wel kan

naar de rivier aan zijnen voet. plat

259

cognac gevuld,

draagt niet

den bergrug afstormde

in dolle vaart

het vaak zeer nuttig zijn b.

,

men

indien

een

eene hoeveelheid van twee

v.

wijnglazen ongeveer.

Met het oog op het algemeen gebruik van

dan oen,

geroosterde bladeren, kopi

men

cacao)

hoewel

,

en

eten

langzamerhand

drinken

van de

boeah, kan

men

nu en dan eene afwisseling

zich

niet, ten gevolge

ga verwaarloozen.

in

van de eentonigheid

Anglo-Swiss

condensed

milk

volkomen of langdurig gebrek aan versche melk deze uitnemend in thee of

bij

vervangen en verschaft ook in geval van ziekte

koffie

als aftreksel

volstrekt niet uitsluitend als een

die

wij

Want men moet

en drank kunnen verschaffen, opdat

spijs

hefzij

hoeveelheid thee zeer beperken. Hetzelfde geldt van poeder-

Houten's

(van

van weelde beschouwen.

artikel

kan

nemen

de mede te

chocolaad

koffie,

of als koffie van de vrucht, kopi

,

met warm water gemengd

een zeer goeden drank. Suiker

daarvan

den reiziger

zal

als

een

waren zuinig, en

zulke

komen dan

te dikwijls te pas

overbodige zaak

geheel

zal

Laten de geldmiddelen het

met

al

nog

niet

op"

is.

dan kan men zuivere Bordeaux- wijn mede-

toe,

een drank waarvan het matig gebruik door

voeren,

echter

zij

dan meermalen met genoegen ontdekken, dat op een

kritisch oogenblik het een of ander „gelukkig

wordt aanbevolen.

dat wij het medevoeren

mogen aanmerken. Men

Brandewijn of cognac

is

alle

geneesheeren in de tropen

maar

noodzakelijk, niet als drank,

als

geneesmiddel.

De voor naar

alle reizigers

onmisbare medicijnkist

zal

uitgebreider of beperkter zijn

gelang van de meerdere of mindere geneeskundige kennis van den gebruiker,

maar, hoe eenvoudig men

ook inrichte, de volgende artikelen mogen daarin

die kist

nooit ontbreken: kinine, laudanum, karbol-zuur, ricinus-olie, pepermunt-olie, papier

d'Albespeyres, een lapis-kokertje

naalden,

spelden,

schaar,

,

engelsche pleister, hechtpleister, gewaste taf hecht,

zwachtels,

spalken,

spatel,

keelpenseelen

,

koppen, een

gevulde trousse, een mortiertje, een kleine balans en een maatglas. Dit

naamste,

ofschoon

weldoen

zich

ook

het

nog aanmerkelijk kan

te voorzien

geneesmiddelen,

en

zijn

beschreven en aanwijzing

waarin

tevens duidelijk

verwondingen en andere acute gevallen heeft voor

Nederlandsen

(Amst. dikwijls

J.

Indië"

is

het voor-

Voorts

zal

men

van een beknopt maar degelijk handboek, waarin de

meest voorkomende ziektegevallen

gebruiken

worden uitgebreid.

van Dr.

J.

te

is

handelen.

is

gedaan van de

uiteengezet, hoe

men

te bij

De „Geneeskundige Gids

P. Dozy, oud-stadsgeneesheer te

Semarang,

H. de Bussy, 2 de veel vermeerderde en geïllustreerde uitgave) heeft ons

goede

diensten

bewezen.

geneeskundigen" door den

Officier

Ook

bestaat er

nog eene „Handleiding voor

niet

van Gezondheid N. P. van der Stok, die eigenlijk

— Batavia, 2de druk, 1877), als

—

van het Nederlandsch Indisch leger in het

behoeve

ten

260

maar zeker aan den

aan den kommandant eener

gegeven (G. Kolff,

licht is

reiziger dezelfde diensten

kan bewijzen

patrouille.

DERDE HOOFDSTUIL VEEVOER DER GOEDEREN, VOORZIENING IN BEHOEFTEN OP REIS EN VERKEER MET DE INLANDERS.

Wanneer de zoeken eiland

is

reiziger

—

aangekomen

of het reisgezelschap ,

—

die het meest geschikt

tocht te dienen, en daar alle uit

op die plaats van het is

om

te onder-

uitgangspunt van

als

zijn

Europa komende uitrustingsartikelen bijeengebracht

en zooveel noodig aangevuld heeft, moet in de eerste plaats voor het vervoer dezer goederen gezorgd worden, waarvoor het onvermijdelijk dienst te nemen.

De goederen kunnen

niet

zal

zijn

inlandsche koeli's in

worden medegevoerd zooals

zij

zijn

aan-

gekomen, maar moeten eene zorgvuldige verpakking ondergaan berekend naar de krachten der dragers en naar de wijze van dragen die in de landstreek gebruikelijk is.

De

moet

vracht liefst

mag

niet

een gewicht van vijf-en-twintig kilo nimmer

meer dan één- of twee-en-twintig

kilo bedragen.

te

boven gaan, en

De

inlanders dra-

gen op het hoofd, op den rug of op den schouder aan een zoogenaamden pikolstok, in

welk laatste geval de vracht zooveel malen 25

voor

torsen

worden

kunnen

sluiten,

bij

werk

of houten

voor keukengereedschap, steeds

te

gesteld.

kilo

mag wegen

kisten

om

aangebroken

ze

met scharnier-deksel of dichtgeschroefd, en levensmiddelen

en zaken

die

men op weg

de hand moet hebben, platte open manden van rotan (Plaat

Daar waar op den rug wordt gedragen, moet men de voor dat inheemsche manden gebruiken, of platte smalle kisten en licht

als er koeli's

Voor de streken waar de vrachten op

worden vervoerd, gebruike men blikken trommels met overslag

hoofd

het te

het

IX

doel

trommels,

fig.

6).

gemaakte

die op een

bamboe-raam worden gebonden. Ter beschutting tegen regen moeten de vrachten gedekt worden met zeildoek,

aan beide

gemaakt.

kanten, Die

door het bestrijken met een zwart gekleurd vernis, waterdicht

zeildoeken

blijven

langer

ongeschonden

wanneer

zij

tot

een

soort

Middeu-Sumatra

I.

^JKt. Jok F L'itmstinirsartikelen.

SnelWm

iel

;

— van

hoezen

genaaid,

zijn

welke de

in

—

261

kisten of trommels juist passen; vierkante

ongenaaide stukken hebben echter het voordeel, dat ze ook

worden aangewend en

die

gelegenheden ongelijk

verschillende

bij

op dat de

maar daarvoor

nielend bindmiddel) vastmaken,

wel haast onnoodig

zal

maar zeker

niet overbodig

is

om

het

tegen het deksel van ieder collo, een zal

men

te

merken

dat

,

Men

lette er echter

maar

zeer geliefd,

ver-

de inhoud

aan

te

lijst

van den inhoud vast

van iedere

bestemd boekje

in een daarvoor

raden, bovendien aan den binnenkant, hechten. Daardoor

te

zich vaak groot tijdverlies besparen.

Over het inlandsch personeel

Wij

op

zijn

gebruikt worden,

touw gebruiken.

uitsluitend

trommel moet worden aangeteekend

kist of iederen

zijn gevuld.

vracht be-

zijn

als

stukken

losse

met gespleten rotan (een

koeli's de zeildoeken niet

Het

geval

elk

in

dakbedekking kunnen

als

den koeli

zoowel

piasregens

Over de manden moeten

schutten.

omdat

hevige

bij

althans

herhalen

zal

men

in den regel zeer tevreden

wat door een onzer

gaarne

hier

kunnen

zijn.

werd geschreven:

elders

„Geene Europeanen hadden in onze vermoeienissen en ontberingen trouwer kunnen deelen

in

de belangen hunner meesters kunnen behartigen, dan onze in-

of eerlijker

deden gedurende den geheelen loop der Expeditie." De

landers

daghuur en den mandoer,

maand

het

opzicht

koeli's

hun werk

over

vallen, b. v. bij langdurige tochten door de wildernis, of in streken

aan hij

rijst

moet de

is,

dan met

rijst,

reiziger

voor

die

hij

De

koeli

hij

droog houdt

niet

is

de

waar schaarschte

de voeding van zijn personeel zorgen en kan

zout, spaansche peper en dendeng volstaan.

onder het zeildoek dat

des nachts tegen vocht en koude

kan

bij

in bijzondere ge-

Tot de uitrusting van den koeli behoort een kapmes en een deken,

neemt men

zal voeren,

moeten in eigen onderhoud voorzien; alleen

dienst. Zij

in

die

lichte

wollen

vracht bedekt en die

zijn

hem

beschermt.

alleen een lijdzame lastdrager;

den reiziger van groot nut

Al spoedig

zijn.

ook in vele andere opzichten

leert

men

de bijzondere eigen-

schappen van ieder hunner kennen, en dan wijst het zich vanzelf aan, wie de meeste geschiktheid

bezit

den ethnoloog handigheid,

om

den geograaf of photograaf, wie

helpen.

hunne

werk.

eisenend

te

vingers,

fijne

Van de keuze van

zijn

den natuurhistoricus of

zij

geschikt voor zorgvuldigheid

bijzonder

een mandoer hangt zeer veel af;

een goed. deel het gedrag der koeli's in handen. Onder strikt rechtvaardig,

om

Door hunne kalme gemoedsstemming, hunne aangeboren

alle

maar men moet en kan dan ook streng

hij

heeft voor

omstandigheden zijn,

zij

men

zonder de minste

vrees voor verzet.

Slechts

in

de nabijheid

hunner woonplaats zullen de

gidsen

kunnen vervullen, en gidsen van

sies in

de wildernis,

dergelijke

bij

koeli's

de

professie zijn er in Indië niet.

plaats Bij

van

excur-

het beklimmen van nog weinig bezochte bergen en in meer

omstandigheden

zal

men dus

verstandig doen zijn personeel tijdelijk

met

,

—

—

262

een paar inlanders te vermeerderen, die de paden kennen en met het leven in de bosschen vertrouwd

De

zijn.

gedurende

huisvesting

de reis

een tweede punt waaromtrent eenige op-

ia

merkingen niet overbodig zullen wezen.

Binnen het onder geregeld Nederlandsen bestuur gebracht grondgebied vindt de reiziger een uitstekende huisvesting

de

in

balai's,

de negari- en zoogenaamde pas-

santen-huizen, en in de gewone inlandsche woningen, die

maand zonder

per

huizen eigen zijn, kunnen gemakkelijk licht

en lucht

maar één bezwaar

;

die mikroskopisch

zins

onderzoek en

doen aanbouwen met stevigen

te

gereed

dergelijk vertrekje

de open

een

tent

zelfs

is

koeli's

weldoen,

is

iJlijft

men

korter,

men om

men op

verblijft

een

stellig vereischte.

fig.

5),

men

betrekt een kamertje

dan moet men zich behelpen zeil.

Maar

in

het medevoeren van

uit

alle eischen die

,

en de hut die

bamboe, ruwe takken

men aan

een

tijdelijk

uren den dagmarsch aan een beek of nabij

vier

eene plaats slechts een enkelen nacht, dan

maar voor een langer

De hut waarin men geruimen

tijd

denkt

te

is

de nabij-

verblijf is het

wonen

(PI.

VIII

wordt oiuwand met rietgras of bladerrijke takken en gedekt met de gras-

men

of bladsoort die in de streek waar

meest geschikt

omwanding

veel

te

zich bevindt, het overvloedigst

en moeite

tijd

Wij gebruikten dan in den beginne de

kosten.

rende den

marsch werd dichtgedekt.

afgebeeld,

eene

oogenblik

Op

PI.

VIII

waarmede onze bagage gedufig,

G

een dus gedekte hut

is

woning waarvan de vorm weinig comfort aanbiedt, is

voorkomt en

Voor een enkelen nacht zou echter zulk een dakbedekking en

is.

vierkante en langwerpige stukken waterdicht zeildoek

een

die

hout in voldoenden overvloed voorhanden

heid van water niet zoo absoluut noodzakelijk,

't

de zwiepende vloer

stellen.

Gewoonlijk eindigt een bron;

:

twee, hoogstens drie dagen, kan een

In

vloer.

na eenige oefening in één of anderhalf uur

kan

aan deze

aanstonds door de koeli's, geholpen

aan de woning

en dunne boomstammen opslaan, voldoet aan verblijf

nemen

te

die

zooals b. v. gebrek aan

voor het bereizen van schaars of niet bewoonde streken onnoodig

en ondoelmatig. Overal de

zijn.

weg

onder een afdak of een gespannen

lucht

voor weinige guldens

teekenarbeid ondoenlijk maakt. Bij een eenigs-

dorp,

het

uit

worden verholpen,

ruoeielijker

is

zelfs

men dan ook

langer verblijf zal

door een timmerman

men

kan huren. De meeste inconveniënten

moeite

veel

maar

die in

opgeslagen en een zeer goede beschutting tegen den regen geeft.

Wij kozen dezen vorm dan ook, wanneer we door plotseling neervallende piasregens

gedwongen werden ons nachtkwartier met den meesten spoed gereed

Maar spoedig

sleten

kwamen

en

hier

onregelmatigheid

stukken zóó

te

die

gaten

daar

van

kleedjes

de

leggen,

die

door

bij

te

maken.

pakken over kisten en trommels, en

water doorlieten. Bovendien was het, wegens de

dakspanten, dat

het

sterke

schier

niet

regenbuien

mogelijk niet

op

al

die

ongelijke

losse

verscheidene plaatsen

— een waterstroompje

waaraan

op

spannen.

Het was

25

door het

kilo;

het

bleek te

lieten wij

ook aan beide

dat

de

later

afstanden

oin

riep,

het een of ander in veiligheid

een groot, langwerpig vierkant zeildoek maken,

rondom geboord was met

zijden vernist werd, en

gelijke

in

van het veldbed

ons

Daarom

te brengen.

—

263

waren

touwtjes

korte

groot genoeg voor onze hut, maar

juist

opvouwen brak het

praktijk

te

groot

woog

stevig

niet

touw,

doek te

het

minder dan

hoeken en langs de vouwen, en ook

in de

te

om

bevestigd

om

zijn,

het in weinige oogenblikken goed

kunnen spannen.

De bezwaren

men

ondervonden, worden grootendeels overwonnen wanneer

wij

die

Men moet geen dakspanten

het hutdak op de volgende wijze inricht.

maar het dakraam bespannen met een en geolied touw, onderen

aan

dunner dan gewoon

iets

beginnende,

hospitaal-sheeting

opzettelijk

vijf

schilderij-koord.

Hierop legt men, van

langwerpige stukken van het straks reeds genoemde

dat 95 centimeters breed

,

gebruiken,

voor dat doel medegenomen sterk

is

en

in lappen

van drie meters lengte

moet worden afgesneden. Ieder volgend stuk wordt ver genoeg over het voorgaande gelegd,

om

den zwaarsten regen lekken

bij

te

moeten de stukken sheeting dubbel geboord koorden

worden bevestigd

De

stukken

vijf

een lederen aldus

sheeting

het

met lederen riemen, waaraan dunne dak de noodige spanning

om

zoo tegen alle beschadiging beveiligd te

dekken hut biedt meer dan acht

te

In

de

d.

van touw en sheeting

i.

wildernis

diepe

bevreesd

te zijn,

dorpen.

Maar toch

hand

te

veel is

meer

geven.

te

worden op een ronden stok gewonden en met dezen

koker geborgen,

van het dak,

de

om daarmede

voorkomen, en langs de smalle kanten

zijn

behoeft zij

men

men

te

zijn.

in

De

meters ruimte aan, en het gewicht

zamen, bedraagt

voor

tijgers

daarvoor op

zijn

en

niet

meer dan 10

kilo.

ander wild gedierte niet

hoede in de biloekar nabij de

het zeker aanbevelenswaard in de hut een geladen geweer

hebben en daarvóór des avonds een

flink

vuur aan

te

steken

,

bij

dat een

groot gedeelte van den nacht doorbrandt.

Wanneer de omstandigheden verbieden op

de

overnachtingsplaats

voorzien.

Men

late

in dier voege dat

zij

zelve

stoel

en tafel mede te voeren, kan

op de volgende eenvoudige wijze

men

in de behoefte

een paar banken van bamboe of ruwe takken opslaan, en wel

naar

elkander

toegekeerd staan.

Men

teekent daartoe op den

grond een rechthoek af met zijden van een halven en twee en een halven meter; op

de

vier

hoekpunten worden

aangescherpte

stokken

van ongeveer een

meter

lengte, in ietwat schuine richting, tien a vijftien centimeters diep in den grond ge-

slagen, en het boveneinde van ieder paar op de korte zijden geplaatste stokken ver-

bindt

men met

dwarshoutjes, die

In de lange zijden slaat

men op

zoo

de

ruggen van de beide zitplaatsen vormen.

een halven meter afstand van de hoekpunten vier

stevige

stokken, van ongeveer zestig centimeters lengte, tien centimeters diep in den

grond;

deze

stokken moeten van

boven

gegaffeld

zijn,

en

daarover iegt

men nu

; ,

— langs

de lange

vastgebonden.

men nog

heeft

daarover gespreide 't

twee staken, die aan de eerst geplaatste stoelpooten worden

zijden

Nu

bladeren

midden een paar

—

264

de

hun

der koeli's, waar het

stoelen

te plaatsen

IX

bare tafel met twee zitplaatsen gereed te zien (PI.

Meer dan tegen wilde dieren

der

zittingen

hooge trommels of kisten

niet te

van eenige dunne takken en

slechts, door middel

of varens,

fig.

7).

waken tegen de zorgeloosheid

heeft de reiziger te

om aan

zijne geringe behoeften

algemeen zoo groot, dat de voorzorg hem schier geheel vreemd dus

het

is

denken en zorgen moet.

te vlijen

zelven

zich

dan ook

bij

wien

om

de

gevolgen

al

geneigd

te zeer

maar men mag hun dat

;

moeten een

regen beschermt

(PI.

zijn

te

bekommeren,

zich onder

VIII

fig.

den blooten hemel

4).

verlichting

van het bivouak

zijn

stevige

Talang gebeurde

zooals ons op den

komen. richte

het

Dat de klapperolie dik wordt en het

is.

olie-lamp

handlantaarns met

samenstel

daarvan

geven.

dat

,

,

de petroleum

zelfs

is

daarbuiten zou een goed inge-

met vrucht gebruikt kunnen worden ,

vergeleken met dat van een ge-

reeds zoover in het binnenland doorge-

aan het medenemen van een petroleum-lamp

wij

De onze was een hanglamp

vaststond op een driehoekig plankje

(PI. ;

VIII

fig.

2)

de voorkeur

stellig

met een blikken

reservoir, dat

aan de hoeken waren kettinkjes vastgemaakt

op drie plaatsen door de blikken lampenkap liepen en daarboven samenkwamen

die in

,

echter zoo ingewikkeld

is

en

gebrand die

olie

dienvolgens uitgaat,

licht

de tropische gewesten slechts zelden voor-

een moderateur-lamp

b.v.

,

wone petroleum-lamp drongen

zal in

,

een langer verblijf in een dorp of

Bij

behoeft het

al

dat hen tegen

zijn,

dikke ruiten zeer aan te bevelen; daarin wordt de eene of andere overal te krijgen

hem

zullen de

geen enkele maal toestaan. Ook voor

zelfs

afdak var. de eenvoudigste constructie te

middel ter

voor

In buitengewone

in dienst is, die voor

hij

om

,

is.

is

voldoen, in het

te

een hut tot nachtverblijf bouwen,

volstrekt

zij

slechts

Als

Europeaan

Zonder zich

den regel maar

koeli's in

neder

de

in

een zeer bruik-

eigen nachtverblijf geldt. In het tropisch klimaat

den inlander de gemakkelijkheid

omstandigheden

maken en

te

om

,

een ijzeren haak. Met de vermelding dat het noodig

mede

penglazen

voeren,

te

komen

eenige overcompleete lam-

is

wij wellicht reeds op het gebied

van de dingen

die vanzelf spreken.

De

methoden

inlandsche

van verlichting

voeren van een lamp ca. bepaald noodzakelijk

zijn

zóó

gebrekkig,

dat het mede-

is.

Wij moeten ook eenige opmerkingen maken over het gebruik van welke

men gewoonlijk medeneemt om weg

bewezen voor

diensten

dat

men

tijden

zijn

schenken,

of in ruil voor inlandsche producten.

in

glazen diamanten

te

,

voorbij

ruil al ,

voor

spiegeltjes,

hetzij

Men

strengen kralen en

als

die artikelen

belooning voor

stelle zich

echter niet

koperen ringen

met

een heel aardige ethnologische collectie zal bijeenbrengen. Die dat

ondervonden wij ontelbare malen; slechts zeer zelden kan

— men

—

265

een voorwerp door zulke ruiling machtig worden. Meer nut hebben geschenken

voor het beloonen van bewezen diensten; het

een goeden naam.

reiziger

de

Heeft

hut van ladang-bewoners

waaruit

een

zich

zij

Of

zich getroostte.

kopiah of een paar

waarde

is.

haar

een iulandsch hoofd

zijner

onderhoorigen

verlakte schoenen

waaronder wij

verkeerden

voor den reiziger en

weg

den

zeer in

wonderen doen

,

zullen kist

—

rijkelijk

tal

dig het geval

de

om

staat.

eene

hem

bij

zij

een stuk goudpassement voor

met geschenken van onschatbare

,

waarvan de uiting

en

Een gepaste aanwending van

betere

wanneer de

is

gezindheid te wekken.

reiziger

kleine geschenken

Men

beginne

kan

met de

liefst

dit, zooals meestal spoe-

den slag heeft met kinderen

moeders vanzelve, en weldra

dikwijls zoo hin-

de poging tot het bekomen van inlichtingen

om

te

gaan, dan

de verhouding tusschen den reiziger en

zal

de dorpelingen weinig te wenschen overlaten dat

de moeite die

van gegevens ontvangen

hem overgelukkig maken. Maar

kinderen door eenige snuisterijen tot zich te lokken; gelukt

volgen

verschaft den

zwart kain voor de vrouw des huizes,

vergoedt

,

maar

een nacht gastvrijheid genoten in

Wij hebben meermalen gesproken over de schuwheid en het wantrouwen

bevolking

derlijk is

zoo

een stuk naaien

nog andere omstandigheden waarin de

er zijn

der

— zal

men van

heeft

omtrent zeden en gewoonten zijn

,

badjoe

niet alleen billijk,

is

men gedurende

1 ).

Voorbeelden genoeg

om

te

doen zien,

medevoeren van een naar omstandigheden grootere of kleinere hoeveelheid

het

geschenken,

bij

oordeelkundig gebruik, groot nut kan bewijzen.

Men wachte flesschen

weg

te

zich

om

werpen.

blikken

Zij

waaruit de

eetwaren

verorberd zijn, en ledige

hebben voor den inlander een groote waarde, en

zelfs

gelukte het ons op enkele plaatsen melk, versche eieren en dergelijke in ruil daar-

voor te bedingen.

VIERDE HOOFDSTUK. BIJZONDERE OPMERKINGEN BETEEFFENDE HET RIVIER-ONDERZOEK.

Het rivier-onderzoek schouwingen,

die

geeft aanleiding tot eenige bijzondere

door den

opmerkingen en be-

heer Cornelissen zijn samengevat in eene afzonderlijke

nota, welke wij hier in haar geheel laten volgen.

')

Vgl. Reisverhaal, eerste gedeelte, I.

2.

lil.

'2'.i(J.

34

—

—

266

Dat voor de opneming van een uitgestrekt rivier-gebied, waar rekenen op medewerking van de stroom

overwinnen

te

Het

hand.

hiertoe

bij

een

heeft,

de

stoomvaartuigje

Sumatra-Expeditie

bond:

2°.

in

manoeuvreeren

't

groote diepgang (volgeladen 1.3 M.);

1°.

aan de tweelingsschroeven

averij

voor een

behoorlijk

bij

logies

aanrakingen

baarheid

bij

wapenen

enz.

geringe vaart;

2°.

en sterk ge-

solide

de volgende nadeelen ver3°.

6°.

;

raderbootje,

zijn

dat

en dikwijls

weinig ruimte

te

weinig ontzagwekkend voor-

7°.

8°.

weinig ruimte

te

om

gewichtig genoeg

berging

voor

van instrumenten,

de overtuiging te wekken, dat voor

een dergelijk onderzoek een andere soort van stoomvaartuig wenschelijk een

kans op

veel

die veel zorg vereischten

wat langen duur;

van

1°.

voor de

ligt

was een groot-

vaartuig

groot kolenverbruik

5°.

;

te zijn,

valt te

met een kwaadwillige bevolking en gebrekkige verdedig-

een overval;

Deze nadeelen

machines

4°.

;

kleine reparatiën moesten ondergaan

komen

handig

zeer

niet

een krachtigen

wordt,

vereischt

gebezigde

model stoombarkas der Marine, die met de voordeelen van

bouwd en

men

der bevolking, en waar

zijde

althans

aan

ruimte kan voldoen. Voor zulk een bootje zou

diepgang niet meer mocht

zijn

is,

namelijk

van minderen diepgang en meerdere

eischen

de

men dan kunnen aannemen,

dat de

dan 6 a 8 decimeters volgeladen, en dat de lengte- en

breedte-afmetingen behoorden geregeld te worden naar de vereischten van logies voor

omstreeks 25 koppen, waaronder een achttal Europeanen, van berging voor levens-

middelen

voor drie

maanden en van een

worden opgemerkt, dat

hierbij

flinke ruimte voor kolen.

belang der handelbaarheid

het

in

Evenwel moet

bij

het

manoeu-

vreeren, overdrijving der afmetingen zorgvuldig moet vermeden worden.

Voorts

wordt gevorderd eene krachtige,

minstens acht mijlen kan geven, zoodat

kan vooruitkomen.

Liefst

machine,

solide

men ook

die

eene vaart van

zwaren stroom nog behoorlijk

bij

moet men, indien het eenigszins mogelijk

is,

de raderen

onafhankelijk van elkander laten werken, en derhalve dubbele machines gebruiken,

opdat het 't

vaartuig,

verkrijgen, te

bevelen.

manoeuvreeren gemakkelijk

om

bij

stooten op

Solide constructie

valle.

boomstammen

enz.

en het geringst mogelijk kolenverbruik

Hooge stoomspanning

zijn

natuurlijk ten sterkste aan

men

hier geen bezwaar, daar

is

van den bodem van

niet te lichtelijk beschadiging te

altijd

zoet water

om

zoo noodig

ter beschikking heeft.

De bewapening

behoort te bestaan uit een paar kleine kanonnen,

met kartetsen eene opgeruide menigte twintigtal goede, handige geweertjes.

kunnen dekken door enternetten,

De Sumatra-Expeditie maar

juist

werden

,

wegens

telkens

zijne

reparatie

uit elkander te

van het dak

tot

bezat een zeer licht sloepje

vorderde

drijven, benevens een

Tegen een nachtelijken overval moet men

die

lichtheid

kunnen

zich

op de verschansing reiken.

(jol),

dat uitstekend voldeed,

en de veelvuldige diensten die er van gevergd ;

eene

kleine

marine-vlet was

reeds

veel

te

— om met

zwaar van bouw sche

vaartuigen,

verkiezen.

b.

bid ars,

Palembangsche

en een

aantal

zoodat

roeiers,

doende gelegenheid opleveren tot opneming van

met het stoomschip

niet doordringen

en trossen uitbrengen enz.) en

eene

geheel

vol-

waarin

men

hare

't

voeren, in davids

zware werk (ankers

stoombarkas van eenen

artikelen niet gebruikt zijn, zouden

zij

het

bij

ongetwijfeld

veel dienst,

vrij

volledigen

en hoewel

voorkomen van groote

averijen,

van

tal

hun nut gehad hebben

lan-

bij

waarvan

doch die op nog onbekende rivieren

gebleven,

zijn

voor

twee bid ars. men had daarvan

duur der Expeditie, of

tevens

men kunnen

kleinen scheeps-inventaris voorzien;

gelukkig verschoond

zij

marine-sloep

De Sumatra-Expeditie was voor

geren

stellig te

kan.

opgehangen, één

staanders)

(ijzeren

algemeen

't

alle kleinere zijtakjes,

een raderbootje, als boven omschreven, zou

Bij

in

zijn

kunnen goed gedekt worden en bieden genoegzame ruimte aan voor

Zij

paar Europeanen

een

—

succes tegen den zwaren stroom gebezigd te worden. Inland-

de

v.

267

wij

lichtelijk

zouden kunnen plaats hebben. De ondervinding leerde dat men vooral goed voorzien

moet

touwwerk,

van ankers,

zijn

timmermansgereedschap en van

onderhoud en reparatie der machines noodig kan

Een gewone

Grisseesche

leksteen

uitmuntend

voldeed

wat

alles

tot

zijn.

voor

het zuiveren van

het rivierwater tot drinken.

De

tot

moet uitgeven in

,

leerde ons enkele

men van den

als

artikelen

hebben weinig nut opgeleverd.

malen inzien, dat men

zich niet voor handelaar

handel volstrekt geen verstand heeft. Ook zou

men

algemeen van het handeldrijven slechts dan goede resultaten kunnen ver-

het

men aan geen

wachten, wanneer in het

medegenomen

handeldrijven

De ondervinding

tijd

gebonden was en

zich dus tijdelijk als

't

ware

vreemde land zou kunnen vestigen.

Het aanleggen

van

een

onderzoekings-tochten was

bij

station

aan den wal op het uitgangspunt van de

de Sumatra-Expeditie, die slechts over een zeer klein

vaartuig beschikte,

bepaald noodzakelijk,

waardige

te

behoeften

worden,

maatregel

en

beschouwen

proviand,

die

zijn.

maar Het

zal

wel steeds

als

een aanbevelens-

station strekt tot magazijn voor alle

natuurlijk daar beter dan aan boord geborgen

kunnen

en levert geschikter gelegenheid op voor waarnemingen en het in teeke-

ning brengen der opnemingen, dan aan boord gevonden wordt. Het terugkeeren op zulk

een

station

kelijk blijven

na

afloop

van grootere of kleinere reizen moet natuurlijk afhan-

van verschillende omstandigheden, zooals de afstand van de

zoeken terreinen, de gelegenheid de bevolking te koopen, paaldelijk

aan

het

heeft

om

steenkolen

te

onder-

levensmiddelen en andere benoodigdheden

opgevoerd en opgeschuurd

te krijgen enz.

bij

Be-

het nog deze goede zijde, dat het eene gezonde afleiding verschaft

personeel, hetwelk daaraan,

na een

reis

van eenigen duur, ongetwijfeld

268

—

opgewektheid

bij

— behoefte

en

heeft,

het

zal

gevaarlijk

dikwijls

De instrumenten genomen,

tot

zich

bepalingen

eene taak die eentonig, vermoeiend

niet verliezen.

bij

de Expeditie ten gebruike van het rivieronderzoek mede-

zeer voldoende te zijn voor het verrichten

bleken

men

waartoe

zijne

is,

van

van

die

waarnemingen

den aard der zaak bepalen moest. Hoofdzakelijk strekten

uit

zij

en breedte en tot het doen van meteorologische waar-

lengte

nemingen. Eerstgenoemde bepalingen geschiedden met behulp van een tweetal chronometers en van een prisma-cirkel op voet of een sextant benevens een de resultaten van op deze wijze, naar scheepsmethoden

horizon; plaatsen

kunnen,

gestrekt

terrein

't

algemeen

,

artificiëelen

verkregen stand-

verband met het karakter dat de opneming van zulk een uit-

in

een

door

opnemers in een betrekkelijk kort tijdvak in

klein getal

bezit, als voldoende

vertrouwbaar beschouwd worden. De chronometers

konden steeds geverifieerd worden

waarvan de ligging vroeger nauw-

Djambi,

te

keurig door den geographischen dienst was bepaald.

De

vloeistof-kompassen

der

werden voor het gebruik

Marine

de stoom-

in

barkas zeer voldoende bevonden.

De

meteorologische waarnemingen verloren aan boord van dit kleine vaartuig,

waar de instrumenten

eene bekrompen,

in

benauwd warme ruimte moesten worden

opgehangen, nogal veel van hare waarde; diepten

en gevaren

te

meer werd

dit het geval

waar on-

aandacht en zorgen van het kleine personeel vorderden,

alle

waardoor dan waarnemingen op gezette tijden onmogelijk werden gemaakt. Eigenlijk

komen dan ook

in hoofdzaak slechts

waarnemingen

in aanmerking, die op het

hoofdstation verricht worden door een aldaar gevestigd persoon , tot die taak geschikt

Maar men

en genegen. persoon

dit

onderzoek

voorstellen, en dat

Ook hadden,

weinig

natuurlijk

zeker

leerde, dat

men

dat

men

altijd

een

dergelijk

zich, bij een geographisch

van meteorologische waarnemingen, verricht door het personeel

onderzoek,

met

is

Onze ondervinding

vinden.

zal

de

belast

men

en

dientengevolge

steeds

ambulant

is

,

zelf dat

niet te veel

mag

zich tot de eenvoudigste dient te beperken.

peilschaal-waarnemingen

met uitzondering van

die

,

te

bij

deze expeditie op drie plaatsen verricht,

Saba,

niet

die goede resultaten welke

men

daarvan verwachten mocht, en wel omdat het aan geschikte en betrouwbare waar-

nemers ontbrak.

Het personeel van de stoombarkas was

als

het

minimum

mede men het geographisch rivier-onderzoek kon ten van eenige

in dienst

sche

marine-matrozen

hun

militair

genomen Djambineezen kon men

te

beschouwen waar-

uitvoer leggen

het

werk

en vuurstokers voldeden zeer goed;

zij

met behulp

;

juist af.

komen

De

inland-

ons, wegens

karakter, als ondergeschikten verre verkieslijk voor boven particuliere

varensgezellen. Bij

meerdere ruimte in het vaartuig zou het echter wenschelijk

zijn

om wat

:

bemanning

grooter

men

toch

steeds

kunnen

te

bidars

269

—

voeren, eensdeels

om,

bij

tegenkanting der bevolking (waarop

meerdere of mindere mate kans

in

houden,

tegelijk

wacht

te

—

om

anderdeels

zal

hebben), deze in bedwang

vlugger te kunnen

werken,

kunnen oplooden of zijtakken opnemen, en

te

's

met een

paar

nachts behoorlijk

kunnen houden.

te

Het personeel voor een raderstoombootje

tot rivieropnemiug zou volgenderwijze

kunnen samengesteld worden 1

kommandant

1

machinist

X

onder-kommandaut

1

adsistent-machinist

1

stuurman

1

chef der equipage

1

adsistent-stuurman

15 a 20 inlandsche vuurstokers en matrozen.

De meerdere ruimte ciale

in zoodanig vaartuig zou ook gelegenheid

mede

natuur-onderzoekers

nemen en

te

geven

om

spe-

de door hen gemaakte verzamelingen

over te voeren.

VIJFDE HOOFDSTUK. DE OVERIGE WETENSCHAPPELIJKE WERKZAAMHEDEN.

Wij over de

zullen

deze

nabetrachting

onzer

reizen

werkzaamheden der

wetenschappelijke

besluiten

sectie

met een kort woord

van onderzoekers

die eerst in

de zuidelijke helft der Padangsche Bovenlanden, later, verzwakt door het vertrek van

den

Snelleman,

heer

mogelijk

zoover

systematische

in het noordwestelijk deel der residentie

Limoen,

in

is

behandeling valt niet

te

denken

;

te

eerder moeten wij ons tot losse

opmerkingen bepalen, omdat onze reisgenoot Veth reeds Beschrijving

de

,

meteorologische en

zwarigheden waarmede

deeld

l ).

