INITIATIEFVOORSTEL Bouwen aan een Zwolse Architectuur Ambitie --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --Aan: Van:
Gemeenteraad Zwolle D66, Sonja Paauw ChristenUnie, Gerdien Rots Datum: oktober 2012 Onderwerp: Voorstel om te komen tot een Zwolse Architectuur Ambitie --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --- --Inleiding Zwolle heeft ambities: in de top van beste binnensteden, groen, gezond en sociaal. Toekomstgericht en toekomstbestendig. Een leefbare stad, waar mensen niet alleen nu, maar ook over 20, 40 of 100 jaar graag wonen, werken en verblijven. Een stad waar mensen blij van worden en trots op zijn. Zwollenaren werken aan de genoemde ambities. Inwoners, ondernemers, vrijwilligers, werkgevers, werknemers, bestuurders en politici. Op ieder terrein en steeds meer integraal. We versterken elkaar. Om ambities te verwezenlijken, zijn boegbeelden nodig. Beelden waarmee de stad herkenbaar is. Zoals gebouwen of objecten die in het oog vallen. Gebouwen bieden onderdak. Huisvesting is hun primaire functie. Het bieden van fysieke bescherming. Maar dat is niet het enige. Gebouwen spreken. Gebouwen vertellen een verhaal. Ons verhaal. Ze spreken van transparantie of geslotenheid. Van toegankelijkheid of arrogantie. Van eenvoud of pretentie. De gebouwen van onze voorouders vertellen over hoe zij leefden. Onze gebouwen vertellen wie wij zijn.
Zwolle staat vol met gebouwen. Oude en moderne gebouwen. In het oog springende en onopvallende gebouwen. In Zwolle is de combinatie van stedenbouw en landschap merkbaar is. De stad kent een goede stedenbouwkundige basis. De Middeleeuwse stadskern, omringt door de historische gracht en de statige singels, vormt het hart van de stad. Daaromheen zijn de wijken zorgvuldig en in verschillende tijdsbeelden opgebouwd. Het rivierenlandschap vloeit van alle kanten de stad in. En, Zwolle kent architectonische kwaliteit. Opvallend zijn de nieuwe Isalaklinieken, HCO, de Hanzeboog, Gebouw X, de rechtbank, de bloemkoolwijken, de Krekenbuurt, de nieuwe brandweerkazerne, De Spiegel en De Fundatie. Tal van andere panden kennen bijzondere architectuur. De Architectuurgids Zwolle staat er vol mee. Maar wat zijn onze ambities als we praten over de toekomst? En: Wat is precies de Zwolse identiteit? Wat willen we uitstralen en versterken? Ondanks alle sterke punten die Zwolle heeft, is er nog geen uitgesproken, opgeschreven en gezamenlijk gemaakt verhaal of visie. Een verhaal dat iedereen kan vertellen. Het verhaal over onze Zwolse omgeving, over onze Zwolse gebouwen. Kortom, over onze stedelijke identiteit. Een Zwolse Architectuurambitie kan die identiteit versterken en zo bijdragen aan de herkenbaarheid, leefbaarheid en uitstraling van de stad.
Doel Een Zwolse Architectuurambitie draagt bij aan de volgende doelen: (i) stimuleren van het openbare debat, kennisniveau en de betrokkenheid van bewoners; (ii) vergroten van de ruimtelijke kwaliteit door middel van architectuur; (iii) versterken van de Zwolse identiteit, gewenste uitstraling en leefbaarheid; (iv) creëren van een levendig architectuurklimaat; (v) de aantrekkelijkheid van de stad vergroten voor bewoners, bedrijven en bezoekers.