Meteorologische

hij

-1—3, 45 en 47.

te

138.

geologische

kampen had,

en geologische

wel gepaard gaan met de

Blz.

in de

„Aardrijkskundige

van Midden-Sumatra" omtrent de hulpmiddelen en instrumenten voor

topographische

zijne

Palembang en, voor

werkzaam geweest. Aan eene ook maar eenigermate

werkzaamheden, en omtrent

het wetenswaardigste heeft medege-

onderzoekingen

kunnen ongetwijfeld

zeer

nauwkeurige topographische opneming van een beperkt

—

daarvoor ingerichte brigade, maar dat

door eene geheel

terrein,

—

270

zij

eene meer

bij

oppervlakkige opneming (flying-survey) met kompas, horloge en podometer, zich uitstrekkende over een omvangrijk terrein, in de vluchtigheid van dit geheele, boven-

aan

dien

de

onderworpen onderzoek

moeten deelen, hebben

met nadruk herinnerd.

Voorschriften

wisselvalligheden

allerlei

onzer expeditie

resultaten

ons

een

natuurlijk

zich

bereikbaar

In

is.

oogen,

voor

ideaal

dat

in

de bezwaren waarmede de reiziger te

kampen

kan vinden om

op

om

delen

het is,

de fouten te corrigeeren

om hem

kennen

liggen

—

,

stukken,

heeft, die

wil

te

bezwaren niet

trekken,

het

bruikbaars

namelijk

in

te

de

bewijs

bij

,

van middoor

zij

te

kort

te

de grootste beperking noodig

dat

Aardrijkskundige leveren,

dat,

geleverd.

schrijven

te

zware humuslaag verborgen

het bijeenbrengen eener verzameling van geologische hand-

overwinnen, en men

kan worden

toe

is

kunstmatige ontblootingen de gesteenten

of door

als

weerwil

Wat

de

zoo niet te

men

zijn

zich voor teleurstelling

mogen spannen. Nogtans kunnen de aan

Beschrijving

in

is,

worden. Met den besten wil

zal dus,

vrijwaren, zijne verwachting niet te hoog

gewijd,

verstoken

wiens verblijf op dezelfde plaats doorgaans veel

spoedig ondervindt,

hoofdstukken

die

veroorzaakt door de veranderingen welke

,

veel van de draagkrachten der koeli's zal gevergd die

vaak geene geschikte plaats

—

stellen,

te

die onder het dichte plantenkleed en de

die eindelijk

al

werkelijkheid op verre na niet

de

veroorloven uit zijne meteorologische waarnemingen conclusiën van

te

waarde

blijvende

—

ondergaan,

vervoer

leeren

instrumenten

zijne

stellen

,

wordt dan ook geen rekening gehouden met

voorschriften

zulke

hand-

in

boeken voor reizigers en instructiën voor wetenschappelijke expedities gegeven

meteorologie

en

toch nog

bezwaren,

aller

meteorologie betreft

geologie

wel

iets

dit echter voor-

is

aan de meer regelmatige waarnemingen die, in verbaud

met de werkzaamheden der Expeditie, door den heer Robberts

te

Padang, door de

heeren Waschke en Makkink te Djambi verricht zijn; en het groot gewicht daarvan springt

te

meer

in

het

oog,

omdat

zij

ook de basis voor de correcties der baro-

metrische hoogtemetingen hebben opgeleverd. Het hoofdstuk over geologie en mineheeft

ralogie

veel in belangrijkheid

gewonnen door de bepaling en

Wichmann

medegebrachte specimina, waartoe de Hoogleeraar

te

beschrijving der

Utrecht zijne hulp

zoo welwillend heeft verleend, en die ook aan de geologische schetskaarten zeer ten

goede

is

gekomen.

Het spreekt vanzelf dat de reiziger-geograaf met de noodige instrumenten moet

maar ook

zijn toegerust;

zich

tot

handig

het

om

te

noodige,

moet men

in dit opzicht

maar zorge dat

dit

niet te veel willen.

van de beste hoedanigheid

Men zij,

beperke licht

en

dragen, zooveel mogelijk tegen beschadiging gewaarborgd, eenvoudig

en gemakkelijk

in

de behandeling en

,

als

het kan

,

rechtstreeks tot het doel leidend.

Eenige der beste instrumenten ten gebruike der Expeditie waren afkomstig fabriek van Louis P. Casella (247

uit

de

Holborn Bars, London E. C); vooral een barometer

,

— volgens

—

271

uitvinding van den heer Telford Macneil, die

tle

ook het voorrecht heeft van door het dragen niet

om

zeer handig pocket-altazimuth

verbazend

zoo

doel

omdat

zeggen,

te

is

in

onzen

te

Deze

en volma-

tot verbetering

die

snelheid

opvolgen.

humbug,

die

ook op

dit gebied

hij

zorge tevens zich niet

soms hare

rol

speelt.

opmerkingeu gelden inzonderheid ook voor de photographie

laatste

Ieder

aan de nauwkeurigheid, bruikbaarheid en

der instrumenten ten goede komen; doch

laten misleiden door

met wetenschappelijk

reizen

het

van het onmisbare, zooveel mogelijk op de hoogte

van de nieuwste uitvindingen

onkostbaarheid

en een

,

het beter niet meer over de instru-

is

waarin

met duizelingwekkende

elkander

reiziger zorge, bij de aanschaffing te zijn

tijd,

toegeuomen, ook de uitvindingen

king der instrumenten

geraken

te

horizontale en vertikale hoeken te nieten, verdienen

daaronder bijzondere vermelding. Doch wellicht

menten

groote nauwkeurigheid

bij

wanorde

in

;

want

bij

de verwonderlijke vorderingen die ook deze kunst in weinige jaren gemaakt heeft

is

er

nauwelijks oog te houden op de verbeteringen in werktuigen en procédés die

aanhoudend worden uitgevonden en in praktijk gebracht. Ook hier dus zou het gevaarlijk

zijn

aan vele

de ondervinding van onzen reiziger-photograaf tot leiddraad te nemen;

der bezwaren die

uitvindingen

toekomst

hij

mag verwacht

zijn

bij

gemoet gekomen

te

,

werk ondervond, de

terwijl

worden. Vooral moet

is

van andere

men ook

niet verzuimen zich op de

hoogte te stellen van het toenemend gebruik der photographie

bij

Dat het medevoeren en het gebruik van photographische caliën

op

groote zwarigheden oplevert,

reis

zaak, dan dat wij er lang in

vermeld

worden

te

was, maar,

bij

uitkomsten

geleverd

,

is

de

naaste

terrein-opneming.

toestellen en chemi-

een te bekende en in het oog loopende

te

gemoet komen,

wel

dat

is

verdient

andere

In

die

van

waar aan onzen photograaf

gebrek aan voorafgaande oefening, onder heeft.

in

zouden verwijlen. Onder de uitvindingen die daaraan

mate

of mindere

meerdere

papier

bij

reeds door latere

stellig

opheffing

opzichten

echter

zijne

het

niet

negatief

onbekend

handen geen bruikbare

hebben

juist de resultaten

der photographie de daarvan gekoesterde verwachting verre overtroffen.

De

berichten

omtrent de Expeditie door het Aardrijkskundig Genootschap gedurende haren loop in

het

gegeven,

licht

gewagen

telkens van de bezwaren die de photograaf onder-

vond door den invloed der tropische warmte op de chemicaliën werking van het

licht,

—

spleten eene goede donkere

,

—

om

zich in een huis vol reten

kamer

—

door de te zwarte tint die de

te verschaffen,

gele gelaatskleur der inlanders op de photographie krijgt, zoodat

—

erlangen van negers,

van plaats en

tijd

bestrijden

')

1

).

ondervindt,

Berichten

.

In

den

blz.

11,

zij

en

het voorkomen

door de belemmering die de reizende photograaf in het kiezen

—

door het gemis eindelijk van die intelligente hulp,

waarin het gereedste middel zou gelegen te

door de sterkere

door de moeielijkheid

zijn

om

aanvang werden dus (VI,

79.

al die

zwarigheden met goed gevolg

slechts hoogst gebrekkige resultaten

maar schoon de omstandigheden

verkregen;

niet veranderd

worden, zag weldra het Comité voor de Espeditie zich bedekt,

lichtbeelden

negatieve

maat vervaardigde

vereischte

uit

tal

van glazen platen, met

Sumatra toestroomen, verpakt in

kleine, op de

waarvan een twaalf-

tot twintigtal

ieder

in

kistjes,

van gelijke grootte, tusschen

platen

geschoven die ze van elkander

richels

den, zoo veilig geborgen waren, dat geen enkele op de lange land beschadigd of gebroken was. Die platen huis

Amsterdam,

te

hebben

de

Genootschap gelegenheid gaven,

Album

oen

verkrijgbaar

als

andere, dat

om

materiaal

J

),

welke het

Aardrijkskundig

nagenoeg even sterk getal

terwijl een

voor verreweg

geleverd

handen van den heer Ooster-

145 photographiën van landschappen, ge-

grootere of kleinere gebreken van het

heeft

vrijhiel-

naar het Vader-

reis

een aanhangsel op het werk „Midden-Sumatra,

stellen, dat

te

gesteld in

,

afdrukken geleverd

bouwen en personen op 75 bladen bevat

het

en de gevraagde

zijn

hoewel er in beginsel toe besloten was, niet maar zoo dadelijk kon verleend

hulp,

het

Album

bleef buitengesloten,

grootste deel der platen

bij

het

Reisverhaal, en voor een niet onbelangrijk deel der figuren in den Ethnographischen

De voornaamste

Atlas.

wel deze

dat

zijn,

les die

men den

hieruit voor toekomstige reizigers te trekken is, zal

strijd

tegen de moeielijkheden niet te spoedig moet op-

geven, daar oefening en volharding ten laatste

Over de Ethnologie vonden van het derde hoofdstuk

alle

overwinnen.

wij gelegenheid reeds

met een woord aan het

slot

spreken, terwijl wij verder ook kunnen verwijzen naar

te

het „woord ten geleide", dat vóór het derde deel van dit werk, „de Volksbeschrijving",

door den

heer van Hasselt werd geplaatst.

ons

tot

hier

Om

nog enkele praktische wenken

herhaling te vermijden bepalen wij

betreffende

de

beste

wijze

om

eene

ethnologische verzameling te behandelen, zooals de ondervinding ons die heeft leeren

De voorwerpen

kennen.

wapenen

enz.,

merd worden;

gomde der

etiketten

modellen

men

,

voor

l

)

Dit

nemen, kleedingstukken, huisraad,

is

af

droog

Album

is

Journaal

al

zulke aanteeke-

op het voorwerp betrekking hebben. Het gebruik van ge-

te

raden, omdat er steeds eenige loslaten en op den bodem Bij

het

van vanggereedschappen

hetzij

in het

als

teruggevonden worden.

kist

te

nummer worden

onder hetzelfde

opgeschreven

ningen

men wenscht mede

die

moeten, zoo mogelijk, met potlood op verscheidene plaatsen genum-

,

vervaardigen of doen

vervaardigen

van landbouwwerktuigen of huizen

,

van zorge

daar vochtig hout, bamboe en rotan onderweg droogt

materiaal,

verschenen onder den

titel:

sMidden-Sumatra. Reizen en onderzoekingen

—

—

Photodoor het Aardrijkskundig Genootschap, 4877 79. 145 photographiën op 75 bladen, door D. D. Veth. Leiden, E. J. Brill, 1879." graphie-aibum. Naar dit Album zijn, met enkele uitzonderingen, ook de 83 houtsneden vervaardigd, waarder Sumatra-expeditie ,

uitgerust

—

mede een kort verhaal dei' Sumatra-expeditie. onder den titel: A travers 1'ile de Sumatra," »le Tour du Monde", jaarg. 1880, is geïllustreerd, en die ten deele weder zijn overgenomen »de Aarde en haar Volken",

jg.

1881

,

bij

in

in

het artikel: sReizen door Sumatra, door D. D. Veth",

alsook in het Duitsche Tijdschrift: »Aus allen Welttheilen".

,

— en krimpt, en het model ten en rètan-banden

aankomt

slotte

dan met

die niet

,

—

273

een verwarde hoop latten, pennen

als

weer tot een geheel

veel moeite

worde zóó ingepakt dat het onbewegelijk

Alles

losse

zit;

zijn te

brengen.

voorwerpen beschadigen

zichzelven

en andere. Dit een en ander geldt, voor zoover het daarop kan worden

toegepast

ook van verzamelingen van plantaardige en

,

producten

dierlijke

,

geschikt

voor handel en nijverheid, zooals mede door de Expeditie-leden zoo volledig moge-

Een groot pak couranten

bijeengebracht.

zijn

lijk

zal

het inpakken van de

voor

meest verschillende verzamelingen dikwijls goede diensten bewijzen.

Over het onderzoek op het gebied van

en letterkunde schijnt het niet

taal-

noodig hier nog te spreken, na hetgeen daarover in de aan dat onderwerp gewijde afdeeling van ons werk

Wat

bl.

,

tot

1

3

alsmede in het Naschrift

,

onderzoek aangaat, ook

zoölogisch

het

Wie

verzending gereed

al

te

gaat vangen neemt

dieren

mede en een aantal scharen en messen om zoogdieren en

vlindernet

voor

is.

mededeelen van enkele opmerkingen, zonder in den breede

wij ons bepalen tot het

vermelden welk gereedschap werd medegenomen. een

gezegd

,

het bespreken daarvan zullen

bij

vogels

maken; maar omtrent den aard en de hoeveelheid van

te

zulke hulpmiddelen zal ook de reiziger-natuurhistoricus zich op de hoogte dienen

van de

te stellen

laatste verbeteringen die het gereedschap heeft ondergaan.

echter enkele voorwerpen of toestellen waarop wij in

omdat

vestigen,

Tot fig.

1

de 2

,

behooren

de

raden

;

de

papillotten

behoeven

men

vlinders,

een ronde

blikken

worden

vlakken

doos

afgebeeld

op

PI.

IX,

alleen voor de bijzonder groote vlinders

maken. Dichtplakken

te

verschillende

voor

als

niet noodig en zelfs niet

is

op elkander gelegd

volgt

c op a, d op c en eindelijk e op b. Deze papillotten in

zijn

deze drie grootten een flink aantal vooruit gesneden

in

en gevouwen papillotten mede, dan zal afzonderlijke

Er

bijzonder de aandacht willen

ons of bijzonder geschikt of uitermate ongeschikt voorkwamen.

Neemt men

3.

,

zij

eerste

't

(ronde

:

aan

a

te

op b

worden op elkander gestapeld

doozen kunnen beter sluitend gemaakt worden

dan vierkante) van ongeveer 18 centimeters middellijn en 12 centimeters hoogte; laat

veel

men

een nest van vier of

plaats

in.

stuks

vijf

Tusschen de papillotten

de doos goed vol

is,

maken, dan nemen de strooit

men wat

fijne

ledige doozen niet

kamfer, en wanneer

wordt de reet tusschen doos en deksel met een strook papier

dichtgeplakt. Dergelijke blikken zijn ook voor andere insecten aan te bevelen. Nadat

deze gedroogd zijn, spreidt legt er eenige stukjes toe,

men

kamfer

ze uit op een laag watten, die

bij,

en zoo voort tot de doos vol

kenden toestand Gedurende wandelaars

is.

Het verzamelde komt op

ü.

die wijze in uitste-

over.

den

marsch

wordt

er

gevraagd door de bezwaren

van het omliggende landschap, dan dat I.

den bodem bedekt,

en dekt de insecten met een tweede laag watten

gewoonlijk

te

veel

van

de aandacht des

van den weg of door de aantrekkelijkheid hij

in die

uren meer dan enkele exemplaren 35

;

—

—

274

kunnen bijeenbrengen; daarenboven zou men spoedig ten achteren raken, en

zou

algemeene regel moet gelden dat het reisgezelschap bijeen

als

het

een enkel Europeaan en eenige

uit

hadden

wij

dikker

glas,

bodem fleschje

om

geschikt

in

bewaren wat men

te

van dezelfde grootte voldoen

Bamboe-kokers

wordt

dit

en

aantal,

een ommezien

stuk

knagen.

pooten

van

een

Na

tafeltje

veel

die

van de

aan

vier

In dien

alle

raam van

vereenio-den

als

hun kracht vinden

vier

IX

4 en

fig.

5).

Deze bestond

schijfjes

beide zijden open glascilinder.

kurk, van welke het onderste goed

daarna

vrij

te

hun

beletten

enkele

Er

tijd

zijn

te

leggen in

enkele malen

echter

de

om

stolen

een

door

gevoed,

als

meer

kamponghonden

Voor het bewaren van voorwerpen op te bevelen,

reptiliën

bewaart

koperen

,

die,

skelet, dat te

slecht

moer

wanneer men

niet overbodig

drogen hing, ont-

opgevoed en nog slechter

men

het

is

gezet

spiritus zijn glazen stopflesschen slechts

collecties kleine dieren wil

verzenden. Visschen en

veiligst in vierkante blikken kistjes in wier

van ongeveer 8 centimeters middellijn

wordt gesloten met een deksel van hetzelfde metaal door middel

daarvan in

echte roofdieren des nachts op buit uitgaan.

dan aan

een

wij

last.

nog andere roovers dan mieren waartegen het

of

de vliegen

want niettegenstaande deze op

insecten;

waarschuwen. Des nachts werd ons eens een

te

het

opgehangen. Ten overvloede werden de

na met cyankalium werden gedood, hadden

uitzonderingen

den eersten

is

eieren

om

houden. Deze werd volgegoten met

drogende voorwerpen overdekt met een tweede raampje van neteldoek te

een

koorden naar boven, die zich in een enkel koord

koord in het midden van den glazen cilinder toestel

uit

waartusschen neteldoek was uitgespannen;

weg nam door een aan

bevonden zich twee

water en de geheele

in-

onmogelijk), slaagden wij er in een kleinen toestel te

en alleen het koord doorliet, het bovenste daarentegen alleen diende

sloot

in

pogingen met bakjes water waarin de

werden (een omslachtige manier en in een

bamboe-latjes,

vier

punten liepen

cilinder

gedroogd worden, en

eerst

door kleine mieren, die

vereischten voldeed (PI.

dat daarna zijn

,

zij

insecten kort en klein bijten en de vederen der

vexgeefsche

geplaatst

landsche woning zoo goed

maken

moet

verzenden

te

bemoeilijkt

zeer

in

vogels

vierkant

elkander te

minder omdat

van insecten, maar ook van vogels en zoogdieren. Op sommige

dat geldt niet alleen plaatsen

om

tijd

veel

zijn.

Hetgeen men droog wenscht

hun

hooi en te gras vindt;

te

werking van het cyankalium hebben de dieren geen

ondoorschijnend

Op den

een stuk papier gewikkeld, een klein brokje cyankalium. Zulk een

in

beschadigen.

al bestaat

exemplaren nu

lang en 2'/ 2 wijd en met een kurk gesloten.

centimeters

11

juist

is

door de

ook

blijft,

die weinige

nut van glazen buisjes in den vorm van reageerbuizen, maar van

veel

lag,

Voor

koeli's.

,

;

bovenwand

deze opening

voorzien van een schroefdraad

van een ring van caoutchouc of leder kan men de

sluiting zoo vast

— maken, dat

van lekken geen sprake

er

nesten

in

hebben van blikken

vierkante blikken laat

om

oplevert,

omdat men

overbodig,

al

maken van oude petroleumblikken. De

slechte

dan

is

dan

zich

overkomst van

en visschen hebben wij te wijten aan den

reptiliè'n

nesten van blikken mede te nemen, die daarenboven veel te groot waren.

Naarmate de blikken grooter het

heeft ons geleerd dat

het voordeel hebben ledig

verstaat, dan verandert de zaak; ja,

geheel en

zelfs

een gedeelte onzer verzameling raad

mogen dan

moeten ontraden. Bevindt uien zich op eene plaats waar een

handwerk van soldeeren

het

zich

bij

(zij

kunnen worden medegenomen) de grootste moeielijkheden

te

wij het stellig

werkman het

De ondervinding

is.

het toesoldeeren van blikken met spiritus

zoodat

—

275

mate het

zijn,

wat hapert, en

soldeeren

ook de kans grooter dat er hier of daar aan

is

daardoor schade wordt geleden

als

blik grooter was, ten minste indien de ruimte,

mag omgaan, met

niet kwistig

zij

erger naar-

een daaraan geè'venredigd aantal voorwerpen gevuld

is.

beware men in kleine stopfleschjes van 100 of 150 kub. centimeters

Spinnen

wanneer deze gebroken aankomen,

inhoud;

is

waarmede men natuurlijk

ligt

het uitsluitend aan de wijze van

verpakking.

Een

prepareerkist, zoóals von Heuglin aanbeveelt

Schiff oder

Kamel", bleek

zu

gebruik

het

in

1

),

niet

wel

waar „bei Reisen zu

is

praktisch; zulk een kist

groot en te zwaar en veel te omslachtig voor de kleine benoodigdheden die

Een

bevatten.

dergelijke kisten of trommels, speciaal voor zichtig;

in

zulk

een kist heeft

en weuscht

laadje,

dan

te laten,

zal

men nu

men

't

alles zijn

't

alle opzichten.

een of ander ingericht,

men

verzamelaars mede te nemen.

mits

men

We

er niet te dikwijls in leze.

uitzondering

veel

aan

herinneren,

dat

zorg

te veel hij

De

dit

met

samenstellers van dergelijke

')

G.

een handboek

reiziger,

door

hem op

altijd

moet

letten

neerzit en zijn

zijn

werken vergen

iedere bladzijde er

en vooral dat niet verzuimen mag, dat

moet dragen voor het een, en

op het ander.

hij

En

die reeds voor zons-

handboek opslaat, dan bemerkt

schrik dat hij, trots zijn aanhoudenden arbeid, dien dag toch weer zoo erg

verzuimd

S. 463.

is

meenen dat zulk een boek nuttig kan

van den

vooral

opgang aanvangt, eenige oogenblikken

veel

al

voor-

of de noodige artikelen zonder kist

wanneer de verzamelaar aan het eind van den langen dag,

hij

Met

men

vaste plaats in een afzonderlijk kastje of

Thans volge een enkel woord over de vraag of het geraden

zonder

zij

het simplex sigillum veri in het oog.

voor

steeds

te

een of ander van den inhoud op een station achter

6f een halfgevulde kist,

meevoeren. Vóór alles houde

te

is

moet

van 30 centimeters in het kubiek, zonder laden of hokjes,

kistje

weldra in de plaats van de prepareerkist en voldeed in

trad

zij

heeft.

Die indruk

Neumayer, Anleitung zu

werkt ontmoedigend op hem wien niet dadelijk

wissenschat'tlielien ISeobachtungen aui Reisen. Berlin, 1875,

— spreekwoord

het de

reiziger

binnen schiet waarin

te

—

276

sprake

grootst mogelijke volledigheid ten plicht stelt,

verplaatsen

Ten

is

van een wal en van stuurlui;

houde in het oog, dat de schrijver van zulk

nog

van kaarten en

dit.

Alles

schetsen

wat door onze Expeditie verzameld

verzamelingen,

bij

is

zich

de

te

kunnen

te

werken.

met uitzondering

is,

rechtstreeks tot het gebied der Geographie behooren,

die

werd door het Aardrijkskundig Genootschap niet voor zich openbare

altijd

omstandigheden waaronder de reiziger genoodzaakt

in de

slotte

handboek

een

zonder zich daarbij

bewaard, maar aan

zelf

voorkeur aan Rijksverzamelingen, weggeschonken.

kleine collectie gedroogde planten, die, ofschoon

De

over het algemeen, wegens het

zij

ontbreken van een botanicus, slechts geringe waarde heeft, toch enkele merkwaar-

zaken

dige

werd

bevat,

voor

het Rijks

Herbarium

uitgebreide verzameling van dieren strekte, tot verrijking

geologische gisch

Museum van

Leiden bestemd; de geheele

van het Rijks Museum van Natuurlijke Historie in dezelfde stad; de

en

Museum

te

met uitzondering van eenige doubletten,

mineralogische specimina dat voor korten

,

tijd

,

vonden hunne plaats

in het Rijks Geolo-

onder het bestuur van Prof. Martin

werd mede in haar geheel aan het Rijks Ethnographisch Museum staan,

zoodat

men

door de Expeditie

in

onze

eerste

verzamelde

Akademiestad schier

wetenschappelijk

alles

materiaal

rotan-

en

van gemeld

bamboesoorten,

van de

te

Leiden afge-

bijeen vindt

uitmaakt.

voorwerpen die vooral voor handel en nijverheid van gewicht

melingen van hout-,

,

werd afgezonderd. De ethnologische verzameling

Natuurlijke Historie

zijn,

velerlei

wat het

Alleen eenige

zooals de verza-

verscheidenheden

van het padi-gewas, van verschillende voortbrengselen van den landbouw, van harsen,

gommen en

der

Maatschappij

andere boschproducten

van

Nijverheid

te

,

zijn

geschonken aan het Koloniaal Museum

Haarlem, de schoonste en

meling van dien aard die in Nederland wordt gevonden.

waarop het Aardrijkskundig Genootschap over de medegebrachte aanbeveling

openbare

neming, gezet,

en

navolging

verdient.

Zulke

zaken

volledigste

verza-

Wij meenen dat de wijze collecties beschikte,

worden het best en

veiligst

in

verzamelingen bewaard en op die wijze worden de vruchten eener onderdie in het belang en

met de bijdragen van geheel Nederland werd op touw

op de doelmatigste wijze ten gebruike gesteld van het publiek waaraan ze

behooren.

,

EEN WOORD TOT SLOT.

Zoo

is

dan het verhaal van onze reizen door Midden-Suniatra ten einde geko-

men. Nogmaals doorleefden we in gedachten die dagen, toen we rondzwierven door het

nog zoo weinig bekende land, dat

in afwisselende schoonheid te vergeefs zijn

wederga zoekt. Uren van zorgeloos genoegen, maar ook uren van bezorgde spanning,

ons

traden

weder met ongewone levendigheid voor den

daarbij

van ons uitvoerig journaal voerde ons terug

bladzijde

maatschappij, wier leden ter nauwernood den strijd

innerde ons

Het

het

al

zijn

lief

geest. Iedere

midden van de inlandsche

het bestaan kennen, en her-

en leed dat we van hen ondervonden. beelden

heldere

die

om

te

van het land en

zijne

bevolking welke ons in

staat stelden het verhaal

onzer reis te schrijven met eene uitvoerigheid die enkelen

wellicht

Maar

zullen

afkeuren.

van bijzonderheden

ding

vingen

die

achterwege te laten

het viel ons zwaar afstand te doen van de vermel-

wij

eenmaal met zorg hadden opgeteekend, beschrij-

waarvoor wij de gegevens dikwijls met moeite hadden

bijeengebracht.

Niemand

is

aantrekkelijkheid

meer dan niet

wij zelven het zijn, overtuigd dat onze reisbeschrijving in

hadden kunnen opnemen van gevechten

zou gewonnen hebben,

weinig

vreeselijke

op leven en dood,

van een nachtelijke vlucht op bloedgierige

zwijgt

ons

tijgers

ons dagboek,

boek

deze

van gevangenschap olifanten,

van

een

waagden op ons bivouak en

verdienste

te

kennen

dan een verhaal van ons wedervaren.

wij daarin verhalen

—

midden van anthropophagen

te

moedig

afgeslagen

aanval

die

maar van zulke ontmoetingen

dus ook ons reisverhaal. toe

wanneer

ontmoetingen met vijandige stammen, van

Want

hetgeen

wij

—

en wij schromen niet

schreven

is

niets anders

— Onze taak

als schrijvers

278

—

werd niet weinig vergemakkelijkt door de onvermoeide

zorg waarmede Prof. Veth de uitgave van onzen arbeid leidde. Steeds bleef

met

zijne

opmerkingen

ter

zijde

konden wenschen weten velen, dat

staan;

wij moeielijk op vriendschappelijker wijze

terechtgewezen worden, hebbeu wij in

't

hij

bijzonder geleerd.

Hem

zoo hoog gewaardeerde hulp openlijk onzen dank te betuigen

is

konden

voor zijne door ons

ons een aangename

plicht!

Groningen, Utrecht,

Ginneken,

A. L.

25 Maart 1882.

ons

en dat wij ons geen kundiger raadsman

C.

H.

JOH.

VAN HASSELT. CORNELISSEN. F.

SNELLEMAN.

.

VERBETERINGEN.

EERSTE GEDEELTE. 46 regel

Bladz.

„

van onder

1

1

4

„

staat

Ajer Tabé

lees:

Ajer Tabé,

„

waaraan

Limboekan

het district

zijn

lees.

Ajer tabit, waaraan de plaats haar

50

17

60

2

77

3

181

2

Batoe Boelit

boven

lees:

Tandjoeng Alam

Batoe boelat Soengei Koenjit

karkouwen

karbouwen

onder

porfier

graniet

209

noot

indentisch

identisch

246

12

boven

Gedang

Gedong

316

13

onder

twee gewone

drie

345

9

Pasar Talang

Pasir Talang

398

14

vruchten

vrachten

13

westelijke

oostelijke

granietrotsen

andesietrotsen

405

6

410

9

gewone

maar nadat

en nadat

11

niet mogelijk

niet onmogelijk

boven

413

10

treffend

eenigszins

414

17

ongetwijfeld

misschien

415

1

417

13

onder

1300 meters

1800 meters

bezuiden

beoosten

TWEEDE GEDEELTE. De

Platen

geschreven.

de Plaat

als

van het tweede gedeelte waren reeds afgedrukt eer de tekst werd

Bij de

bewerking van laatstgenoemden

n° I geteekend eerst de

zesde

plaats

is

te

het wenschelijk gebleken aan

geven.

Men beschouwe

der-

halve de Titelplaat, voorstellende het „Tnlandsch personeel der Expeditie", als PI. I,

— zoodat

dan de volgorde goed

„Hadji PI. I,

stede

van

Dipati

en

op

de

van

PI.

VI.

Soengei

reg.

74

„

7

„

„

209

„

5

„

231

„

19

i)

de

9 van boven staat: Het

48

„

Mesaoet op

voor

blz.

Vgl. bl. 184.

de plaat voorstellende

men

PI.

VI, in stede van

„Monding van de Tembesi"

lees:

hun

De

westelijke richting

„

oostelijke

Limoensche

„

in

„

„

„

„

onder

„

in het

hij

Moeara Mesauw op

blz.

PI.

VII,

in

waterstand

bood

bood

zie

Op

V.

„

„

177 en 180,

II tot

familie" leze

getij

„

schrijfwijze

PI.

Bauoeng met

voorstellende

plaat

Blz.

Over de

blijft

—

280

hij

hem richting

Batang Asei

1

)

172, 173 en 174, nevens Moeara

het Register op Moeara Mesaoet.

—

REGISTER. GEOGRAPHISCHE NAMEN. Abei,

XII Köta

in de

laras

beschreven 365

köta,

v.

;

—

158, 359, 369 vermeld 355, 356, ,

360, 361, 363, 370, 371, 378, 383, 384, 387,

Alei,

afdeeling, 41, 46, 124.

Ajer abang, negari, 116 v., 119. Ajer Aman, rivier in Lebong, II. Ajer angè, köta en warme bron

de

laras

Betoemboe

,

rivier

boesoek, kampong

119.

van Ajer abang

,

,

114

.

Loea,

in

köta.

Pangéan, poetih,

Roesak,

227.

in onder-afd.

rivier

Redjang.

Boea, 48. 138, 140.

II.

riviertje, 376.

136.

waar ten onrechte Ajer Tabè geschreven en het een district of laras gemaakt is. Zie

dorpje tot

LimboeJean. (Vgl. de verbeteringen).

Ajer Tambang, tak van de Batang Hari, Alahan pandjang, onder-afdeeling, 103 134,

148,

—

306

271, 298,

bij

299.

—

ia-

köta,

Andoman,

,

,

,

,

,

,

302, 307, 308, 309, 311, 315, 316, 340, 346,

Bahar,

zijtak

van de Lalang, 82, 84, 85,

,

I.

2.

tak

van de Lalang, II. 240

Arang-arang ketjil, riviertje, Arau (Kloof van), 45, 46. Asahan, riviertje, 383.

teratak

,

369.

aan de Lalang, 85.

bij

Zie

—

II. 235.

Asam Koembang, negari, 303. Asam Pipi, rivier en doesoen, II. Asei.

229.

Zie Batang Asei.

doesoen in Lebong, II. 130.

19, 36, 172.

Auoer Gading, aan de Djoedjoean, Awang Bakoeng, beek in Lebong, Bal,

zijtak

van de Lakitan,

76.

128.

II. 143, 144.

— Zie

ook Soengei Hal.

204, 205, 236.

Bakar dalam Bakoeng, dorp

II.

—

riviereiland en doesoen, II. 234.

Atas Tebing,

284 289 292 293 294 297 299, 301,

190.

ook Rangkiling.

Atjeh,

,

,

beek, 379.

101, 104, 108, 220, 226, 227, 267, 268, 269, ,

164

Andopan, rivier, 194, 220. Apenberg, bij Padang, 24, 32, 291, 430. Arahan Kiling, aan de Tembesi, II. 191.

beschreven 270—278; vermeld 32, 37, 54, 98,

280 281

II.

Fort van der Capellen, 51

Arang-arang,

daarbij liggende plaats, 46,

.

II. 97.

Reugkiang Loeloes, 122. Andjing. Zie Qoenoeng ïdédan.

tabit, bad en

126,

doesoen aan de Tembesi

de III Köta, 209.

Soeban. Zie Soeban. Soeloep, riviertje in Redjang, II. Tabè. Zie Ajer tabit en Limboekan.

ras,

,

ADdalas,

riviertje in

128;

talang aan de Roepit, II. 207.

van de Tembesi, II. 192.

222—224,

II. 199. II.

Ampoean, 306. Amsterdam, eiland, II. 35. Anak Ajer Balo, riviertje in Lebong, II. 119. Anak Reba, riviertje in Limoen, II. 169. Anak Soengei Batoe Belasing, riviertje in Rawas,

Jamoh,

II. 227.

138, 209.

II. 226.

zijtak

255,

Rawas,

beek, 379.

Anipeloe

en vallei, 429.

Ajer dingin, negari, 297, 301, 427, 428. Ajer Doekoe, riviertje in Kedjang, II. 138. Ajer itaui mondingsarm der Bataug Hari 255, itam,

in

Ampang Koeandji, aan de Marnoen, 164. Ampat Lawang, onder-afdeeling, II. 135,

117, vermeld 121, 129, 307.

Ajer Ajer Ajer Ajer Ajer Ajer Ajer Ajer Ajer Ajer

—

122. 129, 131, 132, 133, 134.

II.

Amang,

Ambatjang,

angè, in de XII Köta, 356. Balo, riviertje in Lebong, II. Bangis, afdeeling, 174.

153,

151,

doesoen in Lebong, beschreven

vermeld

129. in

150,

148,

rivier in Djanibi,

Lolo, 376, 377

bij

Aman,

Sidjoendjoeng, 203—206.

Ajer Ajer Ajer Ajer Ajer

tiga, ladang,

155, 156, 157.

Alang-alang,

393, 398, 423, 424.

39-2,

Agam,

347, 393, 398, 417, 425, 428,429, 11.8,9,11.

Alahan

Balei pandjang, Balei tengah, negari, 47,

negari, 47. 50.

36

,,

— Baloem, dorp, 25. Banang-banang rivier, 130,

of

Si

282

Banang-banang,

— landschap

131, 132, 133,

(Gra-

bak), 131, 320. Zie ook Gralak.

Baildahara (Mandahara), rivier in Djambi 256. Bandar Bajoer, rivier, 92, 06. Zie ook Last. Banei, dorp, 138, 143, 156, 164, 183, 277. ,

Bangka,

Bangko de

eiland, II. 36, 242, 243. rivier

,

Seliti,

Bangsa

Djarnbi

in

,

—

van

zijtak

341, 345, 349, 351, 352. 424.

doesoen aan de

,

235

,

Kompeb

,

II. 221

,

222

234, 235.

—

Banjoe Asin, rivier, 86, Bantjah lawas, teratak,

122.

Barisan-gebergte ,

103, 115, 290, 291,

53,

landscbap, 38

299, 300, 307, 426, 430, 11.84, 119, 129,139.

Baroeng Batoe Amboengan bras,

plaats

aan de Roepit, II. 108.

Baroeng Kasei, Baroes,

plaats in Ra-was, II. 100, 104.

negari, 430.

Barong-barong rendah, negari. 294, 313. Baso, teratak, 115, 116, 223. Batang Ajer gedang. Zie Sïtakoer. Batang Ajer Koejoh, rivier in Bawas, II 104. Batang Ajer Koetoe, rivier inRawas,II. 81. Batang Ajer Menkoelem, rivier in Ra-was, II. 82.

Batang Batang Batang Batang Batang 87,

Ajer Sigeroengoeng,

Amas,

Anggei, rivier, 204, Arau, rivier, 45. Asei, landschap,

89,

91,

74,

Hari,

rivier, 298.

kóta, 299,

—

rivier, 18,

55

v.,

299,325— II. 3—7. 20—32, 148—167, 212, 215—222,225—

230.

Batang Jamoh, zijtak van de Koeantan, 209. Batang Kapoedjan, rivier, 118, bandar, 123. Batang Koerimo, rivier, 220 v. Batang Koerit, marktplaats, 47. Batang Koran, rivier, 222. Batang Lamoedjen, tak van de Goemanti. 317. Batang Langki, takje van de Pangéan, 189— 191. Batang Lawas zijtak van de Pelangki 101 ,

,

104, 107, 108, 113, 115, 199, 224, 268, 307. rivier,

Mamoen.

Silago. Zie

Simpang,

Mamoen.

Zie

Sibeldboe.

Sikiah. Silago. rivier, 295.

Simpirië, takje van de Sangir, 358. Sioeng, riviertje, 143. Soea, zijtakje van de Batang Lawas,

Talang Auer

rivier in

,

rivier, 218.

Rawas

II. 81.

,

55, 74, 88,

246—249, 252, 431, II. 1—3. 16—18, 31—36, 40, 147, 149,215, 243.

6, 11.

Batoe-eilanden, II. 34. Batoe Asoe, rots. 378.

Batoe Balai, doesoen in Limoen, II. 180. Batoe banjak, dorpje, 313. Batoe bedjandjang, negari, 119, 123, 124, 125, 131.

berdarah, rots, 215. betoepang, rots, 374. Biarau, rots, 41 v.

boedjang djoearo,

stroomversnelling

Batang Hari., 373. (dus te lezen in plaats van Batoe Verbeteringen), dorp, 50.

383.

de

Tongkal-rivier

— doesoen aan en in de Batang Hari 382, — dorp. 428, — doesoeu aan de Roepit,

260

,

II.

145, 207.

Batoe Batoe Batoe Batoe Batoe Batoe Batoe

rots

Koetjing, rots, 383. Lipat Kain, rots, 378.

Ngago, Oeban,

kota, 369. rots, 174.

Oeloe Roepit,

plaats, II. 100.

Pangang Koelari, poetih,

kalkrots

rots, 383.

aan de Batang Soea,

224, 291.

Batoe rajö,

stroomversnelling

in

de

Batang

Hari, 379.

Batoe Sarang Kambing Ketann,

,

plaats aan de boven-

II. 100.

steenen in de Roepit. II. 110.

Bedar Alam, di

baroeh.

4,

137, 139, 143.

55—59, 357, 360—364,

negari,

38S, 391—402, 417,

Benkoelen,

II. 30.

133.

riviertje,

beekje, 115.

Batoe Sarang Kambing Oeloe Roepit,

297, 314.

Zie

Pelangki. Zie Pelangki. Pioeko, rivier in Rantau

Batang Poelasan,

Sibelaboe. Sikiah. Zie

Boelit, zie de

78—81, 163, 169—182, 203, 209, 212,

Lolo,

riviertje, 369.

Anjoet, Sibangka,

Si

Batoe boemboeng, rots, Batoe Gadjah, rots in

331, 335—337, 370—383, 426—428,

Batang Batang Batang Batang

Sangir. Zie Sangir. Sasei, riviertje, 147.

Siak,

227, 229, 238,

in de

rivier, 193.

221, 222.

rivier,

teratak, 123.

Tebo. Zie Tebo. Telantan, rivier. 374. Teratak, rivier, 193. Batavia, 4, 8, 14, 19, 20, 54,

rivier, II. 93,

229, 240, 242, 249—255, 269, 290, 17 v.,

poetih,

Batoe boelat

Boeloeh Kasab, Ekoer. Zie EJcoer.

Empoe,

Poelau,

115, 222—224.

Batang Batang Batang Batang

16, II. 58, 77,

—

174, 183, 185, 186.

Batang Batang Batang Batang

Batang Batang Batang Batang Batang Batang Batang Batang Batang Batang Batang Batang Batang Batang

Batoe Batoe Batoe Batoe

206.

]2,

103, 174,

93,

riviertje, 204.

van de Pötar, 382.

zijriviertje

, ,

II.

II. 15.

11,

13,

14, 16, 84,

130,

—

— Benoeampo,

laras, 43.

Bentasang, doesoen Berba, mond van de II.

—

215—218,

Berhala,

in

—

— 217.

köta, 357.

marga van Lebong, berg, 144.

Bindarailg,

II. 221.

Betont}.

193, 194.

riviertje,

Bingin Telokh.

127.

II.

Kompeh,

doesoeu aan de

BetOIlg. Zie Poelau

107

215

II.

.

Besidiëh,

Biol Biol Biol Biol Biol Biol Biol Biol

264,

,

de Batang Hari, II. 26

Berbamond

Bermani, Betoeng,

v.

eiland. II. 21R, 218

eiland in

eiland voor den

Beriang,

Djambi, 229. Bataug Hari, 254

doesoen in Rawas, II. 50

v.,

v.

Baës, Blèèt,

Lebong,

riviertje in

II. 136.

Lebong,

riviertje in

136.

II.

Kerasip, riviertje in Lebong, II. 136. Koetö, riviertje in Lebong, IT. 136.

Sepang,

riviertje

Lebong,

in

130.

II.

ti-Beteng, riviertje in Lebong, II. 136. ti-Nebi, riviertje in Lebong, II. 136. "Watas, grensrivier van Lebong en Re-

djang, II. 136.

Boea,

negari, 46

— 50.

Boeah Tabiëng, teratak, Boekit Auer bepintoe,

314.

berg, 204.

Boekit Batoe Bilik, berg, 370. Boekit Batoe Lawoen, berg. 210. Boekit Batoe Sangkar. Zie Fort

van

der

Capellen.

Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit

bedil gedang. Zie Marapalam. Bedinding, berg, II. 119. Benteng, berg, 291.

besoerè,

berg, 203, 204.

Boelan,

doesoen in Limoen,

II.

82,

95, 168, 174, 179, 185.

Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit

Boengkoek,

berg, 366.

Dalië, berg, 191. Djilatan, berg, 187.

Djoejoeng, berg, Djoeki, berg, II.

Gaboes,

gedang,

berg in

de

314. 139.

berg, 208.

Gandoeng,

berg, 306.

berg

bij

XII Köta,

LoeboeTaras, 137, 364,

—

berg

bij

de

Roepit, II. 108.

Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit

gedang Doerian Simpei, Ilalang Laut,

Kamboet, Kandang, Kapoean,

berg, 131.

berg, 47.

Koeriri,

soen, II. 43.

42, 43, 45,

bij

berg, II. 98.

Semamboer,

berg, II. 96.

Serpé, berg, II. 25. Sialang, berg, 220. Sigading, berg, 139.

Sigeroengoeng, berg, 204. Sigantang of Sigoentang,

Palembaug

Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit

,

heuvel

II. 42.

Sili, berg, 98.

Singapoejen, berg, 364. Singoean, berg, 245. Si

Rengkiang,

Si

Sampé

Soela,

,

berg

berg, 194, 195. ,

206.

berg, 203, 208, 209, 212, 11.14.

Soengei Batoeng, Soengei Boeloeh,

Taboeh,

berg, 156.

berg, II. 179.

berg, 366.

Tambang Lalang,

berg, 314.

Tanpandak, berg, 206. Tiang Pandak, berg, 194. Tikar Koebang, berg, 222. II.

158,

Boeloe idjau, landschap, II. 9. Boeloeh Kasab, negari bijSibakoer, 190,193, 194,

—

218,

—

gehucht in de XII Köta, 357,

358, 402.

verlaten fort, 41. II.

Seloeman,

Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit Boekit

219.

berg, 369.

berg,

Boekit Lering gedang, berg, 220. Boekit Lilin, berg, II. 98. Boekit Lindang Boelan, berg, 294. Boekit Litang, berg, II. 92. Boekit LoeboeMendabing, heuvelrug, 218. Boekit Loemoet, berg, II. 109, 111, 116. Boekit Malau, doesoen, II. 170. Boekit Mandei angin, heuvel, II. 92. Boekit Marapalam. Zie Marapalam. Boekit Nilau, berg, II. 96. Boekit Oelam, berg, 366. Boekit Oeloe Moosi. Zie Qoenoeng Tjoendoeng. Boekit Padang Badak, berg. 301. Boekit Pelindoengan, berg, 206. Boekit Perhintian Djira, berg, 204. Boekit Pisang, berg, 351. Boekit Pisang Nanas, berg, 193. Boekit Poentjak Lawè. berg, 208. Boekit poetoes, berg, 187, 190,218,219,269. Boekit ra.jö, heuvel, II. 79. Boekit Rampoeng, berg, 269, 308. Boekit Rasam, berg, 301. Boekit Said, berg, 212. Boekit Salo, berg, 144, 146, 156. Boekit Sarang Anggang, berg, 318. Boekit Sebelah, köta, 203, 205, 207, 208,

Tjermin, berg, II. 102. Boelian, zijtakje van de Batang Hari,

berg, 306. negari, 101.

Kapoedjan, berg, 120. Kerabang Damar, berg, 204. Koedook Djawi, berg, 317. Koemajang, berg, 45. lama,

—

283

doe-

Boeloeran Sauwe, Boenga, distriet iu Korintji

,

69.

dorp, 155.

Djambi, 17,

—

dorp

in

,,

,

—

284

Boengamas, Boengai,

Boengin lébar, Boepei,

n.

doesoen,

dorp, 193. 194.

Daliëh,

berg, 119.

Danau BangkO, 155, 232

Danau

Bongsoe, berg, 45. Brandewijnsbaai,

vlakte, II. 133.

doesoen aan de Batang Hari. 79.

Dalam,

II.

Boga gedang, rivier. 143, Boga ketjil, rivier, 143.

210.

rivier, II. 133.

Doeloe, Djambi, 235, 260

in

het grootste der Talang-meren

in

196.

157.

165,

168.

428.

Danauh

Doerian Taroeng,

di baroeh, een der Talang-meren,

Danau

di Talang,

Doesoen Doesoen Doesoen Doesoen Doesoen

der Talang-meren,

een

284, 429.

Danau Kaoes meer in Djambi Danau kètè, het kleinste der ,

.

235.

Talang-meren,

Danau lébar, meer in Djambi, 235, 236, 237. Danau rajö, meertje in Rawas, II. 78, 146. Danau tengah, meer in Djambi, 235, 237. Datar,

gari bij

II.

—

bij

zijrivier

Djagö (Si Djagó), Djambi, rijk, 3.

van de Nioer,

II. '227

— 229.

teratak, 204.

16—12. 55—58, 70

6,

hoofdplaats, beschreven 240

146,

II. 40,

254, 263, 264, 265,

Djambi Djandjang Kanibing,

,

391

,

Sangir, 383,

56

31,

v.,

—

—

rivier, 59,

Fort de Koek, 33, Fort Schenk, 50.

Gaba, riviertje, 212. Gadoet, dorp. 41. Galangan, dorp in

Ganda Lajoe,

Zie Oelak.

Palei-palei

aan de Tongkal

,

Pekan, aan de Tongkal, Poelau Betong, aan

260.

.

259. 261.

de

Batang

aan de Tongkal,

Doesoen Teloek Ketapan,

aan de Tongkal eigenlijke

naam

van Doesoen tengah. Zie Aldaar.

Doesoen Teloek rendah. Zie Telok rendah. Doesoen tengah (D Teloek Ketapan), ver-

r

:i.

>7,

van Sultan

blijfplaats

160.

80,

217.

II.

233 10,

Ahmed

van Djambi, 21,

238—240, 243, 247—254, 264, 20, 22, 60, 152—154, 164 v., 196, v.,

201, 219, 222. 224, 225. 232. 241.

van de

zijrivier

—

negari

XII Köta, 370, 372, 374, 383, 392. Doesoen tinggi, köta aan de Pangéau, 216. Doesoen toea, aan de Soemei, II. 163. in de

v.,

II. 9,

v. |

42—44,

39, 40,

II. 29.

|

Fort van der Capellen

(Boekit Baloe Sang-

kar), 50 v., 142, II. 30.

Gasing,

negari,

17,

55

v.,

365, 368, 370

v.,

373, 378. di baroeh, 55, 56.

Gedong

(Oedang

de Batang Hari, II.

Gelaga,

dorp der

Bantan

plaats

in

is

een drukfout), 246.

IV

209

Köta,

—

teratak,

299.

28, 29.

Gando

Oelak.

260.

73, 78. 176, 371,

365, 385

aan de Tongkal,

261.

v.

Ekoer,

Tongkal, 260.

Doesoen Tandjoeng Pako,

tak van de Batang Hari, 17

62—67,

165.

,

v.,

teratak. 352.

dorp, 383,

Djambi, 233.

in

aan de Batang Hari, 252,

260.

402.

Djoedjoean,

260.

184.

Doesoen Radjamoeda, aan de Tongkal 262. Doesoen Rantau benar, aan de Tongkal,

v.

Djangkat, doesoen in Rawas. II. 79, 95. Djapan, Djapang, dorp in XII Kóta, Djati belari, doesoen in Djambi. II. Djelita, zijriviertje van de Sadoe, II Djilatang, dorp, 219.

Koewab,

II,

de Tongkal, 260.

Doesoen Raden Genong,

153,

151,

222, 230—236, 241, 243 (rivier van). Zie Batang Hari. v.,

Limoen,

in

Hari, 253.

v.

— 242, vernield 80

baroe,

Djaboeng, aan Kaoes, doesoen

Doesoen Doesoen Doesoen Doesoen

228—30, 232, 233, 239, 243, 250, 361, II. 7 v., 11—13, 20—27, 30, 140 v.. 187 v.. 201—205, 211, 218—220, 222 — 225, 230 v.,—

165, 219

XII Köta,

de

in

Petir, aan de Tongkal,

261.

119, 125. 140.

Dendang,

Arau

Doesoen Marelong, aan de Doesoen Loeboe Kambir,

neLoeboe Prakoe, 33, 35, Grabak, beschreven 132—138; vermeld

dorp

dorp

353, 354, 356, 357, 360, 404, 415.

280, 281, 282.

26

rivier, II. 144.

landschap en doesoen

87, 89, 93.

II.

Doerian gedang, dorp aan de Koeantan, Doerian idjoek, doesoen in Djambi, II. Doerian Simpei, negari aan de Mamoen,

278, 279, 280, 284, 290, 292, 299, 306, 307,

359

pasanggraban en

Batang Asei,

v.,

v.

di atas,

89.

Doerian Boengin, meer

144, 182.

Lajoe.

Zie Kota baroe.

Geroengoeng

(Sigeroengoeng)

,

rivier,

204, 208.

— Goegoe,

285

Goenoeng pandjang,

dorp, 35.

Goegoe Roentjing, berg, 115. Goegoe Sarei, dorp, 96. Goemanti, rivier, 271, 275, 290, S10, 311

,

318, 321

,

Goenoeng Alam, Goenoeng Amboengan bras Rawas en Lebong

grens van

Goenoeng Pasaman,

Goenoeng Baleirang,

,

gebergte op de

,

100

vulkaan

,

108

v.

Lebong,

in

Noordel. top van den

gebergte op de grens van Korintji, 17, 18, 57,74,388,412,413,414. berg op de grens van

Goenoeng Toengkoe, Rantau

Goenoeng itam,

vulkaan

Redjang,

in

gari,

II.

Grohol, zijtak van de Dendang, II. 228. Grot van Biarau, 42. Grot van Boea, 48. Grot van Moekö-moekö, 202. Grot van Ngalo gedang, 301, 303. Grot van Paja Koemboeh, 44. Grot van Silago, 183.

137, 139, 140.

Goenoeng Kaba, Goenoeng Lalo,

vulkaan in Redjang, 11.137.

Rantau

berg in

di

baroeh,

209, II. 29.

Goenoeng Médan, roeh, II.

174,

134,

berg

in

Rantau

—

209, II. 29, 30.

di

ba-

Negari,

29, 30.

Goenoeng Mengantei, berg bij

—

landschap. Zie Banang-banang. Nebeschreven 131—134, vermeld 119, 125, 128, 129, 130, 136, 140, 148, 294, 295, 296, 310, 311, 314.

berg op de grens van Bautau

,

di baroeh, 374.

Grabak,

dorp, 213.

374.

,

ge-

berg in Redjang, II. 140.

Baleirang, II. 125.

Gr.

Goenoeng-goenoeng, di baroeh

Ophir

Goenoeng Toedjoeh,

II. 125, 133.

Goenoeng Betoepang, gebergte bij Boea, 48. Goenoeng gedang. Zie Piek van Korintji. —

Goenoeng Ibei

ook

Goenoeng Sanggoh, berg, 45. Goenoeng Seketo, berg in Lebong, II. 128. Goenoeng Selasi, berg, 366. Goenoeng Tjoendoeng (Boekit Oeloe Moesi),

,

II.

,

berg,

naamd, 50, 287, 291.

294, 296, 375 376, 377. doesoen in Lebong, II. 130.

313, 314 317

,

bergketen in Lebong,

II. 129.

Loeboe Oelang

Aliug, 382.

Halaban,

negari, 44, 47.

Indamar,

|

aan de Djoedjoean, 18, 57,

staatje

61, 64, 65, 66—69.

Kait-kait.

Zie Soengei Kait-kait.

Kajoe agoeng, Ogan,

doesoen

in

Palembang aan de

II. 40.

Kajoe Aro, dorp, 35. Kajoe Lawoen, dorpje,

Kamang, een der

67,68,—

209.

Kampong Kasih, dorp in de XII Köta, 352. Kampong Pengarang, een hut, 376. Kampong Pondok, doesoen in Limoen, 177, Kandang, Kandang,

Koeboedorp

in

Djambi, 84.

dorp aan de Batang Hari,

Djambi,

II. 25,

—

85.

Kapala Tjoeroep,

doesoen in

Sindang, II.

140, 141.

Kapau

,

negari, 41,

—

dorpje in de

XII Köta,

Karambil Sebatang, kampoug

van Padang

Karana Pangoeng,

doesoen in Rawas,

55, 78, 146.

Lebong,

II.

129, 130.

Keman, rivier in Djambi, II. 228. Kemang, rivier in Djambi, II. 227. Kembang Sri, doesoen aan de Ba'ang

Hari,

II. 164.

Kenali, meer II.

Djambi, 235.

bij

hoofdplaats van Redjang, beschreven

vermeld

139,

II. 100,

117, 126, 134, 135,

138, 140, 209.

Kermio, doesoen aan de Tembesi, II. 190, Kernaoe, rivier in Djambi, II. 226. Kesambi, doesoeu in Sindang, II. 140. Ketaloe,

Ketaun,

54,

zijtak

van

rivier in

Ketaun kötor,

de

Batang

Hari,

Lebong, 100, 111

II.

— 114,

zijrivier

van de Ketaun,

128, 132.

Kikim,

39, 42.

zijtak

van de Moesi,

II.

210,

—

afdeeling, II. 110.

berg, 144.

Katjang di atas, dorp, 52. Katjang di bawah, dorp, I. 2.

in

208.

195.

25,

118,

120, 126, 127, 128.

Ilalang, 143, 144.

Karbouwen-gat,

II. 211.

Keboer, doesoen in Moesi Oeloe, II. Kedoendoeng, riviertje, II. 143. Kedjahatan pebadilan, rots, 376. Kelaba, doesoen in Redjang, II. 133.

160, 232. Vgl. Moeara Ketaloe.

345, 352.

Kaseih,

Indrapoera, II. 9. Inim, rivier in Palembang,

Kepajang,

184, 185.

rivier in

Zie Batang Hari.

Kelikoet, doesoen

222.

dorp in Tandjoeng Alam,

IV Köta,

j

Hari.

52, 53.

Kinari, negari in de XIII Köta, 108. Kipè, dorpje, 222 v., 227, — rivier, 222. 30"

II.

ouder-

—

,

286 Klingi,

zijtak

van de Moési, II. 140,141,142,

208.

Kloempang, rivier in Bawas, II. 197, Koeala Batang Terab, rivier in de

178, 188, 297, 320, 343,

417, 419, 425, II. 4, 6, 8, 12, 14, 42. onderafdeeling 108, Köta XIII

Moesi-

de

in

Koebang doea

—

108, 268,

de Moesi-delta, 86. 163,

162.

—

187,

196,

landschap, 69.

(Pakau

Ahad),

104,

pasar,

ladanghuisje en bergpas, 115.

Koebang poetieh, dorp, 43. Koeboe kandang, doesoen

aan de Batang

II.

doesoen aan de Berba, 255,

216, 218, 226, 230.

Koelampi, Koeloes,

204, 206, 207, 208, 227.

rivier,

zijrivier

van de Bawas, II. 87.

Koembaja, beekje, 218. Koenangan, een der IV

Zie Batang Koerimó.

Koetoer,

rivier

Limoen,

in

172,

171,

170,

176, 181.

Koewala.

Zie op Koeala.

Koewö, verdwenen Kompeh, rivier, 233

—235. —

Korintji,

,

—

opneming 220 222, Zie verder Moeara Kompeh. 241;

3, 4, 8, 14, 15, 62, 74, 398,

412—

—

meer

—

,

landschap tusschen den Boekit Soela

Ladang Boekit poetoes

,

ladang nabij Langki,

Lajoe),

dorp

(ook

—

aan de

Mamoen

169,

172, 173,

166,

gehucht

Takoeng,

bij

Moeara Laboeh

bij

55

,

—

— dorp

,

164,

30,

laras, 98.

dorp in Bantau di baroeh

bij

Gando

174, 382,

—

214,

beschreven 341

,

v.

dorp

ver-

,

—

vermeld 334, 344, 345, 346, 349, 351, dwenen dorpje bij den Sangir-mond, 379. Hari, II. Batang 29. aan de Kóta Beringin , dorp

Köta Danau,

doesoen in Lebong

,

11.119, 120,

gedang, laras, 42, — negari, 42 v. 95. Karing doesoen aan de Kompeh II. 234. Padang, dorp in Bantau di baroeh II. 30. pandjang, dorp in Tanah Datar, 51. Rana, dorpje aan den mond van de Si-

Köta Köta Köta Köta Köta

,

,

,

,

XII

dorp in de

Köta's, 357,

402.

Köta Tandjoeng

(onderscheiden in baroe en

lama), doesoen in Bawas, 87, 90, 91, 92, 93.

Köta tengah

dorp iu de laras Pilatang 41

,

,

Boea, 47.

bij

Köta toea (toewa), dorp

dorp

—

Kapau, 352,

bij

bij

Tabé, 268,

,

—

—

dorp in Bantau di

baroeh, II. 31.

Langki,

eiland, II. 35.

dorp, 187, 189, 190, 217, II. 79. Zie

ook Batang Langki.

191.

Ladang lawas,

dorp

de

in

Benoeam-

laras

Langsano,

doesoen aan de Tembesi,

193, 195. ladang nabij Langki

, doesoen aan de Kompeh II. 234. moudingsarm van de Batang Hari, 255,

Lapéan, II.

Ladang Soengei Sajak,

229

Djambi,

rivier in

II. 229,

doesoen in Palembang,

II.

255, 256. 39, 46. 47,

207, 209, 210, 212. takje van

Lakitan,

Lalam,

Lasi. Zie Soengei Lasi.

212.

tak van de Moesi, II. 143, 144.

Köta baroe

in Sidjoendjoeng,

rivier in

Djambi, 81, 82, 85,

II. 197, 198,

Lesoeng batoe,

dorp

bij

Kapau, 352,

— doe-

II.

205,

Liki,

tak

van de Sangir, 352, 353, 354, 357,

358, 390, 391, 420, 423.

Lambei, rivier iu XII Köta, 390. Lamboer, monding van de Batang II. 227, 230. rivier.

Bawas,

soen aan de Bawas, II. 56, 62, 66, 96, 146 v.

236, 240.

Lampi,

tak van de

199, 200.

195, 196.

Lalang,

landschap, II. 71, 94. 97, 100, 101,

103, 114, 116—136, 150. Lematang, zijrivier van de Moesi, 11.47, 211,

Lemoeroes,

de Lakitan, II. 144.

teratak van

,

v.

Lebong,

191.

Lagan, Lahat,

dorp, 101.

Lapak Alei

po, 43.

Ladang pandjang,

Laké,

97

,

—

negari, 98, 99,

Sidjoendjoeng, 94, 195,

Krakatau,

en de Batang Hari, 209, 214.

II.

Solok

dorp

9.

III, landschap om den Boekit Soela, 208, landschap bij Alahan pandjang 280.

Köta IV,

in

pötar, 181.

van Korintji, 74, 413, II.

209

negari

Köta Rembah,

uegari, 164.

414, 417, II. 4, 7, 9, 10, 95, 148,

Köta

Köta Anau, Kota baroe,

125, 126, 133, 134, 136.

Köta, 209.

Koerimö.

—

,

en LX, afdeeling, 35, 98, 122. Köta agoeng, doesoen in Limoen, II, 132.

II.

Hari, II. 190.

Koeboer Tjina,

351—402, 414, 416,

Köta XIII,

delta, 86.

199, 202, 209, 269,

Bo-

venlanden, 18, 28, 56, 61, 62, 143, 146, 158,

Moesi-

delta, 86.

Koeala Lapéan. Zie Lapéan. Koeala Penoegoean, rivier

Koeala Tjali, rivier in Koeantan, rivier, 50,

Köta IX, laras, 92. Zie ook Kola XIII. Köta XII, zuidelijkst deel der Padangsche

199.

Lima Kaum, Hari, 255,

Limau, gei

Zie Soengei Lampi.

dorp

in

Tanah Datar,

48.

dorp, 64 (misschien hetzelfde als Soen-

Limau

bij

Limboekan,

Talau, 18, laras.

IL

12, 14, 17).

Zie Verbeteringen, waaruit

,

287 blijkt

dat aldus

46

bl.

11 r.

r.

in plaats van

o.,

Ajer Tabè, moet gelezen worden.

Limoen, 11,

II.

Halang, 143

landschap, 12, 18, 26, 252, 263, II.

14,

93,

16,

124,

19, 33, 41, 58, 59, 60, 71, 77,

—

149, 188, 169—188,

135,

rivier,

Lintau, negari, 50. Lipat Pagat, dorpje, 269. Loetaoe Boelan (Boelang),

plaats

Loeboe Djantan, dorp, 47. Loeboe Doerian Simpei, dorp,

Si-

bij

II. 31. Zie

Doerian Simpei. 354,

negari in de

vermeld

61,

XII Köta,

265,

351,

be-

353,

355, 356, 357, 358, 359, 361, 363, 389, 390, 393, 394, 396, 398, 399, 400, 401, 402, 403, 414, 415, 417, 418, 419, 420, 423,

II.

112.

II. 94,

doesoen aan de Roepit,

II. 51,

doesoen

in

74.

Loeboe Sampir, dorp, 426. Loeboe Sematoeng plaats in Rawas II. 100. Loeboe Soelasi, dorp-, 280, 429, 430. Loeboe Tarab, laras, 138, 142, 158, 162, ,

,

200,

364, 374,

—

II. 8,

negari,

186,

187,

190, 193, 194, 195, 196, 207, 218, 219, 220, 221, 364, 374.

Loeboe Taras, dorp, 137 v. 184. Loeboe Temakam talang in Rawas Loeboe Terantang, dorp aan de ,

,

Loeboe Tiang Djong, Lemoeroes,

,

II.

198

v.

Pangéan,

doesoen aan de Klingi, II.

II.

plaats

de rivier

in

200.

Loeboe Trap, doesoen aan de Tongkal, 260. Loeboek, andere schrijfwijze voor Loeboe. Zie de met Loeboek beginnende namen op Loeboe.

Lolo

dorp, 45.

rimboe in Rawas,

II. 80.

onder-afdeeling (Lolo en Soengei Pagoe)

,

54,

56,

61,

—

178, 335, 341, II. 9,

negari,

beschreven 427, vermeld 271, 280, 296, 297,

142, 208.

Loeboe Maas,

doesoen in Rawas, II. 75, 78,

Loeboe Melaka,

dorp in de

56, 61, 357, 358, 359

v.

,

XII Köta,

baroeh,

18,

55,

391, 393, 398, 402.

Loeboe Oelang Aheng (Aling), di

299, 307, 308, 309, 311, 316, 327, 334, 349, 350, 352, 376, 395, 420, 426.

79, 80, 82.

Rantau

Ilalang.

bij

231, 233.

Loemang,

100—102.

Loeboe Limpata, Loeboe Linggau,

Padang

Padang, 33, 430. doesoen in Batang Asei, 184, dorp

215, 216.

14.

Loeboe Karah, dorp, 135, 138, 160, 186, 187. Loeboe Kemang, doesoen in Rawas, II. 146. Loeboe Kilangan, dorp bij Padang, 32—34, Loeboe Koemboeng,

Loeboe Prakoe, Loeboe Rasam,

Rawas,

goentoer, 171 noot, II. 28, 31.

schreven,

van de negari Padang

deel

182. Zie

v.,

Loeboe Roembai (Roembei),

174, 180, 182, 183, 186.

Loeboe gedailg,

Loeboe Pauhe,

169,

173,

negari in

177, 179,

Lompatan, dorp aan Lompatan gedang

de Djoedjoean

ketjil,

en

,

64.

zijriviertjes

van de Liki, 354, 391. , doesoen aan de Batang Hari

Londran

,

II. 228.

182, 370, 382.

Magat Sari, doesoen Magéh, laras, 42.

in

Djambi, 241.

Malajoe. Zie Melajoe. Maliau, rivier, 358.

Maloes,

zijrivier

Mamoen,

II. 143.

Batang Hari, 18, 135

zijn

v.,

174—177, 179,

181, 187, 213, 218, 382, II. 28, 30

v.

Mandahara. Zie Bandahara. Manden Angin, dorp bij Paja Koemboeh, 41. Mandiangin, doesoen in Rawas, II. 51, 197, 200. Zie Soengei Manginjato.

Mangoendjaja,

doesoen aan de Batang Hari,

,

Kenali

,

van de Lakitan, Korintji

nog vermeld

,

II. 143.

Manindjoe

,

,

Singka-

Teloek Medang. Voorts

meertjes

op de helling van

den Piek van Korintji, 414, een meer op den Goenoeng Toedjoeh, 412, een meer in Lebong, II. 119, meertjes in Tongkal, II. 256, 258. Het op oude kaarten voorkomende meer van Djambi

bestaat niet, 80.

Melajoe

{Malajoe), soekoe, 61, 158, 166, 189,

218, 221, 222, 357, 371. een der III Eöta en

Melaro,

zijtak

van de

Koeantan, 209.

II. 160.

Mangoepeh,

doesoen aan de Batang Hari, II.

160.

Manindjoe,

negari,

39, 40, 41,

— meer van

Manindjoe, 39, 40.

Marapalam,

berg, 50.

Marangin. Zie Merangin. Matoea, negari, 30, 39—41.

Mbong,

Danau en de daarmede samengestelde

rah, Sipin, Talang-meren

162, 163, 164, 166, 169, 172,

ManginjatO.

zijrivier

Zie

namen

van de Lakitan,

tak van de

Megang, Meer.

doesoen in Lebong, II. 132.

Mbong pandjang,

talang in Lebong, II. 128.

Melopari,

doesoen

aan de

Batang Hari,

II.

158, 196.

Mendala, doesoen bij Djambi, 80. Mengkadei, doesoen in Limoen, II. 184, 185. Mentangoer, doesoen in Lebong, 132. Mentawei-eilanden 291. Merangin (Marangin), hoofdtak van de Batang ,

Hari, II. 174, 192, 194

Meranti.

v.,

242.

Zie Soengei Meranti.

,

,

288 Merapi,

vulkaan, 39, 50, 115, 116, 196, 269,

291,—

280,287,

Meroeng, Mesaoet,

doesoen in Palembang, II. 213.

beek in Rawas,

Limoen,

rivier in

Metang Raman, II.

II.

62, 69, 197.

II. 180.

doesoen aan

de

Kompeh,

Middengebergte,

waterscheiding tussehen de

Koeantan en Batang Hari, 269, 307.

Mina, zijrivier van Minjak Tempo,

de Roepit, II. 145. doesoen aan de Saba-rivier,

Grabak, 125, 126, 128, 129, dorp aan de Eoeantan, 199, 200, 136, kdta aan de Sangir, 379. 202, 203, Moeara Ajer, dorp, 275, 299, 301, 302, dorp

—

bij

—

303, 304, 306.

Moeara Aman, doesoen in Lebong, II. 132. Moeara Bliti, doesoen in Palembang, II. 142, 207.

Moeara Boelian,

doesoen aan de Batang Hari

II. 158.

Moeara Danau,

doesoen aan de Bat:.ng Hari,

162, 165.

Moeara Djambi,

doesoen

in

Djambi, 244,

245, 246 en 258.

Moeara doea, doesoen in Palembang, II. 39. Moeara Ekoer, dorp bij Abei, 356, 359, 364, 365, 385, 386, 396.

Moeara Goemanti, 375. Moeara Inim, doesoen in

Palembang,

II. 39,

211.

Moeara Kaoes, doesoen in Djambi, 235. Moeara Ketaloe (Ketaló), doesoen aan de

55, 56, 232,

244, 247, 248, 252, 254,

255, 263, II. 20,

150,

151, 215, 216, 218,

220, 221, 222, 225, 226, 230, 241.

Moeara Kompeh Oeloe, Moeara Laboeh (Laboe), litjin,

II. 234.

negari, beschreven

dorp, 275, 301, 305,

vier, 103. 301, 302, 303, 304.

—

ri-

Zie ook Orot.

Djambi,

II.

Lebong, 228,

—

II.

127,

—

doesoen

in

dorp aan de Djoedjoean.

Zie Sirih Satapoer.

Oelak, doesoen aan de Batang Hari, 328, Oelak Soeroeng, doesoen in Sindang, 208.

ware

is

Me-

De

bedoeld.

schrijfwijze is onzeker.

Moeara Mesauw. Zie Moeara Mesaoet. Moeara Oesoep, 380. Moeara Panas, dorp, 98, 108. Moeara Rawas, II. 50. Moeara Rasam, doesoen aan de Batang Hari, 30. Moeara Rebah, in Limoen, II. 184. Moeara Roepit, doesoen in Rawas, 11.41, 51, 53—58, 144, 197, 209,

207.

Moeara Saba, in Djambi, II. 20, 230. Moeara Sangir, verdwenen dorp, 383. Moeara SikamiS, doesoen aan de Tembesi

II.

,

184.

Moeara Takoeng, in Rantau di baroeh II. 29. Moeara Tebo (Tabo), in Djambi, 79, II. 27. Moeara Teloepang, 364. Moedik Talau, teratak, 220. Moekö-Moekö, aan de Koeantan, II. 202. ,

Moesi

(bergen van) 45.

of rivier van

Moesi

Palembang, 82,

II.

36

v.,

135, 137, 201, 210.

ilir, afdeeling van de residentie Palem-

bang, II. 51.

Moesi oeloe, II. 97, 135,

onder-afdeeling van Tebing tinggi

141, 208, 209.