Hoofdstuk 1
Architectuur en architectuurbeleid
Architectuur is de kunst van het ontwerpen van de gebouwde omgeving. Binnen de architectuur gaat het om het zoeken naar balans tussen schoonheid, stevigheid en bruikbaarheid. Architectuur gaat over gebouwen én over de inrichting van de openbare ruimte, groen, routing, infrastructuur, objecten, interieurs et cetera. De relatie tussen architectuur en stedenbouw is evident. Zonder een goed stedenbouwkundig raamwerk komt er ook geen goede architectuur. Architectuur gaat dus niet zozeer over de vraag of iets mooi of lelijk is. Het gaat om het organiseren van de zorg voor kwaliteit. Vormgeven van architectuurbeleid gaat verder dan de kwaliteit van individuele gebouwen en objecten. De samenhang met de omgeving (landschap, openbare ruimte, infrastructuur) en de culturele en cultuurhistorische context zijn van belang. Meerdere partijen, zoals opdrachtgever, ontwikkelaar, eindgebruiker, architect en gemeente, hebben een rol in het ontwerpproces. Ieder heeft verschillende wensen en belangen en mogelijk ook verschillende visies op wat architectonische kwaliteit is. Daarom is het van belang dat de gemeente haar architectuurvisie duidelijk maakt. Een heldere architectuurambitie trekt creativiteit en innovatie aan en geeft richting in het ontwerpproces. Door het formuleren van een architectuurbeleid verwoordt de gemeente de identiteit van de stad en geeft zij richting aan hoe die identiteit kan worden versterkt. Het architectuurbeleid is niet statisch maar geeft stof tot nadenken en debat. Op die manier wordt een gunstig architectuurklimaat gecreëerd, waarbij publiek en vakwereld worden betrokken bij hun omgeving. Architectuurbeleid helpt de gemeente bovendien om haar rol te kiezen. Het proces is daarbij minstens zo belangrijk als het uiteindelijke resultaat. Architectuurbeleid is het beleid waarin de gemeente uitspreekt welke identiteit de stad heeft, met welke architectonische kwaliteit de identiteit van de stad kan worden versterkt en op welke wijze architectuur een rol kan spelen in tot stand komingsproces van ruimtelijke kwaliteit. Voorbeelden van architectuurnota’s zijn: - Architectuurnota Wassenaar ‘architectuur gaat iedereen aan’, zie http://www.wassenaar.nl/plannen_en_projecten/architectuurbeleid - Architectuurnota Groningen ‘tekenen voor de stad’, zie http://gemeente.groningen.nl/beleid/architectuurnota/ - Architectuurnota Rotterdam ‘architectuur en Rotterdam’, zie http://www.rotterdam.nl/nota_architectuur_en_rotterdam
Het architectuurbeleid omvat een visie op de stad als geheel. Tegelijkertijd zijn er plekken en gebieden in de stad, bijvoorbeeld de poorten van de stad, waar extra kwaliteit of onverwachte kwaliteit belangrijk kan zijn. Daar profiteert een veel groter gebied van mee.
Hoofdstuk 2
Architectuur en het interactieve planvormingsproces
Architectuur is overal om ons heen. Iedere vierkante meter in Nederland is ingericht en vormgegeven. Om iets te zeggen over architectuur hoef je geen architect te zijn. Iedereen heeft wel een gevoel bij een gebouw of plek, iedereen is expert, iedereen kan meepraten over architectuur! (Bron: Nai) In Zwolle is burgerparticipatie (beginspraak) een belangrijk uitgangspunt bij beleidsvorming. Uitgangspunt is sámen plannen maken in een zo vroeg mogelijk stadium. De overheid bepaalt niet alleen. Evenmin bepaalt de (project)ontwikkelaar alleen. De burger praat mee en brengt zijn kennis en verbeelding in. Zo worden plannen veelkleuriger, creatiever en kwalitatief beter. Bovendien herkennen burgers de keuzes die uiteindelijk worden gemaakt, waardoor het draagvlak en vertrouwen groeit. In de afgelopen jaren heeft Zwolle op diverse beleidsterreinen ervaring opgedaan met beginspraak. In dit kader zijn met name de fysieke projecten zoals Prinsenpoort en Bagijneweide interessante voorbeelden. Inmiddels spreken we in Zwolle niet meer van beginspraak, maar van interactieve planvorming.
realisatie en evt bestemmingsplanwijziging
definitief architectonisch ontwerp
goedkeuring door welstand en inspraak door belanghebbenden
eerste bouwkundig ontwerp
verkenning van mogelijkheden
randvoorwaarden opstellen in stedenbouwkundig programma van eisen
verkenning van de opgave
Een architectuurvisie kan bijdragen aan het betrekken van burgers (van studenten tot kunstenaars, van geïnteresseerden tot direct omwonenden) bij het invullen van ruimtelijke, zelfs maatschappelijke opgaven. De afstand tussen burgers en professionals (zoals architecten) en overheid kan worden verkleind. Zodat breed gebruik wordt gemaakt van de creativiteit in de stad. Daarvoor is visie nodig op het planvormingsproces. Wanneer begint de planontwikkeling? Bij een stedenbouwkundige visie? Bij een voorlopig ontwerp? Bij een maatschappelijke uitdaging?