Mokö-Mokö, 38,

39,

dorp

—

in

aan

't

meer van Singka-

Benkoelen, II. 6,

7,

8,

Muntok,

229,

II. 36,

40, 149, 243.

254

v., 264, II. 217 v., 226 v., 229 van de Tongkal. Zie Soengei Nioer.

Njello Bajang,

zijrivier

v.,

— tak

van de Ngalo gedang,

304—306. van de Saba-rivier, II. 229.

229,

Oedjan panas, doesoen in Sindang, II. 141. Oedjong Tandjong (Oedjoeng Tandjoeng), in

doesoen in Limoen, II. ]77,

172, 173 en 174 staat Moeara

Noengoel, arm

gebergte, 48.

Nioer, mondingsarm van de Batang Hari,

doesoen

bï.

9, 10.

doesoen in Rawas, II. 85, 87,

Ngalau Djawi,

Op

sauw, waarmede dezelfde plaats

rah,

90, 93, 94.

Ngalo gedang,

180.

46—50, 118,

Moeara Koetoer, doesoen in Limoen, II. 183. Moeara Koewis, doesoen iu Rawas, II. 81. Moeara Kompeh, beschreven 242, vermeld

Napal

15, 77.

75, 82, 86, 94.

Moengka Ba-

tang Hari, 261, 264, II. 25, 191.

19,

II. 12,

Moeara Lamboe, dorp aan de Koeantan, 50. Moeara Mamoen, 174, 177, II. 8, 28, 31. Moeara Menkoelem, doesoen in Rawas, II. Moeara Mesaoet,

II. 229.

II.

395, 398, 401, 403, 417, 420, 423, 424, 425,

427, 428,

221, 222.

Moeara,

340—342, vermeld 54, 56, 271, 309, 316, 321, 327, 328, 331, 332, 333, 334, 335, 337, 339, 344, 349, 350, 351, 352, 354, 355, 356, 357, 359, 360, 361, 367, 383, 389, 390, 393, 394,

11.219. II. 142,

Oelang Alieng. Zie Loétoe Oelang Alieng. Oeloe Batang Hari. Zie Oeloe Djambi. Oeloe Djambi (Oeloe Batang Sari), 20, 250, 251, 253, 254, 256, 262, 264, 423. Grohol. Zie Qrohól.

Oeloe Oeloe Oeloe Oeloe

Klingi.

Moesi. Selailt,

Zie Klingi.

Zie Moesi. in Indrapoera, II. 9.

81,

,

— Oeloe Tembesi.

289

Ombilin,

Zie Serampas.

Oerem, rivier in Lebong, II. 132. Ogan, tak van de Moesi, II. 46. Ombajan, waterval in de Seliti, 343 v. Ombak Koeboer, plaats in de Sangir,

280, 291, 309, 430 v., II. 1, 8,

227,

Onrust, eiland, 35. Ophir, berg. Zie Ooenoeng Pasaman. 380.

106,

141,

32—35,

147,

soekoe, 222, 418.

Pangaboean, Pangéan, tak

doesoen aan de Tongkal, 259.

van de Batang-Hari,

171 noot, 176,

214.

Padang Ajer dingin,

dorp

XII Kota,

in

357—359. baroeh

Boengoes, 55

,

Padang

dorp

di

Ilalang, dorp, 141—145, 148, 155

158

177, 182

v.,

negari

277,

31,

29,

II.

Rautau

in

—

ladang

di baroeh,

Sibakoer,

bij

,

Sindang,

II.

,

135, 138, 140, 142 negari,

358.

van

Panggalo, kota aau de Ajer Pangkalan, dorp in de L

39, 44, 54,

Pangkalan Bali, 86, 87,

II.

il,

7,

16

v.

55, 56, 62, 93, 94, 100, 103, 178,

181, 211, 223, 268, 301, 302, 305, 306, 363, v.,

Padang Siboesoek,

dorp,

200,

199,

227,

Padjaboengan, Pagar agoeng,

doesoen aan de Tongkal, 260. doesoen

Lebong,

in

II.

128,

131—133.

Pagar Poeding,

II.

44, 45, 46, 49, 50, 94, II. 243.

II.

de

226, 227, 230, 235.

Panjakalan, laras, 101, — dorp, 104. Pantar (gat van), 39. Pantjong Tabal, kota bij Ngalo gedang, 303. Pantjoran (Pentjoran) toedjoeh, bron bij

—

Pasar Tjoeroep, 18, 353

Pasir

riviertje, 204.

doesoen in Redjang,

v.

—

laras

negari, 398,

pandjang,

Pasir Talang,

—

doesoen

II. 140, 208.

XII Kóta,

de

in

rivier, 353.

aan

negari

bij

do

Batang

Moeara Laboeh, 68,

Palajangan,

Pau,

bij

marktplaats

den Talang, 278,

bij

onder-afdeeling van de res. Padang, 69.

Pau

toea, doesoen aan de Tembesi, II. 191. Pauwit pantang, een der IV Kota, 209.

Pelake, Pelaloe,

Soepajang, 101.

doesoen aan de Batang Hari, II.

Palèmbang, 13, 36, 1,

riviertje, 260.

residentie,

— 14,

12,

4,

hoofdplaats,

22,

241, II.

85,

81,

37—47,

82,

59,

86—88,

143,

149,

150, 211, 226, 233.

Pamoeatan, karah, 101.

plaats

bij

356, 390.

—

dorp, 352.

talang in Sindang, II. 140.

Pelangki,

tak van de Ombilin, 101, 115, 119,

122, 123, 124, 125, 129, 199, 200, 202, 222. tak van de Batang Asei, II. 186.

Pelikè, takje van de Pelintangan, dorp,

rivier

Bal, II. 143.

193.

Pematang, doesoen aan de Tabir, II. 242. Pematang Batoe Koeda, bergrug, 118. Pematang Boeloe, doesoen aan de Batang Hari, II. 159.

rivier, 199.

Pandjalangan,

deel van Tiga Doesoen, II. 186. Zie

rivier, 351.

Pelawan,

158.

Palei-palei,

gebergte, 414.

dorpje, 364, 393.

Tiga Doesoen.

doea.

280, 281, 284, 289, 291, 307, 429.

Pakan Sabtoe,

Patikan,

Pelajang,

teratak, 220, 221.

Pakan Ahad. Zie Koebang Pakan Reba'a, marktplaats

2.

205, 213, 236.

Pangkal Doeri, rivier in Djambi, 256. Pangoesiran (Pengoesiran) monding van

Patah Sembilan,

negari, 177.

Pagéh-eilanden, 291. Painan, negari aan de Westkust, 123, 291. Paja Koemboeh, hoofdplaats der L Kota, 41,

I.

Pangkalan Djamboe, landschap in Djambi, 26. Pangkalan Raden Kikir, doesoen in Palèm-

333, 334, 335, 345, 424.

163.

II.

doesoen in Palèmbang,

Hari, 79. doesoen aan de Batang Hari,

Pagar Roejoeng,

229,

—

167,

doesoen in Palèmbang, 85,

Pasirnpei (Pasimpoi),

II. 75.

11,

v.

82, 84, II. 236.

Simauoeng, 150,

32, 42, 54, 214.

Pajö,

44 146,

,

373, 411, 415, 428, II. 1, 11, 14, 17, 27

II.

Kota, 77 v.,

207.

Batang Hari, 252,

teratak, 214.

Padangsehe Bovenlanden, v.,

angé, 204.

doesoen in Rawas, II. 75,

bang, 82,

v.

28,

307, 346, 430.

Padang Pauhe, 44, 51

negari

Boea, 48, 50.

Pangkalan Benteng,

191.

Padang Maliau vlakte bij Kota Rernbah Padang Mengatas, dorp, 46. Padang Oelak Tanding, hoofdplaats Padang pandjang,

—

168, 171.

v.

Padang lawas, 18,

Rautau

in

v.

18, 163,

187, 188, 189, 203, 209, 212,

214, 215, 216, 217, 227, II. 29, 31. in

Padang

51, 101, 115, 163, 199, 202,

rivier,

17, 20, 215.

II.

Panei,

Pabas, heuvel in Lebong, II. 128. Padang, 23—30, 32, 34, 39, 117,

v.,

—

het meer van bing-

Pematang

di

Kapoek,

plaats

bij

Rengkiang

Loeloes, 120.

37

,,

— Pematang pandjang,

bergrug

290

Lebong,

in

n. in.

Pematang Penakat doesoen aan de Merangin, II. 194. Penampoejan, bijrivier van de Koerimó, 220. Sarik,

berg, 144.

,

Hari

,

negari, 53.

,

II, 86.

Pentjoran toedjoeh. Zie Pantjoran Peprangan, köta, 193, 194. Perhintian Teling, heuvel, 333. Pesöpan, riviertje, 143. (Tapan),

Volksbeschrijving

Petjingan,

Pidjoan

158,

soekoe,

toedjoeh.

218 (Vgl.

Djambi, 80,

in

riviertje

50, 74, 279, 283, 287, 290,

345, 351, 355, 356, 357, 360, 388, 389, 390,

391, 392, 393, 398, 399, 400, 402, 403—417,

158, 218, II. 29.

dorp, 352.

331,

rivier,

332,

337

v.

—

Pintoe Angin, rotspartij. 44. Pisau anjoet, riviertje, 133. Poear Datar, negari, 44.

Eambahan, doesoen Ramboetan asam,

in

Djambi,

Batang

plaats

bij

Si-

staatje

en negari

v.

Poelau Poera,

doesoen aan de Batang Hari,

II. 26.

Poelau Seiran, Poelau Selat,

dorpje aan de Sangir, 383. eilandje

in

Batang Hari,

de

239, 249, 250, 253. Vgl. II. 219.

Poeloe.

Bantau

di baroe, 29, 31.

79.

Bantau

di

Zie

Zie Sipotar.

doesoen aan de

Kompeh,

II. 235.

70—77, 81,

66, 68, 69,

57,

5.

doesoen aan de Ba-

tang Hari, II. 158, 190.

toea, doesoen aan de Batang

Hari, II. 22, 23, 24.

Batang

doesoen aan de

doesoen aan de Batang Hari,

233, 239.

Rantau Poeri,

doesoen aan de Batang Hari,

23.

Rantau Tenang, 26,

169—183, 213, 214, II. 1, 4, 5, 6,

11.232.

berg, 123.

heuvel, II. 143.

Rantau Madja,

Batang Hari,

18v.,

en negari aan de Djoe-

doesoen aan de Batang Asei,

II. 187.

Rau, negari, 174. Rawas, hoofdtak van

de Moesi,

85, 87,

92,

82,

46. staatje

II. 222.

Hari, II. 162.

II. 229.

Rantau benar. Zie Doesoen Bantau benar. Rantau di baroeh (di bawah), 17, 18,

Ikir,

in

88, 259, 341, 363, 371, II. 4,

n.

379—383, 384,

II. 222.

,

onder Poelau.

Poelei, dorp

Rantau Langkap,

142, 143, 146, 162,

,

Zie de woorden daarmee samengesteld

Rantau Kapas doesoen aan de

Kiling),

165, 191.

baroeh.

Rantau

de Batang

18, 86, 142, 162, 169,

,

Rantau Kapas moeda,

Rantau Api, doesoen aan de Rantau Batang Hari.

,

II. 75.

in

170, 172, 177, 210, 215, 219, 267, 353, 366,

djoean, 31, 56,

II. 190.

doesoen aan de

Rano, arm van de Saba-rivier, Rantau. Zie Bantau di baroeh.

28—32

Poendjoeng,

(Poeloe)

Kantau di baroeh

Poti,

150.

II.

216, 277,

eilandje

Hari, 79.

Poten,

234.

158.

Rangkiling (Arahan

27,

Rawas,

in

Hari, II. 161.

Potar.

Ranah Tandjoeng Boenga, ,

Poelau lébar, doesoen Poelau Peloekahan,

,

rivier, 379.

mauoeng

doesoen in Rawas, II. 76, 79,

Poentjak Penjaringan,

Kompeh,

doesoen aan de

Tembesi,

dorp aan de Tongkal, 260.

Poendoek, berg, 125. Poengoek Pedaro doesoen in Lebong,

dorp, 313.

II.

Sangir,

,

eilandje in de Batang Hari, II. 153.

Pinti Kajoe,

Hari,

de

,

41.

Pinang Sinabar,

Poedak, Poedar,

de Batang Hari,

Poelau Sogoh doesoen aan de Kompeh Poelau Tiga doesoen aan de Kompeh Poelau Varella. Zie Berhala.

419, 424.

Pilatang, laras, Piliang, soekoe,

PinagO,

in

81, 94—97.

II, 6, 13, 30

Piek van Indrapoera. Zie Piek van KoHntji. Piek van Korintji, (Piek van Indrapoera, ,

eiland

doesoen, II. 253.

380—382.

in

240, II. 153, 225.

Ghenong gedang)

—

239, 253.

Poelau

doesoen in Djambi, 233, 241.

(Pidjoean),

II.

Poelau PinagO, doesoen bij Djambi, 263. Poelau Pisang, eilandje bij Padang, 32. Poelau Poedjian, doesoen aan de Batang

183).

bl.

,

Poelau Betong,

Poelau Kaus, Poelau Kida,

22, 23, 24.

Penjingat, doesoen aan de Batang Hari, 259. Penoegoeail visschersdorp in Banjoe Asin

Petapang

Poelasan, gehucht, 207, 218. Poelau Andjölei, eilandje in de Mamoen, 174. Poelau Batoe, dorp aan de Djoedjoean, 78.

Poelau Gading, Eoeboedorp, 85. Poelau Kakaran, doesoen aan

Pendjalangan, goudmijn, 51 v. Pengoesiran. Zie Pangisoeran. Penindj awan doesoen aan de Batang

Peninggahan,

—

90,

91,

landschap en onderafdeeling

II. 50, 62,

100, ,

20,

199, II.

81,

207,—

6,

7,8,

— , ,

,

291 11, 12,

173, 185

149,

197—201, 206 v. oud bed van de Rawas, Liraoen,

in

rivier

168

II.

v.

Rembaan, doesoen Rembah. Zie Kbta

Moest

Redjang tengah genoemd),

of

117, 134, 135—140.

Rengkiang Loeloes

Saba

Sialang

doesoeu in Djambi

,

—

rivier,

Sabit Ajer,

beschreven 242

242, II. 228

v.

v.

215—217,

,

363—366

,

Roepit mati, oud

Gawoen,

Angé-angè,

dorp in Rantau di baroeh,

Siaroe, 187,

dorp, 294.

köta aan de Takoeng, 210.

190,

negari, beschreven 191 v., vermeld,

196, 207, 217, 370, 371,

193,

193, 194, 218, 219.

Banang-banang.

Si

234.

,

59 v.

,

352

,

383

357

,

v.

,

386

Sigeroengoeng. Zie Sigoentoer, negari

in

Palembang,

II.

Schiedam, Sekajoe,

bij

II.

46, 48,

,

II.

,

II.

Sekandau, Sekeladi,

—

191,

doesoen aan de beneden-

191.

doesoen in Lebong, II. 130

v.

doesoen in Batang Asei, II. 89, 92,

Selangit, doesoen

Selimpat, Seliti,

Semelako,

II.

207, 208.

834, 339, 341, 343, 345, 377.

eilandje in de Batang Hari, II. 155. (

Serampei

,

Oeloe Tembesi), landschap,

—

—

201—204, 207, 214, 216,

139, 141, 186, 196,

220,

II. 8. 30.

277,

345,

Oeroengoeng.

en

Rantau

in

staatje

II.

6,

18

13,

8,

Sikabo, dorp iu Rantau di Sikamis. Zie Sekamis. Sikiah (Sikia). rivier, 133,

di

28—32,

25,

v.,

in

Sesopan,

van de Sikia, 156, 157.

Djambi,

baroeh, II. 30, 31.

147, 148, 153, 156,

314, 375.

Sikindjang, SilagO,

dorp, 268, 276, 279, 307. Sikladi.

114,

negari,

217,

135,

277, 350,

II.

2,

143, 162, 183, 194

v.,

137

v.

II. 225.

5—8,

Siloengkang,

139—143,

,

v.,

—

201, 210,

rivier,

140,

210.

Silandjei, kampong van Siroekam, laras, 93, 95.

—

115.

negari

,

92— 97

196, 227.

Simalidoe

174, 175.

Serasa, doesoen zijtak

Vil Kbta 144, 178,

189, 200, 205, 210, 214, 218, 227, 269, 276, negari, beschreven 197 199, vermeld, 51,

159 v., 163, 177, 183—186, 187

Selat.

doesoen in Lebong, II. 133.

Senaning, 26,

II.

negari, 275, 298, 299, 309, 310.

rivier,

Serampas

Palembang,

in

Poelau

Zie

131,

115,

94,

Sikladi. Zie Soengei

93, 175.

Selat.

laras,

34, 230.

(Sikanis), doesoen aan de boven-Tem-

239 Tembesi,

genoemd) en

onder-afdeoling (ook

174, 176, 183, 209, 212, 215, 216, 219, 276,

eiland, II. 35.

54, 59, 201, 207.

besi

Sidjoendjoeng,

baroeh, 18, 139, 142, 162, 163, 169, 170—172,

Solok, 92.

doesoen aan de Moesi,

Sekamis

157,

133.

riviertje,

Sauoeng Naga, 210.

rivier, 146,

158, 159, 164, 182, 213.

Siberawang,

,

—

157, 158, 371, 372, 373,

Si Djagö. Zie Djagö.

negari

Banang-banang en

Zie

Sibaroek, gehucht aan de Batang Hari, 377. Sibelaboe, negari, 139, 142, 143, 148, 156,

392, 396, 399, 408, 414.

Sawah lawas,

—

Batang Ajer gedang genoemd), 191,

Sangkar Poejoeh, rots, 383. Sangkir, rivier in Korintji, 413. Sarik, köta, 294, 296, 310 v. 313—315. Sarik Alahan tiga, negari, 126, 313, 429. Sarik Bajang, köta en rivier, 306. Sarik lawè, teratak, 220 v. Satan, rivier in Lebong, II. 130. doesoen

II. 104.

Qrabak.

378

,

bed van de Roepit,

II. 30.

Si

291.

Köta, 357.

369

,

II. 199.

Rawas, II. 45, 64, 102—111, 142,144,207.

71, 94, 98, 100, 101,

II.

146.

,

361

Rawas,

rivier in

(Roepief), tak van de

rivier (ook

Sanggoel, heuvel, II. 143. Sangir tak van de Batang Hari ,

,

226.

Sambong-gebergte Sampoe, dorp in XII

117—124,

negari, 115,

,

landschap ten N. van Djambi, 242, 256.

Sibakoer,

255

,

Sago, vulkaan, 44, 46—48, 50, 287, Sakian, doesoen aan de Kompeh, II.

359

—

311.

,

van de Pelangki, 125, 296.

monding van de Batang Hari

,

ver-

,

218, 220,

,

v.

123—128, 295

negari,

rivier, zijtak

Sadoe

,

263, II. 150

T.,

Batang

de

221, 222, 307, 311.

Reteh, Ridan, Roepit

meld 19, 254

aan

doesoen

25.

II.

,

55, 146.

II.

Hari, II. 24.

Redjang Ampat Lawang. Zie Ampat Lawang. Redjang Ampat Petoelai. Zie Redjang. Redjang en Lebong, afdeeling, 117. Redjang Lebong. Zie Lebong. Redjang Moesi. Zie Redjang.

228.

Redjang. de Batang Hari

Rawas, Rembah. in

Rengas Sembilan, Redjang Ampat Petoelai,

(vollediger

Redjang

Redjang tengah. Zie Remadji doesoen aan ,

150.

II.

v.

Redjang II.

51—111,

14, 16, 32 v., 41, 45,

13,

144—147,

Rawas mati, Reba (Rebah),

Hari,

12,

(

Si Matidoe) 17,

,

18 noot,

doesoen aan de Batang 56,

II.

21, 27—32.

Simalidoe wordt te zamen met Tandjong (Tan-

—

,

— vermeld

djoeng)

en

17, 18, 58

en daar

II. 27,

nauw verbonden

beide plaatsen

292

wordt 55

zijn,

en 234 Tandjong Simalidoe geschreven. kampong van Rengkiang Loeloes

Simanau,

115, 118, 119.

Simauoeng djoean, 63.

Simauoeng.

Simiso

,

doesoen aan de Djoe-

— kampong van Grabak. — Doesoen in Limoen,

(Si Miso),

negari

Zie Soengei

rivier in

Tandjoeug Balit

tot

Limoen,

aan de Batang Hari,

II. 179,

II. 216,

doesoen

226, 230. II. 228.

,

Lapéan,

Namar),

(Si

Sindang,

Zie Singgalang.

58, 88, 233, 263, II. 40, 149, 215. ,

II. 158.

(Singalang), viükaan, 32, 50, 115,

116, 287, 291.

Singkarah,

37, 38, 51,

53, 94, 99,

meer, 38, 39, 51, 52, 53, 100,

101, 115, 163, 280.

Singkoet, rivier in Limoen, II. 186 Sinjamoe, köta, 207. Sinoè, gehucht aan de Sangir, 383.

Siouw, riviertje in Djambi, II. Sipangkoer, dorp in Rantau di Sipauhe, gehucht onder Silago,

v.

227.

baroeh, II. 31.

II.

122.

122.

221, 222, 297, 314,

riviertje,

313—316, 321, 327, 340. Soengei Ajer itam, zijtakje van de Kompeh, 148, 309,

II. 221.

Soengei Ajer Landi,

riviertje

Djambi,

in

v.,

Siroekam,

163

v.,

177,

179,

181 v.,

213,

115—117, 268, 291, 307. Sitapoeï, köta, 369. Sitioeng (Si Tioeng), negari

Tandjong),

negari

Soengei angè,

van

takje

Mamoen en

de

zijrivier

van de Soengei Peng-

alé, 294.

in

Bantau

di baroeh,

dorp in de

takje van

de Kompeh,

—

—

236.

II.

Djambi, 82, 240 v., van de Tongkal, 258, 261,

rivier in

zijtak

doesoen, 241.

Soengei Soengei Soengei Soengei Soengei

Bahar.

Zie Bahar.

Bal, tak van de Ketauu, Balè, tak van de Sangir,

Bangko.

II.

Zie Bangko.

Batara,

kustriviertje

Djambi,

in

258. riviertje

en waterval

bij

104.

II.

Soengei Batoeng,

—

113.

364.

tak van de Sikiah, 156, bovenarm van de Koelampi, 207, een der

—

Soengei Bauoeng,

L

Köta,

doesoen in Rawas, II. 60,

168, 186

v.

Soengei Begojo, gehucht, 316 v., 319 v. Soengei Beram itam besar en S. B. zijrivieren

Soengei betarah

,

i.

van de Tongkal, 256. zijtakje van de Soengei Aboe

v.

Soengei Blanti,

doesoen

aan

Kompeh,

de

II. 234.

Rawas

Soeji, negari aan de Djoedjoean, 65

Soeka menang,

Soengei asam,

en gehucht, 314

Toedjoeh),

(Ajer Soeban), rivier in

,

II.

108

v.

— 69.

dorp aan de Roepit,

II. 101,

v.

Soekan, rivier, 194 v., 199, 203, 220, 227. Soeka pienda, streek langs de Tembesi, II. 174. Soeka Radja, doesoen aan de Roepit, II. 101, 144, 207.

Soekati gedang, doesoen aan de Batang Hari, 80. Soekoe VIII, Soekoe IX, marga's in Lebong, 127 en 130.

Alei,

Soer.gei Arang-arang,

ketjil,

46 noot, 91. Soea. Zie Batang Soea.

v.,

van de Batang

165.

75—77, 157,

118, 277, II. 29.

141

takje

III Köta, 209.

en hare hoofdplaats, 107—110,

laras

(Si

Man tj oer,

Hari, 380.

de Roepit,

aan de Djoedjoean, 56, 76, 81.

II.

Tanah Datar,

Soengei Batoe Balo,

v.

Sirih sahalei, berg, 371. Sirih sakapoer (Oedjong

v.,

in

Batang Hari, 11.25, 163, 166. de Goemanti, 121,

tak van

teratak, 120,

negari,

256,

188.

Sipin, meertje bij Djambi, 235, 240. Sipötar (Pbtar), tak van de Batang Hari, 143

103

—

meer van Singkarah,

het

bij

II. 235.

negari,

—

124, 430,

144

—

dorpje,

Singeti, doesoen aan de Batang Hari 250,

Singgalang

Soeban

317,

Soengei

141—144, 207.

II. 134, 135,

Sitoedjoe

dorp

rivier, 98, 280.

Soengei Ajer

rivier, 47.

onderafdeeling van Tebing tinggi, 74,

Singalang. Singapore,

158

—

Soemanik, negari Soemei, tak van de

II. 236.

II. 230.

145,

v.

de Padangsche Bovenlanden,

II. 93.

Soemani,

Soengei Aboe,

—

,

381

in

laras

Soengei abang,

II. 179.

Simpang Telang takje van de Keman Simpang Tjambang, zijtakje van de Sinamar

docsoeu in Lebong, II. 128, 130

53,

(Simamoeng)

behoorende, 120, 133, 220, 371.

Simpang,

Soekoe kajö, Soeliki,

Soengei Boeloeh, beekje in Limoen, II. 179. Soengei Boeng, tak van de Tongkal, 257. Soengei Boengkal, doesoen aan de Batang Hari, 79.

Soengei Boga. Zie Boga. Soengei Daliah, riviertje in Lebong, II. 134. Soengei Daras (Daré), negari in Rantau di baroeh, 18, 170, II. 29, 30, 31, 32.

—

arm van de Batang Poelau, 222. Soengei dingin, doesoen in Limoen,

Soengei Djamban besar, II. 91.

tak van de

boven-

II. 180.

Rawas,

,

— Soengei Djambi

ketjil,

,

293

Djambi,

riviertje ia

245.

Djamboe, Djerat, Djerni,

doea

dorp

Laboeli,

deRoepit,

II. 106.

kreekje in Djambi, II. 236.

—

206,

,

—

dorp

van de Koelampi

tak

(doewa),

daaraan 320,

tak van

kreekje in Djambi, II. 236.

rivier

Rantau

in

Moeara

bij

baroeli

di

Soengei Doeloe,

—

op

riviertje

Rawas en Sindang, dorp, 323

van

grens

,

327

v.,

dorpje

Alahan

bij

428.

,

Tongkal

,

258.

,

Arang-arang,

len en Korintji, II.

twee

Limoen,

riviertjes in

183.

baroeh,

staatje

142,

18,

en negari

Ran-

in

162, 168, 169, 170,

rende, 218.

Soengei Soengei Soengei Soengei

Karoe,

Rawas,

riviertje in

Kelapei,

77, 385, II. 4,

57, 59

56,

— 69,

talang aan

de Koetoer in

171.

II.

373, 378,

Telaki, 387.

(Moewau), tak van de Sangir,

Moendi,

tusschen

grens

Pau,

Soengei

66.

Alahan pandjang, 269. Napar, rivier in Rawas,

bij

Soengei II. 92 v. Soengei Niboong, tak van de Tongkal, 256. Soengei Nila, tak van de Sangir, 364. Soengei Nioer, tak van de Tongkal en doesoen

Soengei Pagoe,

voormalig

rijkje, 18, 75,

—

vallei

en laras in de Onder-afdeeling Lolo en

(rivier)

Soengei Pagoe (zie Lolo),

28, 30, 66, 68, 69,

398, 414, II. 4,

9.

Soengei Pajö beekje dat in de Soekan valt 220. Soengei Pangkoer, spruitje van de Seliti,

—

tak

dorp, 371, 372.

gehucht

bij

Sibelaboe,

157, 158.

doesoen

Rantau

in

di ba-

roeh, II. 30, 31.

dorp in Rantau di baroeh,

rivier

208—210, 212—217, Batang Hari en dorp

en

dorp

II. 29, bij

bij

—

Takoeng,

tak

van

Moeara Laboeh

,

de

324

333.

Soengei Lapo, kreekje in Djambi, II. Soengei Lasi (Lasi), rivier en dorp

236. bij

Si-

loengkang, 92.

Soengei Patikan, dorp in de XII Kota, 364. Soengei Pau, dorp bij Soengei koenjit, 66. Soengei Pauhe djantan, takje van de Ba-

—

Soengei Lisop

aan den Goenoeng toedjoeh.

Gehucht ,

,

204.

Soengei Pelabian, tak van Soengei Pengalé, rivier en

de Liki, 357. dorp

Grabak,

bij

294, 296, 311, 314.

Doengei Pentjoran sa-Alei, II.

riviertje in Li-

183.

Soengei Pentoean Soengei Peteh,

,

tak van de

Goemanti en

riviertje en doesoen in Djambi,

II. 219.

Soengei Pidjoan. Zie Soengei Poear, rivier bij

Pidjoan. bij

Ajer Loea, 222,

—

Fort de Koek, 44.

Soengei poetih,

takje

van de Arang-arang,

Soengei Raja, Soengei Rajang,

tak van de Tongkal, 257.

loes,

beekje

bij bij

Sibelaboe, 372.

Soengei Panceh, 370.

teratak

II.

bij

Rengkiang Loe-

118.

Soengei Rambai, Soengei Ranibi,

dorp aan de Tongkal. zijriviertje

van

de

Berba,

226.

Soengei Ramboetan, 191

Soengei Limau, Zie Limau.

Hari,

II. 240.

Soengei Langsè,

—

tak van de Batang

370, 371, *- kota, 370, 372, 378, 379.

dorp

Soengei Langko,

noot,

,

334.

dorp, 321, 340.

Rawas, II. 31. van de Batang Hari,

riviertje in

Soengei Langkitan,

'2.

bij

Ketaun, II. 111. Rawas, II. 92 v.

Soengei Nabi, takje van de Telantam, 374. Soengei Nanam, tak van de Goemanti, 310,

moen,

Soengei Koetoer, Limoen,

55,

18,

8.

Soengei Koewis, Soengei Lampi,

I

Soengei

tang Anggei

II. 92.

beekje in Rawas, II. 110.

Kerèli, plaats aan de Roepit, II. 100. koenjiet (koenjit), staatje en negari

aan de Djoedjoean,

,

Moeau

rivier in

Soengei Panoeh,

172, 173, 174, 175, II. 29, 30, 31.

Soengei Kaloeang, rivier en kota, 314, 317. Soengei Kampê, gehucht in XII Kota, 357. Soengei Kandi, teratak tot Poelasan behoo-

331

Meranti,

,

Soengei Kamboet,

170

Manginjato, beek Mauer, tak van de

155, 279, 280, 297, 334, 339, 352, 371, 377,

9.

Soengei Kait-kait,

di

bovenarm van de Batang Poeloe

daaraan gelegen, 257.

Soengei Geloegai, riviertje in Lebong, II. 134. Soengei Ibei, takje van de Batang Hari, 374. Soengei Ipoe, dorp op de grens van Benkoe-

tau

Soengei Soengei Soengei Soengei

dorp

240.

II.

,

222.

.

—

v.

Soengei Galagian zijtak van de Soengei Gelam, takje van de II.

Soengei Lolo 221

riviertje

II. 106.

koenjit en Soengei

van de Batang Hari

tak

Soengei Ekoer. Zie Ekoer. Soengei Gando, beek en pandjang

de

II. 207.

Soengei Doerian 323,

Rawas,

359, 371.

30.

II.

Soengei Loeboe Moeara Djeli, in

Soengei Soengei Soengei Soengei en

,

,

—

berg

bij

Soengei Rauhe,

rivier

bij

Sibakoer,

Loeboe Taras, 137. takje van de

Soengei Rembang, negari Soengei Ritang, takje van

in

Mamoen,

164.

Soeliki, II. 93.

de Sibakoer, 218. 37'

,

— Soengei Roemahan,

—

257,

.

294 Soengei Tepatan,

van de Tongkal,

tak

doesoen, 261.

Soengei Rotan, tak van de Soengei Aboe 314. Soengei Said, rivier bij Loeboe Terantang, 217. Soengei Sampé spruitje van de Bataug Anggei ,

,

206.

Soengei Sampir,

rivier,

—

220,

219—

dorp,

221.

van

de

Batang

Poelau, 221.

Soengiri,

berg

Loeboe Taras, 137. der Moesi

bij

v.,

II.

101,

267 112. 148,

kampong van Grabak, 138, 145, ook enkel Simauoeng genoemd, 147, 148, 150, 151. Soengei Sipin, uitwatering van het meer Sipin, 240. in Soengei koenjit,

59—61. van de Lakitan,

takje

59,

doesoen in Rawas, besohreven

59—68, vermeld.

56,

69,

12, 32, 52. 53, 55,

II.

72, 74, 76, 82, 124, 134, 135. 141,

—

zijrivier

van de Goe-

van de Bataug Hari, 21, 80,

zijrivier

Takoeng

Tebo.

Rantau

negari in

di

,

baroeh

,

18, 171

,

—

144,

98, 115,

196,

268, 270,

271,

voormalige doesoen

in

Rawas,

II. 81.

Talang baroe, Lebong,

134, II.

307, 393, 419, 428, 429, 430, bij

Djambi, 241,

II.

gehucht

Talang Koetoer, doesoen Talang Liat, doesoen in 133

33,

7,

5,

II.

—

202, 216. tot

Aman

Limoen,

in

behoo-

Lebong,

II. 170.

127,

II.

v.

II.

verloopen

doesoen

in

127.

Talang-meren, Danau

di

278, 282, 287, 290. Zie verAtas Danau di Bawah Danau ,

,

buurt

136,

130

—

tot

Tapoes behoorende,

doesoen

bij

Danau

in

v.

negari, 293,

294, 296,

297, 307, 309, 310, 311, 313, 427.

Talang donnok,

,

doesoen in Lebong, II. 129.

dorp

gehucht in Lebong,

II.

134.

in

Rantau

di

baroeh

II. 29.

Talang Tegar, negari

bij

doesoen in Redjang,

II.

den Goenoeng toedjoeh

140. ,

18,

398, 417, 420, 425, II. 12, 14, 15, 17. Talauk, teratak tot Soengei Aboe behoorende,

114

v.

Taloe,

dorp in de laras Benoeampo, 43.

Tambang betino goudmijn 320. Tambang Bio-bio, goudmijn, 125. Tambang Koeboe, verlaten goudmijn, 320. Tambang tinggi, doesoen in Limoen, II. 183. ,

Talang berboenga,

doesoen in Rawas,

II. 81.

Talang Paling, Talang pisang

Talau,

278, 300, 428—430.

Talang auer,

II. 118,

32,

31,

89—92, 96, 97, 98,

102, 103, 106, 112, 131, 141,

Talang Moeara Koetoe,

II. 93.

rivier, 208— 214—217, 219, 227, II. 14, 210, 212—214, 227. Talang, vulkaan, 279—292, vermeld 32, 50,

53,

35, 37, 38, 39. 53,

— Onder-

negari en vallei

Klip en Danau Talang.

tak van de Batang Asei ,

—

203, 226, 227, 267, 269, 271 ,276, 290, 291,

der

254, II. 22, 24, 150, 159, 164, 225, 241.

,

Kbta XIII en IX.

de Padangsche Bovenlanden.

Lebong,

Talang in Redjang.

Zie

afdeeling. Zie

Talang Loeboe Lai,

348.

,

doesoen aan

rende, II. 128. bij

Solok, 37, 101, 104, 267, 268, 280.

Taberna,

,

Talang Ketajau,

doesoen in Lebong, II. 128, 133.

Tabè nan pandjang,

—

negari, 54, 327, 352, 417, 424, 425,

Soeroelangoen,

doesoen

Tabat Selaé, beek in Lebong, II. 128. Tabè, Tabè gantoeng pirak, dorp

118,

426, 427, 429.

34,

de Sangir, 364. 26, II. 9,

115,

negari in Sigoentoer, 215 v., II. 29,

Soerian,

in

ïarab,

79, 87, 90, 91, 93, 94, 103, 175.