Als burgers, architecten en andere professionals al in het allereerste stadium van een (ruimtelijke) opgave samen om tafel zitten, kan de professional bij de planontwikkeling veel meer rekening houden met de wensen, behoeften en ideeën van de burger. Dan is er nog ruimte voor out of the box-vragen zoals: Wat is dit voor gebied? Wat kan dit gebied betekenen voor de stad en haar burgers? Waaraan heeft de stad en haar inwoners behoefte? De Zwolse Architectuurambitie kan stimuleren dat architecten al in deze allereerste verkenning van de opgave meedenken met eigenaren, ontwikkelaars, burgers en stedenbouwkundigen. In Groningen gebeurt dit bijvoorbeeld door het organiseren van manifestaties (zie
hoofdstuk 4). Het is de creatieve taak van de architect om de wensen en behoeften van burgers enerzijds en de beleidsmatige en financiële kaders van de gemeente en/of opdrachtgever anderzijds bij elkaar te brengen en te combineren in creatieve en vernieuwende denkrichtingen. Juist in een tijd van economische crisis waarbij krimp, leegstand, krapte op de woningmarkt en de duurzaamheidsopgave voor grote uitdagingen zorgen, kan dit een bijzonder relevante fase in het planvormingsproces zijn. Dit vroegtijdig, creatief en vernieuwend meedenken in termen van mogelijkheden binnen de gegeven situatie is voor de architect een andere rol dan zijn of haar ontwerpende rol.
De bouwkundige ontwerpfase is de fase waarin de architect zijn architectonisch ontwerp opstelt, binnen de dan gegeven randvoorwaarden en mogelijkheden. Daarnaast heeft de architect een belangrijke rol bij het begeleiden en versterken van plannen en initiatieven van burgers. Dan heeft hij een stimulerende en verbindende rol. Ook in de realisatiefase van een planontwikkeling kunnen burger en architect meer voor elkaar betekenen dan nu het geval is. Wanneer de Zwolse Architectuurambitie van de professional verlangt dat de architectuur spreekt van het Zwolse verhaal, dan moet dat ook worden verteld en toegelicht door architecten. Door burger en architect met elkaar in contact te brengen ontstaat er een gezamenlijke betrokkenheid op de ruimtelijke kwaliteit in de stad. Zo stimuleert een Zwolse Architectuurambitie de onderlinge betrokkenheid van burgers en architecten bij het vormgeven van de fysieke kwaliteit in de stad en groeit de trots op de kwaliteit die er nu is in de stad.
Hoofdstuk 3
Architectuurbeleid en de rol van de gemeente
Voor de rol van de lokale overheid bestaan wettelijke instrumenten (Woningwet, WRO), die vooral geschikt zijn om een basiskwaliteit te garanderen. Gezien de ambities kan Zwolle een stap verder gaan. Om dat waar te maken zijn heldere uitgangspunten nodig. Een andere vereiste is draagvlak en een goede samenwerking met de talrijke betrokkenen bij ruimtelijke ontwikkelingen: het bedrijfsleven, het maatschappelijk middenveld, professionals op het gebied van ruimtelijke kwaliteit en uiteraard de inwoners. Naarmate een gemeente zich beter voorbereidt, zijn er meer kansen om sturing te geven, zowel op proces, als op inhoud. De gemeenteraad stelt de architectuurnota vast waarin de visie en de ambitie op het gebied van architectuur zijn beschreven. Er zijn verschillende rollen van de gemeente als we kijken naar de praktijk. Dit is altijd een publieke rol en daaruit vloeit voort dat zij altijd partner is in het proces om te komen tot kwaliteit. 1. Een aanjagende, stimulerende, ruimtescheppende rol zodat optimaal gebruik gemaakt wordt van de creativiteit uit de stad en de professional voor de betreffende ruimtelijke opgave. 2. Een faciliterende, voorwaardenscheppende rol teneinde een levendig architectuurklimaat te creëren. 3. Een kaderstellende rol vanuit de visie die gemeente op het betreffende gebied heeft. 4. Een motiverende en meedenkende rol als de gemeente geen ontwikkelaar is. 5. Een initiërende en ontwerpende rol (als opdrachtgever) als de gemeente wel zelf ontwikkelt. Als de gemeente zelf de regie heeft, is het mogelijk verder te gaan dan faciliteren en kaders stellen. Dan kan de ambitie zijn om een voorbeeld te stellen. Bij haar publieke rol hoort dat de gemeente het openbare debat en het kennisniveau en de betrokkenheid van bewoners stimuleert.
Hoofdstuk 4
Instrumenten om de architectuurambitie te realiseren
Architectuurbeleid gaat om het organiseren van aandacht voor ruimtelijke kwaliteit. Gemeenten moeten samenwerken met professionele partijen, met bewoners en bedrijven om een aantrekkelijke omgeving te maken – ook voor bezoekers van buiten. In de nota staan de ambities van de gemeente Zwolle op het gebied van architectuur en hoe deze worden gerealiseerd. Instrumenten die kunnen worden ingezet, zijn:
Discussies met professionals over actuele zaken en opgaven voor de toekomst.