Takoeï

110,

109,

doesoen in Redjang, II. 140.

99, 100, 101,

,

Tabir,

108,

afdeeling en laras, 268, 429,

dorp, 315.

Soengei Teloepang, tak van Soengei Tenang, landschap

manti

Soerau,

Solok

—

Tabal,

103,

de Tembesi, II. 170, 187, 193.

II. 143.

Soengei Soepajang, rivier, 220. Soengei Tabir, berg, 144. Soengei Talang, riviertje bij Loeboe

— laras, — negari,

291, 315, 428.

145, 147, 167, 187, 200, 207,

Soengei Soengsang,

208,

onder-afdeeling, 24, 129,

102,

v.,

II.

dorp

ris-

119, 120, 129, 139, 197, 222, 223, 224—227,

236.

Soengei Soengkei,

en

beschreven 104—107, vermeld 25, 32, 35, 91,

—

150,

Soepajang,

103, 107, 114, 134, 145, 155, 221,

Soengei Simauoe, rivier in Lebong, II. Soengei Simauoeng, tak van de Sikiab,

52,

Soengei Terap, doesoen aan de Kompeh, II. 234 v. Soengei Temiang, rivier in Rawas, II. 80. Soengei Tiak, riviertje bij Abei, 368. Soengei Watas, rivier in Lebong, II. 127.

schersdorp, II. 36.

Soengei Sebapo, riviertje in Djambi, II. 236. Soengei Sempoea, riviertje in Rawas, 11.97. Soengei Sikladi (Sekladi), riviertje in Djambi,

Tabo.

Djambi,

riviertjes in

Soengsang, mondingsarm

Soengei Sapè, rivier, 321. Soengei Sarik, bovenarm

83

twee

II. 230.

,

,,,

— Tamboeng Arang,

doesoen

aan

de

295

Tabir,

II. 242.

Tanah Tanah Tanah Tanah

Datar, afdeeling, Galo, doesoen aan

Laboe,

de Batang Hari

gehucht in Limoen,

Pileh,

gronds

strook

Hari, 240, 241.

Timboeloen

,

Kompeh

II.

,

Tandjoeng agoeng, 98, 103.

—

Simalidoe.

221

—

,

206

,

—

soekoe

,

v.

Doe-

II. 29.

doesoen in Rawas, II.

doesoen in Lebong, 126, 127.

Tandjoeng Alam,

en negari

staatje

66—69,

Djoedjoean. 57, 60,

Tandjoeng Ampalo,

dorp aan de Ombilin,

220—223, 310,

119,

120,

143,

en dorp aan de Batang Hari,

rivier

II.

75, 168.

Batang Hari

,

15.

Teloek Awang,

doesoen

aan

Dendang,

de

228.

II.

Teloek Bengkal,

doesoen aan de Batang Hari

162, 164, 190.

Teloek Djamboe

doesoen aan de Batang Hari

,

163.

Teloek Doeren,

Kompeh,

doesoen aan de

Teloek Doerian,

doesoeu in Lebong,

II.

134,

II.

Teloek Kajoe poetieh,

der Djoedjoean met de Batang Hari, 57, 74, 78. Teloek Koeali , doesoen aan de Batang Hari 78. ,

Teloek Langkap,

222.

Batang Hari

,

26.

II.

Tandjoeng Keling,

een

IV Köta, 209,

der

doesoeu aan de sa-

menvloeiing

371. Zie ook Simiso.

Tandjoeng gedang, kèta, 203, 207, 216, 218. Tandjoeng Kajoe poetih. doesoen aan de

doesoen

aan

Batang

de

Hari, 79.

Teloek Lipat, takje van de Sipötar, 382. Teloek Medang, meertje in Djambi, 235. Teloek Nopal pajoeng, plaats aan de Batang Hari, 80.

noot.

Tandjoeng Tandjoeng Tandjoeng Tandjoeng

Teloek Paoe,

Lolo, kota, 207—209. Penjingat. Zie Penjingat. Poetjoeng, dorp, 260. poetoes, doesoen in Limoen,

II.

II.

184, 186. ,

51.

—

,

Zie ook Petapan.

116, 118, 120.

v.

,

,

II.

137.

Tebau meieroe, Goenoeng itam,

Redjangsche naam van den

II.

— doesoen in Rantau — adsistent-residentie ,

plaats dier ads.-residentie,

Taho)

,

zijtak

baroeh

di II.

209,

,

—

II.

hoofd-

142, 187, 207, 209.

van de

Batang Hari en

daaraan gelegen landstreek, 17, 62, 72, 74 140, 146, 250, v., 242.

29,

II. 4, 5, 9,

v.,

22, 25, 27, 160,

doesoen aan de Bataug

Poea. Zie Teloek Poan. Poelei, doesoen aan de

Saba,

II. 229.

Rawah,

doesoen in Djambi, 85.

rendah

doesoen aan de samenvloeiing

,

van Tabir en Batang Hari, 21, 74, 79, 250, 159.

doesoen

Tem-

aan de

besi, II. 190. zijrivier

van de Batang Hari en daar-

aau gelegen landstreek,

19, 21 74, 80, 239, 251, 265, 371, II. 20, 22, 23, 60, 93, 149, ,

150, 151, 158, 163, 166, 171, 184,

189—196,

201, 219, 222. 225.

Tembikar, kustrivier in Djambi, 256. Temiang, doesoen in Limoen, II. 184.

Tenom,

137.

Tebing abang, doesoen in Palembang, II. 47. Tebing Sauoeng, doesoeu in Limoen, 11.183. Tebing tinggi, doesoen aan de Tongkal, 258,

(

Teloek Teloek Teloek Teloek

Tembesi,

Tapoes baroe, doesoen in Lebong, II. 137. Taram, laras, 46. Tarikan doesoen aan de Kompeh II. 234. Tebau Kaba, Redjangsche naam van den Goenoeng Kaba,

,

Teloek Rengkiang, 101, 110, 113

128, 134, 144.

1-26,

(Poea)

Hari, 21, II. 24, 159, 160.

II. 8,

Tapi Sèlo, dorp bij Boea, 47. Tapoes, doesoen in Lebong, II.

doesoen aan de Batang Hari,

162, 163.

Teloek Poan

Tandjoeng Soengajang, dorp bij Amlalas Tandjoeng Simalidoe. Zie Simalidoe. Tangoe Akal, dorp in de XII Kota, 357. Tapan, distriet ten N. van Indrapoera 74.

163

v.

136.

negari.

Tandjoeng Banei, dorp bij Boea, 47. Tandjoeng Brisé, dorp aan de Batang Poelau,

Tebo

131, 133

v.,

Moeara Ekoer,

235.

Palembang,

in

210.

30,

bij

Telawas, doesoen in Rawas, II. Teloek Telokh) doesoen aan de

II.

73, 77.

doesoen

Tandjoeng Balit,

262,

Telantam,

II.

aan de

199, 200.

Tandjoeng Auer, II.

125

II.

goudmijn

en

(

Tandikè riviertje en kèta bij Tandjoeng (Tand/'ong). Zie soen aan de

Lebong,

in

377.

Batang

de

aan

881.

,

183.

II.

Teës, doesoen Telaki, dorp

364, 384, 386.

48, 51, 108, lis.

rivier in

Atjeh, 172.

Tepoe, heuvel in Lebong, II. 128. Terantang. Zie Loeboe Terantang. Teratak gehucht bij Boeloeh Kasab ,

gehucht aan de Soengei Pelabian in

Rantau

1

,

357

,

93

—

,

—

dorp

di baroeh, II. 31.

Teratak baroe, 218,

,

gehucht

— buurt van Selimpat,

Soengei Aboe

,

bij

Loeboe Tarab,

310,

—

buurt van

314.

Teratak Boekaré, hing, 352, 356.

dorpje

bij

Djandjang Kam-

,

— Teratak Lagoendi,

dorpje

bij

296 Tjandi,

—

Djambi, 245, 246, bij Padang Ilalang, 182. Tjerana, doesoen aan de Batang Hari, II.

Pakan Rebaii,

plaats

ri-

viertje bij

307.

Teratak Pandan,

gehucht

bij

Tandjoeng ge-

Tjiniago, soekoe, 218, II. 29, Tjoeloeng, takje van de Dendang, Tjoeroep. Zie Pasar Tjoeroep.

dang, 207.

Teratak Pauhe

gehucht

,

bij

Alahan paudjang

269.

Tobo

Teratak Teling, köta bij de Goemanti, 313. Terawas, doesoen in Sindang, II. 144, 207. Teso, doesoen in Lebong, II. 126, 136. Tiga doesoen, uit drie doesoens samengesteld dorp

Limoen,

in

170,

169,

II.

Toerat,

en doesoen in Rawas II. 96 bij Benkoelen, II. 140.

rivier

,

Tikoes,

v.

,

dorp

Sidjoendjoeug

bij

—

206, 207, 210, 218, 227,

IL 20, 25,

205,

,

Troesan,

Tindjoe Laut, plaats bij Datar, 34 v. Tingkip, riviertje in Rawas, II. 199. Ti Sapat, zijrivier van de Ketaun, II. Varella.

132.

Boekit Singoean.

en

aangrenzend

landschap in

232.

Tongkal Laboe,

tak van de San-

353, 403—407.

gir,

382.

Djambi, 19, 21, 235, 236, 255—262, 264, 265,

eiland

Timboeloen,

398.

,

Batang Hari, 239.

plaats aan de

Toeroenan. Zie Tongkal, rivier

187.

Tikoe

twijfelachtige plaats in Korintji

Toekoeh, zijriviertje van de Sipötar, Toendoer, berg, 294. Toenggang, doesoen in Lebong, II.

177,

174,

,

159.

II. 228.

kustrivier in

Djambi, 256.

doesoen aan de Roepit,

—

207,

145,

doesoen

de

aan

II.

100, 101,

Batang

Hari,

II. 158, 196, 225.

Tsié,

112.

köta tot Sigoentoer behoorende, 218.

Zie Berhala.

II.

NAMEN VAN PLANTEN EN DIEREN. Aap,

32,

(tjiga, gus), 354

aap (b e roek

—

,

loetoeng

oengko

mang

345,

213,

222,

aap

grijze

(Hytolates

—

v., II.

110,

(Presbytes Maurus), II. 195, agilis)

II.

II.

,

(Hylobates syndaclylus)

199,

—

Inmis Nemestrinus), 192

306, 353, 427, II.

II.

monnjet, kera, Macacus cynomolv., 369, 11.60, 81, 199,— Lampong-

,

81,

—

—

sia-

118, 121, 129,

— siengkoep, simpai (Presbytes

80, 81,

simpei

of

\_Semnopitheeus] melalophus en Jiavïmanus)

,

157,

188, 354.

Aardbeziën, Agas.

Akar.

Zie Liaan. (roofvogels

van verschillende soort,

kie-

f,

en

boom, 7).

407.

142.

(Lijst

der Houtsoorten, n°8).

Zie Gierst.

Andoerèn-boom, 333. Anggang. Zie Neushoornvogel. Antilope

of

wilde

geit

Antilope Sumatrensis)

,

(kambing oetan,

203, 287, 414.

Apenkelk. Zie Nepenthes. ArgUS-fazant (koewau, koewauw, Argus 145,

157,

221,

404, II. 96,

(Lijst

213, II. 95 (Lijst der Houtsoorten, n° 11, De tekst op eerstgenoemde plaats doet aan

Casuarinen (Casuarina Spec.) denken, die echter 109 (Lijst der Houtsoorten, n° 281) onder

II.

den naam van Boe of Emboen voorkomen. Zie

kendieven), 222, 295, II. 68.

nü

352

Andjolei (andjolai).

12).

Alang-Alang. Zie Ilalang. Alé-boom, II. 221. Ambatjang. Zie Mangga.

Ampalo,

Andale-boom,

Arö,

II. 77.

Zie Boschhaan.

Alang

II. 69,

(Arenga saccharifera Lab.), 46, 92,

179, 306, 310, II. 43, 113, 123, 166, 221.

115, 124, 206.

Zie Muskieten.

Ajam rimboe.

212, 306,

Anau-palm

Giganteus), 46,

268.

Agoeng-boom,

Ananas,

ook Aroe.

Aroe blz.

der Houtsoorten

De

383 386 of Tcajoe aroe II. 221 240 wordt 213, noot, bepaald onderscheiden van Aró. woordenboeken geven aroe eroe of roe als de ,

Maleisehe

,

,

,

,

,

,

naam der Casuarinen,

doch op de

—

297 hier vermelde plaatsen schijnt eeue andere boom-

De noot bij Aró, bl. 213, moest dus liever luiden: „Waarschijnlijk eene soort bedoeld te zijn.

van Casuarine

soort

Bajan.

Miq.

[?]),

(Maranta dichotoma Wall.), 407. (Bambusa), 179, II. 102, 104, 130, B. au er (auoewe. Lijst der Bamboe-

215,

II. 67. Lijst

112.

—

,

Bamboesoorten,

der

—

—

1 4), 164, 204, auer koening, auer litjin, 370, auer tjina, B. batoeng of betoeng (batoeéng

boeloeh

B.

boesoorten n° 8 ,

—

— 11)

majang

B.

der Bamboesoorten

165,

349,

,

—

7),

k a s 6 (kasbk)

,

304,

—

,

134

Bamarik

s

,

II.

B. kapal, II.

(majen, Lijst der Bamboe-

—

v.

n° 13)

(Talauma 352,

5

(boeloewe, Lijst der

soorten n° 12), II. 126

Banioboom

n°

150, 157, 164.

(sariëq), 104, 80.

B.

talang

(Lijst

149, 306.

j

gigantifolia Miq.), 136,

407.

Lijst

Houtsoorten,

der

32—34.

Begonia,

,

Bijenboom

II. 240.

v.

naam van

kajoe alang,

(sialang,

verschillende hoornen waarin de bijen nestelen,

voornamelijk Alstonia's; zie noot

1

en 2 op

II.

159, 210, 404, II. 143, 240. Zie verder

240),

Djeloetong

Bilalang.

Aroe

,

Zie

,

Kedongdong en Poelei.

Sprinkhaan.

Bintahoen-boom, Bintoeroeng naam

II. 96.

(Arctietis penieillatus), II. 66.

Tikoes Soetan

De

door een Maleier aan een

,

dier dezer soort gegeven,

is

vrij

verdacht.

Bloedzuiger. Zie Boschbloedzuiger. Boeah pentjaringé. Zie Pentjaringé.

Boeloeh kasö. Zie Bamboe. Boenga antoeï-boom, 352. Boengoer (Lagerstroemia Reginae

Boewaja.

Lijst der Houtsoorten

,

n° 45.

Rxb.), 11.43,

Zie Krokodil.

Boomvarens (Paki, 408 noot), 134, 283. — Paki meding en Paki tongak, soorten van boomvarens

Averrhoa), 11.43, 76.

Benakat-bOOlIl

albipila

(Covellia

Miq.),

II.

408.

,

Boschbloedzuiger, 218, 330, 415,

145,

65, 84,

Bengkako (mankako,

silakan; Daeelo

chlo-

Benzoë (Styrax benzoïn Beo (Oramda religiosa) ,

Cardamom.

Dryand.), 61,

II.

—

boschheu

46.

,

Zie Tapir.

Buffel. Zie Karbouw.

40

Cicaden

Zie Poear.

Lijst

der

(riang-riang), 129, 130, 364,

Coleoptera.

179.

Daerydium Junghuhnii, II. 109. Dadap-boom (Erythrina Spec), 306. Dahoen katari, 407. Dahoen lida tedoeng, II. 26. Dahoen liri, 407. Dahoen salam (Eugenia lucidula Miq. Dahoen sétan. Zie Djilatang. 236.

,

Djambar,

Djamboe 94, 105,

Rmph.),

piawé [?]),

Houtsoorten,

126.

n°

boom, 179. (Jambosa

Sjjec.),

—

(Psidiuui

Guajara L.)

visch, II. 190.

215, 282, 299,

II. 30,

123, 166.

Djawi

,

—

Lijst

Lijst

der

II. 113.

— 75.

(Pithecoldbium

Spec),

358.

— 78.

Djaroem-djaroem

(Zea mays L.), 42, 131, 148, 181,

164, 294, 322, II.

Djamboe ajer (Jambosa aquea 407, — Djamboe bidji of djamboe

Houtsoorten, n° 76

Djawi.

II. 68, 116.

Zie Kevers.

der Houtsoorten, n° 67

Djaring

63, 64.

Danem. Zie Rotan. Dangang, zingende

Gallus Bankiva,

II. 124.

Chatib mahar, boom,

Dalië, boom,

201

Boschpaard.

236, II. 195, 199, 222.

154, 208,

110.

II.

Boschhaan, ajam rimboe,

81, 95.

2.

157, 193, 213.

bivitlatus),

159, 174, 283, 414, 420

Kembang sapatoe. Boengö Boeroeng ngiek. Zie Neushoornvogel. II, 59.

Belimbing (beliembing;

I.

342.

(Taranus

rajö. Zie

300.

Belanti , boom 236. Belibis. Zie Eend.

Dj agoeng

Zie Beer.

221. Lijst der Houtsoorten, n° 53.

Batang kembang, 259. Batang soedang, 258. Beer (Maleische), beroeang,

ris),

Biawak Bijen,

soorten, n°

168,

Beroeang.

Bètèt. Zie Parkiet.

407.

—

(Castanea specfabilis Miq. en

brevicuspis Miq.), II. 68.

Beröki-boom,

16—25.

Bamban Bamboe

Zie Bamboe.

Berangan-boom

Zio Parkiet.

Balam. Zie Duif. Baloengking (Trkhosanth.es kadam

208.

Auer koening.

terwijl door het elders in

,

Bajé-palm (Areca horrida Grift'. II. 95). Balam, 406, 11.69, 117. Lijst der Houtsoorten, n"

dit werk voorkomende aroe eeue andere, onbe kende boomsoort wordt aangeduid."

(Pavetta Spec.), 237.

Zie Rundvee. (

Urostigma Rumphii Miq.),

Djeloetong

II. 43.

(Alstonia eximia Miq.), hijeuboom

II. 240. Lijst der Houtsooiten, n° 80.

38

,

,

2\>H

Djeroek (limau; Citrus Spec), 90, 130, II. 111, 123, — Djeroek asam (Citrus medica

—

L.), 357.

Limau loenggoet,

der Houtsoorten, n° 158

Doelang-doelang. Zie Manlek. Doerian iDurio Zibelhinus L.) 105,

— Lijst

321.

Djilatang (Urtica ovalifolia El.) 368. Djirah (Eurya phyllanthoïdes BI. [?] djirah padang, 407, 412, 415.

)

Houtsoorten, n° 82.

Djoear 223, 213,

Vahl.),

47,

(Qeoprlia striata),

203,

51,

38,

43,

76. 113. Lijst der Houtsoor-

ten, n°. 84.

nei

Eekhoorn (t o e p e Sciurus Spee.) 306 II 47. Eend, 161, — Manilla eend, II. 84, — wilde i

,

,

,

eend (belibis, Aiias arcuata)

Galang tikoes

Gambir

(

,

Fuchsia,

aardvrucht,

Garing

ge-

Geit,

(glain), boom, 236.

45

,

,

106

,

Houtsoorten

,

Boesa II.

Gewoonlijk

tjac),

Il al a ng Cyrill.),

122,

Kidjang

129

v.

—

257.

oxyphyüa Miq.),

Zwaluw. tikoes.

101, 119, 184, II. 58, 98, wordt eronder

Hoen,

119 v., 144, 145,

wordt

103,

63,

II.

Zie Antilope.

begrepen.

108.

daardoor

de

(Eusa hippelaphus) bedoeld, 119, 192,

58, maar ook de

van visch,

Gierst (audjolei en sakoeï), 148,358,11.137.

(Cervitlus

60,

72, 84,

62,

208, 342, 364

192, 217, 344, 350, 353, II. 30, 134.

soort

II. 96.

;

98,

108,

geit.

Gierzwaluw. Zie Glam. Zie Oalang

II.

Spec),

Geroenggang-boom (Nauclea

n°. 91.

Haan. Zie Koen. Hazis bellonaria, vlinder, Hert en hinde, 104, 117, 58,

271.

Göloegi, boom,

boom, 306. Lijst der Houtsoorten, 90 (waar gandoen is geschreven). GanggO (Syzygium avene Miq.), boom, 406.

156, 180,

kalam

of

—

(Labeobarbus

62,

Wilde

306

145, 198.

,

Lijst der

— Paning-paning

147.

376, II. 109.

Gandoeng, n° 89

414.

,

—

II. 30.

üncaria gambir Boxb.)

II. 30, 63,

—

(Quercus Spec), II. 80. Lijst der Hout252. soorten, n° 247 Rasa of rasak (Quer-

|

Spec),

yDioscorea

jams geheeten

woonlijk

124.

,

cus Spec), 209, 236. Lijst der Houtsoorten, n° 276.

Zie Argus-fazant.

Gadoeng

vermeld

is

,

paning

292, II. 64.

Fazant.

Katitiran

II. 64,

,

Eikeboom,

.

278, 279,282,

,

tigrina), 1H3,

of

183, 368,

(

(langsap; Lansium domesücum Jack),

II.

Katiran

P a g a m Carpnphaga aenea) 1 83 368 II. 64. — Poenei (Treron nasica), 183, — Poenei dj ambo e, II. 124. Een andere soort van poe-

38, 139. Lijst der Houtsoorten, n°. 83.

Doekoe

—

368, II. 64, 124.

(Cassia florida

II.

122,

Duif, 183,368.— Balam (Turlur

der

Lijst

—

Doerian aboe, 374, — Doerian rimboe, 385. Lijst der Houtsoorten, n° 86. Drakenbloed, Zie Sdtan.

—

204,

,

179, 183,

358,369,11.43,54,

191. 193, 213. 320, 322,

101,

v.

106,

108,

132, 156,

372 v., 379, 389, 117, 119, 131. Zie ook Boschhaan.

Hond,

v.,

II.

102,

84. 119, 185, II. 69, 102, 240.

mun-

(alang-alang, Imperata arundinaeca 46, 48, 50, 92, 101, 104, 115, 116,

195, 199, 203, 208, 211, 212, 217, 220, 221,

358, 365, 369, 426, 430,

II.

43, 56, 208.

119, 121, 123, 129, 133, 164, 176, 192, 194,

Jams.

Zie Qadoeng.

Kaboe. Zie Kapok. Kajoe alang. Zie Bijenboom. Kajoe aroe. Zie Aroe. Kajoe dadië (sianoek, ürostign

trana Jngh.)

,

413, II. 109. Lijst der Houtsoor-

ten, n° 281. Zie ook (

Aró en

Zie Eikeboom.

179, 300, 352, 406, 408. Lijst der Hout-

soorten, n° 108.

roe, Casuarina Suma-

Kalemoentoeng, boom, Kalong (Pteropus edulis),

Kambing Kamiri.

Aroe.

Kajoe gonto Ouilandina Bonduc L Kajoe koempè, boom, 364. Kajoe obi, boom, 143. Kajoe roe. Zie Kajoe emboen, Aró

Zie Moerbezieloom.

Kalam paning. Kale,

Miq.), 353, 406.

Kajoe emboen (kajoe

Kajoe setwroe.

[?]

)

,

II. 43.

en Aroe.

oetan. boom,

165.

Kaneel, 106, 336. Kapas. Zie Katoen. Kapè rimboe. Zie

98, 164, 328, 11.134.

Zie Antilope.

Zie KemiVeng.

Kampêh,

206.

Kapok.

,,

299

Kapok

(Kapé; Eriodendron anfractuosum DO.)

100, noot, II. 40, 48, 50, 221. Lijst der Hout-

—

Wilde kapok (Kapr rimboe, kaboe, Salmalia Malabaria S. et E.), soorten, n" 119.

(Terminalia catappa L.), 179. Lijst

der Houtsoorten, n" 136.

Ketjoebong tandoek. Kevers,

Zie Nepenthes.

183, II. 68, op den top van den Piek

Vuur-

van Korintji, 414, lichtgevende) veelal

352, 467.

Karamoenting

(Rhodomyrtus tomeniosa

DC),

genoemd, 154, 161, 322, 338,

vliegen

116,

II.

schadelijke, II. 47.

101.

KarbOUW 121,

(buffel),

358,

364,

47, 60,

70.

77, 108,

74,

143,

164,

282,

292, 334, 352,

Kidjing. Zie Kiekendief.

369, 418, II. 25,

30, 50, 68, 84,

Kina

188, 105,

Kip.

Kasei-boom,

159, 164, 179, 213, 374, 11.94,

104, 145. Lijst der Houtsoorten, n° 123

Kasia-boom, 428. Kat (koe tj ing), 383,

v.

125.

Katiran

of Katitiran. Zie Duif. (kapaa; Oossgpium herlaeeum

(Cinchona Spec.)

Kladi (Colocasia antiquorum Klapper. Zie Kokos. Koeandji. Zie Koerand ji.

II.

94.

(Odina gummifera

Keinbang sapatoe (Boengó L.), 272,

Kemèlèng (Kamiri; 65. Lijst der

IL

BI.), II.

101.

rajó, HïïAscm

76.

Aleurites triloba Forst.),

Houtsoorten, u" 66.

Kemoemoe, moerasplant, Kenanga oetan (Cananga

odorata Hook.),259.

Laboeé-boom

,

,

147.

der

Houtsoorten,

126, 139, 140.

{Klapper),

62, 92, 108, 109, 198,

34,

(boemaja)

—

115,

,

180,

Lawang,

struik, 413.

Mart.),

Libellen

Limau. Melania Spec.), week-

237,

pubiflora

—

Akar

Miq.), 182,

—

(libellidae), 283.

II.

{Calodracon

106.

Jacquinii

Planch),

167, II. 77.

Lipat, Lipè,

plant of boom, 380, II. 69, 171. (Raphanus caudatus L), 413.

Madang,

Manggis

—

—

boom, 213, 236, 300.

Lijst der

162—167 en 182—204,—

Hout-

Madang

Houtsoorten, u" 166.

Zie Djagoeng.

WLangg&(MangiferaSpec.),

Loemoet.

Zie Mos.

Loetoeng. Zie Aap. Lolo, plant, 130, 213. (öoranta Mangostana L.), 213, 322,

357, 369, II. 38. Lijst der Houtsoorten, n° 172.

Mangkoek, 126. Maniek (man ik), doelang

Zie Rotan.

of enkel

199,

237.

Limpauoeng-boom,

Lobak

Lijst der

166,

Zie Djeroek.

Leptocireus Curius, vlinder, II. 108. Liaan (akar), 124, 143, 145, 147, 159, 237,— Akar bahar (zeeliaan), 368, Akar kasoemba, 147, Akar lamboetoe, II.

siboelé, 272.

36,

II.

Akar loendang,

Lindjoeang

Zie Doekoe.

98, 117,275,

69,

301, 302, 306, 342, 389, 426, II. 119,

Akar pekan,

dier, II. 136.

Langsap.

140.

205, 222.

Lijst

Langkitang (Kerasip,

n°.

165. Lijst der Houtsoorten. n° 146.

Koetjing. Zie Kat. Koewail. Zie Argus-fazant. Koffiebooni, 33, 47, 62,

oeloe-oeloe (Cissus

— Mangga

Ambatjang

amba-

(Mangifera foetida

Lour.), 191, 357, 360, 369. Lijst der Houtsoorten,

—

98 105

Koenkai. Zie Neushoornvogel. Koerandji of Koeandji (Dialium Indum L. [?]),

Krokodil

154, 179, II. 95, 106.

n" 4,

,

223, 240, 269, 275, II. 58, 97, 126, 127, 138, 221.

u" 149.

tjang

Urostigma, pruniforme Miq.)

arau. Zie Tapir. Koelari, visch, 383.

Kokos

Lagoendi (Vitex trifolia L.), 101. Lakap, Langkap (Arenga oblusifolia

Manau.

(

Koeda

297,

368.

Kepajang. Zie Simauoeng. Kera. Zie Aap. Kerasip. Zie Langkitang. Ketan. Zie Bijst.

Mais.

v.

Schott.), 341.

374, 406. Lijst der Houtsoorten, L.), 98,

100, noot, 213, II. 40, 132, 146.

Kedongdong

soorten, n°

IL 140

46, 116,

,

108, 115, 121, 268, 305, 310, 314, 344, 352,

Kedjal-boom,

,

Mosselen. Zie Alang.

Zie Koen.

Koebang

240.

II.

Katari,

rosasinensis

Zie Bert.

v.,

V.,

123, 166.

Katoen

Kidjang.

278,

140

138,

122,

205, 207, 218

II.

Ketapailg

Mangga pauhe

of enkel

Paulie

{Mangifera attissima Blanco), 164, 275, 299, 321, 365, 369. Lijst der Houtsoorten, n" 255.

Kiirz

[?]

),

ook

genoemd

ngien

II. 77, 125. Lijst der

Mankako.

en

(Olochidion

doelangDasyanthum

Houtsoorten, n' 85.

Zie BengkaJco.

Mardjasa, boom, Melabira, boom,

Melaboewai

258. II. 43.

(Ahtonia grandifoUa Miq.),

II.

92

96, 115. Lijst der Houtsoorten, n" 210 en 211.

,

soo

Merangsi

boom, 239.

,

Lijst der

Houtsoorten,

Meranti, boom,

213, 352, 407, II. 69,

143,

—

274,

II.

Witte mieren.

Termieten.

Milionea zonea, Mitar,

II.

13S

Nangka

en

der

Lijst

v.

integrifolia

L.)

II.

,

76,

Tjoebadak.

106, 198, 237. Zie ook kancb.il

') )

,

II. 66,

Nepenthes (prioek beroek, kelk), geslacht

,

(loemoet), 143, 300, 307,

Eene

II. 109.

II. 134.

226, 227, 229,

II. 154,

van muskieten

soort

365.

ook de 190

zijn

79 vermelde agas.

II.

(ketau, kajoe setwroe;

(Artocarpus

(Tragulus

(Paradoxurus musanga)

Mosselen (kidjing), Muskieten, 90, 141, 256.

108.

visch, 388.

Moerbezieboom

Napo

II.

vlinder,

Moesang

Mos

213—220.

80. Lijst der Houtsoorten, n°

Miei'ön, 86, 395, Zie

Morus Indica Rumph.), Houtsoorten, n° 137.

n° 212.

96, 124.

lekerplant, apen-

van planten, 413, II. 110, waarvan

ketjoebong tandoek

eene fraaie soort, 289,

Ngien-boom. Zie Mankk. Niboeng (Areca Sibung Mart.),

Nipa

(Xipa fruticans

(Anggang,

Neushoornvogel ngiek, Koenkai;

Boeroeng

Tlmb.),

256,

68,

257,

266, II. 36, 43, 76, 205, 217, 225, 227, 229. Zie ook Roembio.

Notenmuskaat

genoemd wordt.

242, 256, 257,

II. 227.

(Pala;

Myristica

fragrans

Houtt.), 98, 106.

Buceros Spee.), 222, 236,

287, 353, II. 64, 68, 128, 196, 199.

Obi(oebi), aardvruchten, II. 123,127,— Oebi batang of oebi kajoe (Janipha Manihot H. B. et Kth.ï,174,

137.

II.

Andere oebi-soorten

op Gadoeng en Kladi. Oelat boeloe, behaarde rups,

Padi.

,

96, 111. Zie ook Raffiesia.

,

Boomvaren.

Varen.

Nipah, Pinang, Roembio (Pandanus Spec.

—

288,488,

—

,

Schroefpalmen)

183,

,

Pandan poetieh (Sapidjan), Pandan rimboe, 300.

Paning-paning. Panter, 334. Zie ook Tijger. Papaja {Carica Papaya L.), ,

,

II. 64.

[?]),

(Loricus 240,

—

II. 240,

selindi

[of Loriculus~\ galgulusi,

tanau

laatste soort is

(Cryptonyx [Rollulus] coronaius), 184,

(Rubus

of

longi-

serindi

183, 184, II.

(Psittacula incerta), 183. Deze

II. 240 misschien door

pialang

Peper (Spaansche) Peterselie,

Paroe-paroe anggang, boom, Paroe rimboe, boom, 406. Paroet ajam, slingerplant, 407.

353.

,

II. 63.

(Saccharum spontaneum L. Jav. g lagak), een hoog rietgras, 91, 199, 212, 220, •J-J-J,

,

224, 313, 369, II. 77.

Pinang-palm

(Areca Catecku

(Ptyehosperma noxa Miq.), 147, 258.

van Laurinee).

(soort

Miquel, Sumatra,

Pisang (Musa

262.

321.

Vgl.

92.

bl.

Spec), 38, 62, 77, 90, 116, 119,

137, 148, 155, 165, 174, 195, 205, 207, 208,

naam mijne aanteekening op I.

106, 147,

II. 30, 38,166,221,— Pinang oetan, (Pty chosperma Spec), II. 228, — Pinang-pinang

153, 221,

Wallace, lnsulinde,

L.),

noot, 149, 155, 164, 217, 310, 320, 357, 374,

210, 211, 269, 369, 376

Zie over dezen

de

72, 87, 131.

Zie Parkiet.

Pinti kajoe

aangeduid.

')

Poir.),

alceaefolius

wilde framboos, II. 111.

Pimping 62, 130, 369.

Als bijzondere soorten wor-

—

256.

188.

Pialang.

den vermeld bajan of bètet (Palaeornis cauda

Hout-

(Stylocoryna Spec), II. 94. Lijst der

Pentjaringé

Rotan, Tanglau.

,

Zie Eikeboom.

Parkiet 84

der

Lijst

Houtsoorten, n° 256.

Penijoe

ciliaris BI. [?]), 257. ,

Pandan

122.

Zie Mangga.

Peladjau

Anau, Bajé, Kokos, Lakap Niboeng

Zie

II.

Sp.ï,

Pau-mente-boom II. 169 v. Pedada (Sonneratia acida L. fil.),

Zie Notenmuskaat.

110,

v.

,

noot. Zie

Palas (Calamus

II.

364, 369, 389, 393,

v.,

soorten, n" 255.

Pauhe.

Zie Duif.

,

Palm.

324

II. 199.

Patei (Parkia 61

Zie Rijst.

Paki 408 Pakoe. Zie Pala.

201,

200,

Ooievaar,

II. 97.

Zie Aap.

Paarden, 277 v. Paddestoelen, II.

Pagam.

157,

399, 405, 414, II. 30, 124, 133, 136

zie

Oengko.

Oeroe lanting, soort van patrijs, II. 124. Olifant (JElephas Sumatranus), 61, 64, 113,

P. J. V.

pisang,

—

179,

pisang,

v.,

II. 69, 76, 129,

Pisang manis, 374,

II. 129,

hooge boom

,

258.

237,

217,

—

—

wilde

Pisang-

,

—

301

Poelasan rimboe,

Poear (Zingiberaceeën van de geslachten Alpinia, Amomum, Jülettaria, Olobba enz.), 147, 149,

Poelei

157, 213, 338, 339, 352, 374, 407, II. 69,

struik, 413.

scholaris R. B. [?]),

(Alslonia

Poeloet.

Zie Bijst.

en tjinganau, 407, alsmede poear lak o (Amomum Carda-

PoenagO

,

de gekweekte

momnm

cardamom,

Poenei, Poenei djamboe. Zie Duif. Poetat (Barringtonia Spec.), 236. Lijst der

sidangkang L.) of

Poeding

Oraptophyl-

thans

Lijst der

lum hortense Nees), 210. Vgl.

Hout-

Prioek beroek.

(Hemipodiws pugnax), een

kwartel,

64,

II.

406.

,

—

77,

soort

Houtsoorten

der

Lijst

Hout-

soorten, n" 269.

soorten, n° 262.

Poejoeh

boom

n° 266.

126.

II.

(Justicia picta L.,

240.

II.

Lijst der Houtsoorten, n° 263, 264.

worden genoemd

92, 102, 104, 111. Als soorten

Pruimeboom Python groote

van

Zie Nepenthes.

271.

,

poejoeh rimboe,

slang

,

boa

,

202.

,

II. 124.

(tjindawan matahari

Ralïlesia paddestoel)

Rameh

,

423

,

—

of zonne-

Bafflesia Hasseltii Sur. ,494.

(Boehmeria Spec), 210.

Rangas

(ren gas, Semecarpus Spec. en Qluta

Spec.), 257, II. 36, 43. Lijst der Houtsoorten,

n° 271

— 275.

Waar

de Kengas

boom vermeld wordt, 235, 246,

!

II. 120, 125, 216 v. Deze palm wordt soms ook onder den naam van Nipa begrepen, omdat beide een gewone dakbedekking opleve-

369,

Vandaar de aanteekening

ren.

Roempoet

als

een reuzen-

Roesa.

Zie Hert.

is

speciaal aan

Rotan

(rottingpalmen,

Qluta Benghas L. te denken. Lijst der Hout-

de geslachten

soorten n° 278 en 279 en noot op n° 271.

124,

Range roesa, soort van vlieg, 300. Rasa-boom, rasak-boorh. Zie Eikeboom.

407.

Rasaoe, rasoh,

d a n e m, 314.

harde, dikke,

157, 323, 405 v., 414, II.

145,

Lijst

143,

Rhizophoren, Riang-riang.

II. 36.

Zie Cicaden.

Rijst (padi), op sawahs 35, 45, 47, 94, 98,

Rötau djerenang

Rotan balam, — Rotan

n° 2.

,

—

Rotan emboen,

sego,

II.

—

op ladangs, 59, 137, 148, 167, 357, 364, 11.86, 123, 127, 166, 229,

ketan

132 v.,

—

(kleefrijst,

poeloet, sipoeloet

Ori/za glutinosa Lour.)

208, 210, 302, 372,

II.

(Sagopalm

,

125,

77, 94, 117.

Rijstvogeltje, rijstdiefje,

Roembio

,

of

144.

182,

)

Miq.), 314, 341, 406. Lijst

18

— 22. —

1

106,

108.

Rotan sago Lijst

der

of

rotans.,

— Rötau salak (Zalacca edulis Ruw.), — Rotan sikè (Daemonorops

n° 42.

lotigipes

384.

104, 116, 314. Lijst der rotans., n u 37.

Miq.),

Rundvee

(djawi), 108, 122, 167, 204, 208,

278, 308, 334,

II. 50, 84.

Metroxylon Sagus Rttb.),

Selindi. Zie Parkiet.

Zie Boembio.

Sakat rambè koewauw, Sakiel, struik, II. 95. Sakoeï. Zie Gierst. Salak. Zie Rotan. Salö, palm, 130, 146,

—

n

n°

129,

Mboen.

Rotan itam (Daemonorops melanochaet.es JS\. [?]) II, 228. — Rotan koebing, 300. Lijst der rotans., n 14, staat koebin. — Rotan man au der rotans.,

126,

—

(Drakenbloed Daemonorops

draco Mart.), II. 199.

202, 204, 205, 207, 219, 220, 275, 302, 428, II. 50,

62,

Lijst der rotans., n° 7, staat danen.

(Calamus manan

woekerplant, 236.

Semalo-boom

,

II.

Sengingo, boom,

Sepang

lil.

II.

113.

(tjetjang, Caesalpinia Sappan

Lijst der Houtsoorten,

353.

Serindi. Zie

Siak-siak goenoeng,

Saoe manila

Sianoek.

Sialang.

Sapidjan. Zie Pandan. Sarik mendjari, plant,

413.

grassoort, 413.

Zie Bijenboom.

Siamang.

(Sapota Achras Mill.), II. 38.

L.), 236.

n°. 303.

Parkiel.

Samak, visch, 368. Samboeng, plant, 352. Samoeang, plant, 143.

Sawè

,

,

259, II. 50,

179,

—

der rötansoorten

131, 133, 133, 187, 189, 190, 191, 193, 194,

Sago.

159,

145,

omvattende

Daemonorops)

II. 115. Lijst der rotans., n° 24, staat

30, 69.

143,

89, noot.

rietpalmen,

Calamus en

104, 106, 109, 114, 218,

stekelige riet-

soort, die in het water groeit, 85, 237, 11.228.

Rhinoeeros,

131,

bl.

pa'ït, grassoort, 342, II. 92.

Zie Aap.

Zie Kajoe dadië.

Siboewah, 179. Sidangkang. Zie

Poear.

(Dicrurus retifer), 236.

Schaap,

201,

II. 84.

Schildpad, 147. Selakan. Zie Bengkdko. I. 2.

>)

bl.

Ygi. wat

41

,

in

de Nat. Hist.,

over deze rotansoort gezegd

afd.

XIII, B,

is.

38*

— Siengkoep.

302 Slang,

Zie Aap.

Simantoeng,

boom, 305.

heesterachtige

Knw.), 62,

Soerian

Simpei.

n°

oliegevende

335—339.

Spinnen,

Zie Varen.

boom {Hopea?

415.

Spreeuwen, 295. Sprinkhanen (bil a lang),

Zie Aap.

Singkawang,

(Cedréla serrulala Miq.), 41, 109, 305,

352, 369, II. 117, 120. Lijst der Houtsoorten,

156, 179, II. 95. Lijst

der Houtsoorten, n° 319.

Simboe koekoep.

basilicum L. en O. Sanctum L.),

II. 44.

Simauoeng, Simawoeng (Kepajang, Panedule

107.

Soelasi (Ocimum

Lijst

der Houtsoorten, n° 318.

ffium

339, II. 68, 136. Zie ook Python.

Snippen,

Siké. Zie Bblan.

Sing-

Suikerpalm.

kawang Miq), II. 198. Sioer, boom, 236. Sipoeloet. Zie Rijst. Sirenti-boom, (Hopea? Siranda Miq. [?]), Sirih (Ckavica belle Miq.), 106, 211, 215,

Suikerriet, 148,

36, 104. 116, 119, 122, 131, 137,

174

158,

155,

49, 349.

Zie Anau-palm.

v.,

210, 269, 275, 311,

II. 91, 95, 98, 123, 166.

40. II.

30, 76, 123.

Tabak,

daarom

106, 131, 210, 379, II. 76, 123, 127,

Tamboe, boom, 236. Tampoeah (tempoea.

Tjapo goenoeng,

Zie Parkiel.

Tanglau, soort van palm, 258. Tapir (tenoeak, Tapirus Indicus).

Lijst der Houtsoorten, n°.

Tjiga.

is

— 122.

122, 132, 138, 144,

297, 308 395,

400,

II.

naam

den

onder

136.

113,

—

men

van

357.

120,

begrepen

en

104,

115,

—

119,

123,

129,

109,

Tandoek mendjangan

boe koekoep, cerium

,

of

(of

—

houdt

Tjampedak-) boom

De

tjoebadak

130, 155, 164, 191, 310,

Tjoebadak rimboe

(Artocarpus va-

n°.

362 en 369.

Toepei.

(Canthium Spec.

[?]),

353.

Zie Eekhoorn.

Toengau,

is

boom,

II.

Varken. Zie Zwijn. Vleermuizen, 49,

93, 105.

322. Zie ook Kalong.

Vliegen, 86, 395, 414. Zie ook Bange roesa. Vlinders, 283, 287 v., 323, 414, II. 108. Vuurvliegen. Zie Kevers.

143,

sim-

varen van het geslacht Platy-

II. 102.

Waringin

211, 215, 219, 221, 342, 377, II. 56, 65, 97.

Zangviseh. Zijderups,

Zwaluw, II,

Wespen,

{Vrosligma Spec., vooral V. Benjami-

num Miq.) 97, 104, 105, 179, 192, 193. 207,

Spec),

ivilde

,

Tjoebadak-

Toemboeng baroek

Pakoe rasam, korte 282, 299, 313, 408. en harde varensoort, 107, 288, 407, 412, II. 119. —

106

rians Miq. [?]), II. 69. Lijst der Houtsoorten,

121,

met uitzondering der boomvarens, die paki heeten (408, noot); zie op Boom101,

den

wordt nog vermeld,

Varens (Pa koe, varen),

II.

zeker

voor Arlocarpus polyphema Pers.

350. 353, 358, 381, Ook de panter wordt tijger

is

lntegrifolia L. voor. Gewoonlijk echter

pus

160—162, 185, 201, 217,

321, 339,

v.,

60,

(tammedak),

,

352—359.

,

35,

258.

nauw met den nangkaboom (zie Xangka) verwant, en komt ook in de als ArtocarLijst der Houtsoorten n° 366—368

80, 144.

38, 63,

plant, 413.

Zie Poear.

nangka genoemd,

Tempoea. Tenoeak. Zie Tapir. Terahan Erythrura prasina) 184. Termieten {witte mieren), 130, 200. Tijger (goeloeng),

hooge rietsoort, 92, 179,

Zie Sepang.

Tjoebadak

eene

Zie Tampoeah.

<

bijzonderen

Zie Aap.

Tjindei, boom,

145. 157. 323,

fantastische voorstelling van den tapir, 120

(Fagraea Spee.),

Tjetjang.

noot.

Tjinganau.

Het boschpaard (koeda arau)

Tembesoe

zijn

313.

Tandjang (Bruguxera cylindrica BI.), 218 Tandjoeng (Mimusops elengi L.), 218. Tandoek mendjangan. Zie Varen.

II. 69.

met

Zie Binloeroeng.

Timbarau, timbaro,

weverlje, Ploceus Phi-

lippensis), 183, II. 64.

Tanau.

slechts eens, 338,

naam genoemd. Tikoes Soetan.

141, 168.

287. 131.

138

—

II.

119.

Zie Tampoeah.

|

(Varken), 106, 116

v.

,

128,

192, 197,

204, 217, 287, II. 66, 68, 143, 205.

v.

Qierzwaluwen

Wevertje.

Zwijn

Zie Dangang. II.

,

(Colocallia

,,

.

—

,,

303

—

III.

PERSONEN.

Abbadie

(A. d'),

reiziger in Afrika, II. 246.

Abdoe'l-Haliek (Hadji), Bauoeng,

Dipati van Soengei

Abdoe'llah (Hadji), bijgenaamd Angkoe Kadji (d. Hadji), broeder van Katib Negri, i.

van Djambi, 84, 87

cipier

van Eadja di

broeder

Sambah, 59, 73, 76, 84, 229.

Volksbeschrijving,

(vgl.

214),

bl.

kamanakan van Pajoeng poetieh, II. 179, 185. Maleische vrouw te Loeboe

Andei radja ketè,

hammed

Mo-

zoon van

Saleh, den stichter der Soerau te Si-

loengkang

,

stichter der Hanefietische school

van rechtsgeleerdheid, 94.

Natsaroe'd-din

19 v., 58, 80, 234, 237

264,

Sultan van Djambi

,

242

v.,

v.,

251, 254,

10, 13, 17, 22, 151, 155, 160,

II.

163—

(Toean), Radja van Köta Padang,

Angkoe Kadji. Zie Abdoe'llah (Hadji). Angkoe moeda, ook Mantri Amas geheeten, broeder van het larashoofd van Loeboe Tarab

,

162, 168, 169, 170, 171, 172, 181, 192, 217, II. 8.

Radja moeda van Abei

,

366,

368, 369, 370, 371, 373, 374, 377, 379, 380, 381, 382, 383.

II. 29.

(Si), koeli, 417, II. 35,

Alam

Angkat Angké (Si), koeli, 11.35,182,186. Angkoe Hadji toea, hoofd der Soerau bij de

Angkoe moeda,

165, 219, 222 v., 225, 231 v., 241.

Ahmad

moeder van Katib Negri en

of

kota Batang Hari, 300.

93.

Aboe Hanifa,

Ahmad

Andei Tjardik,

Hadji Abdoe'llah, 103.

Abdoe'l-Rachman (Hadji),

Tjaje,

volgeling

Angkoe poetih

10:>.

van den

van

Dipati

Albrecht (luitenant),

169

te

Solok, 35, te Fort

gri,

Radja van Soengei Kamboet

,

171, 172, 175, 176, 177, II.

>),

Angkoe Tabè,

Soongei Bauoeng, II. 168

lid

103.

Angkoe

tinggi. Zie Soetan Asin.

Angsia,

Chiueesche bakker

Baginda kamauakau van Eadja di Sambah Baginda kaja, hanenvechter 373. Baginda Maulana, Penghoeloe kapala

Bijvanck

van der Capellen

,

51

,

,

363.

Loeboe Melaka,

68—75,

van

Radja van Tandjoeng Alam,

78, II.

Baginda Batoe,

H. C),

Palembang

Blaauw

te Solok, 393.

agent der HandelmaatII.

,

Bitjitram Sjah, oude, Palembang

14.

II.

Baginda Radja,

(C.

schappij te

,

8.

der familie van Katib Ne-

Alei (Si), Maleische vrouw, 418. Alexander de Groote. Zie Dzoe'l-Kamain.

57,

II. 26,

v.,

27, 162.

gedang, 356.

103.

Abdoe'llah (Hadji).

Akal

Alidin,

Anak dalam

75, 168, 169, 171, 177. 206.

II.

41, 201.

legendaire

vorst

van

II. 42.

,

de),

(J.

Ie Gouvernements-Secretaris

II. 17.

8.

18,

Boelè, paardenjongen

169, 170—172, 174—177, 182, 216, 218, 219,

189, 299, 388, 396.

Radja van

276, II. 8, 13, 19, 21, 29

Sigoentoer,

v.,

Baginda Sati, koeli, 316. Bandara besar, Penghoeloe

Bogaert Boleng,

31, 34.

(J.),

griffier te

II.

de Expeditie

,

Sidjoendjoeng

32

,

,

142,

198.

van den Dipati van Soengei

volgeling

kapala van Pasir

bij

168, 169, 176, 187.

Talang, 333, 335, 424.

Bandara koening,

galar

van

Si

Tjentjeng,

schrijver der Expeditie, vermeld 162, 169, 171,

172, 181, 345, 346, II.

Bandara poetih

,

galar

van

Si

Mangoeng

den zoon van den Penghoeloe kapala van lago, 142,

Si-

144, 151, 164, 167, 181, 203, 205,

212, 219.

Bentjah, Berniat, bang,

Bidin,

II.

')

Op

stelling

7.

deze

van

blz.

regel 22 v. b.,

is bij

de samen-

cene onduidelijkheid op-

gemerkt, veroorzaakt door het uitvallen van eenigo

Men

woorden. tih,

die

min

als

den

leze titel

„Boven hen

:

staat

Angkoe Poe-

van Radja voert en die, even-

de penghoeloes, het Nederlandsch bestuur

maar

koeli, 360.

ongenegen

aanvoerder van een opstand in Palem-

toonen, daar

is,

hij

dit niet openlijk durft

thans eigenlijk afhankelijk

is

van of zich althans voegen moet naar het mach-

141, 143.

koeli, II. 182,

,

liet register

186.

tiger Sigoentoer".

,

— Bosch

(E.), adsistent-resident

te

304

Broeke (van den),

Paja Koem-

Loeboe Kilangan

boeh, 46.

Bosse (Mr. P. P. van)

,

Bruin

Minister van Kolo-

„Kommandoer

niën, 10, II. 20.

Bouricius (R.

Braun

Buys Ballot

(van). Zie Morris. adsistent-resident

J.),

(C.

wegen

der

te

api", 199 v. (J.

M.

I.), vice-admi-

raal, 228.

bakening en kustverlichting, 228.

Braam Morris

opzichter 271.

,

Brutel de la Rivière

Inspecteur van de be-

J. A.),

33

,

(P. de), Civiel Gezaghebber, bijgenaamd

te

H. D.),

(Dr. C.

Hoogleeraar te

Utrecht, 247.

Tebing

tinggi, II. 209.

Canne

196, II. 18, 19, 28, 34,

39,

31,

Gouverneur van Sumatra's Westkust,

(Jhr. C. J. de), wijst Sumatra terrein van onderzoek aan, 2.

Chatib.

Lesoeng

406, 410. in

Rawas

Moesi,

districtshoofd

eerste

Pitoenggo van Alahan

Tiga, 148.

een der Datoek nan bertiga van Limoen, IL, 172, 173, 174, 177, 181, 185.

Controleur

te

,

II.

172, 173

,

Engelman,

kommandant

der

Radja,

opzichter

—

en

Djoeara poetieh,

bij

II.

21, 27.

(R.), ingenieur van het Mijnwezen,

de), Controleur

te

Guillaume,

Gussem

Fort de Koek,

R. P.P.), Hoogleeraar te Delft, 234.

de

dus betitelde personen op hun volgenden naam.

bij

het

Mijn-

Eransch

(vanï,

reiziger in Atjeh, 172.

jager der Expeditie, 32, 112,

119, 160, 184 v., 189, 197, 227, 271, 272, 289, 340, 350, 390—393, 395, 399, 405, 419.

Directeur der kweekschool

J.

de), Ingenieur

zen, 162, 163, 196.

onderwijzers, te Eort de Koek, 41.

titel

Sati, een der

stuurman van de Barito,

Greve (W. H.

(Si), koeli, 356.

Zie

nan

39, 41.

97, 173, 178, 182.

achter dien

galar Radja

Greve (W. R.

90, 320, 372,

(Si), koeli en kok der Expeditie, 91, 112,

(

(Si), koeli, 405.

(Si)

II. 93.

het Mijnwezen, 34,279,430.

161, 319, 322, 373, 375, 382, 405, 11.35, 75,

Gonggrijp

Doman Dröher,

373, 380, 383, 388.

Gerth van Wijk,

(Si), koeli, II. 35, 61, 178.

II. 212.

koeli der Expeditie,

(Si),

baroe,

— Van — 74, 75. —

II. 102.

179, 182, 185.

Everwijn

stoomboot Me-

rapi, II. 35, noot.

Hadji.

—

Van Pangkalan

prauwvoerders van Schouw Santvoort, 371.

175, 177, 181,184, 185.

eigenaar van het logement te Padang, 128.

inl.

104, 107, 108.

Doelah

Doro

Setia Goena, van Poelau «adang

Limoen,

voor

—

Soelca

Djoeara betoewa

Manin

di Radja, hoofd van DoeLimoen II. 172.

soen baroe in

Gamin

II.

gemachtigden der hoofden van Sekeladi,

Demang

Gai

Van

,

87.

Van Van Van

182, 186, 205, 206, 214.

Th. van),

Demang Bandar

Gage

—

— —

II. 117, 123.

Isman (Hadji).

huisjongen bij de Expeditie, 32, 187, 212, 279, 398, 420, II. 35, 61, 75, 91, 173,

djoe, 39.

Faber,

litjin, II.

II. 173,

Zie Pajoeng poetieh.

Dil,

Zie

Djemain,

Datoek Toewankoe Pajoeng poetieh.

in

,

te Solok, 35,

,

Datoek RanggO,

(E.

van gezondheid

,

Datoek Pandji alam,

Delden

kl.,

20 28

II.

,

Van Soeroelangoen II. 66, 70, 72, Van Tandjoeng agoeng II. 98. Van Teloek rendah, IL 185. Dipati Tan Amat van Pelajang in Limoen,

hoofd van Tiga

II. 174.

,

Batoe.

IL, 206.

Oeloe

118.

II.

22

Soengei Bauocng. Zie Abdoe'l-Haliek (Hadji).

Datoek Madjo LèlO, Doesoen

in

,

II. 212.

Loeboe Koemboeng

Napal

gevestigd, II. 171.

Datoek di Sawah,

officier

Lahat,

Dipati van Kota Danau,

Maleiscbe vrouw, 103.

een Korintjiër,

12

,

te

Datoek (Si), koeli, Datoek Brahim,

,

—

Cremer,

Zie Katib.

Dagen Perak,

(C. H.), luitenant ter zee Ie

146, 147—167, 184, 187, 189—196, 201, 204, 244, 248. Zijne beschouwingen over de Expeditie II. 265—269.

211, 215

II. 270.

Casembroot als

Controleur, 88, 229.

chef van het rivier-onderzoek

II. 148.

fabrikant van instrumenten te

Casella (L. P.), Londen,

Cloux (du), Comelissen

Kesident der Padangsehe Bo-

D.),

(J.

venlanden,

|

Hassan (Raden),

ook Pangeran Hassan en Said Hassan genoemd, schoonzoon van den Sul-

—

,

— tan van Djambi

55

,

283—265,

253,

84

,

,

233 236—240 250 ,

,

305

Hendrik (Prins)

v.

,

155, 190, 192—194, 196,

II.

aanstelling

tot

Zijne

de

betreffende

zienswijze

,

Havenmeester Moeara Kompeh, II. 241.

—

7.

Expeditie

Santvoorts tocht dwars doorSumatra, 25

Hendriksz,

iet

lid

Expeditie en chef Tan het landonderzoek

— 28.

IV— VII, IX— XIII.

—

ook Snelleman en Veth (D. D.)

7,

—

Reis naar

II.

(P. J. van), lid der firma van Houten, Steffan en C°. te Padang, 27, 29, II. 41.

Hasselt Mas,

van),

(J. C.

II.

Heintze,

Hubrecht

Controleur te

H. F. B.),

(Dr.

mité voor de Expeditie,

272.

v.

59, 66,

72, 124, 145, 146, 167, 187.

213—215. Reis naar Nederland, 243. Opmerkingen omtrent het verzamelen van eth-

nologische voorwerpen, II. 264

Controleur

Houten

—

—

W. J. Th.),

(Jhr.

te Soeroelangoen, II., 41, 52, 55, 58,

— 206. —

Laatste verrichtingen ten behoeve der Expeditie, II.

36, 41, 148, 150, 201.

Hora Siccaina

Djambi en samen-

komst met Cornelissen aldaar, II. 200

(

,

II. 1

II.

VII en IX.

te

(A. Pruys van der), Resident van Palembang, 4, 12, 19, 22, 57 87 v., 229,398, II. 11, 12—14, 15, 17, 18; zijn tocht op de Batang Hari, II. 20—27; verdere bemoeiingen,

Brieven en

Expeditie,

Ontvanger

(F. A.), machinist der Stoombarkas, 12, 228v., 248, 266 v. II. 20, 148, 149, 150.

Hoeven

Zie

— 19, 28. — Tochten met Veth door Rawas, Lebong, Redjang, Sindang en Limoen, Hooidst. III — beschouwingen over de

en

Hermans

en

Verschillende tochten in de Padangsche Bovenlanden, Hoofdst. II,

der Nederlanden, Beschermer

van het Aardrijkskundig Genootschap en bevorderaar der Expeditie, 2, 3, 11, 127, II. 257.

202, 219, 232.

Hasselt (A. L. van),

—

lid

van het Co-

5.

Hulstijn (P. H. van),

Boenga

201, 210.

hoofdagent der Ned. Stoomvaart-maatschappij te Batavia,

Indische

hoofdopziener der recherche te Saba,

II. 149.

II. 150 v.

Isan (Si), Meti van

Isman

Sekeladi, II. 89.

Isi (Si), Maleische knaap, 103.

(Hadji), Dipati

II. 66, 72, 75, 87,

Iskander Dzoe'l-karnein,

legendaire

Iwes (W.) en zonen,

per-

soon, ontleend aan de sagen omtrent Alexander

bedden

in

Jaeger en C°, fabrikanten te Leiden, II. 256. Jang dipertoean Bagindo Pajoeng poe-

Eapala

laras

Toeankoe van Abei, 359,

II. 14.

den Groote,

of

Kaiser (Dr. P. zeeinstrumenten

J.), te

C),

van

verificateur

Kantjil

(Si), koeli, 405.

Kapala

laras. Zie Larashoofd.

Kennedy,

(Chatib)

Kern

Larashoofd van

Simalidoe

36

kapala van

Hoogleeraar

,

,

Schouw Santvoort, 56,

59,

66,

v.,

70,

72,

Leiden,

II. 204.

waar

van

Tandjoeng en

Opziener

bij

de cultures,

54. koeli,

van Lalang,

Kroesen

zoon van Radja

75. (Is deze ook bedoeld

hoofd

356.

Kofflemantri van Abei, Krieger (Vermeulen),

reisgenoot

Krio

Katib Soetan Kabesaran, Sambah, 59,

te

55.

Koendoeh,

76, 84, 86, 88.

bl.

,

KöekritZ (A. von), Negri, Penghoeloe

Katib Sampono (Orang toea),

di

(H.)

van Poelau Pandang II. 242.

II. 139.

Kjai Lipati Niti,

Soepajang, 103, 110, 114, 224.

van

v.,

Kjai Lipati, Radja van Telokh Kajoepoetih,

5.

Soepajang, 193.

Katib

421

Controleur te Boea (1875),

Luitenant, militaire kommandant te

Kepajang,

Amsterdam,

te

Doerian Taroeng)

71, 78.

Mendjalani,

(Ckatib)

Kernas Demang,

Rijks

Leiden, 247.

(Dr. C. M.), Hoogleeraar

Katib

's

(te

403, 404, 415,

178.

Aspirant-controleur, II. 206.

van het Comité voor de Expeditie,

lid

leveranciers van veld-

II. 255.

van Pasimpei

Jentink (D. P.),

Jang dipertoean Maharadja Bongsoe,

Kan

den Haag,

353, 354, 394,

18,

360, 369.

(A.

Lesoeug Batoe,

II. 42.

tieh, larashoofd

Kamp

van

137, 146, 167, 197.

II.

359, 360. Luit. kol., 42.

205.

(C. A.), Controleur te Soepajang, 32,

36, 37, 54.

Kuyl|, Kapitein der genie

72 van een elderB niet vermelden broeder van

te

Palembang

,

II. 243.

Abdoe'llah gesproken wordt?)

J. W. van), GouverneurNed. Indie, 228, II. 15, 17,

Lansberge (Mr. Generaal 35, 148. I.

2.

van

[

Larashoofd

—

joeng poetieh. |

(vgl.

Van Abei;

zie

—

Volksbeschrijving,

bl.

188).

Jang dipertoean bagindo FaVan Ajer Loea, 223. Van

—

3ü

,,,

,

—

306

— —

Alahan pandjang 270, 316, zie ook 274. Vau Eota Anau 98. Van Benoeampo, 44. Van Kbta IX 92.— Van Kbta gedang, 42.

Lenggang Maradja,

Vau

Lie Saai,

,

—

,

—

18.

,

Loeloe Tarab, 142, 162. 364, 374, II. 8,

—

Van Magéh,

—

Van Sidjoendjoeng 205, 214, 218, Van Soengei Pagoe; zie Radja di Van Soepajang, 104. Zie ook Kafib ,

—

219, 276.

—

Sambah.

Van Pasimpei (Doe

Jang dipertoean Maharadja

rian Taroeng); zie

Bongsoe.

—

42.

(van) en C°.

Maarseveen' (H.

,

handelsfirma

A. van)

J.

,

Maehmoed.

Controleur te

,

Mahmoed.

Zie

Maclaine Pont.

Maharadja Bongsoe. (Raden),

Djambi, 234, 238,

Maidman

Zie Jang dipertoeican.

zoon van den Sultan van

van de rapat

te

Mceara Lakoeli's

der Expeditie, 32, 89, 91, 135, 279, 412, II.

(J.

H.), Stuurman der Stoombarkas,

7, 227, 229, 232, 246, 248, 265

Verhaal van

21.

22—27. Verdere 161

,

162

216

,

,

zijn tocht

v.,

II. 20,

met de Barito,

II.

verrichtingen, 149, 151, 154.

226 230 v. 235 243 248 270. Penghoeloe kapala van Soen,

,

,

,

,

Malim Moelia, gei

Aboe, 315.

Angkoe Poetih

Schrijver van

,

Badja van Soengei Karnboet, 174, 175, 177.

Malim Saidi, koeli, 363. Malim Sampono, Kamanakan

152,

,

Zie

Malim

Soetan.

Marah

Zie AngTcoe moeda.

(J.), Controleur in Sindang, II. 141.

Masaoet (Radenl van Djambi,

,

rito,

II. 24,

te

W.

(J.

F.

J.),

Secretaris

bij

het

te

Batavia,

te

Utrecht,

II. 36.

Miquel

koeli, 401.

W.),

(F. A.

Hoogleeraar

314 noot

Mohammed Mohammed

(Hadji) van Kota

(Raden)

Badja der Koeboe"s

Mohammed

iu

baroe, 94.

van .Soengei Doerian,

Djambi.

II. 238.

Ali (Raden), zoon en

Mohammed Asik, di

opvolger

Bandara

(Si). Zie

Opzichter

bij

poetih.

Gaga

,

Noer,

het Mijnwezen, 279.

Mohammed te

Saleh F.

II. 9, 10,

Gouverneur

12, 14, 15, 18, 34, 35.

stichter

der

Adsistent-resi-

Opzichter der wegen, 343, 351, 390.

21

,

(C), Controleur

II. 9,

te

Moko-Moko

in

10.

(C. A.), Politiek agent te Djambi, 11, 80—84, 232, 233, 237 noot, 244,

57, 58,

J.),

grensdistricten

reiziger

door de ooste-

der Padangsche Bovenlan-

24, 27, 30, 147,

263—267, II. 15, 20—22, 149—152, 155,160,161,187,

202, 204, 215, 222, 226, 231, 233, 235

van

Schouw Santvoort

67, 70, 72, 73, 76, 77, 79, 81. djoeroe toelis, 266.

,

59

v., 243.

Niesen (Mevrouw), II. 202, 204, 205. Noerdin, inlandsch reiziger in Bantau di roeh, II.

28—30,

den, 55. bediende

(Sjech),

van Braamt,

246, 253, 254, 256,

Westkust, 4, 25, 27, 28, 31, 431,

H.

Doebalang

Siloengkang, 93.

(D.

Niesen

Sumatra's

(E.),

bijgeuaamd

zoon van Pajoeng poetih, II. 181.

Benkoelen,

padzoeker op den Piek van

,

inlandsen reiziger inBantau

baroeh, II. 30—32.

Mully,

van

Oedj ir,

stoomschip Ba-

het

van Binnenlandsch Bestuur

Dep.

Simau-

Korintji, 355 v.

,

v.

27, 47, 54.

Muntendam

Nan Toenggang

Oedj ir

jongste zoon van den Sultan

155

II.

dent te Solok, 35, 297.

mythische persoon

oeng, 150.

(F.

Lahat

te

Ali (Si), Maleische vrouw, 103, 224,

Morris

372, 373, 380, 383, 395.

Netscher

kommandant

Amas

,

bijgenaamd „de Mantri" koeli

Mandei Roegia,

lijke

Mantri.

Soerau

182.

Netscher

militair

Mantri

Mohammed van den peng-

hoeloe kapala van Grabak, 142, 144, 151

Malim Soetan,

Mangoeng

,

van Pangeran Badik, 259, 261.

Malim Pandita

Nagel,

Majoor

,

Mendjalani,

35, 53, 91, 145, 182, 186, 214.

Makkink

van ge-

Officier

zondheid te Tebing tinggi, II. 209.

Meinsma Mai, Mandoer van de

Si

(Si) of

33.

Zipati.

Loedin, Maleische knaap, 103. Loeff (Rutgers van der),

Meijer, Kommandant van

boeh, 348.

Mail

Lipati. Zie Kjai

,

vrouw, 103.

(Si), Maleische

Marbus

105.

II. 155.

griffier

,

33.

,

226.

Zie Pont.

(Si), koeli, II. 35, 61,

Mahmoed

Limoe

Padang

te

Kapitein der Chineezen te Padang

34.

Sidjoendjoeng, 51, 178, 196.

Magéh

Chineezen

Loeboe gedang, 418.

te

zoon vau den Kapitein der

211, 212.

(Si), Penghoeloe kajö te Sekeladi, 89.

Leeuwen

Khong Teek,

Lubeck

Mendjalani.

Lebé

Lie

Oesoef,

Olden

koeli, 356.

(van), 429.

32.

ba-

,,

,,

307

Ophuyzen bang, 33

Ophuyzen

Oud-resident

(van),

v.,

van Palem-

54, 58, 257, II. 203

(van), zoon des vorigen eu admizijns vaders koffielanden te Da-

nistrateur van

OtterlOO (A. van),

Orang toea Katib Sampono.

Zie Pan-

Zie

en penningmeester van

lid

het Comité voor de Expeditie, 5,

Oudemans

34.

tar,

Orang toea Pandeka Tjitang. deka Tjitang.

v.

O),

(Dr. J. A.

Katib

Utrecht, 6, 247.

355.

Pasirah van Ebta

6.

Hoogleeraar

te

Sampono.

Pa-bohor Pa-dogan, ,

doebalang van Radja

Sambah

di

,

van Radja di Sambah,

doebalang

343, 361, 371, II. 11.

en Limoen,

—

Danau. Zie Dipati.

—

II. 205.

,

Van Moeara

Van

MenTcoelem,

II. 86.

Pajoeng poetieh (Datoek Toewankoe), hoofd

Lalang

263, II. 60

252,

v.

91,

,

Peelen

Controleur te

(J.),

Eepajang,

72,

II.

111, 116, 136. 138.

124, 141, 145, 167, 170, 172, 173, 174, 175,

Pekeh,

177, 180, 181, 184, 185, 187, 188.

Pelanei, mythische vorst, 245. Peltzer (A. G. C), Adsistent-resident van Ben-

Pakan

(Si), koeli, 368, 372, 385, 411, II. 35,

61, 182, 186.

koelen, 4.

Pakih Maradja,

de

aan

leeraar

Soerau

te

Pakih Soetan,

Pengboeloe kapala van Soengei

later koffiemantri

Pakir di Radja,

,

W.),

(J.

Rawas,

II.

11

,

van Pajoeng

toelis

Controleur te Soeroelangoen in

djoeroe

van Schouw Santvoort,

toelis

59, 70, 72, 75, 84, 229, 249, 346.

Pangeran 64.

—

II.

144.

Van

—

van

Moeara

Eoepit,

Si Mangoeï, 371.

Van

—

Van

51—53, Teratvas,

hoofd

in

Oeloe

Djambi,

broeder van

den Sultan

van Djambi, 250, 251, 254.

233,

Ali, hoofd van Merangin,

II. 194.

Pangeran Batoe

schoonzoon van Sultan Taha

,

vertegenwoordiger van Sultan

de

binnenlanden,

253, 254, 264,

II.

21,

Ahmad

van Djambi

58,

250, 251,

22,

11 v., 24,

157—159, 161,

164, 166, 202, 242.

Pangeran Soerio,

broeder van Sultan Taha,

264.

van den Sultan van Djambi, Radja van Tongkal,

182.

Volksbeschrijving,

,

—

188),

bl.

—

—

301,

67

,

te

—

182,

,

Poelasan

Langkitan

—

te Soengei

Daras 170

te

,

,

—

212,

Tdkoeng, 214

Penghoeloe kapala,

233, 234, 240, 244, 255, 263, 267,

II.

216, 218, 226, 231, 232.

Panglima besar, hoofd van Reteh, 256. Panglima moeda, Korintjièr uit Boenga, Pa-oemboet, koeli, 91.

158,

,

,

—

— —

te te

te Soengei

—

Sampir,

te Soengei

v.

dorpshoofden (Vgl. Volks-

—

Van Abei, 365. Van Van Alahan pandjang, 270. Ajer angè, 205. Van Boea 48. Van Bedar Alam 383. Van Datar, Van Boeloe Kasab, 193, 358. Doerian Simpei, 165. Van 134, 135, 138. Van Oasing 373. Van Doesoen tengah, 370. Van Loeboe Melaka, Van Orabak, 134, 142. Van 56 61 360 (zie ook Baginda Maulana). Van Moeara JBkoer 385— 388 Moeara, 128. Van Van Ngalo gedang, 301, 304. 396. Van Pantjong TaPadang ajer dingin 359, Talang. Zie Bandara Pasir Van bal, 303. Van PoeVan Patikan, 364, 393. b esar Van Rengkiang Loeloes, 120. lasan, 218. Van SibaVan Sabit Ajer, 126, 128, 295. Van Silago, 142, 160, 186, 188. koer, 188, Van Soengei Aboe. Zie Malirn Moelia en Van Soengei Langse 170, Pakih Soetan. Van Soepajang. 210, 212, 214, 215, 219.

beschrijving

bl.