Manifestatie(s) voor professionals (ook jonge) en geïnteresseerden over ruimtelijke opgaven in de stad (eventueel gekoppeld aan de structuurvisie) Manifestaties In Groningen is een traditie opgebouwd met manifestaties. Rondom een specifiek thema worden in een vooraf bepaalde periode activiteiten georganiseerd die de creativiteit en verbeeldingskracht op gang brengen. Aan de activiteiten doen bewoners en architecten mee. Een thema kan bijvoorbeeld zijn ‘wat is de toekomst voor studentenhuisvesting in de stad?’ of ‘wat zijn de mogelijkheden van dit specifieke gebied’. De resultaten van een manifestatie zijn enerzijds een grote betrokkenheid op het specifieke thema en anderzijds het formuleren van nieuwe denkrichtingen rondom het specifieke thema. Voorbeelden van activiteiten tijdens een manifestatie zijn: ‣
Tentoonstelling op de specifieke lokatie en/of voor de specifieke doelgroep.
‣
Gesprek, debat en discussie met burgers, beleidsmakers, bouwers, architecten en ontwikkelaars.
‣
Workshops, lezingen en wandelingen op of over het specifieke thema.
‣
(bouw)Kunstmarkt waarin kunstzinnige associaties met en interpretaties van het specifieke thema worden vertoond.
Plan van aanpak voor publieksactiviteiten (bijvoorbeeld lezingen, rondleidingen, publicaties), hierin partners zoals het ZAP, Het Oversticht of de vrienden van de Stadskern betrekken.
Aansluiting bij de Dag van de Architectuur
Benoeming van een stadsarchitect/stadsbouwmeester/stadsbouwteam.
Instellen Zwolse architectuurprijs
Gebiedskenmerken en ambitie, visie en kader per gebied benoemen en omzetten in actief beleid
Versterken van de rol van cultuurhistorie (i.v.m. identiteit van de stad)
Hoofdstuk 5
Plaats van architectuurambitie binnen beleid
Er is al een beeldkwaliteitsplan binnenstad en schil, de omgevingsvisie, de welstandsnota, een structuurvisie, bestemmingsplannen. Waarom dan ook nog een architectuurnota? Zwolle werkt op vele manieren aan de ruimtelijke kwaliteit van de stad. Er is behoefte aan heldere uitgangspunten die de continuïteit en samenhang kunnen garanderen. Geen verzameling gebouwen, maar een samenhangend geheel creëren, uitgaande van de functies in de stad. Een architectuurnota is een aanvulling op bestaande beleidsinstrumenten op het gebied van ruimtelijke kwaliteit. Belangrijk onderdeel is bewustwording door het betrekken van professionals en inwoners uit de stad. Het beoogde resultaat is verhoging van de ruimtelijke kwaliteit en in het bijzonder verhoging van de architectonische kwaliteit en versterking van de identiteit van Zwolle. De nota is een middel om na te denken over continuïteit versus het bijstellen van de koers op het karakter en de kwaliteit van de stad. De Zwolse visie moet gebaseerd zijn op de Zwolse identiteit en aansluiten bij de stedelijke ambitie. (Lokale) architecten kunnen die omgeving creëren die de behoeften van de stad weerspiegelt en de identiteit versterkt. Een architectuurnota geeft daarbij richting. Het structuurplan Zwolle 2020 geeft een aantal grote lijnen aan. De architectuurnota kan inzoomen op de praktijk van het bouwen en ontwerpen aan de stad. De welstandsnota geeft op haar beurt richting en randvoorwaarden voor de te realiseren ruimtelijke kwaliteit.
Hoofdstuk 6
Komen tot architectuurambitie
We stellen de raad voor om uit te spreken dat de tijd rijp is voor een Zwolse architectuurambitie. Die ambitie moet op interactieve wijze tot stand komen met behulp van belangstellende burgers en professionals uit het vakgebied zelf.
In de Zwolse Architectuurambitie moeten de volgende onderdelen zijn doordacht: Vastleggen bestaande kwaliteit Wat is de Zwolse identiteit? Wat is bestaande aanwezige kwaliteit? Waar blijft kwaliteit achter? Afstemming met historie van Middeleeuwse vestingstad alsmede met de stedenbouwkundige opbouw van de stad en de relatie van de stad met het buitengebied Stimuleren van debat en visie-ontwikkeling Planproces en de momenten voor contact tussen burger en professional in het interactieve planvormingsproces Verschillende instrumenten zoals gesprekken, dag van de architectuur, stadsbouwteam, marktconsultatie et cetera Rol van lokale/regionale architecten Zwolle Verwoorden van de architectuurambitie Hoe stimuleren we kwaliteit? Welke kwaliteit moet worden nagestreefd op specifieke plekken in de stad? (Markante plekken in de stad, zoals de stadsentrees/poorten) Differentiatie naar buitenrand, woonwijken en binnenstad. Samenhang van de openbare ruimte met de gebouwde omgeving. Hoe toetsen we kwaliteit?