188).

—

—

,

—

,

—

— —

—

— —

,

—

,

,

—

—

.

—

69.

te

Poelau

te

218,

,

te Soengei Koenjit, 63, 67, 68,

Lang si.

te Soengei

—

ïlalang

Soengei

169, —

—

Ngalo gedang

te

en

Sibelaboe ,

—

216,

—

170,

,

Loeboe

te

Loeboe Melaka, 34,

te

Padang

te

—

Langki, 189,

te

Terantang,

—

,

,

baroe, 166, — Karah, 138, —

,

—

,

Pangeran Tjakro, neef van Sultan Taha, 264. Pangeran Wiro Koesoemo, schoonzoon

— —

hoofden van soekoe's of adat-

—

191.

Pangeran Poespo

in

168.

Bedar Alam, 54, 59, 63, 392, 395, te Datar 1 35 te Doesoen tengah. 374 te Kota

222,

Pangeran KertO, van de Merangin, II. 242. Pangeran Koesin, te Sikamis in Oeloe Djambi

146,

v.,

—

— Van

103, 110, 144.

II.

te

Kamboet,

Kaoes,

235, 260.

84.

,

II. 137.

(dorpshoofd), van Koewab, II. 164.

penghoeloe's (vgl.

Soeji

Pangeran Hassan. Zie Hassan. Pangeran Itam, van Doesoen

82

II.

,

— Van Tapoes,

70.

Van Pangkalan, II. 75, 77 Van Poelau Arau, II. 173,

Poendjoeng

Pangeran Dipati,

II.

Penghoeloe

Loeboe

256, 259, 262.

1

van Loeloe Roemiei, II. 74.

,

II.

Troesan, II. 102.

Pangeran Badik,

Penggawa

II.

,

Penghoeloe's,

14, 41, 60, 62.

Pandang Alam, galar Sampono betoewa,

van Moeara Menkoelem

Soeka Radja,

315.

djoeroe

Poetieb, II. 173.

Palm

Pemarab

Van Pangkalan

Siloengkang, 84.

Aboe,

Schouw Santvoort, 254.

volgeling van

_

—

—

—

—

—

—

—

—

—

,

,

— —

Zie Katib Negri.

Van

—

Solok, 100.

308

Van

Tandjoeng gedang, 207.

Penghoeloe gedang di Radja soen baroe, II. 172, 180

W.

PistoriUS (A

Radat

(Si)

schrijver van

Schouw

van

Santvoort

II. 229.

Anom

Raden Raden Raden Raden Raden Raden Raden

Betoeng,

te

te

Hassan.

Zie Eassan.

Masaoet.

Radja

Mohammed

AU.

Sedar Alam, 363.

—

Soetan Asin.

Van

zoon van Radja moeda vau Reteh en aangenomen zoon van Pangeran Ba-

Zie

kal,

Mohammed AU. bl.

186

Van Boea 49

Zie ook

v.

Doerian Taroeng

van

v.),

421. Zie

,

verder Jang dipertoean Maharadja Bongsoe.

—

—

van Reteh

Radja Radja Radja Radja

nan Sati. Zie Palembang, Plaoes, poetih,

vrouwelijke

Raffles,

—

—

—

—

Van Sitioeng, 18, Van Soengei Kamboet. Zie Angkoe Van Soengei Koenjit. Zie Radja Van Soengei Pagoe. Zie Radja di SamVan Tandjoeng Alam. Zie Baginda Van Telokh Kajoe poelih. zie K/ai

Zie Baginda Ratoe.

II. 19.

—

poelih.

—

— — Radja. — Selan.

bah.

hipati.

Radja Bandaro,

Penghoeloe soekoe van III

Laras, 388.

Radja Boedjang, koeli, 363. Radja Bongsoe. Zie Jang dipertoean Mahavan Radja Selan

van Soengei Koenjit, 60, 64, 66, 67, 69. di Sambah (Toeankoe di Samhah),

Radja

larashoofd van Soengei Pagoe, 18, 30, 54

59—75, 77

v.,

363, 424, II. 7,

81,

341—344, 346

—

Expeditie,

147,

255

Tongkal,

de

151,

60

(zie

Brieven II.

155,

radja van

Soengei Koenjit, 57,

de Verbeteringen), 61

— 65,

68

v.

15.

Regent van Indrapoera, II. 188. Reinwardt, 15. Riemsdijk (Dr. van), dirig. officier

van ge-

zondheid te Palembang, 247.

Rijckevorsel (Dr. van), 70, 272. Rio batin van Doerian Boengin. Zie

Simah.

RiO van Poelau Kida, II. 80, 94. Rio Lèlo, van Loeboe Rasam, II. 185. RiO Pamoentjak, van Bangso, II. 185. Rio Sebakoel, van Bangso, II. 185. Robberts, schrijver op het bureau van Mijnwezen

te

Padang,

H. M.

(C.

het

II. 34.

Ie),

Controleur te Banjoe

Asin, II. 46, 47.

Rutgers van der Loeff.

Zie

Loeff (Rut-

gers van der).

Sehenck (Kapitein), aanstelling tot chef

der benedenlanden van Djambi

den

Radja Selan,

348,

v.,

7. Verblijf te Padang, 25—28, 30 v. Tocht dwars door Sumatra, 54 88. Onderzoek

—267. —

Indamar, 57,

— 56,

der Expeditie,

op

radja van

8.

Said Hassan. Zie ffassan. Santvoort (J. Schouw),

265

radja van Soengei

67, 69.

Roux

radja Bongsoe.

Radja di Oeloe, kamanakan

(Si).

262.

dang harnas, 18, II. 19. Van Poeloe Poendjoeng. Zie Toeankoe nan Sali. Van Sigoen-

—

Doro 60.

Daras, 170.

Radja Satia alam,

—

hoofd aan de Toug-

,

256—258:

Van Zie Radja Setia Alam. Van hoeKola Padang. Zie Ahmad ( Toean). Van hoehoe Oeluiig Aling, hoe Karah, 194. Van Pa177, 178, 180, 379, 381, 382. Van Indamar.

toer.

den Piek van Ko-

padzoeker op

355, 356, 407, 409, 410. moeda van Abei. Zie Angkoe moeda.

Radj a moeda

Mohammed.

(vgl. Volksbeschrijving,

—

Radja Doellah,

Rada

Mahmoed.

Zie

Secretaris der Padangsche Boven-

rintji,

Zie Masaoet.

Mohammed.

de

in

v.

landen, 39.

Radja Lai,

Singeti, II. 158.

Zie

Padangsche Bovenlanden", 38, 170 (Mr. P. Maclaine), 429.

dik, II. 256 v.

221.

II.

Betoeng

Mahmoet.

„Studiën over de inlandsche huishouding

Pont

Prins (H. E),

t.

P. Verkerk),

volgeling

,

Doe-

van

—

— 264.

,

227

— 255. Tocht

Ziekte

en

dood,

en beschouwingen over

1—19.

—

Vermeld

II. 26,

165, 203, 224, 226, 248.

—

Zijn graf, II. 243.

Sardjo, Javaansche matroos, II. 232, Saripah, meisje, 103. Schelle (C. J. van), Ingenieur van wezen, 279, 283, 315.

233.

,

Köta.

Simah

,

Rio batin van Doerian Boengin

Sipahid lidah,

mythische persoon,

Slinkers, (L. H.),

II. 89.

,

II. 203.

ingenieur, II. 41. 46, 53,

54, 57.

Sluyterman (G. J.), zeeofficier, 22. Snelleman (Joh. F.), aanstelling tot Expeditie,

het Mijn-

50.

namen met dit voorvoegsel op de beginletter van den naam zelven. Silo (tiga) naam der drie Radja's in de XII

Si. Zie de

Solok, Silago,

7.

Werkzaam

te

lid

Padang, 28

v.

der ,

te

120—122, te 143, 160—162, 183—186, te Sidjoen-

102,

te

Soengei Abang,

,, ,

,

309 djoeng, 200 v., 227, op den Talang,

286—289,

Alahan pandjang, 307. Tocht naar en verblijf Bedar Alam, 391 402. Terugroeping en terugreis naar Padang en Nederland, 425 432,

te

—

te

—

15

II.

— 17

Nederland

,

33.

— Aankomst en werkzaamheid —

II. 145.

,

Beschouwingen over het

zoölogisch onderzoek, II. 272

Sllijdewint

in

— 276.

(H. T. J.), machinist op de stoom-

230—232,242. Soeoet (Hadji) van Loeboe Rasam, II. 185. barkas, 12, II. 148v., 216,220,

Sootan, Maleisehe knaap,

door

Hasselt in

v.

genie, II. 243.

Stebbler, Administrateur van ming

te Soerian,

Steffan 431

der firma van Houten,

lid

,

II. 33. Zie

,

bijgenaamd Angkoe tinggi,

af-

de koffieonderne-

54, 425, 427. Stefi'an

C

en

.,

ook Houten (van).

Stol, voormalig gezaghebber te Tapoea. Stort (Gr. van Genderen) , Controleur

te Se-

kajoe, II. 201.

Sultan van Djambi. Zie Ahmad en Taha. Suringar (Dr. W. F. R.), Hoogleeraar te Leiden, 424 noot.

Swieten (K. F. van),

huis genomen, 103.

Soetan Asin,

Staal, Kapitein der

Controleur

te

Boea,

48, 196.

stammeling der Radja's van Boea, 50.

Taha Tsafloe'd-din

,

19—22, 30, 51, 58, 254, 263, 361, 371, 93, 190, 196,

Tair

Oud-Sultan van Djambi

250 v., 8 v, 12—14, 60, 90 v.,

74,

II.

243,

176,

223—225, 231—233, 241

314 noot.

aanvoerder van een opstand tegen

Palembang,

in

Toean Ahmad. Zie Ahmad (toean). Toeankoe di Sambah. Zie Radja di Verbeek (Rogier Mijnwezen

II. 209.

Verbeek (Reinier D.),

Sambah. het

bij

Civiel-ingenieur

,

51

v.,

1,5;

zijne

F.l, Luitenant-kolonel der genie

Comité voor de Expeditie,

voordracht over de Expeditie geci-

der Expeditie,

tot lid

97, 120, 133; met van

Hasselt naar Soengei Simauoeng, 142

van Hasselt naar Moeara

— 159; met

Mamoen, 163 — 183;

v. naar Padang SiboeAmpalo, 199 v. met van Hasselt naar de Pangéan en den Boekit Soela, 203 222 met van Hasselt op den Talang-top

naar Loeboe Tarab, 186 soek

en

—

289

;

Tandjoeng

;

;

—292;

naar Talang

en Lolo, 294

— 297;

"Wallon, Fransch

Waschke

berboenga,

Sabit

ajer

reiziger in Atjeh,

(P. C. O. R.)

,

Officier

172.

van Gezond-

(E. A. Taylor), Controleur

(L.

(F-), ambtenaar ter beschikking, 51.

bronnen van de Batang Hari en Moeara

ajer,

335—339; beklimming van den Piek van Korintji met van Hasselt, 403—417; naar Sekandau, II. 130 v.; Reis dwars door Palembang, II. 206—213. alleen

de

in

wildernis,

218—220.—

Laatste ver-

richtingen en terugreis naar Nederland

—

Zijne

II.

271

(Dr. P. J.), Hoogleeraar

zitter

,

II.

243

van het Comité voor

te

de

Leiden, voorExpeditie, 5,

zorgt voor de uitgave der Berichten van de Su-

matra-expeditie gedurende

de

reis

en voor het

werk waarin de resultaten der Expeditie medegedeeld

,

Visser (H.), Bovenlanden,

Vloten

(E.

II. 215.

A. van),

der Expeditie

2.

zijn

12.

Adsisteut- resident der Padangsche

,

te Brussel, begunstiger

11.

339, 340, 343, 350, 351, 390, 424, 425, 429. (Dr. C. A.), Hoogleeraar in de

Wichmann

Sing-

C.), Controleur van Lolo en te Moeara Laboe 54, 297, 335,

Wilke, (J. F.), 8. Wiltens (Andrê),

voormalig Resident van de

Padangsche Bovenlanden

,

200.

,

I.

v.

van Midden-Sumatra

photographiè'n

v.

geologie te Utrecht, II. 270. te

karah, 37 v., 5S.

Welsink

Twiss

met van Hasselt naar de

heid, 232, 266, II. 161, 231, 270.

Weber

Ikir en Si70—78, 81 v., 259,11.

v.,

3 noot.

Veth

(D. D.), aanstelling

bijzondere tochten,

7;

rih Sakapoer, 56

naar Djambi, 11.214,

teerd, 245, II. 203.

Veth

Zijn

—

Verkerk Pistorius. Zie Pütorius. Vermeulen Krieger. Zie Krieger. Secretaris van het

—

Toemenggoeng van Rantau

299—307;

II. 34.

100—102.

Versteeg (W.

277.

Tombrink (E. T.), Officier van Gezondheid, 11.212.

D. M.), Ingenieur

Padang, 51,

te

,

Gasing, 375.

(J. E.), botanisch reiziger,

het Nederlandse!) gezag

v.

Toeankoe Si Maboer, Imam, 195. Toean toewö, voormalig Penghoeloe kapala van

(Si), koeli, 75.

Tiang alam,

169

,

Taylor Weber. Zie Weber. Tentap, koeli, II 187.

Teysman

van Poelau Poendjoeng,

kamanakan en opvolger zoon van Baginda Ratoe van Sigoentoer, 169—171, II. 19, 29.

v.

(Si), koeli, 320.

Tanggam

Toeankoe Loeboe Oelang Aling. Zie Radja. Toeankoe Sati ol nan Sati, overleden Radja

39*

—

310

IV.

ETHNOLOGISCHE. GEOGEAPHISCHE EN HISTORISCHE BIJZONDERHEDEN. Aanbeeld,

106, 377, II. 40.

Aardstorting,

Adat,

Anak boeah,

109.

Aardewerk,

123, 146, 165, 339. II. 108.

gewoonte, gewoonterecht, instellingen en

toestanden Tan vroeger

tijd,

57, 62, 102, 103,

133, 176, 177, 178, 218, 220, 224, 315, 354,

356, 381, II. 14, 19, 49, 55, 58, 60. 91, 238.

Afsluiting der dorpen, 207, 210, 360,

Akkerbouw, Alahan,

vloerkleed, 224.

tij-

— anlaran antar

begeleiden.

,

drager

II. 73

,

bl.

—

150

,

(lett.

v.

Antar

geleider)

djoelat

dorp, II

tot ,

II.

75

—

,

74.

booze geesten, 111, 369, 419,

—

antoe

Zie Sanggar.

Arabieren,

233,

Armbanden,

II.

56,

49, 59, 82, 120, 153

Bedoek,

II.

II.

39, 40.

49. 65, 117.

364, II.

II.

73,

117,

—

83

74,

badjoe

— badjoe koeroeng,

II.

167—169, 275, 298

149,

128

v.,

— 112,

397,

402,

125, II.

132, 238.

v.,

Benteng, (vgl.

Volksbeschrij-

142, 145, 147), 125, 224, 274, 304,

bl.

314, 362,

II. 63,

67, 70, 73, 77, 78, 99, 120,

Balei-balei, rustbank, 30, Balspel. Zie Mago.

II. 69.

Berongsong,

sloot, greppel, waterleiding, 113,

274, II. 129

Bandjir,

(vgl. Volksbeschrijving,

bl.

122,

319).

stortvloed, overstrooming, 48, 53, 78,

108, 132, 150, 157, 200, 207, 344, 358, 376,

420, 425, II. 24, 31, 48, 81, 85, 107.

Bangoen,

losprijs

voor manslag, 239, 254, II.

Zie Perhintian banir.

(bras),

ontbolsterde

rijst,

rijst,

ving,

—

De

II. 222.

pyriet in de goudmij-

naar Mekka, 56, 72, 88, 103, 300,

315, 392. Zie ook Eadji.

226, 237.

Vaartuig.

Bijgeloof, 121, 156,215,217,325,374,378,

ving,

nen van Telaki, 387.

Bedevaart

vgl.

Vaartuig.

Zie

Pakasiè, Santai koendiëq.

,

bl.

(vgl.

Volksbeschrij-

152), 134, 161, 166.

bl.

Biloekar,

eene klasse van hoofden, II. 238.

Batoe piraq djadjau,

Zie

Bidoek.

239.

346.

onschendbaar, onkwetsbaar, 183.

Bilik, afgeschoten kamertje

98, 197, 211, 225.

Batin berlima,

Betoewah, Bidar.

werplans van de Koeboe's, waar-

steel banitan heet, II.

Besnijdenis,

Obat

95, 428.

298.

Barito. Zie Stom/waart.

Batikken,

van de

409, II. 41, 116, 123, 171. Zie ook Djimat, Geesten, Kalebas, Mahimbau angin, Mantiko,

238.

Banit, kweekplantjes van de Banitan. Zie Berongsong.

schans of fort, te Djambi, 240, te Moeara Kompeh, 242, te Doesoen tengah, 243, bij Pelaké, 352, te Palembang, II. 37, 40, te Tebing tinggi, II. 209, te Lahat, II. 212.

Benzoë. Zie Koemajan. Berggeest. Zie Oeest.

127, 133, 239.

Bandar,

groote trom, II. 163.

Begraafplaats, begrafenis, 110

v.

53, 83.

Batin,

,

Apotheek.

beschermgeest tegen de

Balai, balei, gemeentehuis

Bare

zenden,

ajer, II. 166.

vracht, 190, 169, II. 121, 239.

van boombast,

Banir.

verhooging van den vloer in Malei

Zie Djimat.

Badjoe,

:^77.

Antar,

Antoe,

Rijststamper.

Badhuisje,

ving,

scholen, 224.

toeicó

gers, 321, 322.

Baban,

Sikola, bezoekers der Gouvernernents

Andjoeng,

54

Amas, goudgewicht, 379. Amokmaker, II. 230.

Amulet.

titel

II. 127.

brengen van vrachten van dorp

vlieger, 302.

Ampang Liman,

Anak dalam,

Anak

367. Vgl. Volksbeschrijving,

94, II. 123, 142, 176.

vischplaats in de rivieren (vgl. Volks-

Alkatief, Aloe. Zie

178, 180, 259

,

van hoofden in Lebong

sche woningen, 124, 134, 192, 211, 225, 274

398.

beschrijving, bl. 426), 155, 212, 215, 361.

Alang-alang,

onderhoorigen

II. 4.

verlaten

ladangs

(vgl.

Volksbeschrij-

301), 305, II. 69, 76, 86, 91, 183.

Biloengkang. Zie Vaartuig. Bintara Malajoe, Maleisen dagblad, Blaasbalg, 109. Bladjo, ongebleekt katoen, II. 174. Blanti,

hertenval, II. 240

Boeddha

II. 8.

v.

(merkwaardig standbeeld van),

II. 204.

,

— BoedjangS, ongehuwde mannen

311

Rawas, 52,

in

57, 78, 99. Vgl. Oadis en Pesakin.

Boni.

149

271,

97

Aardrijksk.

Vgl.

v.

205,

,

334,

Beschrijving,

bl.

v.

Bruggen, Chatib.

124, 310, II. 50, 141,

—

van bam-

241, 242, II. 33,

106,

,

,

v.,

358

,

,

Buikband.

38, 39,

Conrad.

53.

,

,

Bruid, bruidegom, bruiloft. Bruinkolen. Zie Steenkolen.

Zie Huwelijk.

Zio Kabé pinggang.

Compagnie

Zie lmam-chatib en Ketib.

Chineezen,

— van een enkelen boomstam 221 — van hout, 98, 118, 199 268, 141, — overdekt, 98, 101, 200, 268, 313, — van rotan, 41, 341, 351, 357, 424 — steenen boogbruggen 46 304

,

314, II.

Brand, 89, 113, 273, 311. Bronnen, 150, — warme, 425.

boe

223, 397,

Zie Stoomvaart.

344,

—

Zie ook Kompani.

(O. I.), 16, 78.

Zie S/oomvaart.

40, 59, 71.

Cigarette, 109, 111, 150, 374,

Daeng, II.

179, 225, 318, 333,

II. 76, 240.

Makassaarsche

Boegineesche

of

titel,

133.

Dakbedekking,

—

116,

80,

dahoen

van

boomschors,

—

171,

II.

liri,

van gespleten lamboe,

II. 76,

—

van

92,

98,

II. 76,

van idjoek

,

101, 108, 116, 124, 221, 269, 301, 313, 352, van ilalang, 93, 104, 116, 140, 166, 192, 204, 211, 219, 221, van kadjang (op

—

362,

—

—

schuiten), II. 29,

van

gevlochten klapperbladeren

380,

II. 69,

171,

—

^

katari, 125, — 210, — van

van

van pandan (op vaartuigen), 212,

—

,

—

171,

II. 92,

—

van pan-

nen, 341, 11.37, 43, 76, 80, 141, 144,

van poear

van lipé,

130, 134,

lolo,

235,—

van roembio, 89

—

van sakat rambé koewau, 236 116, 139, van salo, 130, 134, 147, 353, van serdang, II. 76, 80, 171, van sikê, 104, 116 van sirappen (ruitvormige plankjes) 125, II.

—

—

—

—

II. 80.

hars,

82,

62,

131, 209,

II. 30,

40

70, 199; gebruik voor kaarsen, 191.

Dangau,

ladanghuisje,

115,

119,

124,

148

166, II. 86, 114, 126, 173, 175, 176,183,229

Dansen,

69,

II.

52

57, 68,

v.,

78, 82,

99

Datoek,

titel

van Maleische hoofden,

berlima te Siroekam

Kengkiang Loeloes

nam

Djadjaran,

vau akker

soort

te Soengei

,

,

108

,

als

Datoek

Datoek

nart tiga

122, Datoek nan bera-

Kamboet, 169, Datoek nan doea

II.

88, 98.

Djaloer.

Vaartuig.

Zie

Djenang,

van hoofden in Palembang, II.

titel

62, 205, 238. Zie Volksbc.schrijving

Djihins,

Djimat, Djirè,

206.

bl.

,

booze geesten, 384.

amulet, talisman, 109, 308.

125

grafhuisje,

LXXXVI, fig. 7). DjOdda, poffertjes,

bl.

PI.

bl.

106,

345

v.,

264.

schrijver,

,

Atlas,

11.74. Vgl. Ie ged.,

en Volksbeschrijving,

Djoeroetoelis

(Ethnogr.

59,

Doebalang

63,

,

verklaard 59 noot. Doebalaugs wor-

den vermeld, 71, 72, 73, 75, 76, 77, 78,81, 173, 175, 177, 355, 371, II. 8, 186.

Doekoen,

inlandsche arts, 217, 384, 422; vrou-

welijke, ook roebiah geheeten, 168, 299.

(ook djaé)

goudwassehen

,

,

123,

houten 165,

Doodenfeest, doodenoffer,

(kunstdraaier), 312.

Dragen

(wijze

Europeanen

Echo

,

inlandsche

45.

II.

hasta, 105, 148.

Fabelachtige dieren,

120

v.,

321, 355,419,

II. 80.

Fabriek

van gambir, 45,

II. 63,

—

van kaar-

9-11,

van),

317,

141,

260.

II.

Zie

Korintji

319, 420.

op den Talang, 287, op den Piek van

,

Indië,

in

100,

116,

296, 372,

26, 40, 249.

414 in de rimboe ,

,

145

v.

,

323

,

II. 1 1 5.

Feest. Zie Besnijdenis, Doodenfeest, Huwelijk, Meoek pói belouw Njoegoei-feest Oogstfeest. ,

Flora op

sen, 191.

Fakkel,

193, 194.

Ethnographische Atlas, PI. IV.

169, 171, 172.

Ètö

112, 149, 170,

418.

Draaier

II.

Koperen

doelangs zijn 225 vermeld.

Dorschen,

Limoen,

voor het

schotel

195, 206.

Loeboe Oelang Aling, 178, Datoek nan bertiga Batang Asei, II. 89, Datoek nan bertiga in

in

Fauna

Volksbeschrij-

Djaé. Zie Doelang. Djala, djèlo, werpnet, 215, 311, 369,

bias te Poelau Poendjoeng, 170, zes Datoeks te

,

78.

(zie

ving, bl. 335), II. 168.

Doelang

103, 121.

te

gedroogd vlcesch, II. 258.

Destar. Zie Hoofddoek. Dikir, verheerlijking van God,

II. 173.

Damar,

nart

Dendeng,

288

v.,

412

v.,

,

de bergen, 300, op den Talang, 283, 291, op den Piek van Korintji, 406 in

de rimboe, 145 v., 323, II. 115.

v.,

—

312 Gadis, huwbare

meisjes in Bawas, II. 52, 82,

Met de

99, 118.

boedjangs vormen

ongehuwden,

der

ving,

bl.

208.

Gadoeng,

—

waarover

zij

de klasse

zie Volksbesehrij-

In Lebong,

223.

Galanggang. Galar, bl.

59

Volksbeschrijving,

(zie

inlandsch orkest

,

.

II.

52

.

II. 66, 99.

kleefrijst.

berggeesten,

Ampang Limah,

.

of

stofgoud,

,

Djihin, Ibili*, Orang

Anfoe,

plaats der

Geneeskunst 98,

,

—

Oélanggang

samenkomst van olifanten 358. ,

geneesmiddelen

(inland-

109, 126, 298, 368, 384, 421 v.,

Zie

Wachthuis.

Geschenken

— gouddraad, 95, 99, — gouden sieraden, 43, 225, — goud graven, 387, 123, II.

—

206,

II. 183. Vgl. over

371, 372, 373,

374, 375,

goud en goudwinning

den-Sumatra, Aardrijksk. Beschrijving, het bl.

Mid-

in

152

bl.

werk der goudsmeden, Volksbeschrijving, 398—404.

Graniet,

98, 166, 181 (waar reg. 2

te lezen

voor porfier

II.

126,

—

123.

57, 63, 69, 83,

,

bl.

139

v.

graniet

en 147.

208, 221, 223, 275, 369,

149,

Heilige graven, 49,

Mohammed

Graf van

v. o.

zie Verbeteringen), 405.

,

Vgl. Aardrijksk. Beschrijving

Saleh, 94.

108, 149. — — Graven van

de Radja's van Boea en Soetau Asin, 49

v.

—

graf van Iskander Dzoe'l-Karnein te

Palembang,

II. 42,

44, 45.

—

Graven der Pa-

lembangsche vorsten (Koeboeran radja),llAb\. Inrichting der Maleische

Begrafenis,

voor inlanders,

162, 343, II. 7. 8, 264

—

graven, 111. Zie ook Djirè,

begraafplaats,

Langit.

—

—

Graf van den ingenieur de Greve, 196. Graf van kapitein Schenck, 50. Graf van Schouw

—

v.

gomsoorten, 82, II. 30, 78, 198, 236,

Santvoort

Grint.

geiah pertja, II. 30.

,

267

,

II. 243.

Zie Napal.

(inlandsch), 221.

tot

bevestiging van geopende

vensterlui-

Honig,

wijze

Haardracht,

301, 362, 384, 389, n. 83

v.

Hoofddoek,

Hadji, 75, 78, 80, H. 123, 169, 194.

108, 141, 218, 299, 300,

Hanengevechten,

180, 194, 218, 365, 370,

Horens Huiden

H. 102, 117,

Huis,

377,

379,

124,

131,

v.

Zie ook

Harta poesaka, Hasta. Zie Etó. Heerediensten,

familiegoederen, 312.

H.

141,

169.

Heilig. Zie Qraf, Kramat,

Sati.

Zie Lapau.

,

225,

op de daken. Zie Poentjak. (handel in), 309.

43, 44, 60, 95, 103, 109, 126 v., 134,

v.,

86, 120, 130, 166, 171, 180, 238

v.

Huisraad, 126 v., 225, 363, 377, H. 98, 239. Huwelijk, huwelijksfeest, 224—226, 418, IL 72—74, 97.— Huwelijksverbod, II. 88 v.— Huwelijksleven, 274.

(sporen der), 51, 170 v., 176, 244

H. 45, 202—204, 212,

v.

,

82 104, 107, 148, 196,

destar, ikal-ïkat, 95, 211

328, H. 74, 80, 141.

189, 192, 211, 214, 219, 234, 301, 363, 365, 367, II. 38 v., 47, 48 v, 52, 54 v., 63, 76,

176, 239.

Herberg. Hindoe'S

van inzameling, 420

Was.

keu, 312.

v.,

216.

Ibilis, booze geest, n. 123.

Imam,

67, 70,

Vermeend

II. 129.

106. 123. Zie ook Doekoen, Obat, Sanggar.

Gerdoe.

—

Graven,

kampplaats voor hanengevechten,

Gelofte, 108, 418.

372

van vuil wa-

afvoer

75, 101, 148, 155, 165,

goudmijnen, 52, 100, 115, 123, 125, 135, 153, 224. 315, 317, 320 v., 387, 398, 184,

is

(vgl. Volksbeschrij-

314. 362, zie ook Hanengevecht.

v.,

voor

51,

154, en over de regeling van den mijnarbeid en

Oliekoeken.

ving, bl. 259), 367.

Haak

van den Sultan van

—

287, 405, 409. Zie ook

gebak van sipoeloet

Gelanggang,

Geweer

Goud,

122 v., 165,

Tindoeng.

aloes, Poeti,

Gelamei

Ge tah,

II.

toekruid , II. 67.

goudpassement, 95,98v., 11.174,— goudsmeden, 42, II. 39, goud wasschen,

(goede en booze), 111, 223, 233. II.

—

sche),

allerlei

,

bijvrouwen,

Goeng, II. 52. Goot van bamboe,

II. 96,

Ge

125, 367, 372. Zie ook Djodda,

lamei, Karé-karé, Ktce gadok

Geesten

II.

Goendiks,

II. 65,

57.

kleine trommel, 127, 195, 201. 224.

Ganesa (beeld van), II. 204. Gantang. rijstmaat, 213. 355. Garen (Europeesch en iuiandseh), 100. Gebak, 106. 225, II. 155, — van sipoeloet

.

goelei-goelei

111, 225, 346,

Zie Fabriek.

Gamelan Gandang,

gadjah

—

361, 379, 388, II. 192,

272).

Gambir.

237.

de spijzen, 225,

kerrie, kruiderij bij

111,

,

ter, 211.

Zie Qelanggang.

titel, getiteld,

70

Djambi, 234, 243.

II. 118.

speciaal het Negarihuis,

groot huis,

Goelei,

hoofdpriester, voorganger,

195, 225,

—

Imam-chatïb

(vgl. Ketib)

,

de gezamenlijke geeste-

lijkheid eener plaats, 225.

,, ,

,

313 Jacht,

107, 119

200

v.,

v., II. 30, 64.

Kaarsen. Zie Damar. Kabé pinggang, buikband, Kabé pinggang pelangai,

73, 83, 122, 139.

han, badkleedje, lange doek,

plaats

in

Kain Siloengkang

Kalebas,

182.

kalksteen,

—

Kain basaKain pandjang ,

om

Tan een sarong

Kain pelangai,

bet

—

98.

penangkap setan,

—

204,

,

kalk-

—

364,

212,

336, 374, 378, 383, 396, II. 87, 91, 94. Aardrijksk. Beschrijving

Kamanakan,

,

"Vgl.

144, 147, 151.

bl.

,

Kantwerk, kantkussen, 99. Kapoek, ronde rijstschuur (Etbnogr.

140

v.

hekken

,

karbouwen,

in

afwering der

tot

k.,

62,

188

hoeders of wachters der k., 352, 358, kralen

karbouweu en koeien

of stallen voor

208

,

,

358

soort van gebak (vgl. Volksbeschrij-

Zie Koper.

Keinit, dorpswachter, Vgl. Volksbeschrijving,

Kempek, Ketib,

69,

II.

66,

bl.

206.

het Arab. chatib, Chatib

144.

127,

bl.

—

85,

te

van,

Atlas, PI. XCII),

der muskieten

Soengei Koenjit, 62, 63,

—

—

45, pit

,

,

II.

—

I. 2.

— van bruid en —

te

—

aan

brui-

Bedar Alani,

—

,

—

53

—

,

van bruid en 73,

,

—

te Patikan, 364, te Djoedjoean, van de Pangérans te Palembang II. te Sekajoe, II. 49, te Moeara Roe-

362, 389,

384

v.

Soepajang, 225,

te

te

te

210,

135,

328,

wierook van benzoë, 61, 111, 149,

Komecultuur,

47, 62,

69, 116

297, 301, 306, 389,

Kofflepakbuia,

— Koffiemantri.

45,

313.

275,

104,

—

117,

178

v.,

v.,

116, 118,

II.

—

Zie Mantri.

119,

198, 268,

Koffiepercenten

,

— —

302.

Koffie-plantages (van Europeanen), 33, 427. Koffieziekte

de bladeren),

(in

302, 370

98,

II. 118, 139.

Kompani

,

naam dien de

ring aan de O.

Kompas,

Ne

inlanders san het

I.

Compagnie, 73, 74, 176, 178

Soeroelangoen

bruidegom

te

,

II.

68

,

—

Soeroelangoen, II.

Moeara Menkoelem,

vertrouwen der inlanders daarop, 328

387.

gen

behandeling

tot afwering

de Takoeng, 210, 211

degom

117,

Koffie. — Boonkoffie, kopi boeah, 302, II. 90, 259. — Bladkoffie, kopi dahoen, 37, 62, 189,

wen, 311.

61, 75, 190, 225, II. 79, 239, 256.

Kleeding,

102 v.,

v.,

421.

dorps-

183, 195, 366, II. 95, 145. gordijn

197— 1 99. om

,

van lans, vooral gebruikt

soort

Koemajen,

Chatib

127 v., 367, II. 87, 88.

,

v.

,

rijstmaat, II. 172.

(vgl.

djauw, slijpsteen der

Kintjir, waterrad (Ethnogr.

Klamboe

,

75, 214, 261, 264.

II.

II.

83

—

(kekolougs)

Kopjah

84,

205, 226, 235,

54 62 69

II.

,

steken, II. 74. Zie Volksbeschrijving,

te

Koelak,

103),

prediker

Mend/alani,

Blijpsteen. Kiliran

II.

Rawas

Koperen

v.

,

Koraal

,

,

staatsiemuts

,

als plaveisel

,

422

sieraad

— Koperen rin

buikband der vrou

den

aan

als

belletjes

voor kinderen, II. 65, 75, 84.

Javanen, legendaire naam van een bergpas, 214.

Kinderen,

Koedjoer,

Koper,

priester, II. 89.

Kiliran,

in

;

tanda

als

273, 11.39,40.

,

10, 19.

inlandsch reiskoffer, II. 168.

Neqri en

Sie-

,

257, 276, 308, 361, 378, 381, 422, II. 7, 9

ving, bl. 259 v.), 316.

Kekolong.

236—240

—

173,

II.

Kling (Orang) of Klingaleezen Koeboes, in Djambi, 82—85,

visch

Sarong

,

derlandsche Gouvernement geven, als herinne

364, 369, II. 50, 84.

Karé-karé,

Kopjah

,

165, 262.

173, 214, van een vorst, 75.

270,

Handelaars

97

II.

,

Kleiaarde,

126, 139, 140. Atlas, PI.

2), 134, 211.

fig.

Kain

Slendang.

,

203, 223,

93. Vgl. Volksbesehrijving, bl. 247.

LXIV,

— Zie verder Badjoe, Haar-

,

207, 294, 302, 370, II. 90, 259.

42.

zusterskind, 60, 64, 68, 346,11.

Karbouwen.

II. 117.

Hoofddoek

,

Koeli's, 90

II. 171.

210, 377, 388,

42,

kalkrotsen, 146, 202, 205, 208, 224, 291,330,

Kalkbranderij

Rawas,

dracht

bl. 32.

van

bewaring

voor

87;

kalkbeuvelen

gebergte,

in

op Sumatra, 62, 214.

Klewang,

94.

,

sirihkalk, 312; als

Kalk,

—

II.

laboe,

—

304.

57,

geslagen, II. 74.

lijf

v., II.

167, 190, 197, 249, 273, 298, 372,

419, II. 71,

Javanen

raden

99.

katoenen Btoffen, katoenen kleedjes, 62, 141,

69,

—

98, 225, 311.

Kabesaran, waardigheidsteekens, 421 Kaboen, lengtemaat, 168. Kaïn,

|

II.

,

49 51 80 ,

,

v.

177

,

II. 38.

Korintjiërs, 62, 69, 72, 74, 414,

80

II. 77,

83, 89 v., 95, 185, 188.

Kraal, buffelstal. Zie Karbouw. Kralen, kralensnoeren, als 362, 364, 384. Krarnat, vereerenswaardig

,

sieraad,

210,

heilig, 108, 360.

Kramerijen, 197, 419. Krankzinnige, 342, II. 100, 103, 180 v. Kraton (voormalige), te Djambi, 240, 245 te

Palembang,

Krio,

titel

bl.

Vgl

Aardrijksk.

Be

206.

Kropgezwellen. Zie Ziekten. Kwarts, 101, 153, II. 92 (vgl.

— Kwé

II. 205.

van sommige hoofden,

Volksbeschrijving,

schrijving,

bl.

gadok,

v.

II. 37.

146). soort

van gebak, 372.

40

,,

,,

314 Laboe. Zi Ladang,

die

onder water

niet

gezet

worden, bewoonde plaatsen waar zulke akkers aangelegd,

zijn

148,

137,

78,

59,

156,

166,

167, 174, 190 v., 209, 245, 364, II. 51, 86, 91,

98,

191, 229 (vgl. 234 en Aardrijksk. Beschrij-

143, 168, 171,

123,

Volksbeschrijving, ving,

Ladder, Lading,

Zie Dangau.

mes, kapmes, 109, 161,

XXVI,

Ethnogr. Atlas, PI.

Volksbeschrijving,

Langgar,

bl.

Madj apahit

tevens

204

en

kolonisatie

op

Djambi, 241

—

,

,

105, 121, 180, 235, 301, 315, 328, 367, adviseur

,

van

rechtsleer

zaken het geloof en de

in

den Islam betreffende,

II.

19

Volksbeschrijving, blz. 185).

Mamak

oom van moederszijde

,

,

49

,

225

,

II.

173, hoofd des huisgezins, 274, 299. Zie Volksbeschrijving,

Mantiko,

bl.

waaraan geneeskracht wordt

PI. XXXI, fig. 3 en 4. Mantri, titel van Maleischa

speciaal

,

196, 303 v., 355,

oogstfeest

Lebong,

in

v.

Zie Stoomvaart.

Merawal

,

Maleisch vaandel

Ethnographische Atlas, PI.

Mergel, II. 92. Meti, titel van

201

,

210 224. Zie

,

,

XXXVI,

5—7.

fig.

een hoofd in Bateng Asei, II.

89, 93. , moskee te Kota gedang 43 in Indamar en Tandjoeng Alam 69 te Kengkiang Loeloes, 119, teGrabak, 130, teSibakoer, 192, ,

,

,

,

.

aarden vat, II. 63.

—

111, 224, II. 57,

rotan-matten,

in

II. 83. Zie Volksbeschr., bl. 163.

grafsteen,

II.

44.

Zie

Volksbeschrij-

Pantjong Tabal, 303,

te

te

Kapau

,

352,

Zie Ziekten.

Memantjah, soort van spiegelgevecht,

II. 68, 103.

Köta baroe,

Teratak Boekaré,

te

,

,

te

Palembang,

II.

38, te Tebing abang, II. 47.

Moeras,

82,

101,

282,

153,

II.

42,

36,

50.

Zie ook Rawang.

Moerid Moeson, ,

Muziek, Zie ,

van een soerau, 94.

leerling

241, II. 24, 38, 234.

Momongan,

Rébdb

Zie Bedevaart.

Teratak baroe, te

352 te Doerian Taroeng 354 te Loeboe gedang, 354, te Bedar Alam, 362, 397, te Abei,

127.

288.

Melaatschheid.

,

,

366, te Ajer dingin, 428,

kamer voor de huwbare meisjes

Mekkaganger.

275,

,

,

zuiver goud, 277. Zie Volksbeschr.

—

Medalam,

te Ajer Loea 224 220 Alahan pandjang, 270, 274, te Selimpat,

342, 351, te

—

bl.

pöi belouw,

123

310, te Talang berboenga, 311,

pandan-matten, 429, II. 182, II. 82, opengewerkte matten met achter82 grond van rood flanel en bladkoper, 347.

ving,

II.

Soengei Sampir

144,

Eawas,

leisch, II. 93, 188.

Meoek

te

tilcar,

Médjan,

97, 122, 188,

II. 12,

v.,

van de inlandsche opzichters over de

oerai,

,

volkplantingen, 16, 17,

zijne

177

Boeloeh Kasab, 194, te Timboeloen, 207,

46.

,

door

en

te

Markt. Zie Pasar. Martavaan, groot

52

51, vor-

overblijfselen

te

359, 360, 366.

Mat,

74,

koloniën,

hoofden, 81, thans

koffiecultuur (koffiemantri's)

bl.

rijk

61,

Missigit

245.

steentjes

toegeschreven, 422. Zie Ethuographische Atlas,

Mas

uitbreiding

57,

v., 367.

hunne afstammelingen, 354, 421, gren-

sten en

Merapi.

379, 381, 384, 394, 399.

(vgl.

Memoetjoek, wijze van visschen, 343 Menangkabo, oude zetel des rijks,

Menangkakosche wetten, 68, Menangkabo Ma-

v.

familieleven 273 v. eigenaardig, heden en karaktertrekken, 41, 49, 62, 64, 73,

Malim

311,

88, 98, voor oorsieraden, 110.

van het het kenteren der moesons, te

Maleiers 76,

II.

zen, Spelen. tijdens

182, 188.

blz.

,

van

beteekenis

tegenwoordige

en

laras, Volksbeschrijving

dorpsschool,

v.

Maïn. Zie Malaria,

43, 46, 92, 98,

18, 41, 42,

Zie Schiefer.

bezwering van den wiud

,

vischnet van rotan, 174.

district,

Lingga, symbool van Siwa, II. 204. Loeboe, diepe plaats in een rivier, 215. Lood, 315, tot bezwaring der werpnetten,

Oost-Sumatra, 244.

Mahimbau angin

Laras,

Zie Rijstblok.

boven graven, 49,

,

veroveringen

,

Lapoen,

Leisteen.

259).

verhemelte van doek

inlandsche herberg, 38 v., 96, 104, 118,

135, 208, 268, 275, 281, 340, 426.

Lasoeng.

II. 58.

Langit,

Lapau,

419, II. 73

11, 12.

fig.

bedehuis,

klein

Zie

78.

II.

zeker gerecht,

(lemang),

andere gelegenhe-

bij

den, 216.

spronkelijke

78, 164, 165, 168, 174, 179.

Lamang

huwelijksfeesten, 205, 224,

bij

225, 226, tot versiering

101, 103, 107, 134, 138, 145, 148, 155, 158, 200, 210, 221, 271, 298, 353. Zie over de oor-

160).

bl,

Ladanghuisje.

(vgl.

111, 275,

94,

akkers

150. Zie

Tjènong.

350 v., II. 52, 68, 78, Gamelan, Gandang Goeng

195, 198 v.,

Bedoek,

Rebana

,

Taboeh

,

,

Tjènong.

,,

,,

— Nandi, Napal, Nasi,

van Siwa,

stier

te

Djambi, 244, 11.204.

grint, 252, II. 182,

gekookte

185,

draaikolk,

ge-

is

W

Hari in Tembesi,

Obat,

de vereeniging van Batang

bij

II. 23.

—

172.

95,

II.

middelen tegen

Obat-padi,

mislukking van het rijstgewas, 378.

Oelam toespijs bij de Oendang-oendang

rijst

,

,

Volksbeschrij-

Zie

Oentjoeï,

van bamboe

pijp

om

te rooken

,

11.76.

Offei'S, 108. Zie verder Doodeti feest en Sedelcah.

Olie

der spijzen (Simauoeng-olie)

tot bereiding

,

62,

—

384.

156,

,

106, 211, 419.

Oliehoeken,

Zie Volksbeschrijving,

259.

bl.

Olifant, geloof aan verwantschap van dit dier met de menschen, 61, vgl. Orang gedang;

—

Zie ook

v.

,

de aan-

bij

van een nieuw dorpshoofd,

II. 66.

Opium, 62, 414, II. 32, 172, 177. Orang aloes, luchtgeest, 150, 405. Orang dagang, zwervers, kooplieden, Orang dalam,

104,

bewakers van de roemah ge-

Meoek

Oorknoppen, Oorsieraden,

van Boea, 49. 325.

ook

van sommige hoofden, 262.

titel

Orang kling. Zie Kling. Orang koemangö, handelaar

kramerijen,

in

419.

Orang siak,

Orang toea

pói belouw.

110, 301, 311,

radja's

Orang gedang, bijnaam van den olifant, Orang kaja, vermogenden, rijken, 293,

169,

168,

Volksbeschrijving,

olifantstanden als poesaka, II. 133.

Oogstfeest, 194

,

Bawas

in

feest

dang of den dalam der

223.

bl.

,

Njoegoei-feest,

106, II. 89.

236.

388.

,

ving,

313, 354, 356, 360, 369, 388, 389, 391, 401. iniks , voorouders stamvaders 221 273 II. 42.

stelling

geneesmiddelen, 165, 166, 368, 384,

85,

130, 207, 208, 211, 212,

119,

216, 218, 219, 223, 224, 268, 301, 306, 311,

206,

,

roost of gebraden.

Neer,

Negarihuis,

191.

nasi goreng

rijst;

—

315

een oudste

,

194,

293,

299.

Zie

58.

bl.

een soort van hoofd

,

56, 262, II. 93.

362, II. 49, 78.

Pasar, markt,

Paal (Sumatra-paal) II. 207. Paarden, gebruik en behandeling, ,

—

Pikolpaarden (vraehtpaarden)

,

34, 37, 197.

—

105.

Paar-

denfokkerij te Alahan pandjang, 277.

Padang moehasar,

418.

Padi,

118,

in de

rijst

aar,

Pajong, Pakasih

124, 133,

123,

—

heeredienstplichtigen

der

zonnescherm, 110, 311, II poeder

,

om genegenheid

te

70.

wekken 346. ,

149, 189. Zie Volksbeschrijving,

lembang,

hoofden van marga's 205,

86,

—

in

Lebong, 117 ,

in

,

II.

,

59.

Eawas,

Volksbeschrijving,

vgl.

Passantenhuis Pedati,

Soeroelangoen

II. 39, te

Pasirah,

bl.

— in Djambi,

II.

206,

II. 238.

II. 207.

inlandsche kar, 39, 41. 105, 107, 268,

van

adsistent

een

Pekir.

dorpshoofd,

244, 246.

Pamarab

(Pemarab,

Pembarab),

hoofden

in

rang op den Pasirah volgende, II. 75, 82, 84, 137,

118,

Zie Volksbeschrijving,

170.

bl.

vertelling

240,

401.

352

,

Zie Pakir.

400

,

Zie

Volksbeschrijving,

191.

,

titel, eenigszins

84

,

II. 51

Panghoeloe. Zie Pantoen, liedje,

,

beantwoordende aan

52, 53, 54, 55, 64, 101, 102.

Penghoeloe.

180, 411. Vgl. Talen en Let-

terkunde, blz. 121.

Parmadani, Pasamajan,

karpet, 354.

kweekbed der padi, 94.

de sawahs,

49,

118,

II. 83.

Penangkap

SOtan, middel om den

duivel te

bannen, 171.

74, ving,

Pangéran,

versmaat of proza, 411.

in

Pemarab. Zie Pamarab. Pematang, dijkjes om

Penggawa,

207, 208.

Pandeling,

ons Prins

PedatO,

Vgl. Talen en Letterkunde, blz. 121.

verboden, onheilbrengend, 99.

Pamangkoe,

bl.

,

,

310, 311, 425, 428. pakhuis. Angkoe pa-

verbastering van

koes, pakhuismeester, 313.

94,

te

,

207,

bl. 58.

Pakoes, Pamali,

Koebang doea, 268, te Alate Pakan Rebaa, 280, te Asam Koembang 303 te Moeara Laboe 340 te Soengei 348, te Loeboe gedang, 419 v. Langko en Poelau Poendjoeng, II. 30, te Pa-

75,

v.

Pakir, pekir,

Siroekam, 109, te Sidjoendjoeng,

te

201,

v.,

,

oproeper

145, 151

104—106, 197

Padri's, partij op Sumatra, door het Gouvernement beoorloogd, 17, 50. ,

Batang Koerit, 47, te Soengei Köta Auau, 99, te Soepajang,

te

92, te

han pandjang, 275,

padistroo, 131.

Pagawei

Lasi,

75, bl.

wijkhoofden in Rawas, 51

,

61, 72,

91, 103, 110, 144. Zie Volksbeschrij206.

Penghoeloe

(Panghoeloe)

dangsche Bovenlanden

,

,

hoofden in de Pa-

zijn deels

Penghoeloe adat

en deels Penghoeloe rodi, 189, 218. Vgl. Volksbeschrijving, bl. 188. Men onderscheidt Penghoeloe kapala, Penghoeloe soekoe en Penghoeloe

kampong, 37, 61, 108, 122, 225, II. 19 (VolksIn Djambi kobl. 188, 189).

beschrijving,

—

— men

Penghoeloe doesoen voor, II. 216, 218.

marktmeester

pasar,

Penghoeloe

104,

,

316

—

106,

Pentjalang. Zie Vaartuig. Perhintian banir, rustplaatsen genoemd

de banirs of bladrormige wortels van den Paude gehuwden in Rawas, 79, 86

Volksbeschrijving,

Pètak, vakken

(zie

den vloer der

of af deelingen van

huizen in Rawas, 82

—

86,

v.,

vakken der

der sawahs, 380, 11.83.

kamponghoofd van

het

tiga, 148. Vgl. Volksbeschrijving

Poeasa, de vasten, 292 v., Poekè tahan, soort van

Radon,

adelijke titel in

,

bl.

184.

vischfuik,

II.

155,

170, 177

vorst, 49,

194, 354, 421,

v.,

l£ó

bl.

ren rang, 166. Zie Volksbeschrijving, tiga

silo,

rende Radja's in de

v.

—

de

drie

te

XII Köta

bl.

186.

gelijk

—

regee-

354. Volksbe-

,

platte,

open manden, 117,

om

overvaart en

vlotten voor

drijvende

huizen op te bouwen, 70, 241, II. 39, 50, 79,

Randjoe, soort van voetangel, II. Rantai koendiëq, varkensring, onkwetsbaar maakt,

Rapat,

vergadering

355,

— Prang

oorlog, 194, II. 9, 95.

de heilige oorlog,

Prauw.

II.

sabiel,

184.

Zie Vaartuig.

Prioek,

aarden pot, 106, 213, II. 40, 110.

Rebana,

djadjau.

224, 350

tamboerijn,

Rechtbank. Rengkiang,

Zie Volksbe-

v.

Zie Rapat. rijstschuur,

72,

148,

191,

166,

219, 389, 400.

Rentjoengsehrift,

II.

78, 80, 90.

—

Rijst. Zie Bare, Nasi, Padi.

—

pasar, 105.

,

125.

kiang.

dang

—

Prijzen der

Rijst

op den

62, 106, 348,

II.

(aloë)

de wildernis,

II.

,

,

Banii, Dorschen

Pematang

Oogst/eest,

,

rijst,

— Rijstblok (lesoeng), 308, 342, — Rijstschuur. Zie Kapoek en RengRijststamper 125. — 342

Rimboe,

274,

Rio,

95.

een ring die

,

,

La-

Piring, Sawah.

65, 74,

145

(raad)

van hoofden, 170,

om

Rebab,

recht

te

spreken,

182,

v.,

inlandsche viool, bl.

Sadjarah Malajoe,

II. 57,

II. 236.

zijn,

68, 82. Zie

titel

Maieisehe

Volksbeschrijving,

Sanggoel,

wijze

vakken waarin de huizen verdeeld

Rotan,

inzameling, 150, II. 78, 106.

47, 94, 107, 119, 123, 126, 131, 132 v., 167,

apotheekkast

384.

,

Vgl.

Schafeïetisehe leer, 94. Schiefer (leisteen), 101, 153, 210, Vgl. Aardrijksk. Beschrijving,

bl. 98.

van het haar

te

kappen,

II.

Schoensmeer,

Schommel, katoenen rok, doormannen en vrouwen 364,

384, 389,

49, 53, 58, 73, 83, 177.

prauwstaak, 374,

(voor

sakti)

,

II. 83.

met bovennatuurlijke kracht

begaafd, 118.

Sawah,

,

134, 192, 274.

183, 189, 201 v., 207, 219, 275, 301, 302, 360, 425 v., 428, II. 129, 132 v.

gedragen, 62, 70, 105, 225,

Satang,

ten opzichte van

Zie Doekoen.

vermoeidheid,

83, 117.

Sarong,

—

eener Maieisehe kro-

lendenpijn,

217.

Sanggar,

75.

112.

niek, II. 42.

Sakit pinggang,

II.

II. 89. Vgl. Batin.

de onderscheiding der oevers, 67, 236.

Roebiah.

Roewang

rawa), moeras, 244,

Volksbeschrijving,

van hoofden in Rawas,

klasse

Rio batin,

Rivier. Maleisch spraakgebruik

II. 178.

vooral

254, 348, II. 60.

Rawang (=

Sati

342, 347, II. 40. Zie ook Aar-

317, 323, II. 114—116.

205.

II.

182.

dewerk en Prioek.

Zie nog op Akkerbouw,

spel, 348, II. 88.

195,

II.

Zie Afsluiting.

Pottebakker,

87

II. 260.

bal van gevlochten rotan voor het kaats-

Rakit,

Poort.

356, 398.

schrijving, bl. 187.

Raga, RagO,

127,

schrijving, bl. 104 v.

Radja penghoeloe, een penghoeloe van hoogeRadja nan

familiestuk,

Zie

165.

Djambi, 233,

19, 20. Zie Volksbeschrijving,

II.

erfstuk,

Zie ook Harta poesaka. Poffertjes. Zie Djodda.

Pyriet. Zie Batoe piraa

296, 307.

157, 158, 221.

Radja,

2.

horens of spitsen op de daken, 92,

Poesaka,

Prang,

sawahs. Zie Piring.

Piring of pètak, vakken PitoenggO, titel van

fig.

Porfier. Zie Graniet.

208).

bl.

CXXVTII,

PI.

124, 180, 192, 219, 270, 274, 375,428,11.47. naar

mente-boom, II, 169, 170.

Pesakin,

Atlas,

stroombreker, 374, 377.

Poentjak,

280, 348.

Alahan

Ethnographische

Poendoen,

kunstmatig bewaterde akker, 35, 39,

School, zoeker,

v.

zie

318,

387.

143, 146 v.

272.

306, II. 70.

door

198, 348

bl.

Gouvernement

het

—

Kweekschool, 41.

Anak

schola.

—

gesticht,

—

47,

Schoolbe-

Inlandsche (gods-

dienst-school, zie Soerau.

Sedekah,

offermaal, dankmaal, II. 72, 74, 129.

Sekien, sekin, nogr. Atlas, PI.

dolkmes, II. 57, 83. Zie Eth-

XXVII,

fig.

2 en

3.

,

— Serambah,

minnedichten op bamboelatjes,

317

II.

drinkplaats van het wild

,

Sieraden,

43, 225, 311, 362, II. 49, 65, 67,

Armbanden, Goud, Kabé ping-

Zie verder

84.

gang, Koper, Kralen, Lood, Oorknoppen, Zilver.

Silo. Zie Radja.

Sirih, 106, 225, op welke plaatsen ook de andere bestanddeelen der 418 vermelde sirih-pruim genoemd zijn, II. 30, 76. Zie ook Tjerana. Siwaïsme (sporen van) in Djambi, 244, 11.204.

Sleden, 133. Slendang, lange II.

smalle doek, sjerp, 105, 364,

109.

soekam,

soort

213. Zie Volksbeschrijving,

van vischtuig, 164, 426

bl.

de

IX

108, 166,

Lebong,

in

189, 222, 223, 316. Vgl.

127,

II.

soekoehoofden

verdeeling

in

130.

zie

,

soekoe's

—

Penghoeloe

—

Penghoeloe.

De

beschreven Volksbe-

is

schrijving, bl. 182 v.

Soeloek,

,

—

Silago,

205,

Soeji

160,

69

,

189,

,

Sampir,

220

v.

311,

93

,

v.

,

Batang

te

,

te

Talang

Boeah Tabiëng, 314,

te

te

Ajer angé,

te

Pantjong Tabal, 303,

te

berboenga,

Siloengkang

Langki

te

Soengei

te

Hari, 300,

Taudjoeng

Indamar,

te

te

,

te

Moeara Laboe, 341.

Soeson,

zoogbroeder of zoogzuster,

main,

dobbelspel,

Taal,

102,

II.

boven-Djambi

in

Koeboe's,

II.

boven-Eawas

Tabir,

135, 348, 419, II. 65, 88,

135,

,

237, te

,

II.

kaartspel,

24,

Sindang,

II. II.

kamerbehangsel

,

—

135,

van

27,

Palembang,

II. 78, in

voorhangsel,

—

40,

klokken

Voorwaarts

112, 160,

298,

193, 274,

Talisman. Zie Djimat. Talqïn, onderrichting van den hetgeen

hij

bij

de

II. 40,

150, 218, 233, 243.

Muntok naar

tavia via

—

2.

,

bl.

44.

gestorvene omin

het

haven

tot

—

haven

,

—

Stoombooten:

Koning

Willem, III,

34.

—

—

—

Batavia, 431, II.

88, — — Merapi, — Sunda,

Saron Bentinck II.

45,

36,

Patoeah,

II.

149,

—

Tambora, 431.

ments-Stoombooten

v.

Dienst van Ba-

Singapore, II. 149, 243.

Dienst van Padang naar

,

C. Gouverne-

Barito, 12, 22, 229, 254,

:

—

20—28, 41, 46—54, 148, 149, 150, Boni (tocht op de Batang Hari in 1869), 250, Pontianak, II. 243, 253, 257, Singkawang 228, 229. D. Dienst tusschen PalemII. 18,

—

—

—

,

bang en Singapore, met de Ruby, behoorende aan de Cliineesche Kongsi te Singapore, II. 40.

—

F.

Dienst tusschen Palembang en Moeara II. 39,

211, 213.

Djambi, 239, 254. Suiker, wijze van bereiding, 175, 311.

Straffen,

wen van

in

—

bijzondere wijze van visschen, 124.

teeken of bewijs van vorstelijken

Tanden,

Kau-

suikerriet als versnapering, 298.

worden

last

of

II.

93.

bij

de Maleiers afgevijld, 141. bl.

,

7.

Tiailg, voormalige hoofden in Lebong, de steunpilaren van den Radja, II. 122.

tegen de tijgers

,

zie

vallen, 132, 144,

ondervraging

graf heeft te antwoorden, 169.I.

— B. Van

—

Tijgers, bezwering van, 144, 379. Vgl. Volksbeschrijving

Prins

8, 228, II. 35, Dienst van Batavia via Muutok naar

—

vergunning, 63,

360, 362.

—

243,

Palembang, Moeara Kompeh en Djambi, 246

Tanda,

van trom die in het gebruik onze

vervangt,

Ta'Ü, gewicht,

trent

II. 147.

,

II.

Maat-

Stoombooten:

den Indischen Archipel door de Ned. Indi-

149.

Tamboen,

205, 211,

II.

Prinses Amalia, II. 35,

Zie Volksbeschrijving soort

,

—

de

door

,

150.

II.

Conrad, 8, 23, 228, 247,

Hendrik, 432,

in

216, 226.

Taboeh

Padang

via

Nederland, 8,

de

144.

231,

230,

A. Tusschen Nederland en Bata-

gedeeltelijk

schappij

Inim,

II. 88.

Solfatara's, op den Talang, 279,281,283,286.

Spelen,

Expeditie,

der

152 v., 266.

243,

Kapau, 41,

163, 199, 227,

len), II. 212.

II.

,

Alang-alang.

—

40 dagen, 93, 94. Vgl. Volksbeschrijving bl. 55. godsdienstige school en bidkapel, 168, te

zie

,

op

(zie

schommelen,

— touwtje sprin-

11.65,

tollen,

—

34, 35,

Soerau,

—

215, te Sekamis aan de bovenTembesi, 239, II. 191, Lahat (bruinkobij

II.

Alam en

memantjah

348,

vliegers oplaten

II. 17, 20,

de religieuse afzondering, gedurende

180,

—

Volksbesehrij-

(zie

—

II. 65,

(met

en munt, zie

kruis

sche Stoovnvaart-Maaf schappij verdeeld

namen der marga's Soekoe VIII en Soekoe

soekoe,

348

—

— sanniplak,

Schommel, ,

— knikkeren

II. 88,

65,

main Utah

Spinnen, spinnewiel, 100. Steenkolen, aan de Ombilin,

in

v.

Soeké, rijstmaat, 348, 356, 398. Soekoe, stammen waarin de Maleiers 59,

125),

bl.

het woord),

via,

208, 274, 303, 310, 311, 312, 341,357, 367, II. 121.

zijn,

—

Stoomvaart.

53, 67, 83.

Smid, 109, 311. Zie ook Aanbeeld, Blaasbalg. Snijwerk aan huizen en huisraad, 44, 124, 192, of

,

Stoombarkas

Sloten, slotenmakers,

Soekan

ving,

gen „kruis of munt", 419.

kaatsspel (main ragó) zie Ragó,

II.

Sirah poetih,

zie

Sindir, fuik. Zie Yissehen. Sirah poetih, zeker spel,

—

met de Makkebus,

kamiri-noten)

145.

,

419, II. 102,

—

90. Zie Talen en Letterkunde, bl. 15.

Sesopan

Tikar.

beschermgeest

Ampang Limah

,

—

tijger-

161.

Zie Mat.

Tindoeng,

booze

geest

Vgl. Volksbeschrijving

,

in

bl.

Lebong,

II.

77.

40*

123.

,

,,

318 Tjandi,

waarvan eeu steenMoeara Djambi, II. 245.

hindoetempeltje

hoop overig

Tjatoer,

te

is

.

uitdrukking batoe

de

in

ge-

tjatoer

bruikt in de oorspronkelijke beteekenis v&nvier, II.

203, noot. het onderste ooglid gestre-

muziekinstrument,

(momongan),

bek-

voor sirih-benoodigd-

schotel op voet,

Tjoepah of tjoepak, rijstmaat, 106, 212, 298. Toeankoe, titel van de larashoofden van SoenPagoe en Pasimpei,

Volksbeschrijving,

Tgl.

v.

bl.

—

ingericht

—

120.

II.

,

—

,

hoe in

Bijzondere soor-

ten van vaartuigen: bidar, II. 22, 25, 39, 41,

—

169,

bidoek,

biloengkang,

67,

73, 212

72,

70,

175,

173,

v.,

— —

177, j:,2,

—

daub of daoeb (prauw daoeb) 84 232 II. 205 kadjangan (prauw ka212, 213, ,

,

,

,

—

djaloer,

183,

—

prauw dagang

(kano, 279), 66

Vasten.

—

47, 51,

II.

tambangan

pentjalang

—

183,

II.

,

,

182,

II.

sampan

70, 73, 235, 236. 11.37,

v.,

IL 39

,

42. Zie

,

huwelijk geeft,

166,

Toewo

173.

Vgl. Volksbeschrijving,

187

antar. Zie op Antar. balken waarop de

staande

leggers

van vloer en dak rusten, 134. 286, 409.

Trommels.

Oandang

Zie Bedoek,

,

Rebana, Ta-

boeh.

Visch, gedroogd, 106, 388, 397. Visschen, 122, 278 v., 395, II. 36,

—

40, 43.

Vischnetten, 349, II. 40. Zie ook D/ala en La-

—

poen.

Vischfuiken (sindirs)

zen van visschen. Zie

Vlieger.

Vloer, 98

v.

331

395.

,

Zie

Bijzondere wij-

Memoetjoek

Soekan en

,

Zie Alang-alang.

bamboe, 175, 391,

van gespleten

van pinang-latten

,

,

—

ook Alahan en Poeké tahan.

,

II.

149.

Vleesch, als voedsel, 293. Vogelnestjes, eetbare, II.

Weven.

225

ten

Vgl. Volksbeschrijving,

v.

—

131.

voorbeeld van, 170.

244, 291, II. 92, 183. Vgl. Aard-

Siloengkang

te

Soeka radja,

Zeeroovers, aan de Saba, Ziekten. Asthma, 155,

—

Cholera,

enterie, 87,

104.

,

—

135,

—

182—186, 208—214.

216.

—

Kropgezwellen 405.

—

Dys-

—

Suidziekten

—

98

,

Kiespijn, 11, 85.

—

166, 242, 298, II. 85, 95,

170,

laatschheid,

Berri-berri, 82.

Roofdpijn, II. 95.

95.

II.

II. 69, 205.

Koorts, 87,

—

—

,

68,

—

Kliergezwellen

69,

124.

92

—

Me-

Bokken, 104, 216, 223,

,

94

II. 103.

v.

—

,

te

Kota baroe

,

346

Weefgetouw, 43, 347,

(houten), 377.

372.

—

Zie Koemajën.

—

Rheumatiek, 75, II. 85, 95 Schurft, Verzwering der gewrichten, 206.

—

Zielsverhuizing,

II. 129.

Constipatie, 298.

165, 298.

Ingewandswormen 261, 394,

—

,

II. 103.

Wieg

244, 298.

Beschrijv., bl. 148.

Wee/industrie, te Kota gedang, 42,

te

Wierook.

Zandsteen,

—

hoofd,

Vrouwenregeering,

279.

rijkst.

van het hoofd des huizes,

van katoen, 347. Zie ook Batikken.

Waaier, n, 57, 118, 122. Wachthuis (gerdoe), II. 56, 143. Wakll, gemachtigde, 229, II. 93, 223. Wali, voogd, de persoon die een meisje bl.

—

ook Bakit.

Zie Poeasa.

Verven,

titel

18 en

58, 72, 173, II. 29, 37

hoe in Rawas vervaardigd, II. 64,

djangan),

baas

,

188.

bl.

Vaartuig, prauw,

221,

uitoefent

afstammelingen der

als

oude Kadja's, 30 en 353

50,

beroep

Toekang rebab, de vioolspe-

Köta baroe ook van het voornaamste soekoe-

Trachiet,

heden, 215, 225.

Lebong

Toengganei,

Tonggak,

kens, 150, 195, 201.

gei

eenig

—

ler, II. 68, 82.

en 245.

ken. II. 67.

Tjerana,

wie

,

werkman, 110.

te

Tjelah, poeder op

Tjénong

Toekang

61.

Zilver, voor armbanden,

II.

49, voor oorsiera-

den, 301, II. 78, voor plaatjes door gedragen, II. 49, 65, 67,

kinderen

voor het heft van

een kapmes, II. 78.

Zoengeld.

Zie Bangoen.

Zonnescherm. Zout,

Zie Bajong.

69, 99. 106, 131, 138, 141, 213, II.

Zwavel,

op den Talang, 282, 286.

9.

Mijd?»

-Siun.itr.i f.Ji

ior

30'

102

tfoejrtbeeh

e SAGO

aJai>m,\.

Zin/*

=

)

ellen)

A

">-?>.

W'^rH ^. /1Ö<

.

7>/.

G.SOELA foenaetËasf mf

c*

Tthn^joentiZo/a

tzm >-~A<^

o

G.LALO

Poe2a%Jfyttadjbeny*( Sidvenü/er \FUt0e "ü^f- ^"v^J"""! '\

Padans

s

"^

Xbtn boroè/^ig

Podoxui lamgjp

& \Simaü^U>e

Ajer*

M

A

Telakfi Abea/i

BWtW

Telokh Judoepoeh ^Telokh

Benyhd

V

fy^/^Z^TandjoeiuiAlanv /

Hboerre

3»*

.

W

Tehkh Pjamboé

!

Betfcu-Al.

O

'lAV,

•

PiifWóen foea

^Loeioet

I

*>

feb"

"Pelaituul

$«"' <3

m

Kantin

^erOgè Taniboenq^ P. Poelau

=

ElLtod

Doesoen ba rv, g.ko'runtji

\

I

'XP G.TOEDJOE

».»£

iiujae/ub'tua

Tefokh rendu

Trlokh PoaA

-Ajerlitijï..

Timdjoenj-t P. Ptwleiu

£il,irtti

B. Boekit

=1

"'-t-iif

G- doen^ena ='

*

y

Rivier

/?. Bn,'
=

A.Aier

=)

\Raner,Beek ,('.

Socrtqet

='

Z>.

JhmtiH

=

M'êaen

rf= ^-^y-—

«*£

V

Meer voor voertuigen

Paardenmeyeii* BoschpiuUn<,voetmeqerv

—— —

'Moktt-Molcd-.

Reisroutes

'

1

,i<"

J?an/ul\

KAART Ave

Ipoe\

van

EMGET

•

MIDDEN- SUMATRA

5*

f"

KJeilat

door

s-

^

Kotapab

^>y

tfe&£ X',

GJifcDANG itA'v

Vl

:

'

Jtiipa*',.

TJot-ïoe/rfr^ZT 30'-

Schaal io

S

O

W

20

3(1

i

:

UO

3.

ïoooooo. SO

60

70

so

soKAl.

Ben toeten

100'

(TAM

101°

O.L.v.G.

101'

'

-

I

H>4<

103'

^7 ^Tan^ll^i

P.Berhala

Ka ?mafan

B.SERPE

V 'elokh

Jwrali •

BaleirBaUi

>jamboè

\

SwakaWO/UTf

ty. >eara. Dianibi

Doesoen. tenaaJR^

Koewabp^

o&uJjtua

uia .Iran

TeJakhPoan

f**

1

K

Ï,P

$

Telokh renda, r/u/ia DJaJa.

Sèlat

'

m

Koto Boea,

*

Pdmatajhü

Djelaetii "n/tyhajan

fham&or

X-~K-£&

%fc

^^—XPanakalan Raden JuJur 'iditmain

SeJutmtj'

S

1

\

r

Maiidtfinqin

kr^ ï

,

Ar

foeroelarwotn

J€. •

qï Asin

Teiuuih r

/

Poeto&r

y

/ \

/ \ y'

Jfetki

'

*^vL

^

\ '

fjA Talaiu/Jiloif7aiu7

vroe/aTHloen,

M

Batoe. JCofijiny

B.fi «/„,

Waiuiumqm

o

s

•&

s

A Vuujiti

Hatoe

*

R

Gadjah

Ld/xLl/l

/Xloe/va Tikae< iiJia-lbid/a

'ayn^Püuuuj

ut'

E

PÏÏe

s

A

Tl

Partyk
'

PALEMRAXe

^3

Jloe

& 'S

iy

>

in

ja

\

V te.

Dab

\

'

XDANG V v.^

V^

y.Kait,

»>*"''

aeara KaH

G OE1 0£ M0E7J

V

_

Goerwejui Jlt "il'

'Jj 0?'>/H'/Fr~^I~

41

G.ITAM

Ü

t

•

Maeara Kawa/u, :,.

Me, tl/'V \

-h*

\foCtWfl llli/n

\\

Soff.ii R/imé

J03'

10Ï'

105"

C

Veth, Pieter Johinnes (ed.) M idd en-S urae t rt

DS

646 .1

1881 1

1

ged.2

PLEASE

CARDS OR

DO NOT REMOVE

SLIPS

UNIVERSITY

FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBRARY