BULLETIN VAN DE
KONINKLIJKE *
*
HEID
KUNDIGE BOND
Mei 1971
jaargang /Aflevering 7&
OUD
NEDERLANDSE
Me f Niettwsb» l Ie tin Af Ie v e r i ng /
BULLETIN VAN DE KONINKLIJKE N E D E R L A N D S E O U D H E I D K U N D I G E BOND
J.Fvan
Redactie Hoofdredacteur Drs. Agt; Redactie-secretaris Drs. H. P. R. Rosenberg, p.a. Rijksdienst voor de
Monumentenzorg Dr.I
Dr.Hvande
Ir.R
2,
R.C
L.
Dr.H
van
Balen Andelplein Voorburg, telefoon 070-694041; Leden voor de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond: Prof. Brunsting, Drs. Hekker, Meischke, C, Temminck Groll, Prof. Waal. Leden voor de Monumentenraad: afdeling I Oudheidkundig Bodemonderzoek, Dr. J. G. N. Renaud, p.a. Kleine Haag 2, Amersfoort, telefoon 03490-12648; Mr.J
I
afdeling Monumentenzorg, Korf,
D.F
de
I
p.a. Balen van Andelplein 2, Voorburg, telefoon 070-694041; afdeling Musea, Lunsingh Scheurleer, p.a. Kazernestraat 3, Den Haag, telefoon 070-182275. Lid voor Nederlandse Museumvereniging: C. J. Du Ry, p.a Korte Hoogstraat 31, Rotterdam, telefoon 010-135615. TH. HAAKMA WAGENAAR
Het voltooiingsontwerp voor de Sint-Lievens Monstertoren te Zierikzee Blz. 31 H.
A. BONEKAMP
J.FVANGT
te
Bronnen voor de bouwgeschiedenis van de voormalige Sint-Lievens Monsterkerk Zierikzee Blz. 38 Een centraalbouw naar Akens model in Zierikzee? Blz. 44 D. BOUVY
te
uitde
Middeleeuws beeldhouwwerk Sint-Lievens Monsterkerk Zierikzee Blz. 49 W. H. KEIKES EN H. P. R. ROSENBERG
52
De Nieuwe Kerk te Zierikzee Blz. H. JANSE EN W. H. KEIKES
C.AVN
Verdedigingspoorten van Zierikzee Blz. 58 SWIGCHEM
in
Woonhuizen Zierikzee Blz. 65 J. G. N. RENAUD
Moermand Blz. 76 TH. VAN STRAALEN EN J. G. N. RENAUD
H.
Kasteel Haamstede Blz. 79 JANSE
De middeleeuwse kerk en de kerkring van Dreischor Blz. 85 Boekbespreking Blz. 90
DE
HET
VOLTOOIINGSONTWERP VOOR SINT-LIEVENS MONSTERTOREN TE ZIERIKZEE HAAKMA WAGENAAR
aan het in 1957 in Parijs te houden internationale congres van restauratie-architecten en technici en voor de daarbij te organiseren tentoonstelling een bijdrage
isern
op
st,
zo
en
te
vande
uiten
uithe
vande
len3).Dop
de
1).De
en
te
het
metdakisop
de
met
leveren, werden reeds gemaakte reconstructies enige aanvullingen uitgebreid en voor die tentoonstel-
bij
te
en
ling ingezonden. Aan de uitnodiging om over het geexposeerde artikel willen leveren, wordt deze gevolg gegeven. Reproductie v. afb. 5, 6, 8, 11 en 12:
Fotodienst Gem. Arch. Utrecht. 2 Winkler Prins Encyclopaedie, 10 (1936). Vos, St.-Lievensmonstertoren Ziete
De
van
de
mijbhet
van
des
en
vanhet
Een
M.
riques in St. Quentin, werd geanimeerd deel te nemen
klankbord wordt overtopt door een vierzijdig tentdak. Op een der schilderijen komen daar, zoals ktere gravures bevestigen, dakkapellen voor. klokkenhuis 1535 dateren. De graveurs uit de 17de eeuw, gespeend van enig begrip voor de vormentaal der late gotiek, hebben argeloos meeste materiaal voor reconstructie van de oorspronkelijke staat van het uitgevoerde gedeelte geleverd. Het meest betrouwbaar lijkt, althans wat de toren betreft, de gravure van Vogelaer, voorkomend in de kroniek van Smallegange (afb. 4). De toren is er weergegeven met het klokkenhuis als beschreven. De Dit
dr.i
An-
ge-
en
der
inde
vanhet
opde
de
de
de
en
onsdet
Vanei
1
1942 begonnen studie over St.Lievensmonstertoren werd door naderen het jubileumjaar 1954 het resultaat in tekening gebracht. viering vijfde eeuwfeest deze toren bleef mede ten gevolge van de overstromingsramp in 1953 achterwege. Toen ik in april 1956 door Berry, architecte chef Monuments histo-
Oosterschelde voor (volg. art. afb. toren blijkt verhoogd met een vierkant klokkenhuis, waarin een groot over de vier zijden doorgaand
te
men
m
van
anhet
ir.Hde
In
anhetg-
de
opde
en
kon
in
In
met
2uithe
Als
of
m!)—bijen
ande
kan
m
t dezo
De afbeeldingen Zijn berichten over torenbouw latere geschiedenis summier, afbeeldingen verschaffen beter blik gedaanteverwisselingen monument loop
eeuwen. Allereerst betrouwbare afbeelding toren begin 16de eeuw, welke de toestand toont nadat de bouw was stilgelegd en vóórdat er een nooddak op was aangebracht, namelijk het gezicht op Zierikzee van 1506 (of kort daarvoor), hangende in het stadhuis. De toren, overhoeks uit het zuid-oosten gezien als een brede rots, schijnt mentaal en wat de schaal betreft, andere wereld stammen dan de provinciale architectuur van de kerk (afb. latere l6de-eeuwse 17deeeuwse afbeeldingen opvallende overkragende waterlij komt genoemde oudste weergave van toren niet voor. Van onderling min of meer overeenkomende gezichten op kerk en toren uit het midden van de 16de eeuw, bevinden zich een in Middelburg (Zeeuws Gen.) en twee in Zierikzee (stadhuis en part. bez.). Zij stellen het darinkdelven in de
3
te
vanhet
opde
enka
Het
De
Sint-Lievensmonstertoren Zierikzee werd, blijkens een later aangebrachte inscriptie boven de deur van de zuidelijke torentrap, gefundeerd in 1454. bericht moet letterlijk worden genomen niet bouw opgaande werk betrekking hebben, want reeds de sokkelprofielen en paneeldetaillering direct daarboven, vertonen vormen, welke niet voor 1470 verwachten. Even opvallend als uniek is het, dat in een bouwwerk van zo'n buitengewone omvang — gemiddelde breedte voet 24.50 (domtoren Utrecht 19.50 hoogte 50 geen bouwpauze planwijziging valt waar nemen. bouwmeesters vermeldt prof. Stan Leurs geslacht Keldermans: dries I in 1454, Anthonis I na 1480 en Rombout II na 1516; Rombout overleed in 1531. In 1535 werden „nog een paar werklieden" aangenomen om met de werkzaamheden te kunnen voortgaan „opdat ook de klokken boven zouden komen" 3. Toen is vermoedelijk een houten klokkenhuis nooddak torenstomp plaatst. In 1836 werd deze kap voor afbraak verkocht en de toren afgesloten met een klassieke kroonlijst. 1881 ging toren Rijk over, waarna 1883 restauratie bouw worden ondernomen. 1957 begon geslaagde restauratie onder Lussanet de la Sablonière.
P.Dde
TH.
DOOR
rikzee, de Mooy en Mammaas Zierikzee, waaraan ook
de berichten uit de 19de eeuw zijn ontleend.
32
DE SINT-LIEVENS MONSTERTOREN TE ZIERIKZEE
menals
vanhet
Totnueis
hetg-
te
is
de
van
vande
vande
de
en
de
en
Een
Een
bij
bijde
en
enmt
op
—
is
vano-
—
dieht
Vande
als
bij
isokde
die
dane
beneden geeft. Even kenmerkend beperking tekening buitenste sluier bouwwerk. Omtrent de wezenlijke afmetingen en de wervanhet
tode
de
4
Verzameling Rijksdienst voor Monumentenzorg.
dan20
van
180of2m
op de toren in zijn geheel de illusie van een blik
vande
isde
énge-
7).
de
—date
na
van
duse
ge-
isde
van
in
flankeren, is die boven de naar voren gerichte
hoek kleiner getekend, beide, welke de overhoekse projectie zo duidelijk in het silhouet meespreken. Deze inkorting op de tekening maakt het mogelijk het venster van het achtkant met de omgang-balustrade te beoordelen, welke onderdelen bij juiste weergave van de naar de beschouwer gerichte heektoren, door toren zouden zijn bedekt. Inconsequent weergave van de basementen der hoektorens en pinakels, als van boven gezien, terwijl het aanzicht af
uitenop-
de
de
iste
vande
is
de
metd
uithe
inde
ent
ernog
en
iste
te
kante onderverdieping, die overhoeks wordt weergegeven, blijft hetzelfde achtkant axiale projectie van die vierkante als klokkenkamer bedoelde verdieping. De hartlijnen der steunberen van die klokkenkamer moesten stroken met die van het uitgevoerde gedeelte van de toren, zodat de ontworpen steunberen concentrisch op de bestaande contreforts dienden te staan. Verrassend was te ontdekken, dat de gravure het ontwerp op de schaal weergeeft. Deze ontdekking, gevoegd waarneming dat nergens een detail onbegrepen is weergegeven, merkwaardige wijze derdelen verduidelijken kenmerkend voor middeleeuwse ontwerptekening, geeft grond aan de hypothese dat Van der Willighe het oorspronkelijke torenontwerp ware grootte nauwgezetheid gravure heeft gekopieerd. Tot die kenmerken zijn te rekenen de als een omgeklapt kamerscherm weergegeven hoekberen van vierkante verdieping. hoektorens boven vierkante verdieping, achtkant lop50
opde
de
de
die
enopht
in
end
der
ter
het
en
±
de
de
nog
en
ande
en
De
19de-eeuwse toestand, bekend meting * foto's, geeft toren weer zonder het klokkenhuis, met van boven afgeschuinde steunberen, westzijde geheel ontluisterde steunberen, ruim anderhalve meter overkragende licht geverfde klassieke kroonlijst, daarboven een in gemetselde muurtjes gevatte gietijzeren quasi gotische leuning, waarbinnen een flauw hellend leien dak; de ramen op de begane grond dichtgemetseld. Aldus toestand 1836 en vóór 1883. Tenslotte foto's, waarin toestand voor restauratie-de Lussanet zien, toestand voor 1960, zich eerder noemde in foto's vastgelegde gedaante onderscheidt door beter geproportioneerde kroonlijst, trapsgewijs verjongende steunbeerbeëindigingen en nogal willekeurige harnaspatronen in de open gemaakte vensters op de begane grond. Omtrent voltooiingsplan maar geven beschikking, eerste gezicht fantastisch aandoende gravure uit 1619 van A. van Willighe, voorstellend onuitgevoerde etages spits overhoekse aanblik (afb. Met deze voorstelling heeft men nooit goed raad geweten, er komt geen schaalaanduiding op voor. Van de bovenste geleding, een tuil van door luchtbogen verbonden fialen, verticale projectie dier bogen even onbestaanbaar als de vierdimensionale illusies van de graficus Esscher. Een eerste poging deze architectuurdroom verstaanbaar maken coördineren bestaande torenromp, zien grote gravure 1657, kerk toren zuiden gezien, toren staat eens afzonderlijk vermeen-
vastgesteld. houvast daarvoor bood achthoekige geleding. octogoon boven vier-
die
van
uit
uit
van
nogi
de
en
Een
het
en naar analogie van de St.-Romboutstoren te Mechelen, geheel ajour voor opgaande muurwerk hebben gestaan. gravure 1747 Philips naar tekening Pronk 1743, laat toren zijn volle massa zien, maar de raamstijlen, traceringen en zwikvullingen zijn, vermoedelijk wegens bouwvalligheid, verwijderd. Genoemde gravures laten ramen begane grond als dichtgemetseld zien.
de
met
vande
werk. Dit moet, evenals de montants en traceringen, blijkens de aanwijzingen aan de toren zelf
de voltooide staat op afgebeeld als een televisiemast meer meter. deze krankzinnige interpretatie voltooiingsontwerp door kunsthistorici van naam ernstig genomen. Overal vindt ontworpen hoogte vermeld. Onder indruk afmetingen toren, de kwaliteit van zijn architectonische onderdelen geboeid door genoemde gravure Van der Willighe, heb ik mij van 1942 af bezig gehouden met de interpretatie van het daarin weergegeven voltooiingsontwerp. Allereerst diende schaal, waarop graveerde ontwerp weergegeven, worden
van
en
nogde
de
De
de
en
steunberen hebben kennelijk nog hun volledige omvang bezitten paneelversieringen de voor bovenste panelen staande fialenbundels. blinde vensters tweede geleding hebben traceringen en montants, welke te halver hoogte door een brug zijn gekoppeld. Boven deze vensters worden zwikken gevuld traceer-
TE
DE
SINT-LIEVENS MONSTERTOREN ZIERIKZEE
A/b. 1. Ciezicht op Zierikzee, schilderij op paneel, uit 1.506 of kort daarvoor. (Gemeentemuseum Zierikzee).
op
BULL. K.N.O.B. 70 (1971) f L. XVII
Aft. Toren zuiden. Detail gravure Vogelaer in de Cronyk van. Smallegange (1696). P,
uithe
en
1.
van
3.
Aft. .Detail afbeelding Sint-Lievens Monstertoten -kerk uit het zuid-oosten, 1506 of kort daarvoor.
4,
2.
Aft. Gezicht Zierikzee, waterverftekening, 17de eeuw, (Gemeente-archief Zierikzee).
DE SINT-LIEVENS MONSTERTOREN TE ZIERIKZEE
BULI,. K . N . O . B . 70 (1971) P I . . X V I I I
met
—
vande
vande
Afl>. Opstand toren zuidzijde venstertraceringen restauratie 1883, beschadiging 1944, toestand 1957. 6.
(Tekening Haakma Wagenaar). Th.
Aft. 5. Boven: het klokkcnhuis van 1535 uit het zuiden; linker helft voor -j- 1700, rechter helft na ± 1700. ündet: de afdekking na afbraak van het klokkcnhuis uit het noorden; links voor 1883, rechts na 1883. (Tekening Th. Haakma Wagenaar).
DE S I N T - L I E V E NS M O N S T E R T O R EN TE Z I E R I K Z E E
kelijk bedoelde en uitvoerbare vensteropeningen laat de ontwerptekening ons naar middeleeuwse
venste omgang onder de open stenen spits moet dan in Zierikzee — wederom naar het voorbeeld is
de
ter
te
Bij de reconstructie van het door Van der Wil-
van
te
reconstructie
enwlht
5.
te
op
vande
inde
de
het
te
vande
als
bleken kralen ankerstaven zijn geregen De
vande
de
an
vanhet
van de O.L. Vrouwetoren te Antwerpen, waarvan bekroning door Rombout Keldermans uitgevoerd — als een spiltrap in het hart van die bovenste geleding worden gedacht. Bij reconstructie mogelijk bedoelde doorsnede is gedacht aan vele onontbeerlijke gesmede ringankers, aangegeven doorsneden D en C in afb. 12. Bij uitwerken doorsnede blijken dooreenstrengelende ronde bogen halver hoogte van het achtkant in de vensters een constructieve functie hebben afwijken de door ringankers gekoppelde achtkantpijlers beletten 9.
endits
te
Een
inhet
traditie onzekere. interpretatie afgebeelde ontwerp dient worden getoetst de uitvoerbaarheid, hachelijke onderneming. Ook al zijn er vergelijkbare voorbeelden uit de Vlaams-Brabantse bouwpraktijk en dagtekenend van rond 1500 bekend. De overmoedige Keldermansen verdiepten zich niet in de duurzaamheid van hun luchtige, wankele torenconstructies. De quasi-Iuchtbogen in de bovenste geleding O.L. Vrouwetoren Antwerpen
33
te
lighe bekend gebleven bekroningsontwerp, is de Romboutstoren Mechelen, door dezelfde bouwmeesters uitgevoerd, voorbeeld genomen, terwijl gebruik werd gemaakt van artikelen over de
I
an
dan
Depi-
in
ge-
an
ande
of
en
de
te
in
zieok
vande
opde
van
ontwerp vastgelegd gravure Weninde
vande
van
ceslaus Hollar, nazaat Rombout, gaat mogelijk terug af-
a
St.
open
ingekleurde potloodtekening (1.47x0.22), gebeeld en beschreven door prof. Delacre „Un nouveau document original tour Rombaut Malines", Gand artistique, 3 (1924).
surla
isophet
I
te
in
Compiègne. 10
nr.5,
f.A,
het
middentoren St.-Janskerk 's-Hertogenbosch, waarbij plaats ronde bovenlichten, hoge vensters moeten zijn bedoeld; St.-Jacques Het
nr.1
v.A,
der
der
8
inde
nr.l,
6
De
okdit
van
met
al-
inhet
to
debo-
kan
De
De
de
5
Koninkl. Maatsch. Bouwk. 1933, Koninkl. Maatsch. Bouwk. 1931 1933, 1935 nrs. 1-3. 7 Een dergelijke gewelfverdubbeling wordt eveneens aangetroffen overgang naar achtkant kathedraaltoren te Straatsburg en dagtekent daar van omstreeks 1400. noordelijke trapbeëindiging ontwerp getooid met een ajouren spits, duidelijk zichtbaar. 9 Vgl. de bogen met contrabogen in de onvoltooide De
alsinde
vane
inde
omde
ge-
in
het
8.De
vanhet
de
ofde
pen
de
Inde
Bijde
en
met
te
an
6.
okvan
de
Antwerpen, waarin veel constructietekeningen,
onderdelen, zijn gegeven Als opvallend constructiesysteem zijn beide genoemde torens waar nemen dubbele welf in de overgang van vierkante klokkenkamer naar achtkante bovenbouw 7. In navolging van de St.-Romboutstoren is de St.-Lievensmonstertoren ontworpen twee tegenover elkaar de noord- zuidwand opgenomen wenteltrappen. Romboutstoren eindigen deze boven de klokkenkamer. bekroning, waarvan leen het vijf meter hoge basement op achtpuntig stervormig grondvlak is uitgevoerd, zijn de wenteltrappen in de zuidwestelijke en noordoostelijke sterpunten geprojecteerd. Op de ontwerptekening voor Zierikzee eindigen de trappen eveneens boven klokkenkamer ontworpen bekroning laat geen ruimte voor geïncorporeerde traptegen buitenzijde achtkant. Beide trappen enige trap, moet inwendig achtkant zijn plaats vinden. O.L. Vrouwetoren te Antwerpen met één wenteltrap in het achtkant tegen zuidoostelijke hoekpijler hier voorbeeld strekken. verbinding naar
Keldermans Bezien hier beginsel aangegeven constructieve interpretatie architectuur, blijkt de vormentaal van de ontworpen bekroning een andere te zijn dan die van het uitgevoerde gedeelte. Nergens meer een spitsboog. De waterlijsten steunberen zijn concaaf plaats van recht zoals bestaande toren. nakels zijn ander type uitgevoerde romp voorkomen. Consequent zijn bij elke volgende geleding steunberen midden boven een boog van de verdieping daaronder geplaatst. Tot zelfs de open vierkante pyramidale spits staat overhoeks op de vierkante kern van de bovenste geleding. Vergelijking ontwerpen uitgevoerde bouwen Rombout laten weinig twijfel bekroningsontwerp moet fantasierijke tegen alle gangbare vormen rebellerende Rombout worden toegeschreven. De klaverbladvorm van de vensteromlijstingen zien wij aan het stadhuis te Gent (1517) en aan de arcade voor het paleis van de Grote Raad te Mechelen (1529). frontaalloze pinakels komen voor de topgevels van de z.g. vleeshal van het stadhuis Middelburg (1513).
wijnade
herstellingswerken van de O.L. Vrouwetoren te
in
als
Bekroningsontwerp toegeschreven Rombout
DE SINT-LIEVEN S M O N S T E R T O R E N TE Z I E R I K Z E E
de
to
Bijde
en
mag
van
de
de
als
of
zou
dat
met
de
dusal
hij
vande
ba-
de
in—
die
is
van
vande
van
het
dat
hij—ok
van
van
De
9)
inde
de
in
de
kopie ontwerptekening voor St.-Rombouts-
dathen
met
toren, wordt hardnekkigheid steeds weer aangezien als een ontwerp voor de St.-Waltrudistoren te Bergen in Henegouwen, terwijl geheel afdoend is aangetoond door Gaster, nauwkeurige G.van
en
13
Het
Een onbekend ouder ontwerp van Anthonis Keldermans Het oudere ontwerp van Anthonis voor de St.Lievcnsmonstertoren moet vormentaal diens bewaard gebleven ontwerp voor de Mechelse toren worden gedacht (afb. 13- sterpunstaan Mechelen boven steunberen vande
is,
de
—
ditak
vande
Werner Noack „Die Baurisse zum Freiburger
dig
12
de
Deons
tenop-
van
dusopen
de
end
toen
van
bijde
Bijde
metn
alste
metd
van
en
de
11
Münsterturm" Oberrheinische Kunst 1927, 1/2. 12 Hans Koepf Die gotischen Plaarisse der Wiener Sammlungen, Wenen 1969. z.g. „Bergense perkament", middeleeuwse
manifestatie, welke tenslotte het gezicht van de toren gaat bepalen. Amsterdamse torens bij voorbeeld is de eigenlijke in metselwerk uitgevoerde torenromp gedegradeerd voetstuk van trotse houten siertoren, waarvan stamboom laag tentdak begint. Rombouts ontwerp voor toren Zierikzee breekt deze traditie. Aangenomen worden Anthonis overeenkomstig onder zijn directie uitgevoerde Mechelse toren, de bedoeling heeft gehad, de steunberen en de wenteltrappen op te trekken tot aan de bovenkant klokkenverdieping. Hierop kunnen wijzen omstandigheid, dat in de bestaande toren inwengeen binnenwaartse overkraging overkluizing wordt aangetroffen, welke onderbouw voor de op kleiner grondvlak ontworpen klokkcnkamer uit het ontwerp van Rombout nodig zijn. Het niet tot uitvoering gekomen bekroningsproject van Rombout betekende een ingreep in de bestaande plannen en druiste in tegen de traditie. Hét torenarchitectuurprobleem: cie overgang romp naar bekroning, brengt terug naar niveau vloer klokkenkamer. Deze wordt daardoor opgenomen in de torenbekroning. Hij bereikt dit effect door ter plaatse de omgang meer ovcrkragend en als wezenlijke trans te ontwerpen. Het enige onderdeel, Rombout zijn gewijzigd torenontwerp heeft uitgevoerd, waarschijnlijk sterk overkragende lijst, waarop omsnoerende lustrade zou moeten staan, de overkragende lijst welke op de oudste weergave als gezegd niet voorkomt en op de afbeeldingen uit het midden van de 16de eeuw wel. Om zichzelf of zijn opdrachtgevers van de uitwerking op het torensilhouet een duidelijke voorstelling te geven, bracht weer tegen elke traditie de ontworpen torenbeëindiging overhoeks in tekening.
zou
en
in
dat
ophun
vande
bijhet
der
in
is
opdit
te-
10).
inde
Ook het bewaard gebleven ontwerp van Rombout voor de Romboutstoren vertoont dezelfde gotiek contramine (afb. Verwonderlijk is het, dat de top niet door een uivormige of ingezwenkte contour wordt bepaald, maar ruggrijpt op het silhouet van de Brusselse raadhuistoren (1448), alsof punt ouder ontwerp trouw gebleven. Als proef op de som heb ik op de hypothetische horizontale doorsneden zijn reconstitutie ook nog eens overhoeks tekening gebracht (zie afb. links). Een vergelijking met de gravure van Van Willighe toont aan, ongeacht vrijheden, welke de middeleeuwse ontwerper zich uitbeelden luchtbogen de bovenste geleding veroorlooft, de fialen en hoektorens in de oorspronkelijke ontwerptekening precies plaats staan. bekende ontwerptekening moet nauwkeurig uitgewerkte plattegrond zijn geconstrueerd. Een plattegrondtekening, zoals wij die kennen van de ontworpen torens van Freiburg n, Ulm, Praag, Wenen, Straatsburg 12) waarbij op één blad de grondplannen van alle opeenvolgende verdiepingen door elkaar zijn getekend. Wellicht moet in dit systeem een soort visuele statica worden gezien, omdat deze wijze projectie overzicht geeft alle steunpunten zichte van de belastende hogere bouwelementen. De vraag dringt zich dan op: hoe zou Anthonis I, de ontwerper van de uitgevoerde torenromp, de verdere opbouw hebben bedoeld? Een opvallend verschil St.-Romboutstoren dat daar doen gebruikelijk, klokkenvcrdieping in de romp is opgenomen. Typologisch eindigt van oudsher de toren bij de overkluizing cf zoldering van de kJokkenkamer. De romaanse torens worden daarboven tentdak afgedekt. opkomst gotiek wordt een spits, — schept daardoor onmiddellijk vormproblemen overhoekse beschouwing, krijgt daarom een achthoekig grondvlak, waarbij overgang vierkante romp naar achtkantige spits tot het oprichten van overgangselementen op de hoeken noodzaakt. Toegevoegde dakkapellen, in steenarchitectuur vertaald, vergroeien achtkantige lantaarn steeds geraffineerder en gecompliceerder wordende bekroning wordt een hemelbestormende pronk-
ten
34
DE S I N T - L I E V E N S M O N S T E R T O R E N TE Z I E R I K Z E E
de
bedoelde hoogte bedragen aan de St.-Romboutstoren 28 m en rt 170 m volgens Anthonis' ontwerp, Rombouts ontwerp. Voor
a
deSt.
dela
du
„Le
weergave is van het ontwerp voor Mechelen, dat ter kennisneming voor de plannen in Bergen werd vervaardigd. vrai plan Tour Rombaut Malines", Bulletin eerde archéologique, littéraire et artistique de Malines, 8 (1898).
Winkler Prins Encyci'opaedie, 10 (1936). Zie voor
130m.
datAn-
vanhet
de
kan
dien
de
zalhij
na
de
het
dat
14
enop en
openhtis
ge-
Aande
op
de
de
te
endSt.
de
vandeSt.
de
endazouht
de
te
de
te
ecu uitvoerig overzicht van het o:uvrc van de leden uit het geslacht Keldermans ook: H. de Lussanet de la Sablonière in Bouw 15 (1960), 1416-1420. lr> Unger, Monumenten Middelburg, Maastricht 1943.
van
en
de
opde
in
den aangetroffen, Zierikzee over wenteltrappen verspreid voorkomen, in beide torens op dezelfde plaats spil ingehakt. Breedte
De
hoogte van de klokkenkamer op de treden wor-
±15mbij
bijde
de
ter
dien
endat
ent
te
vande
de bouwplaats. Een bewijs hiervoor is, dat de traptreden torens Mechelen Zierikzee exact dezelfde afmetingen hebben dezelfde quitantiemerken, Mechelen
W.S
enuitd
te
vanhet
Van
pen en de steen is daar in de ateliers van de Keldermansen bewerkt en per schip vervoerd naar
is
vanA-
St.-Romboutstoren (1452) oostelijke gevelwand stadhuis Middelburg (1455). Andrics Keldermans' ontwerp staat alleen het grondvlak vast. De toren van Zierikzee is in Mechelen ontwor-
—
in
van
De
en
kanmedo-
dieht
En tenslotte: hoe zou het ontwerp van Andries Keldermans, fundament legde 1454, geweest kunnen zijn. Hiervoor derbouw van de O.L. Vrouwetoren te Antwerpen (Pieter Appelmans 1422) bron inspiratie zijn geweest. vormenvoorkeur dries is bekend uit de onderste geleding van de
van
k;'onlng van Rombou! II, ± 1530
van
Het
dan
Torenfitntianient 1454, door Andrics; torenromp, kort na 1480, door Anlhonh; ontwerp torcnhe-
Uitde
okbijhet
dat
ande
de
van
dati
kan
te
broeck begonnen raadhuistoren Brussel. Aangenomen worden, beginsel onbekende ontwerp Anthonis voor Zierikzee uitgangspunt is geweest. De silhouetovergang naar achthoekige lantaarn wordt gevonden in de traditionele hoektorens maar dan in de stijl van Anthonis, met pinakels als door hem ontworpen te Mcchelen en te Middelburg oostelijke stadhuisgevel (1512). is waarschijnlijk Anthonis consequent spitsbogen boven de raamopeningen heeft bedoeld tot ir, de bovenste etages.
genvad
vande
beren klokkenverdieping staan, mogelijk naar voorbeeld van de in 1448 door Jan van Ruys-
Resumerend worden aangenomen, dries Keldermans in 1454 het ontwerp voor de St.-Lievensmonstertoren heeft gemaakt en de fundering ervoor heeft gelegd. Verschillende rampspoeden, waaronder stadsbrand jaar 1466, gaven voorrang aan herstel van het kerkgebouw en aan andere werken in de stad, zodat Andries, 1481 overleed, zijn toren niet boven grond heeft zien uitkomen. door Leurs gegeven levensbeschrijvinfamilie Keldermans weten wij, Andries' zoon Anthonis in 1479 het ontwerp vervaardigt voor de Grote Kerk te Veere, terwijl hij in 1481 verbouwingsplannen voor Middelburgse stadhuis wordt gesignaleerd 15. Hij is stadsbouwmeester andere werken opvolger zijn vader kort 1480 in snel tempo de Lievensmonster tot vijftig meter hoogte hebben opgetrokken, waarna een nieuwe onderbreking van de bouw intrad. Anthonis overlijdt in 1512. Diens zoon Rombout II volgt zijn functies weer aannemelijk dat Rombout de inmiddels „ouderwettorenontwerpen zijn vader voor Mechelen en Zierikzee heeft vervangen door nieuwe versies en deze beide herziene torenprojecten zijn door gravures bekend gebleven. uitvoering ervan voor wat Zierikzee betreft, is het — behalve overkragende lijst niet meer komen. Naar de vorm te oordelen is het ontwerp voor Lievensmonstertoren omstreeks 1530 stellen zwanenzang van Rombout kunnen zijn, want hij overleed te Antwerpen in 1531. Vergelijkbare torens uit dezelfde tijd met steunberen in het hart van het gevelvlak zijn, behalve besprokene, toren Jacobskerk Antwerpen, waarvan bouw blijven steken bij het begin van de klokkenkamer (afb. 14), de St. Waltrudis in Bergen (Mons), bouw gestaakt ter hoogte van de kapvoet van de kerk (afb. 15), Pierre Douai, waarvan bouw enige meters boven grond werd onderbroken om pas in de 18de eeuw in eigentijdse stijl te worden voortgezet tot en met de klokkenkamer (afb. 16).
als
de
vanhet
is overhoeks op de romp geplaatst, zodat ook daar de hoekpijlers octogoon boven steun-
toren van Zierikzee is de breedte 24.50 m en de geprojecteerde hoogte
heminal
van
en
tussen 1473 1503 uitgevoerde achtkant de O.L. Vrouwetoren te Antwerpen (afb. 13),
se"
de
Het
de romp. door Herman Waghemakere
35
36
DE S I N T - L I E V E N S MONSTERTOREN TE Z I E R I K Z E E
De
te
in
ar-
van
ophet
van
en
en
en
van
van
antoe
en
dit
Enzo
de
be-
te
en
de
met
ter
als
te
meth
en
Vanhet
inhet
(24x18)
erop
van
ane
de
het
ho-
In
de
vanhet
Het
hemelwater af. beginsel differentiëren licht en schaduw, waarnaar sinds de eerste 13de-eeuwse torenspitsen is gestreefd, door het markeren van lijnen en open werken of beleggen van vlakken,
Naschrift zich stadhuis Zierikzee vindende schilderij „het darinkdelven" werd voor mij 1943 detailfoto vervaardigd van de daarop voorkomende toren en kerk (afb. l van het volgende artikel). De toren was daar afgebeeld klokkenhuis, weergegeven in de afbeeldingen 2, 4 en 5, doch zonder de dakkapellen. Blijkens genoemde foto begon de verf schilderij verschilferen hoogte van de afgebeelde kroonlijst. Het stuk is sindsdien gerestaureerd door de restaurateur N. van Bohemen. Na de restauratie van schilderij komt toren voor een vierzijdig tentdak zonder galmgaten met de kapvoet op de kroonlijst. in
de
te
Of
nog
Het
nog
enht
vande
ishet
en
de
te
en
Het
dievan
rolis
van
ring- en diagonaalverankeringen zijn geregen, is hier tot een hachelijk uiterste opgevoerd. Als knapste constructeur zijn geslacht geldt meester Rombout niet. De hem door de geschiedenis toebedeelde niet torenbouwer, maar van torenvoltooier. kost hoofdbrekens vormen van de sierbogen, zoals zij in het laatste Mechelse ontwerp voor Zierikzee zijn aangegeven, uitvoerbaar interpreteren. Rombout er zich zelf kopzorgen over gemaakt heeft, blijft een onbeantwoorde vraag na de waarnemingen aan luchtbogen O.L. Vrouwetoren Antwerpen. Rombouts ontwerp ontstond in een tijd, dat het wankel geworden zelfvertrouwen van de middeleeuwse bouwmeester compensatie vond in een uitgestalde overmoed. Het plan om de uitgestrekte kathedraal van Antwerpen nog eens driemaal zo groot te maken, stamt uit deze tijd deze geestesgesteldheid, etaleert eenzelfde megalomanie. Toch Zierikzeese avontuur geniaal en oorspronkelijk. vertoont geen enkel hooggotische sjabloon meer. Geen enkele spitsboog, maar ook geen laatgotische ellipsboog of ezelsrug. De fialen zijn na twee en halve eeuw traditie toch weer eens origineel gebundeld. de lijsten sluimert een verlangen naar de renaissance-profileringen. Geen waterspuwers maar zontale sleuven onder leuningen voeren
vanhet
van
met alle rampzalige gevolgen dien, ijzeren
is na drie eeuwen van ervaring tot een versieringswoede uitgedijd. geïdealiseerde „miniarchitectuur" beeldhouwers, schrijnwerkers, geelgieters en schilders, moedigen deze torenvoltooier steeds stouter spel, volledig abstraheren van de materie. Het gehele bouwkundige samenstel wil zich aan het oog onttrekken door maskerade fialenbundels stenen slingers. Een sluier van staven en vlechtingen zeeft tegenstelling tussen blinde nissen werkelijke openingen. De vinding is bekend uit Erwins westgevel van de Dom te Straatsburg, maar manifesteert zich hier in een löde-eeuwse bewerking. moet eindontwerp meester Rombout worden gezien als een samenvatting van alle verworvenheden gebied gotische chitectuur-raffinementen. Een apotheose evenwel, waaruit nog eenmaal spreekt het middeleeuwse Daedalus-ideaal, nu niet meer beperkt tot een onoverzichtelijk grondplan, maar uitjuichend in een hemelbestorming en daarbij uitdrukking gevend heimelijke wens deze nimmer de vergankelijke stof behoeven verwerkelijken.
het
vande
vande
Het
van
te
de
Betekenis van Rombouts ontwerp De in afb. 12 gegeven plattegronden en doorsneden zijn dus slechts hypothetisch, al is gepoogd techniek torenbouwers Keldermans volgen. systeem hoge gotiek, de skeletbouw natuursteen waardoorheen,
SINT-LIEVENS MONSTERTOREN TE
vande
de
Willighe 1619.
BULL. K.N.O.B. 70 (1971) PL. XIX
ZIERIKZEE
Afb. Axialc interpretatie hiernaast afgebeelde gravure. (Tekening Th. llaakma Wagcnaar) vande
AJb. 7. Ontwerp van Rombout TI Keldermans voor voltooiing Sint-f.ievens Monstertoren. Gravure van A. van der
8.
DE
PL.X
70
BULL. K.N.O.B. (1971)
TE
Aft. 11. De St.-Lievens Monstertoren, zoals hij er uit zou
hebben gezien, wanneer hot bekroningsontwerp van Rombout 11 Keldermans zijn uitgevoerd. (Th. Haakma Wagenaar). zou
10.
Aft. Ontwerp St.Romboutstoren Mechelen van Rombout Keldermans. Gravure Wenccslaus Hollar 1649. I
DE pieut
9.
Aft. Ontwerp St.Romboutstorcn Mechelcn van Anthonis I Keldermans.Ko1550. (Kon. Bibl. Brussel)
SINT-LIEVENS MONSTERTOREN ZIERIKZEE
TE
DE
SINT-LIEVENS MONSTERTOREN ZIERIKZEE
BULL. K.N.O.B. 70 (1971) PL. XXI
van
—
7).
het
—
van
—
12.De
Ajb, bekroning Sint-Lievens Monstertorcn volgens niet uitgevoerde ontwerp Rombout II Keldermans getekend op de door Anthonis Keldermans gebouwde romp. Midden — noordzijde. Rechts boven verticale doorsnede. Links boven ovcrhoek.se aanblik (vgl. afb. Onder horizontale doorsneden. (Th. Haakma Wagenaar).
TE
DE
SINT-LIEVENS MONSTERTOREN
ZIERIKZEE
vande
te
14.
Afl>. Onvoltooide toren Sint-Jacobskerk Antwerpen. (Foto A.C.L.).
te
de
I
van
van
13.
Afti. Bekroning O.L. Vrouwetoren Antwerpen. Achtkant Herman Wagemakere, bekroning Rombout Keldermans.
vande
15.
Afb. Onvoltooide toren Sint-Walttudiskerk te Bergen (Mons).
BULL. K . N . O . B . 70 (1971) PL. X X I I
Afb.
16, Toren van Saint-Pierrc te Douai.
37
TE
DE
SINT-LIEVENS MONSTERTOREN Z I E R I K Z E E
SUMMARY
IN
OFTHES.
FORTHE
THE DESIGN COMPLETION LIEVENS MONSTER TOWER ZIERIKZEE
of the comparable cathedral towers in Antwerp and Mechelen.
By
hè
ofthe
wasnot
the
and
of
athe
the
the
the
a
ofthe
northe
inthe
of
The
not
ofa
no
interior gives indications supporting structure projected spire. forthe
to130
de-
of
outhe
In
to
of
an
1619, giving exact copy Rombout's design made around 1530. If this spire is projected on the existing tower, the intended height proves amount metres and not 200 metres, as has often been assumed. working reconstruction this sign, use was made of the executed constructions
by the same man as that for the rump. The pointed arch does occur design elliptical or accolade arch. shape cordons and pinnacles seem to presage the Renaissance. Rombout died in 1531, and it is possible that this last design, which probably only now no longer existing cordon was executed. The the
engraving by A. van der Willighe dating from
The design breaks with the tradition in which spire begins above bell storey. means of projecting balustrade base reduced bell storey, Rombout's design incorporated the latter in the spire. To clarify the design this unusual daring modification, drew his steeple on the diagonal. The style clearly indicates that design made
washi
in
his
ofits
to
son
by
I
I.
of50
onthe
the
Although foundations were laid 1454 by Andries Keldermans, the existing tower must be considered basis style have been raised af ter 1480 and without interruption to a height metres Andries's Anthonis Rombout Keldermans succeeded father af ter the latter's death in 1512, but only prepared a new design for the missing part, i.e. the bell storey and the spire, which is known from an
BRONNEN VOOR DE BOUWGESCHIEDENIS VAN DE VOORMALIGE SINT-LIEVENS MONSTERKERK TE ZIERIKZEE DOOR
*
H.
A. BONEKAMP
van
en
datmenl-
de
van
nog
vanpo-
er
had
vande
ande
de
en
de
enad
tohe
vande
gafnoihet
ine
er
date
(f
Een
de
van
zij
(DeVos
de
die
vande
het
in
to
R.C
Pas
uiten
anhetb-
en
W.Dde
J.
de
had
ine
was
ditwas
mend
van
uit
W.
inNe-
waste
en
daken
die
De
van
alhet
en
ande
het
open
opde
Welisnog
van
op
*Uitde
aantekeningen bewerkt door Hekker
en aangevuld door J. F. van Agt.
Bij de sloping werden de muren met „kruyt" vernietigd en bijna alle zerken — waaronder de monumentale tombe van Conyers — aan stukken geslagen. De brokstukken werden gebruikt voor het ophogen van dijken en het aanleggen van wegen 1932). Twee I6de-eeuwse priesterzerken en enige andere werden overgebracht naar Nieuwe Kerk, waar onder houten vloer liggen verborgen (De Vos 1911, 44). Verder bevindt zich in de Schutterszaal op het stadhuis een wapenbord, afkomstig uit de afgebrande kerk, terwijl het gemeente-archief een rouwbord herbergt Laurens Jacobsz Witte, heer Eikerzee, gestorven 14.3.1636. stenen bakje (20 cm lang, 8 cm breed en 10 cm hoog), bewaard in het gemeentemuseum, schijnt blijkens de inscriptie behoord te hebben bij het graf van de dichter Adrianus Hofferus 1644). Ofschoon er geen geschreven bronnen (meer) zijn, vermelden, bevolking afbraak betreurde, zijn toch aanwijzingen, thans de herinnering wilde vastleggen. Dit geschiedde geïllustreerde publikatie „uitgegeven ten voordeele van het fonds ter opbouw eener nieuwe kerk". De promotor hiervan was de Alkmaarse uitgever J. A. M. W. Le Sage ten Broek. Deze jaar brand aan Berman opdracht samenstellen een „Geschiedkundige Beschrijving", en tot het maken van litho's naar de tekeningen van J. Korsten kerk voor brand. Nadat het boekje en de gewenste illustraties in 1834 waren verschenen, heeft commissaris litie Borrendamme tussen 1848 1850 een model van het verdwenen gebouw vervaardigd (museum Zierikzee). Na 1850 verflauwt de belangstelling tijdelijk, wellicht omdat nieuwe neoclassicistische temherinnering oude kerk verdrongen. tegen eind eeuw zijn weer enige schrijvers, die aandacht aan het voormalige gotische gebouw besteden. In 1893 behandelt De Stuers als eerste enige architectonische bijzonderheden: „Bij den bouw dezer tweede
peld
ge-
het
dat
in
uit
is
teminh
ofden
ersyind
en
5.
op
met
de
iste
van
„t'Hans onder de publijke gebouwen, daer de Stad Ziericzee goede reden roemen mach, stellen Hooftkerke, genaemt Lievens Monster. Hare groote, schoonheit looft men eertijds noch veel aensienlijker geweest tfi hebben, jare 1466. door Hemelsch vier blixem, dapper wierd mishandelt. Niet gebouw, tegenwoordig noch staet, gansch deftig, geheel opgemaekt arduin, zijnde weinige Kerken derland by dese te vergelijkken", aldus Smallegange 1696 (blz. 510). In de nacht van de 6de op de 7de oktober 1832 werd deze „Hooftkerke" door hevige brand grotendeels verwoest. oorzaak hiervan wijten slordigheid loodgieters, tussen zuidelijkste middelste vuurpot hadden laten staan (De Vos 1932). Bij deze brand ging houtwerk verloren maar muren en kolommen bleven overeind staan, zoals duidelijk te zien is op enige prenten, in het bijzonder afbeelding (volgende artikel, afb. 2), naar een tekening, die „des morgens na den brand plaats zelve" gemaakt (Unger, nr. 1968). Tenslotte werd het archief een prooi der vlammen; ondergebracht niet overwelfd vertrek boven de consistoriekamer, die zich in de kerk naast een der twee koortorens bevond. Hoewel zwaar beschadigde kerk kunnen herstellen, heeft men van een restauratie vrijwel onmiddellijk afgezien zoals blijkt schrijven d.d. 22 oktober 1832 van de predikanten. enige jaren gedacht houd bepaalde muurgedeelten (briefwisseling tussen kerkbestuur architect Huijsers het archief van de kerkvoogdij). Tenslotte werd echter advies o.a. jhr. Jonge, districts-commissaris te Zierikzee, en P. Huijsers, architect Breda, definitief besloten afbraak van de ruïne en tot bouw van een kleinere kerk.
zou
af-
enmth
de
het
zoup-
vane
—
inhet
te
Bijhet
nog-
vanto
inde
inhet
van
in
van
bijde
de
de
zenog
Blieck (f 1673), thans in de verzameling van de
Hislorische gegevens uit
ine
te
inhet
en
be-
hemopd
het
van
inhet
I,
(Koch 129-131).
de
van
enaSt.
1151: „een kapel gcstigt Lieven toegc\vyd(. . .) ter plaatse, daar naderhand decze kerk gebouwd werdt" (Abrahamsen, 99). 1236: Vermelding ,,sacerdotes Zirkese" (Van den Bergli, 197, nr. 360).
het
I
1322: Graaf Willem vergroot aantal pries-
I
ters in de hoofdhi.-rk van Zierikzee van vier tot acht (Van Mieris II, 272). 1325 nov.): Graaf Willem sticht „ecne Kap-
de
te
pellcrie Lievijns Kerk Zierikzee, voor ziete
ter
vandie
len zyncr vooroutiers, en voor zyne ziele, en voor de zielen stryden Vere, Arncrnuiden,
in
„inde
vane
en
in Duveland, voor Zierikzee verslagen bleeven", verband hiermee plaatsing altaar middeIL 367).
den
wacrde Kercken voir chore" (Van Mieris vander
van
opde
ten falsum en wordt nu gedateerd tussen 1050 en 1270
dat
haden
enb-
te
wasde
het
was
Het
romaansche torentjes als overblijfselen van een veel oudere kerk blijven staan. koor zelf, van straalkapellen voorzien, lantaarn met een reeks van topgeveltjes en steekkapjes, waardoor mogelijk vensters trekkelijk groote hoogte geven wijze de Oude Kerk te Amsterdam".
in bisschop Ansfried Utrecht door Hohorst gestichte klooster (iater St.-Paulusabdij) giftigt kerken kustgebied, waaronder „Li(.)emunster". Met deze kerk kan die van Zierikzee xijn bedoeld, want elders kustgebied zijn geen kerken van die naam bekend. De oorkonde is echter
(27
beuken toegevoegd, boven welker daken de hoge zijbeuken basilikaal met vensters bleven oprijzen. In de hoeken van dwarspand en koor waren laat-
De vroegste vermelding van de St.-JJcvens Monsterk':rk ::ou vinden zijn oorkonde 1006, waar-
inSt.
alsde
en
die
het
de conclusie, dat de kerk volledig overwelfd zou zijn geweest. Verder geeft hij, misleid door latere onderschrift bij een andere tekening, een interieurbeschrijving die niet klopt met de werkelijkheid. Een verantwoorder omschrijving geeft Ter Kuile (blz. 249): „Het schip, aanvankelijk basilikaal, maar van uitermate soberen opzet zonder steenen gewelven, werd later uitgebreid door vervanging van de oorspronkelijke zijbeuken door nieuwe, even breed hoog waren middenbeuk. Mogelijk tezelfder tijd maar waarschijnlijk nog later werden lage buitenste zij-
met
lïnte
vande
Rijksdienst voor de Monumentenzorg, maar slechts een daarvan (afb. 2) blijkt de Sint-Lievens Monstcrkerk voor te stellen, en wel het noordelijke gedeelte gewelfde kooromgang, onrechte trekt Vermeulen daaruit
de
op
Hij
Handboek (I 432) de kerk „in de 15de eeuw gebouwd ter plaatse van een oudere kerk, die in 1378 tot kapittelkerk werd verheven" tot de aanzienlijkste en rijkst behandelde kerken van de Westnederlandse gotiek. wijst vervolgens interieurtekeningetjes in een schetsboekje van de Middelburgse architect en schilder Daniël de
endat
van
van
grotendeels buiten beschouwing bleef en de bronnen zelden werden vermeld. In de vakliteratuur, dus min of meer ambtshalve, wordt korte samenvatting de kerk gegeven. Zo rekent Vermeulen in zijn
de
bijdenDom
van
de
in
van
nade
te Schwerin". Onmiddellijk publikatie De Stuers schreef P. D. de Vos, later (1920-'30) archivaris Zierikzee, 1894 eerste zijn reeks bijdragen over de geschiedenis van de voormalige kerk, waarbij de architectuur evenwel
okweln
archiefonderzoek niets nieuws leveren. immers bekend, kerkarchief brand oktober 1832 verloren ging door verkoop 1811, gedeelte van de stadspapieren door de maire De Kater alle stukken voor 1653 gemeente-archief ontbreken (Postma, 69). Niettemin heeft hernieuwd onderzoek gemeente-archief waarbij archivaris W. H. Keikes zeer veel hulp heeft geboden — belangrijke gegevens opgeleverd o.a. vorm dusverre gepubliceerde plattegronden. onderzoek is voorts gebruik gemaakt van het archief van de hervormde kerkvoogdij Zierikzee. Vooruitlopend op een uitvoerige beschrijving van verdwenen kerk worden hieronder slechts de bronnen voor bouwgeschiedenis behandeld, waarbij oudste gedrukte gegevens plaats moeten innemen van onvindbare archivalia. Bronnen omtrent de inrichting blijven in dit overzicht buiten beschouwing, tenzij licht kunnen werpen op de bouwgeschiedenis.
Hetis
drie zeshoekige kapellen, evenals
dathe
enuitop
denzelfden voet aangelegd choor met ambulatorium en kapellen, afgesloten door
nu alles omtrent verdwenen gebouw zijn gezegd, maar houdt kennelijk verband met het gebrek gegevens buiten gepubliceerde beeldingen beschrijvingen vermoeen
tweede kerk bestond uit 3 schepen met kapellenkrans, bestaande uit 10 travées, uit een transept
deze publikaties zijn geen bijdragen meer
an
der
enht
de
oordeelen, beide torens schip oorspronkelijke romaansche basilica ombouwd. Deze
39
verschenen, die een nieuw licht hebben geworpen op de bouwgeschiedenis. Dit betekent niet, dat
denat
kerk [van omstreeks 1378, de eerste was zijns inziens van 1151} werden, naar de plannen te
Na
DE VOORMALIGE SINT-LIEVENS MONSTERKERK TE ZIERIKZE E
TE
VOORMALIGE SINT-LIEVENS MONSTERKERK Z I E R I K Z E E
DE
40
1339: Ridder Willem van Weldamme en echtgenote stichten een eeuwige vicarie aan het altaar van het H. Kruis (Van Heussen II, 16 e.v.). 1344: Vermelding stichting door Willem
de
Bijde
in
vanAr-
enSt.
en
van
de
envaSt.
opde
van
inhet
inde
en
I
enva
uit
vande
vanV
die
in
en
van altaar ,,an suutside core" een „Laureysautaer an die nortside van den core" (aant. gemeente-archief Beveren rek. V 310).
dr.MA
op de achterzijden.
de
Levyn Kats (Van Heussen II, 23 e.v.).
vande
1378: Hertog Albrecht van Beieren sticht een college van kanunniken (Van Mieris III, 343). 1398: Stichting van een kanunniks prebende ter ere van de H. Maagd en van alle heiligen door ridder
kerk geplaatst (med. Vente n.a.v. Boxhorn I. 346 en Tegenwoordige Staat, 343). 1566: beeldenstorm schijnt St.-Lievens Monsterkerk gespaard te zijn gebleven (Tegenwoordige Staat I, 302). Een drieluik met de voorstelling van het Laatste Oordeel is toen veiligheidshalve overgebracht naar het stadhuis, waarna het in 1809 een plaats kreeg R.K. kerk halve eeuw later werd verkocht (thans Kon. Museum Schone Kunsten Brussel). De zijluiken (afb. Postma 33) dragen de afbeeldingen Philips Schone Johanna ragon voorzijden Maarten Lieven
Begin 15de eeuw: Stichting van een kanunniks prebende door Heilwig van Kats, weduwe van de heer van
nog
(De
de
ten
en
bij
ande
alsnhet
de
.)
te
vanhet
en
van
welin
van
(DeVos
vanhet
vane
Nade
of
afte
de
Ds.
de
1569: Cisterne tegen zuidzijde gebouwd (Smallegange 510, Teg. Staat 344). Abeele, kanunnik (Van Heussen II, 10). 1572: Jacob Jorisse verzoekt alle aanwezige 1414: Stadsbrand (Smallegange, 495), waarbij altaren breken Kanter 130). kerk vermoedelijk geen slechts geringe schade heeft 1576: Spaanse belegering komt kerk voorgeleden. goed in handen der hervormden („tweehonderdjarig 1422: Jan van Beieren geeft toestemming tot het bou- jubelfeest" in nov. 1776). wen ruimer kapittelhuis librije 1655 (18 nov.): Aandrang bij burgemeesters tot verzuiden koor 1921). wijdering herinneringen Roomse tijd, „zooglazen gehemelte dier Kerk, naam 1423 (14 juli): Stichtingsoorkonde St.-Nicolaasaltaar het beeld der H. Drievuldigheid in een glas in het in de kapel van het Kramersgilde bij de noordelijke zijkoor" (notulen herv. gemeente). beuk (gemeente-archief). 1663 (18 okt): Verzoek aan kerkmeesters bij het 1438: Philips Bourgondië sticht „Misse witten interieur tevens „geschilderde beelden vanden Heyligen Geest", te celebreren op 15 april zouit wisschen" (notulen herv. gemeente). lang hij zal leven en een „Misse van Requiem alle 1665 (2 sept.): hernieuwd verzoek tot verwijdering jaere upten zelve dagh dat wy aflivigh werden" (Van van „alle Paapsche superstitieuse overblijfselen" (noHeussen II, 11-15). tulen herv. gemeente). 1454: „Den Thoren vande voorn Monsterkercke(. geboudt Inden Jaere 1454. Waervan een Hooch duyt-
isge-
1466:
„groote brant binnen der stadt van Zierinck-
zee / dat bykans het derde part der Stede afbrande /
de-
met
Beschrijvingen van het kerkgebouw vroegste publikatie bouwkundige tails dagtekent 1751 (Tegenwoordige pasvn
deSt-
1458: Stadsbrand (Smallegange, 495), waarbij Lievenskerk hoogstwaarschijnlijk onbeschadigd bleven.
De
scher genaempt Keldermans, Fabrijkmeester is geweest" (renvooi gravure 1657).
Staat 338). De hierin vervatte bijzonderheden, die niet kunnen worden afgeleid uit de nog te behandelen ikonografische bronnen, zijn de volgen-
360
met
van
van
de
de.
Totale lengte schip koor: (Amsterdamse) voet (± 102 m), breedte tussen de 1479: ,,In jaer gefondeert ommeganck buitenmuren: 130 v (± 37 m), breedte over het vande Monster kercke ende wiert volmaect transept: 141 v (± 40 m), (nok)hoogte van glaesse vensters toe" (Poorterboek, gemeente-archief). schip koor: 102l/2 (ruim omtrek „Daer wordt gesegt, en by verscheidenen gelooft, dat in ronde kolommen: (3.68 omtrek ouden tijden seekeren Lombaert in dier tij t binnen Zievan de achthoekige basementen ervan: 16 v (4.52 riczee, alle Capellen rondsom Choor groote Kerke tot Ziericzee alleen tot sijnen koste soude heb- m). Voorts wordt nog vermeld: „Tegens het Beschietsel Zuidelykste Boog Agterkerk ber, gebouwt, om dat hy in de Kerke aldaer soude moge ziet eenige geschilderde Beelden begraven werden, en niet op ongewijde aerde" (Smallegange, 510). Roomschen tyd". 1506: klokkenhuis kerk vermeld (aant. De Kanter in zijn werk van 1795 (blz. 3) en Beveren uit onbekende bron, in gemeente-archief). Berman zijn boekje 1834 (blz. e.v.) vol1510/1520: Nieuw koor (aant. Beveren grotendeels Tegenwoordige Staat, maar gemeente-archief). geven resp. andere transeptmaat 1523: Adriaen Cornelis Haamstede schenkt dere nokhoogte. De inwendige hoogte van de gebrandschilderd raam (aant. Van Beveren); hetzelfde middenbeuk kan nog worden afgeleid uit de afdoet 1523 Lieven Anthonis Bloxen Burgh (Fokmetingen van het in 1770 geplaatste orgel, waarker Vroom 172). van de top 62 Rijnl. voet (bijna 19.5 m) boven 1549: Orgel van Henric Niehoff aan de zuidzijde in cnde doen brande Monster Kercke Zierinckzee
19,
en
van
in
van
29m),
m)end
v
vande
vande
9
van
de
ena-
en
in
gen
van
Na±
in
Van
ande
menog
der
vande
het
de
13v
en
tode
den
es
dit
mede af" (Reygersbergen II, 238).
TE
Aft. 1. De kerk uit het noordoosten. Detail schilderij ± 1550, voorstellende het darinkdelven; reproductie van het schilderij in ongerestaureerde toestand. (Stadhuis Zierikzee).
PL.
70
BULL. K.N.O.B. (1971) X X H I
AJb. 2. Sint-Lievens Monsterkerk. Noordelijk gedeelte van de kooromgang, gezien naar het oosten. Tekening van Danicl de Blieck 1673). (Verzameling Monumentenzorg).
(f
DE
VOORMALIGE SINT-LIEVENS MONSTERKERK ZIERIKZEE
DE VOORMALIGE SINT-LIEVENS MONSTERKERK TE ZIERIKZEE
opde
de
AJb. 3. De Sint-Lievens Monsterkerk met toren uit het zuiden. Detail gravure 1657. Niet gereproduceerd is hier voltooid gedachte toren links gravure.
l"
• •
TL". , n.
=_1Et
Ult:Ü
BCLL. K.N.O.B. 70 (1971) PL. XXIV
41
met
y4/Z>. 4. Plattegrond van de Sint-Lievens Monsterkerk en -toren, 1657. In het renvooi worden de voormalige altaren name genoemd; vgl. bladz. (Gemeente-archief Zierikzee).
TE
—St.
—
—
—8De
de
—Den
61
—.
en
—49
[=
—79
&
St.Job—60
—St.
—
St.
—
14
—16
—81
o.
—.
de
de
—84
—82Den
vande
—85
—83De
vande
&
vian.
St.
—
—St.
—St.
—
18
met
uit
ge-
en
Als
end
nr.
met
opde
1657: Bovengenoemde plattegrond is in vereenvoudigde vorm overgenomen gravure 1657 afbeelding kerk toren onvoltooid dachte toren (Unger, 1959). navolgingen kunnen eveneens beschouwd worden laat-18de-eeuwse vande
—
—31De
—30
Jacob — 19 Jongeschutters — St. Sebastiaen llzo — Portael [zuidelijke koorkapellen:] Schipstimmerluyden Toulouers {Olof} 7he — Metselaers Ontcommer 10/s Meedelvers 13*/i2 Michiel [Buitenom rondgaande over naar z.:} 76 De trap naer de orloyge — 77 St. Anna Welle — [kooromgang:] 58 Nagelhuys — 78 Dootbeenhuyske — 17 Kerckehuysken — 80 [transept:'} Trap Welle over Wevershoeck thuysken doot plancken schepback gront grooten back trap West Welle over Wevershoeck. (Gemeente-archief) 15
het
na-
de
—42
—
—
—St.
—St.
St.
potloodtekening (id., nr. 1977), een niet geheel juiste
—
—
&
—St.
1
ho—67
de
vanhet
in
DeVos
—
—71
—68
Noortportael Mandemak Stroodeck
St. Pauwels Hermit Cramers
nr.
—
—72
&
/2* Bartholomeus Sackedragers 12/n St. Daniël — 70 Schippers — 7/se St. Anna — St.
8
reconstructie door archivaris De Vos (De Vos 1911) en een zerkenplan koor, 1910 vervaardigd door De Vos (gemeente-archief); deze heeft hiervoor waarschijnlijk gebruik gemaakt van een kopie van een laat18de-eeuws handschrift (De Vos 1911, inleiding). Verder bestaat kopie, door omstreeks 1935 vervaardigd (Unger, 1977a). ern
De
—.
—St.
—34
—
—47
48 De
— Cosmi Damianus 9/27 Vleeshouders
•
ters 4/23 Joris 55-21-20 Stadt
Den
4)met
cm,in
—Van
het
38
denwij
het
de
met
x
to
van
1657: „Gront Monster Thoren ende Kercke Ziericzee" (afb. uitvoerige „Deschriptie", 47.5 54.5 1657 getekend door Daniël Verburcht (vgl. Unger, nr. 1977a), kerkmeester, notaris, schepen en later burgemeester van Zierikzee. In het uitvoerige renvooi van 89 nummers zijn o.a. de „Gilden vergaderingen" aangeduid daarnaast opgaven onder hoofd „Onderhouden gilden volgende men & dagen", maar ook is aangegeven de preekstoel, zoals deze na de reformatie stond opgesteld binnen doophek. west naar oost vinbinnen gebouw o.a. vermeld: middel W:gevel [noord. schippijlers:~\ 40 Houtcoopers side — St. Merten u/n — 41 Hantschoemakers Laureys Lyndraygers — Vas St. Pauwels — 45 tgemeene gilde — 46 Molenaers — 10/io St. Blasius als St. Victor Jonge Cloveniers Andries 11/so Backers 12/i4 Lusia. [zuidelijke schippijlers:~\ 36 Zoutdragers — Ons Lieffvrou — 35 Volders t'Gemeene gilde Schuytenaers Christoffel Retoryckers — St. Magdelena — 29 De Bierdragers — St. Matheus — 28 Smeden goutsmeden tinn — St. Loi 12/i 75 N:beucke West gevel [noordelijke zijkapellen:] 74 Heylige Geest — 73 Chirugyns
—
—10
—
&
[Transept met aanbouwen van n. naar z.:] 64 Taps Corencoopers Lief f Vrou Assumptie 63 Linnewevers Elisebet "/i» ordinare trap daermen kercke mede besoeckt 62 Arm Camer & Coolcamer {= voorm. sacristie} Turffhuys Kerck Preeckstoel — 26 Turffhuys voor Consist — 89 De trap naer den orgel — 27 Nieuwe Orgel — 13 Consistorie Lyberie voorm. kapittelhuis librije] — 12 Huystm & houtcoopers — Cruys Verheffinge 9/i4 theylige graf [Noordelijke koorkapellen:} Speelluyden — Ouwe Cleuveniers naem van Jesus Vi — 59 Droogscheerders — St. Vittus 6/is — [straaléapellen:~\ 57-56 Ouweschut—St.
de
vande
—St.Jan5
—6
—4
/28 ——.
van
de
datmen
en
&
(1
uit
en
en
van
Plattegronden
69
41
Nicolaas 12/s Jonge Cleuveniers Aechte — 65 Schoemakers — St. Crispyn 10/25. — l De Z:beuck West Gevel — [zuidelijke zijkapellen:'] 2 vonte — 3 De Cuijpers — St. Matthys 2/24 Pannemans Schilders — St. Lucas lo/is — 6 Cleermakers — Maria Geboorte 9/s — 7 Zuytportael — 8 Bontwerkers. — St. Jan — 9 Tappers & corencoopers — Berber Anthonius Wollewevers St. Severins V/as — 11 Visschers — St. Pieter
St.
de
28
en
—
metd
het
zijnoge
op
8)nog
In
vanhet
de
vloer reikte (Lootens e.v.), zodat aanzet tongewelf blijkens litho naar een der tekeningen van Korsten — op ± 20 m kan worden gesteld. verband bouwgeschiedenis deelt Berman (blz. mee, „een fondament ontdekt heeft in eene cirkelvormige rigting, welks middellijn buitenwerks ruim 27 ellen bedraagt, en hetwelk voor gedeelte fondamenten der St.L.M. kerk zijn opgetrokken geweest". Tenslotte verslag 1927 vermeld, getekend door W. F. J. M. Krul, directeur van het rijksbureau voor Drinkwatervoorziening. Deze beschrijft diepgaande onderzoek naar toestand van de torenfundering, maar van enige aanwijzing omtrent verbinding funderingen kerk toren wordt niet gerept. Een verbinding kan dus slechts licht gefundeerd zijn geweest.
—50
DE
VOORMALIGE SINT-LIEVENS MONSTERKERK ZIERIKZEE
42
DE V O O R M A L I G E S I N T - L I E V E N S MONSTERKERK TE ZIERIKZEE
b.1)
nr.
en
nr.
na
vande
zinals
kani
van
kanog
vande
1665: Stadsplattegrond van Bleau, waarop het zuidelijk deel westgevel kerk vande
vande
het
de
1830: Voor omtrek kerk kadastrale minuutplan worden benut. (Archief kadaster Middelburg).
van
de
van1
de
juiste maten kunnen worden berekend (volgende artikel, af (Gemeente-archief).
De gravure van P. Vogelaer (Smallegange 1696, tussen 510 en 511; zie Unger, nr. 1960 en vorige artikel afb. detail) zekere navolging gravure 1657 beschouwd worden, evenals drie de brand van 1832 vervaardigde prenten: een litho in het boekje Berman (Unger, 1961), litho door N. W. Schmal (id., nr. 1964) en een litho naar D. I. Cramer (id., nr. 1966). 4,
is
vanhet
vande
okde
gens Amsterdamse voet duim)
±
gedicht en toelichting door R(ochus) H(offer). (Unger, 1959).
inhet
van65x82cm.Op
het
eniht
is
op
18de-eeuws bankenplan van de o. helft der z.g. middelkerk, perkament deze tekening niet alleen meubilair transept aangrenzende deel middenschip nauwkeurig aangegeven, maar plattegrond zuilbasementen goed te zien, terwijl met behulp van de schaalstok (vol-
is
schematisch weergegeven. Afbeeldingen 1506 of kort daarvoor (datering op grond van schepen en vlaggen) : Schilderij met gezicht op
ren gemaakt. (afb. geeft noorde-
bekroning, schaal l : 50 (zie vorige artikel afb. 7 en Unger, nr. 1969). 1657: Zuidgevels van kerk met toren (afb. 3) en onvoltooid gedachte toren. Gravure, 1657, in
met
en
opdracht burgemeesters kerkmeesters,
wa-
er74
het
2)
Nr.39
en
9.5cm)
met
vande
enht
vande
de
in-
vande
en
vande
en,
was
is
uitden
het
De
afbeelding toont interieur naar noorden
en
westen met trekbalken en houten tongewelven over middenschip zijbeuk, stenen gewelven
over de zijkapellen. Tegen de westwand het grote orgel, dat in 1770 in gebruik was genomen. Weggelaten zijn „de ijzeren staven, door welke de kolommen over het midden der Kerk vereenigd
de
alsde
waren ( . . . ) zoowel hangende kroonen,
banken rondom de pilaren enz. enz., om het ge-
zigt op het Orgel niet te breken". 1832: Ruïne van de St. Lievens Monsterkerk van binnen na de brand van 1832 (volgende artikel, afb. 2), litho naar een tekening „terstond na den brand vervaardigd" door J. Korsten (Berman 1834, inleiding. —Unger, 1967, 1968). Gezicht uit het middenschip naar het zuidoosten met weergave van de gewelven in de kooromgang. nr.
uit±
het
1619: Gravure in drie bladen door A. van der Willighe naar onuitgevoerde ontwerp 1530 van Rombout II Keldermans voor de toren-
van
hoewel zeer beschadigd, brand gered".
het
vanhet
in
1),is
met
end
was
te
in
Het
weergegeven. klokkenhuis dak, waarmee toren 1535 bekroond (afb. niet meer te zien sinds de restauratie van dit schilderij door N. van Bohemen. (Stadhuis, burgemeesterskamer. — Twee andere schilderijen met dezelfde voorstelling, waarvan een bij het Zeeuws Genootschap Middelburg ander part. bezit).
de
ding is gemaakt „naar eene schilderij, welke bevorens koor Kerk geplaatst,
is
met
met
het
het
uit noordoosten voorstelling darinkdelven in de Oosterschelde. De lichtbeuk van koor zijn topgevels hier voltooid
dienst voor Monumentenzorg). 1743: Gravure naar een tekening van C. Pronk uit 1743 (Tegenwoordige Staat t.o. 346), voorstelling toren noordelijke deel westgevel. Na 1770: Interieur voor de brand van 1832, litho naar tekening Zierikzeese schilder J. Korsten, uitgegeven 1834 (Berman 1834, leiding. — Unger, nrs. 1962, 1963). De afbeel-
der
Vroom 172). (Prov. Atlas, Rijksarchief Haarlem). ± 1550: Schilderij met gezicht op Zierikzee
lijke gedeelte kooromgang weer zijn
overwelving, gezien naar het oosten. (Rijks-
inhet
van
in
punt niet aan de werkelijkheid, omdat er wel een omgang was gebouwd (begonnen 1479), maar de lichtbeuk nog moest worden opgetrokken; volgens het hs. Van Beveren na ± 1510/'20. (Gemeentemuseum). 1523: Ontwerptekening voor een gebrandschilderd raam opdracht burgemeester Lieven Anthonis Bloxen van Burgh (Fokker 18,
met
delijk echter beantwoordt de voorstelling op dit
de
is zeer breed en rechtgesloten afgebeeld. Vermoe-
van
Zierikzee (vorige artikel afb. l en 3). Het koor
Voor 1673: Schetsboekje Daniël Blieck. Dit boekje bevat 82 potloodtekeningen (15.1 x naar schilderijen, waarvan door deze Middelburgse schilder architect zelf
DE VOORMALIGE SINT-LIEVENS MONSTERKERK TE ZIERIKZEB
M.Z
van
J.
Den
vande
St.
der
vanDe
te
De
Den
tode
der
I,
W.S
A.J
=
end
van
ophet
Vos, „Een blik ontstaan verdere ontwikkeling Zierikzee", Oudheidk. Jaarb.
59
indeSt.
en
van6op7
te
Buil. N.O.B. 3de s. l (1921), 57 e.v. P. D. de Vos ( ? ) , „De brand der Groote- of Sint Lievens Monsterkerk Zierikzee October 1832", Zierikzeesche Nieuwsbode 30.9 5.10.1932. N. R. A. Vroom, „Een onbekende ontwerpteekening voor gebrandschilderd glas Lievens Monsterkerk Zierikzee", Holland, (1942), 171 e.v. Oud
=
I,
83
s.l
van
in
land, tot 1299, Den Haag 1970. E. H. ter Kuile, „De Architectuur", in Duizend jaar bouwen Nederland Amsterdam 1948. W. Lootens, Beschrijving van het oude en nieuwe orgel in de Groote of St. Lievens Monsterkerk te Zietikzee, Zierikzee 1771. F. van Mieris, Groot Charterboek der Graaven van Holland van Zeeland en Heeren van Vriesland, Leiden 1754. J. C. Overvoerde, „Korte beschrijving van de monumenten Zierikzee", Oudh. Jaarb. Buil. N.O.B., 3de (1921), e.v.
te
en
van
A.CF
1795. Koch, Oorkondenboek Holland Zee-
P.Dde
der
te
2
M. Smallegange, 'Nieuwe Cronyk van Zeeland, Middelburg 1696. V. de Stuers, Aanteekeningen voor de tentoonstelling bc-treffende Zeelands monumenten, Haag 1893. Unger, Catalogus Historisch-Topografischen Atlas van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, Middelburg 1940. Tegenwoordige Staat Vereenigde Nederlanden, IX, Amsterdam 1751. F. Vermeulen, Handboek geschiedenis der Nederlandsche bouwkunst, Haag 1928-'41. Vos, grafschriften voormalige Lievens-PAonsterkerk Zierikzee, Zierikzee 1911 (1ste druk Maandblad Nederl. Leeuw 1894). in
van
of
van
J.de
St.
J.
en
Ph.Cvande
L. Bergh, Oorkondenboek Holland Zeeland, Amsterdam-Den Haag 1866. Berman, Geschiedkundige beschrijving door den hevigen brand van 6 op 7 October 1832 geheel verwoeste Lievens Monster Groots Kerk Zierikzee, Alkmaar 1834. M. Fokker, Zelandia lllustrata, 2e vervolg, Middelburg 1897. H. F. van Heussen, Oudheden en Gestichten van Zeeland, Leiden 1722. Kanter, Chronijk Zierikzee, Zierikzee
C. Postma, Zierikzee en zijn stadhuis, Zierikzee z.j. Reygersbergen, Chroniik Zeelandt (ed. van Boxhorn), Middelburg 1644.
P.Dde
Abrahamsen, Kronyk-register, Middelburg 1717.
en
I.
LITERATUUR
43
SUMMARY
OFTHES.
TOHE
SOURCES PERTAINING ARCHITECTURAL HISTORY LIEVENS MONSTER CHURCH IN ZIERIKZEE
of
inthe
in
ofthe
and
the
of
tois
ofa
the
In
Nonetheless, a renewed investigation of the municipal archives has yielded important information, some of it in the form of previously unpublished ground plans. anticipation more thorough study church, sources pertaining architectural history are treated here, the oldest printed information serving as a substitute for the missing archive material.
the
the
In 1832 the mainly Late Gothic St. Lievens Monster Church in Zierikzee was gutted by fire, leaving only the walls and columns standing. Although severely damaged structure could have been saved, the decision to tear down the remams was taken shortly after the fire. It is known that church archives were lost conflagration that because sale 1811 some of the municipal documents, all the papers dating from bef ore 1653 are missing from the municipal archives.
?
IN
EEN CENTRAALBOUW NAAR AKENS MODEL ZIERIKZEE J.FVANGT
DOOR
ge-
de
de
wel
die
Metnmiof
date
gelijk zijn geweest lOde-eeuwse Sintande
ge-
van6op7
In zijn „Geschiedkundige beschrijving der door den hevigen brand October 1832 heel verwoeste St. Lievens Monster of Groote Kerk te Zierikzee" (Alkmaar 1834) schrijft J. Berman bladzijde over ontdekking een „fondament (. . .) in eene cirkelvormige rigting, welks middellijn buitenwerks ruim ellen" bedroeg „en op hetwelk voor een gedeelte de fondamenten Kerk zijn opge-
Ditzou
de kruising, niet meer bestaat.
weergegeven in een rondbogig spaarveld. Dit zouden eens openingen kunnen zijn weest, oorspronkelijk verbinding hebben gevormd met de verdieping van een verdwenen tussenbouw. Een westbouw dus, waarvan de torens eens de flankerende delen kunnen zijn geweest. meer vierkante middenpartij zou zo'n westbouw de cirkelvormige fundering raken. betekenen, plattegrond ongeveer kan
de
te
Plattegronden, afbeeldingen en historische gegevens kunnen een redelijk betrouwbaar beeld oproepen van de voormalige Sint-Lievens Monsterkerk Zierikzee, maar veel zaken over bouwgeschiedenis blijven onzeker omdat de kerk zelf, een groot laatmiddeleeuws gebouw met twee oudere flankeertorens aan de oostkant van
den
Bij
in
enL.
(J.
26
vande
vande
Datws
was(J.
In
142
1,
die
bijde
vanhet
inde
van
nogte
van
met
Open
nade
der
nog
en
bij
is
vande
vanhet
wijnde
2)
op-
dievan
van
er
inde
vande
wijde
enwlzo,dat
in
de
De
27
van
metn
wij
in:
bij
het
van
het
en
in
27
van
te
De
is
(=
de
de
vane
het
kan
derSt.LM
vanJ.
27
de
van
de
8
op
Donaas in Brugge, die volgens Jacob van Maerlant „naer Aecsen gewerke ghemaect" was, een navolging dus van Karel de Grote's Paltskapel, Munsterkerk Aken. opgravingen onder leiding Mertens Devliegher zijn in 1955 te Brugge de funderingen gevonden trokken geweest". Hoewel hij de ligging van de van de Sint-Donaas, een zestienhoekige centraalfundering niet nader aangeeft, zijn medebouw met een achthoekig middengedeelte en een deling een hoogst belangrijk aanknopingspunt westbouw met flankerende elementen. Totale vormen voor opstellen hypothese over middellijn fundering centraalbouw over hoeken gemeten ongeveer meter bouwgeschiedenis. middellijn ruim ellen meter) namelijk terug vinden Mertens in: Genava n.s. 11, 1963, 146 e.v.). de plattegrond van het laatgotische koor, zoals Een ronde fundering kan de basis zijn geweest wij deze o.a. kennen uit een opmeting van 1657 van veelhoekige opbouw. bijvoorin gemeente-archief (tekstfig.). Uitgaande beeld geval lOde-eeuwse centraalbouw deze tekening en de afmetingen der kerk, opge- in Muizen Leuven, zestienhoekig geven in deel 9 van de Tegenwoordige Staat Mertens Genava n.s. 1963, e.v.). Zierikzee zou het fundament „in eene cirkelvor(Amsterdam 1751, 338), kunnen vaststellen, dat het gebogen deel van de kooromgang zonder mige rigting, welks middellijn buitenwerks ruim de straalkapellen juist past in een halve cirkel 27 ellen [= meter]" bedroeg, de ronde grondmiddellijn ruim meter. funslag kunnen zijn geweest zestienhoekig dering, die destijds werd ontdekt, zou dus ge- gaand werk, waarvan afmetingen legen kunnen hebben tussen omgang en straal- Sint-Donaas Brugge niet veel zouden hebben ontlopen. kapellen deze kapellen gedeelteDe navolgingen van de Munsterkerk in Aken lijk op gefundeerd waren. hadden evenals hun voorbeeld een basilicaal opWanneer cirkel plattegrond voltooid denken, dan ligt hij in het westen op korte rijzend middengedeelte op een meest achthoekige afstand twee vierkante torens grondslag. In Zierikzee manifesteerde de achtachtzijdige bovenbouw, die de kruising bij de hoekige grondslag van het kerngedeelte zich oosthoeken flankeerden. afbeelding misschien dele sluiting het interieur kerk vlak brand 1832 laatgotische hoogkoor. (afb. zien naar elkaar toegekeerde Centraalbouwen Akense type bezaten zijden flankeertorens kleine ingang. een omgang met bovengalerij, die doorgaans in Hogerop echter allebei zo'n opening verbinding stond met een galerij in de westbouw.
45
IN
EN
CENTRAALBOUW NAAR AKENS MODEL Z I E R I K Z E E ?
ffl
ttt
TTT1 p o o o o o o o o o o
; o o o o o o o o o o
LLJULr-LJUJJ De veronderstelde centraalbouw uit de llde eeuw, gereconstrueerd in de plattegrond (1657) van de Sint-Lievens Monsterkerk te Zierikzee. Daarboven rechts funderingsplattegrond van de 10de«eeuwse Sint-Donaas in Brugge naar tekening van J. Mertens. Linksboven de llde-eeuwse Sint-Nicolaaskapel op het Valkhof in Nijmegen, met opstand en doorsnede gereconstrueerd in de oorspronkelijke toestand. Schaal l : 800.
2)
179
und
okhet
inde
end
vanety-
in
ande
als
de
den
Agtin:
(±
de
van
was
in
in
(±
de
in
en
deSt.
ophet
in
in
de
of
(±
(±
de
bouw doen denken aan de Sint-Donaas in het nabije Brugge onmiddellijk voorbeeld. Terug redenerend zou ik daarom de flankerende elementen van de westbouw in Brugge niet rond maar rechthoekig als in Zierikzee willen reconstrueren. Halfronde hoogvelden westkant van flankeertorens Zierikzee (afb. zourestanten kunnen zijn geweest pisch llde-eeuwse muurgeleding met rondbogige spaarvelden, zoals wij ze o.a. kennen bij de kerken bisschop Bernold Sint-Nicolaaskapel op het Valkhof te Nijmegen. De centraalbouw in Zierikzee zou dan gebouwd kunnen zijn omstreeks het midden der 11de eeuw, wat zou impliceren, dat er geen stenen gewelven waren maar houten zolderingen zoals bijvoorbeeld kapel Nijmeegse Valkhof oorspronkelijk geval (Van Karolingische Ottonische Kunst, Wiesbaden 1957, e.v.).
ophet
endus
2)de
vande
inde
okvande
van
de
de
In Zierikzee kunnen rondbogige spaarvelden in de naar elkaar toegekeerde zijden van de torens naast kruising (afb. hoogte hebben aangegeven zo'n verdwenen westgalerij galerij omgang veronderstelde centraalbouw. De centraalbouw te Zierikzee zou dus tot dezelfde familie behoord kunnen hebben als de voormalige Sint-Donaas Brugge 940960?), Sint-Jan Luik (±990), voormalige centraalbouw Muizen 990), Sint-Nicolaaskapel Valkhof Nijmegen 1030 1050), Marie Ottmarsheim in Elzas 1040) aantal andere centraalbouwen, alle navolgingen van de Munsterkerk in Aken (± 790-800). (vgl. A. Verbeek in: Das erste ]ahrtausend, II, Dusseldorp 1964, 898 e.v.). De middellijn van de gevonden fundering en de veronderstelde vorm van de west-
EEN CENTRAALBOUW NAAR AKENS MODEL IN Z I E R I K Z E E ?
dien
in
bouwd over Graf Jerusalem,
is
Westeuropa vooral llde eeuw nagevolgd. inde
op-
Een valse oorkonde, gedateerd 1006 (maar gesteld tussen 1050 en 1270; vgl. A. C. F. Koch,
hetH.
46
in
metdH.
150
vande
en
trent eventueel ouder patrocinium centraalbouw.
isen
vande
Inhet
jaar beeldenstorm 1566 drieluik met de voorstelling van het Laatste Oorvan
(nuihet
het
4,
V
af-
van
en
nr, 82, pi. 94). Op de voorkant van de zij luiken zijn Philips Schone Johanna Aragon gebeeld achterkant ervan Sint Lieven en Sint Maarten. De triptiek zal niet bij het hoogaltaar behoord hebben want daarvoor lijkt enopd
vanhet
zij klein (126x105; zijluiken 126x48) te
en
kand
alsde
vande
ane
opbege-
trouwd was met Boudewijn de Ijzeren, die haar
vande
Do-
geschaakt had. pretenties blijken Sint naas Brugge, gebouwd naar voorbeeld Paltskapel in Aken (en oorspronkelijk evenals
met
de
was
cheren en de Bevelanden. Vanuit het Schelde-
Inde
Rijssel, door Duitse keizer beleend Wal-
aan de Anastasisrotonde, de ronde kerk, ge-
an
de expansieve Vlaamse graaf Boudewijn V, van
van
deze toegewijd Maria). llde eeuw
kerk functie graf- memoriekapel. Een centraalbouw deze functie doet denken metd
staan hebben, en wel als koor bij de toenmalige
of
nogbe-
danke
ties hadden Vlaamse graven afstammelinKarel Kale wiens dochter Judith
met
inde
ditok
functie als gedenkplaats van overledenen. Indien voor Zierikzee gold, veronderstelde centraalbouw 14de eeuw
paalde pretenties van de bouwheer. Zulke preten-
uit
knoopte hij hiermee aan bij een oude traditie. Vele centraalbouwen hadden namelijk een
bouw Akense type wijzen
als
en voor Zierikzee verslagen bleeven". Mogelijk
patrocinium van Sint Maarten hoeft in het bisdom Utrecht op zich zelf geen opzien te baren maar verbonden llde-eeuwse centraal-
kanhet
vandie
in
de
te
ter
en
werd opgesteld, verbond Willem III „eene Kappellerie(. . .) voor de zielen zyner voorouders, en voor zyne ziele, voor zielen stryden Vere, Arnemuiden, Duveland,
kische rijk van Merovingers en Karolingers. Een
de
den
dater
vander
watkn
„inde
een nieuw driebeukig schip in gebruik kwam. Aan het nieuwe altaar, dat dus voor het koor
Sint-Baafsabdij in Gent maar de verering van Sint Maarten bestond al veel vroeger. Deze heilige werd namelijk vooral vereerd in het Fran-
De
laat hij een nieuw altaar plaatsen
middewaerde kerken voir chore" (jd. 367), betekenen, toen
lige naast Sint Lieven, patroon sinds 1151. De verering van Sint Lieven was sinds de llde eeuw in Vlaanderen verbreid onder invloed
de
later, in 1325,
en
I,
tot acht (F. van Mieris, Groot charterboek der graaven van Holland van Zeeland en heeren van Vriesland, Leiden 1754, 272) drie jaar
zielen zyner voorouders". Sint Maarten zijn afgebeeld oorspronkelijke patroonhei-
vanhet
van
van
inde
groot graaf Willem III van Holland het aantal priesters hoofdkerk Zierikzee vier
het altaar, dat in 1325 door graaf Willem III van Holland voor het koor was geplaatst „voor de
in
ver-
genva
schuilt wellicht in het volgende: In 1322
van
zijde
in
kan
danog
de
vraag, welke bestemming centraalbouw Zierikzee meer hebben gehad,
evenmin Sint-Maartensaltaar tegen der schippijlers want dat was een gilde-altaar. Hoogstwaarschijnlijk vormde retabel bijhet
an-
van
De
bestemming grafelijke kapel sluit dere mogelijkheden niet uit. Een antwoord op de
en
vande
metd
en
A
de
als
de
vane
voeging schip toekomstige parochiekerk vóór centraalbouw, afbraak middendeel westbouw verhoging flankeertorens achtkantige bovengeledingen, bekend uit de afbeeldingen.
eni
deel kerk gehaald veiligheid gebracht OP stadhuis Museum Oude Kunst, Brussel, nr. 557; vgl. M. J. Friedlander, Early Nethoiand/sh painling, Leiden 1959, uitde
alsin
(I.
metd
te
ena
was opgetrokken. De vermelding van een kapel, 1151 gesticht Sint Lieven toegewijd Abrahamsen, Kronyk-register, Middelburg 1717), heeft misschien maken gehad toe-
vande
de
in
de
1,
Dan blijft nog te beantwoorden de vraag om-
wasde
zij
de
de
inhet
van
vande
vande
de
latere Sint-Lievens Monstertoren, residentie graven Holland, wanneer in Zierikzee waren. Misschien was de bovenverdieping centraalbouw, bijzonder westgalerij, bestemd voor graaf, juist Brugge. Dat zou kunnen inhouden, dat hij na 1048
dan
J. Mertens in: Genava
n.s. 1963, e.v.). Associaties Grafkerk in Jerusalem, nauw verbonden met de Christelijke opvattingen omtrent dood, verrijzenis Hemelse Jerusalem, kunnen Zierikzee mede hebben gespeeld. enrol
Middelburg 1634,
van
ten
Dithofda
Chronici Zelandiae librl duo, 212). gestaan heeft westen
innam van het koor (vgl.
enht
en
vande
inde
de
wel
kani
—
I,Den
bij Sint-Pieterskerk Leuven eens plaats
en
Bijvoorbeeld de krocht van de centraalbouw, die
Haag 1970, 129-131), waarin „Li(.)emunster" vermeld wordt, deze samenhang buiten beschouwing blijven. Maar waardevol lijkt mededeling kronieken stichting ± 1048 van het grafelijke hof (J. Eyndius,
van
Oorkondenboek Holland Zeeland,
EEN CJENTRAALBOUW NAAR AKENS MODEL Z I E R I K Z E E ? IN
47
metn
uit
in
vande
de
Janv
de
(de
van
als
van
1634, 212) Boudewijn Rijssel stichter
van opbouw en zonder stenen gewelven. Dit schip kreeg blijkens interieurafbeeldingen 1832 ronde zuilen met Brabantse koolbladkapitelen. Vervolgens schijnt Beieren 1422 toestemming te hebben gegeven tot de bouw van een ruimer kapittelhuis met librije (P. D. Vos in: Oudh. ]aarb. = Buil. N.O.B. 1921, 57) dat werd opgetrokken tegen oostgevel zuidelijke transeptarm. Zo'n aanbouw kwam er ook tegen de noordelijke transeptarm. En tussen aanbouwen torens bleef ruimte vrij, vermoedelijk voor twee oostelijke transeptingangen latere „choordeuren", vgl. afb. weerskanten dus van de veronderstelde centraalbouw. Na het midden van de 15de eeuw was er een grote bouwactiviteit Zierikzee. 1454 werd op enige afstand van de westgevel de fundering gelegd van de monumentale toren en omstreeks dezelfde tijd kan ook de uitbreiding tot hallekerk hebben plaats gevonden in dezelfde sobere opzet als het middenschip, waarvan de lichtbeukvensters boven de scheibogen zichtbaar bleven als getuigen van de voormalige basilicale opbouw. Alleen lagere zijkapellen, weerskanen
het
vande
V,
de
I,
mondgebied streed hij samen met de Hollandse graaf aan de zijde van Godfried II van Lotharingen tegen de keizer. Toen Dirk IV van Holland in 1049 gevallen was en in 1061 ook diens broer en opvolger Floris kwam graafschap Holland — althans de eilanden in het deltagebied — tijdelijk onder hoede Vlaamse graaf. De weduwe van Floris, moeder van de minderjarige Dirk hertrouwde zelfs zoon van Boudewijn. Jacob Eyndius noemt in zijn kroniek (Ckronici Zelandiae libri duo, Middelburg
In
1),an
de
en
de
in
de
het
de
pasnde
date
is
en
en
vanhet
inde
De
van
en
na
ophet
meth
in
het
Wel
van
wijop
Ditzou
vane
de
in
zal
alop.
vanhet
ginvade
datwijue
uit
De
na
was
oken
de
2de
en
van
ande
in
te
het
die
an
zou
de
vande
De
bijen
Ene
diean
in
van
en
van
enht
die
de
end
ten
en
in
in
het
grafelijke palatium Zierikzee (tussen 1047 en 1049). Indien hierin een kern van waarheid schuilt, dan zou een centraalbouw van het Akense type naar voorbeeld van Sint-Donaas in Brugge aan de invloed van deze Vlaamse graaf te danken kunnen zijn geweest gedateerd moeworden tussen jaren sterfjaar Boudewijn, 1067. Hij zou dan al gediend kunnen hebben als grafkapel van de Hollandse graven Dirk IV en Floris I, bondgenoten van de hertog van Lotharingen graaf Vlaanderen hun strijd tegen Duitse keizer diens aanhang (o.a. de Utrechtse bisschop Bernold f ten werden gebouwd en aan de hallekerk een ba1054). Sint-Maartenskapel grafesilicaal aspect gaven, kregen stenen gewelven. lijk hof, gebouwd niet in opdracht maar wel op Deze zijkapellen hadden een eigenaardige beinstigatie van Boudewijn van Rijssel als afstam- claking. daken vormden namelijk reeks meling Karolingers, destijds onmidvan kapjes, elk aangeleund tegen de tussengevels dellijk herinnering hebben opgeroepen der kapellen, tevens zijbeuken schoorden. keizerlijke Valkhof Nijmegen, 1047 Zij deden denken Hooglandse kerk door troepen Godfried Boudewijn Leiden (kooromgang helft 15de eeuw), verwoest, waar oorspronkelijke paltskapel Sint-Willibrordskerk in Hulst (kooromgang 16de (later door Barbarossa vernieuwd) hoogstwaar- eeuw) en de kerk in Goes (laatgotisch schip 17de schijnlijk Sint-Maartenskapel (Van eeuw!) en oversneden de onderste hoeken van Agt in: Karolingische und Ottonische Kunst, de zijbeukvensters. Dit laatste kan wijzen op een Wiesbaden 1957, 190). latere verandering van de zijkapellen. En dit zou kunnen zijn gebeurd 1466, jaar, waarin Sint-Lievens Monsterkerk bekend oude de kerk door brand werd geteisterd. afbeeldingen Na de brand van 1466 werd ook het koor geDe bouw van een driebeukig schip in het be- bouwd, 17de-eeuwse plattegrond14de eeuw hebben samengehangen opmeting en de afbeeldingen kennen. In 1479 met plannen tot oprichting van een kapittel; de immers werd „gefondeerd den ommeganck vande uitbreiding aantal priesters 1322 wijst Monster kercke ende wiert volmaect tot de glaeshier Aanwijzingen over bouw se vensters toe" (Poorterboek, gemeente-archief). nieuw koor in de 14de eeuw ontbreken, zodat het kunnen betekenen, centraalbouw, denkbaar is, dat het kapittel na zijn oprichting in die deze plaats veronderstellen, 1378 (Van Mieris, III, 343) gebruik heeft ge- brand 1466 verdwenen. Gezien breedte maakt van het oude koor, dus naar wij veronder- van de kooromgang kunnen de straalkapellen en stellen nog steeds de llde-eeuwse centraalbouw. de oostelijke zijkapellen van het koor vlak bij werd schip verband deze omgang gefundeerd zijn geweest groeiend aantal vicarieën, ongeveer eeuw fundament „in eene cirkelvormige rigting, welks vervangen door transept nieuw basimiddellijn buitenwerks ruim 27 ellen" bedroeg. licaal schip liefst tien traveeën, uiterst sober pijlers sluiting hoogkoor zouden
IN
CENTRAALBOUW NAAR AKENS MODEL ZIERIKZEE?
die
en
Het
te
in-
vande
de
kan
27m)de
de
tobe-
De
inde
dieusnog
THE ST.-LIEVENS MONSTER CHURCH AT ZIERIKZEE: ORIGINALLY A BUILDING WITH A CENTRAL PLAN? an
whoad
forthe
the
in
the
mayben
and
ofthe
in
In
ofthe
Inthe
his
was
in
onthe
the
thewo
ofthe
the
the
or
ofa
and
whomay
in-
ofthe
ofthe
ofthe
Livin. It seems likely, therefore, that in the twelfth century a nave (the future parish church) was built front westwork, possibly volving demolition central part latter.
inthe
to
and
in
of Holland resided here when staying in the town. The chronicles also mention a chapel, which was founded 1151 dedicated Saint
and
a castle, founded about 1048, which was situated
west of St. Lievens Monster Tower. The counts
Onthe
posed building on a central plan in Zierikzee may
have been a count's chapel. The chronicles mention
function memorial burial chapel, possibly involving associations with Church of the Holy Sepulchre in Jerusalem. It also seems likely that chapter founded 1378 still able to make use of this old part of the church. Early in the fifteenth century a transept was built as well as a new basilican nave with as many as ten bays, later enlarged to an aisled hall with lower side chapels. The supposed building with a central plan probably did not disappear until after 1466, in which year a fire broke out in the church. site eleventh century structure which only towers remained, there rose 1479 subsequent decades Late Gothic choir we know from the old illustrations. In the beginning of the sixteenth century an altarpiece representing the Last Judgement and also Philip the Fair and his wife Joan of Aragon (now in the Museum of Ancient Art at Brussels) was placed church, probably altar founded by Count Willem III, in front of the choir. It too represented Saint Livin, patron since 1151, Saint Martin, have been the patron prior to that time. of
Chapelle. Just like the church in Bruges the sup-
beginning fourteenth century aisled nave must have been built. 1325, Count Willem III of Holland had an altar placed in the nave front choir, souls of ancestors, himself, others fallen Zeeland. This indication that choir, other words supposed building with a central plan, had at that time the
in
of
in
in
was
two
Athe
hadte
the
of
the
in
ofthe
not
its
'ina
After the demolition of the mainly Late Gothic St. Lievens Monster Church in Zierikzee, which had been destroyed by fire in 1832, older foundations were discovered, lying circular direction' with an outer diameter of more than 27 metres. The location of these foundations was not indicated, but the eastern part of the Late Gothic chancel with ambulatory same diameter, including radiating chapels. east corners crossing there were square towers which, in view of certain details and their place in the structure, may have originally flanked the central section of a westwork forming part of a building with a central plan. The westwork and the diameter of the excavated foundation are reminiscent of the tenth century church of St. Donatian Bruges, which built imitation Palatine Chapel Charlemagne Aix-la-
in
bodem onder en buiten deze kerk verborgen kunzitten.
inthewar
SUMMARY
Een koepelkerk, waarvan ronde plattegrondvorm (binnenwerkse doorsnede inwendige colonnade ontwerper zijn gegeven door funderingsvondst. De Nieuwe Kerk werd in 1920 met sloping bedreigd actie behoud leidde toen tot een fel protest in het tijdschrift Buiten (1920, tegen „het kunsthistorisch gevaar", dat ons land in een onleefbaar openluchtmuseum zou kunnen veranderen. voorstanders houd van de Nieuwe Kerk wonnen het, maar misten daardoor vermoedelijk de kans op een opzienbarende vondst: sporen van een centraalbouw van Akense type, steeds to
zalen
in
opde-
anhet
Zokanhet
vane
was
op
inde
59,
in:
opgaande vensters pas na 1520 schijnt te zijn voltooid (gebrandschilderde glazen, 1523; vgl. M. Fokker, Zelandia Illnsirata 2e vervolg, 19, en M. Vroom Oud-Holland 1942, 172), houten overdekking hebben gehad trant van de Oude Kerk in Amsterdam, ook al wees de binnenordonnantie aanvankelijke plannen voor stenen gewelven. Het hoogkoor was opvallend veel breder dan het middenschip, wat dus naar wij veronderstellen niet te danken was aan een ouder koor, waar omheen gebouwd, maar middenoctogoon llde-eeuwse centraalbouw zelfde plaats. laatgotische koor zijn plattegrond nog de weerspiegeling zijn geweest van een veel ouder bouwwerk, waarvan alleen twee torens waren overgebleven.
Kerk staan. werd neoclassicistische tempel, een soort Hollandse Madeleine, maar de twee eerste ontwerpen architect Pieter Huijsers in 1833 getekend had tonen iets heel anders:
en
en kapellen in steen worden overwelfd. De lichtbeuk echter, die met zijn hoog in de topgevels
Na afbraak van de Sint-Lievens Monsterkerk kwam op het vrijgekomen terrein de Nieuwe
58)
Na
vande
het
van voormalige middenoctogoon. voltooiing scheibogen konden kooromgang
het
dan hoekpunten kunnen hebben gemarkeerd
ne
EN
48
IN
E E N C E N T R A A L B O U W N A A R A K E N S MODE L Z I E R I K Z E E :
on-
en
vande
1.
Aft>. Bankcnplan 18de eeuw, z.g, middenkerk. Het westen boven. Links rechts
de
deraan „choordeuren",
die oor-
spronkelijk de func-
an
en
tode
tie
zullen hebben gehad van ingangen kerk weerskanten van ceiitraalbouw. (G emeente-archief Zierikzee).
vane
De
nade
2.De
AJh. Sint-Lievcns Monsterkcrk daags brand van 1832. Litho naar tekening van J, Korsten. koortorens hoorden vermoedelijk bij de wcstbouw cenrraalbouw naar Akens model.
PL.XV
70
BULL. K.N.O.B. (1971)
MIDDELEEUWS BEELDHOUWWERK ST.-LIEVENSKERK ZIERIKZEE
AJb. 3. Detail gevangenneming.
BULL. K.N.O.B. 70 (1971) XXVI
Aflj. 2. Gevangenneming, 61.3 meente-museum Zierikzee.
54.5
X9.5cmGe-
Ajb. 1. Gethsemane, 64 X 50 x 9.5 cm. Gcmcentc-muscum Zierikizec.
(Foto's Cor van Wanrooy)
TE
UITDE
MIDDELEEUWS BEELDHOUWWERK SINT-LIEVENS MONSTERKERK ZIERIKZEE DOOR
D. BOUVY de
ge-
Vande
methun
van
ten
is
en
metd
end
hetornam
inde
dat
enosdrug
was
vande
anhet
omheint
en
de
in
in
diemt
diemtnva
en
gaften
hetor
Hij
vanhet
de
en
ze
vande
hem rechteroor Maar Jezus antwoord: Houdt genoeg! raakte aan, genas het. af.
al-
te
de
van
wijnu
deze laatste gedeeltelijk gespaard gebleven. Hij ondersteunt zijn slaap zijn hoofd linker hand, terwijl hij met zijn rechter een gebedenboek omvat houdt. Van de uit gevlochten tenen bestaande omheining zijn aan de onderzijde restanten bewaard met daar tussen in een stuk stijl van de poort, die toegang gaf tot de hof. tweede reliëf zijn feite twee voorstellingen vereend. Middenin staat trouweloze Judas, zijn rechter hand lantaarn boven Christus' hoofd heft duister goed te herkennen. Inmiddels was Petrus in actie gekomen en had met een zwaard het oor van één van de knechten, Malchus, afgeslagen. Christus echter gebood de voortvarende apostel het zwaard in de schede te steken, terwijl hij het oor weer bevestigde hoofd aangevallen dienaar, pijn vertrokken gelaat neergezegen. Doorgaans draagt deze knecht de lantaarn, die echter in dit geval in handen van Judas is gekomen. Hier in Zierikzee houdt Malchus in zijn rechterhand een toorts, die uitgedoofd op de grond terecht kwam. Tenslotte zien wij achter Judas een soldaat, die opzij een fors slagzwaard draagt heeft toegewend. Zijn hoofd gaat, op het gelaat na, in een kaproen schuil. Beide reliëfs zijn aan de bovenzijde door een korfboog, gevuld met laatgotisch traceerwerk, afgesloten. De uitbeelding van de heling van het oor van Malchus is niet bijzonder zeldzaam. Alle vier de evangelisten verhalen hoe Petrus in de Hof van Olijven op Malchus los sloeg, maar slechts Lucas vermeldt Christus en genas i. Het aanzetten van het oor blijkt bij nader onderzoek vooral Nederlanden aangrenzende Duitse gebieden met het Rijnland
op;
en
welhtn
de
in
te
den
water
apostelen Petrus, Johannes Jacobus slechts
Ophet
en
kan
is
men
de
Het
van
2het
venbijht
hijer
1 Lucas, 22, 49-51: Toen zij, die bij Hem waren, zagen, gebeuren ging, zeiden Hem: Heer, willen we met het zwaard er op inslaan? En één van hen trof knecht Hogepriester, sloeg
begroeid. Rond deze middenpartij zijn resten olijfbomen artisjokachtig bladerte waarneembaar. drie uitverkoren
het
open
van
de
vande
45
in
anhet
van
de
Enige jaren geleden werden in de Sint-Lievens Monstertoren te Zierikzee twee zandstenen reliëfs gevonden; een ontdekking, die tot nog toe niet bijzonder de aandacht heeft getrokken. De vindplaats was niet zo maar toegankelijk: in westelijke middenbeer toren hoogte ongeveer meter boven begane grond en een halve meter diep in de wand. De reliëfs werden gedeeltelijk in gebroken toestand aangetroffen. Het beeeldhouwwerk vertoonde bij zijn verschijning daglicht resten originele polychromie bladgoud, rood, blauw bruin. Zoals dat doorgaans het geval is, verbleken deze kleuren snel wanneer niet tijdig ingrijpen, zodat momenteel daar praktisch geen spoor meer van over is. Op afb. l is weergegeven de doodsstrijd van Christus in de Hof van Olijven en op afb. Verraad Judas. materiaal grijs kalkhoudende natuursteen, dat uit de groeZuidnederlandse riviertje Lede werd aangevoerd. Maten resp. 6 4 x 5 0 x 9 . 5 61.3x54.5x9.5 cm. De beeldhouwer G. Kemperman te Bergen op Zoom kreeg de moeilijke taak deze brokstukken samen te voegen. Doordat er met name bij het Gethsemanereliëf ander ontbrak, is niet geslaagd oorspronkelijke verhoudingen geheel juist reconstrueren. Niet leen is deze plaat thans bijna 4 cm hoger dan de andere, maar bovendien is de geknielde Christusfiguur lang proporties geworden. Hetgeen echter nog gaaf bewaard is gebleven, duidt op de hand van een geoefend beeldhouwer, die op een heel behoorlijk peil stond. Laten eerst voorstellingen nader preciseren. Op het eerste reliëf zien wij Christus, de handen gevouwen, geknield liggend voor een natuurlijke verhevenheid, waarop kelk lijden staat. Het heuveltje is met bloeiende plan-
MlDDliLJtiüUWS B E E L D H O U W W E R K ST.-LIHVENSKERK ZIER1KZEE
50
St.
van
Het
Potde
na
isge-
.
vanom-
inhet
uit
ge-
metn
6
inde
meni
isen
alhet
inhet
is
als
in
dat
dati
inde
nude
vandeMisH.
4.Inde
De
van
en
nog
in
de
dat
vanhet
vande
ge-
het
datine
endatbij
inde
Inhet
de
inde
de
van
in
8.
96
uitde
van
2en3.T
Zo
in
vandit
Eriste
de
de
der
Spatgotik,
D.PRA
en
vande
vanhet
indeHofva
alshet
toinde
uit
vande
op
Maler
46.
van
der
met
ande
uitde
het
end
vande
dien
meth
wijhet
an
Westjalische
5op
vane
enopd
vanhetor
iné
.Open
2
het
is
uithe
vande
de
uithe
De
debij ger het
van
het
Tentoonstelling
1440-1490, Landesmuseum Munster, juni-sept. 1952, nr 160-164, afb. 48. 3 Catalogus Tentoonstelling Westjalische Maler der Spatgotik nr 154-159, afb. 46-47. — Catalogus Tentoonstelling Het Wonder, Miracula Christi, Aartsbisschoppelijk Museum Utrecht, 1962, 67, nr 75 en afb. blz. 80.
vane
* Bouvy, Middeleeuwse Beeldhouwkunst in de Noordelijke Nederlanden, Amsterdam 1947. 84-85 met afb. 94 en 142-144 met afb. 159. — J. Leeuwenberg, .,Een nieuw facet aan de Utrechtse beeldhouwkunst III, Vijf Utrechtse Altaarkasten Noorwegen" Oud-Holland, (1959), afb. •r' Oudh. Jb. = Buil. N.O.B., 3de s. 10 (1930), afb. blz. 6 Bouvy, o.c., 4-5. — De St.-Janssteen bevindt zich in het Centraal Museum Utrecht, de Lemmersteen in het Fries Museum te Leeuwarden.
uit
2 Handschrift: Aartsbisschoppelijk Museum, inv. nr. 1515. — Schilderij: Catalogus Schilderijen, Aartsbisschoppelijk Museum Utrecht 1948, onrechte Dirck Baegert toegeschreven. Catalogus
datzij
deze reliëfs beantwoord te worden. Het staat vrijwel vast deel maakten stenen altaarretabel, voormalige Lievenskerk prijkte alteratie veld heeft moeten ruimen. Stenen altaarstukken waren tijd zeker niet zeldzaam. Hoewel schonden door de beeldenstorm kunnen wij ze nog heden ten dage in twee Utrechtse kerken aantreffen. noorder dwarspand Buurkerk zijn resten zichtbaar altaar O.L. Vrouwe ter Nood Gods, dat omstreeks 1470 opgericht moet zijn. Beter bewaard is het Potretabel Dom, kort 1500 moet zijn opgericht, toen familie l4de-eeuwse grafkapel van bisschop Jan van Arkel als haar eigen grafstede gebruik nam. beeldhouwwerk heeft veel zijn originele kleuren in blauw, goud rood behouden. uitgebeelde heiligen zijn nog goed herkenbaar, hoewel de koppen deerlijk verminkt zijn Grote Kerk te Goes is een zandstenen retabel gevonden met voorstelling Gregorius en wellicht daterend uit het begin van de 16de eeuw 5. Wanneer reliëfs Zierikzee bouwof vulmateriaal toren zijn gebruikt moeilijk vast te stellen. Het ligt voor de hand om aan te nemen, geschiedde laatste kwart der 16de eeuw, hoewel er ook nog een mogelijkheid bestaat zulks geval weest na de kerkbrand in het jaar 1466. Het ten nutte maken van in onbruik geraakt middeleeuws stenen beeldhouwwerk meer voorkomend verschijnsel. vond 1893 Utrechtse St.-Janskerk de 12de-eeuwse St.-Janssculptuur, die daar als traptrede dienst deed, en in 1877 tussen het puin van de Lemmersluis een mogelijk reeds 13de-eeuwse steen Christuskop In het Noorden lag het natuurlijk voor de hand dat materiaal verlaten kloosters werd bruikt voor versterking van de dijken. Van de stenen kruiswegstaties Aalten Aartsbisschoppelijk Museum, Westfaals werk
in
en Westfalen nogal eens voor weergave aanmerking te komen. Zo is het thema uitgebeeld in een Utrechts getij denboekje uit het derde kwart van 15de eeuw binnenzijde paneel atelier Westfaalse Meester van Liesborn laatste kwart 15de eeuw. buitenzijde gewijd Maagschap Christus, terwijl op de binnenkant vier episoden uit Christus' lijden voorkomen: Christus in Gethsemane, afslaan Malchus de genezing ervan, de geseling en de doornenkroning ander paneel omgeving van deze meester, de linkervleugel van het Amelsbürener Altaar, in het Westfalisches Landesmuseum in Munster, zijn de doodsstrijd van Christus met de drie slapende apostelen en het verraad van Judas met de heling van het oor van Malchus groot tafereel binnen paneel voorgesteld 3. Een nauwkeurige datering en streekbepaling van de reliëfs leveren wel enige problemen op. Gezien echter de kaproen, het gelobde kraagje en gordel opbloezende tuniek krijachter Judas, verticaal geplooide rokje van Malchus zij plooien gewaad van Judas moet de tijd van ontstaan niet vóór midden 15de eeuw vermoed worden. De iconografie biedt geen mogelijkheid tot een nauwkeurige datering en zeker niet de voorstelling Christus' doodsstrijd Olijven, deze compositie ware West Europa geijkt was voor de hele 15de eeuw en eerste kwart 16de eeuw jaren dertig toe. Over de beeldhouwer valt niets te melden. Was het een Noordnederlander of kwam hij tezamen materiaal Zuid-Nederland? Laten maar Nederlands werk houden zonder verdere restrictie. weinig soort monumentaal beeldhouwwerk volle 15de eeuw in onze streken gespaard gebleven om een definitief standpunt te kunnen bepalen. Tenslotte dient vraag over functie
MIDDELEEUWS BEELDHOUWWERK ST.-LIEVENSKERK ZIERIKZEE
enzij
De
van
vande
enwl
vane
de
20
Het ten het
wel
Catalogus Beeldhouwkunst, Aartsbisschoppelijk seum, Utrecht. 1962, nr 95-107 en pi. II.
Mu-
inhet
de Sint-Lievens Monstertoren op een hoogte van ongeveer meter boven begane grond werden eveneens door Kemperman gerestaureerd. zijn kalkstenen fragmenten staande en een knielende heilige, respectievelijk 54 en ± 44 cm hoog, de staande figuur met resten van roodbruine kleur, de zittende met overblijfselen van roodbruin en blauwgroen. Te oordelen naar de uitgeschulpte plooi bij de staande figuur moedeze beelden later ontstaan zijn tegen einde 15de eeuw. beeldhouwer zou eens Nederrijnse herkomst kunnen zijn. Het ligt voor de hand dat het bovengenoemde plooi detail op Duitse invloed wijst. 7
te
vande
inde
de
in
De
end
De
als
streeks 1530, is bekend, dat zij in 1870 ontdekt werden plavuizen keukenvloer pastorie 7. vondst Zierikzee bewijst weer eens meer dat de beeldhouwkunst in de middeleeuwen druk beoefend werd. Het is pas na de reformatie dat deze tak van kunst enigszins in discrediet raakte schilderkunst kans kreeg haar stempel op de Noordelijke Nederlanden te drukken. reliëfs bevinden zich tegenwoordig Gemeentemuseum boven in het stadhuis van Zierikzee. Afgezien van beide besproken reliëfs bezit dit museum ook nog enkele andere brokstukken van figuraal beeldhouwwerk. Deze waren aangetroffen in de rechtersteunbeer aan de westzijde van
51
SUMAIARY
the
The
elongated. Judas relief also shows healing of Malchus' ear, cut off with a sword by the apostle Peter. This theme occurs especially in the Netherlands and the adjacent German regions. Several details of the clothing form an indication for a dating around 1450. The reliëfs originally belonged stone reredos.
toa
andre-
The
was
Some years ago, two sandstone reliëfs showing Christ in Gethsemane and the Betrayal by Judas were found in the walls of the St. Lievens Monster Tower in Zierikzee. Both were broken and neither complete. restoration construction, especially of the former, was not entirely successful, the kneeling Christ being too
IN
THE
MEDIEVAL SCULPTURE FROM SINT LIEVENS MONSTER CHURCH ZIERIKZEE
DE NIEUWE KERK TE ZIERIKZEE DOOR
W. H. KEIKES EN H. P. R. ROSENBERG Een gebouw, dat vandaag „nieuw" wordt genoemd, verloop tijd toch eens worden opgenomen in een officieel vastgestelde lijst historische monumenten. goed voorbeeld vormt zogenaamde Nieuwe Kerk te Zierikzee, een speciaal voor de protestantse eredienst opgetrokken bedehuis,
weld
dieons
inhet
der
wasinde
kanmeog
en
dieto
het
ande
Vooraf nieuwbouw ging verzame-
dane
en
5
Inde
vande
inhet
4.
inhet
de
in
uit
en
de
van
vande
vande
te
of
dig
de
van
ok
of
waservn
vande
als
inde
.
te
.
of
inde
vande
Het
oud
ine
vane
.2
en
van
de
13
in-
Er
kon
op
het
hadoket
datn
de
Een
nogwel
van
van
kan
ten, zijn overgeleverd, krijgen indruk, dat men daarbij zeer systematisch en zorgvuldig te werk ging. In speciaal gebouwde keten en binnen omheiningen werden de materialen —in de eerste plaats baksteen, hardsteen en lood — opgeslagen. Kennelijk geboomte rondom talloze strubbelingen eindelijk in 1848 in ge- afgebrande kerkgebouw zwaar geleden. Reeds bruik worden genomen. waren toen december 1832 werd openbaar vermiddels vele jaren verstreken, om precies te zijn kocht „eene groote partij extra zware ijpe booeen periode gelegen tussen rampnacht men, staande op het Kerkhof rondsom de afge6 op 7 oktober 1832, toen de St.-Lievens Mon- brande Groote- of St Lievens Monster Kerk, sterkerk door brand zwaar werd beschadigd waaronder vele zeer geschikt voor wagenmakers, 21 mei 1848, de dag waarop de plechtige inwij- en ander werkhout" ding plaats vond gloednieuw kerkgeDoordat de nieuwbouw van de kerk één lange bouw op hetzelfde kerkerf. lijdensweg is geworden, heeft men tenslotte Hoewel brand historisch monument maar heel weinig materiaal kunnen gebruiuiteraard altijd rampzalig genoemd mag worden, ken. meeste loop tijden reskan brand grootscheepse St.-Lievens pectievelijk zoek geraakt, verkocht weggekapittelkerk bovendien worden gezegd, dat deze roofd Hier daar bouwfraghelaas vroeg heeft gewoed Immers, menten terugvinden stoeppalen, stoepen, eerste helft vorige eeuw enige grensscheidingen tuinornament, terwijl georganiseerde of ongeorganiseerde monumen- materialen zijn aangewend voor versterking tenzorg nog geen sprake; het kwam dan ook niet de zeewering bij Borrendamme 3. Het batig saldo in de hoofden van de geschokte Zierikzeese bur- van de afbraak bedroeg ƒ31 000.—. gers op om hun „Grote" Kerk aan een zorgvulOver motieven, radicale verwijdeherstel gedeeltelijke reconstructie onderring bouwresten oude kerk (muren werpen. Een ruïne ruimde men liefst zo spoedig werden door middel buskruit omgehaald!) mogelijk op. Bovendien werkte de aanblik, die hebben geleid, kan men blijven gissen, doch er de opstaande zwartgeblakerde muren boden, niet kan geen twijfel over bestaan, dat de organisatie erg inspirerend om de toch zeer aanzienlijke en van afbraak aanzienlijk beter verliep kostbare restanten te conserveren. organisatie van de nieuwbouw. Al te lang bleef Aktie en initiatief werden voldoende aan de er gapend hiaat Zierikzees stadssildag gelegd. Men verzorgde speciale uitgaven in houet, zoals een geschilderd gezicht op Zierikzee de vorm van boekwerkjes en afbeeldingen van 1839 duidelijk laat zien de vernielde kerk in steendruk i en alom werHoewel 1848 wonde stadsbeeld den geldinzamelingsakties georganiseerd. Op weer was geheeld, bleven de meningen over het deze wijze kon een niet onaanzienlijk bedrag uiteindelijk resultaat kerkbouw sterk ver(f 42 000.—) bijeen worden gebracht. deeld. Zierikzeesche Courant verscheen vriendelijk stukje: „Het nieuwe kerkgebouw,
Schilderij door Jan van Ouwerkerk, 1839. Gemeentemuseum Zierikzee. Zierikzeesche Courant, 1848.
af.
den
vande
op
is
*
bijhet
24mei
J. L. Braber en C. P. Pols, Zierikzee zoals het was,
5
Uitde
vandeSt.
7en1
J.
-
Zierikzeesche Courant, dec. 1832.
ge-
ten eenenmale verwoest, Zierikzee 1834.
anhet
Zierikzee 1970, 89. Gezicht Zierikzee, Oosterschelde
in
lierman, Beschryving Lievens Monsterkerk te Zierikzee, op den 7 october 1832 door brand
vande
hoewel uitgebreidheid niet vorige lijk, ruim, maakt binnentreden gun-
lenvad
enorme hoeveelheden afbraak St.-Lievens Monster. verschillende berich-
DE NIEUWE KERK TE Z I E R I K Z E E
Aft. 1. Eerste ontwerp van P. Huijsers voor de Nieuwe Kerk te Zierikzec, 1833. (Gemeente-archief Zierikzce)
BULL. K.N.O.B. 70 (1971) PL. XXVII
vanP.
4.
AJb. Tweede ontwerp Huijsers voor Nieuwe Kerk, 1833. (Gemeente-archief Zierikzee) de
vanP.
de
3.
Aft. Eerste ontwerp Huijsers voor Nieuwe Kerk, 1833. (Gemeente-archief Zierikzee)
te
de
Afb. 2. Tweede ontwerp van P. Huijsers, voor Nieuwe Kerk Zierikzee, 1833. (Gemeente-archief Zierikzee)
DE N I E U W E KERK TE ZIERlKZEli
te
de
P.
5.
Ajb. Derde ontwerp van Huijscrs, voor Nieuwe Kerk Xicrikzee, 1835. (Cïemeente-archief Zierikzee)
Aft>. 6. Derde ontwerp van P. Huijscrs voor de Nieuwe Kerk te Zierikzee, 1835. (Gem.-archief Zierikzee)
BTLL. K.N.O.B. 70 (1971) PL. X X V I I I
Afb. 7. De Nieuwe Kerk te Zierikzee uit het z u i d oosten. (t ; oto Monumentenzorg 1959)
DE N I E U W E K E R K TE Z I E R I K Z E E
53 en
zag
te
te
en
ge-
wegnozu
konme
bijde
bij
de
Inde
de
en
ishjonk
inhet
om
dat
te
meth
ante
diehjn
of
de
op
of
in
op
dani
datnu
to
de
endr
der
en
vane
te
de
de
het
7.
te
te
to
te
van
de
wat
en
1°in
in
ter
wel
en
de19
de
vaneg-
en
in
.9
isdt
van
6isde
de
hetd
Ine
er,
inhet
en
van
inwoner Zierikzee zelfs mogelijkheid om kerkgebouw zwembad maken: „het gebouw staat grond behoeft niet worvrij recente publikatie toon zeer den gekocht en er is voldoende parkeerruimte. terughoudend voor zover beoordeling En: een kerk met een bad er in doet niemand Nieuwe Kerk betreft: „wel neo-classicistisch monstrum curieus te noemen en heeft schade" Toen in 1835 bestek en voorwaarden van aanenige verdienste ruimtelijk opzicht" verder: „de Grote kerk alhier blijft als stijlproduct besteding betreffende „den opbouw heel nieuw kerkgebouw voor hervormde uit eeuw curiosum". De uiterlijke gedaante en de eventuele doel- meente, op het terrein waar de afgebrande St.matigheid van het in 1848 voltooide kerkgebouw Lievens Monsterkerk heeft gestaan, en zulks met zijn trouwens vaker discussie gesteld; de levering van alle nog daartoe benoodigde mazoverre mag het resultaat van de ontwerper(s) terialen" druk verscheen, nauwezeker belangwekkend worden genoemd. Er is in lijks vermoeden welk moeizame moeten worden afgelegd. Het zou onbillijk zijn 1920 nogal strijd gevoerd over mogelijke betekenis van de kerk naar aanleiding van een om voor de naderhand ontstane moeilijkheden de bericht als zou de kerkvoogdij der hervormde kerkvoogdij geheel en al aansprakelijk te stellen. Een ongelukkige samenloop omstandigheden, gemeente Zierikzee voornemen koesteren om afbraak over gaan, althans kerk voor waarbij vooral nijpend geldgebrek aanafbraak verkopen Verschillende gemeentenemers doorslag gaf, heeft bouw herhaling in sterke mate vertraagd en zelfs gedurenleden bleken onoverkomelijke bezwaren hebben „wijl het gebouw, hoewel op zichzelf van de vrij lange perioden volkomen tot stilstand doen geen bouwkundige beteekenis, toch een onmis- komen. Mede als gevolg van die bijzondere ombaar onderdeel uitmaakt zeer fraai stadsstandigheden is er tijdens de zeer langdurige gedeelte". Deze formulering werd door de re- bouwperiode heel wat aan de plannen gedokterd, daktie van de Zierikzeesche Nieuwsbode met zoals reeks van, overigens interessante, ontkracht bestreden al hechtte ook zij aan het voort- werpen 11 duidelijk aantoont. bestaan van de kerk: „Fraai is zij niet in haar dor Aanvankelijk waren kerkvoogden hervormclassicisme, doch zij is een type van haar tijd en de gemeente te Zierikzee met de te Breda woonwellicht zelfs voornaamste. Wanneer achtige architect Pieter Huijsers Azn. (1781Nieuwe Kerk verdient bewaard te worden, dan 1848) overeenstemming gekomen. neois het als karakteristiek vertegenwoordigster van classicistische kerkelijke architectuur uit de eerhaar tijdperk, eenmaal bouwkundig ste helft van de 19de eeuw neemt deze een begebied niet uitmuntte. Hare architectonische be- langrijke plaats in. Waarschijnlijk maakte hij teekenis ligt, meer hare schoonheid deel uit van de uit Klundert afkomstige architechaar historisch belang, n.l. als een schakel in den tenfamilie Huysers, Huijsers Huissers, waarontwikkelingsgang onzer bouwkunst" 8. van vier leden als bouwmeester of opzichter zijn Bovengenoemde aanslag haar bestaan werd werkzaam geweest tussen het midden van de weliswaar afgewend, maar Nieuwe Grote 18de en het tweede kwart van de 19de eeuw 12. Kerk van Zierikzee blijft blijkbaar talloze men- Behalve door de belangwekkende reeks ontwersen intrigeren. Vooral nu de kerkelijke gemeente pen, 1833 1835 maakte voor weinig weet vangen nogal logge Nieuwe Kerk Zierikzee, bekend gebouw, dringend kostbare voorzieningen door enkele kerkelijke en wereldlijke bouwwervraagt, komt men met de dolste plannen. Een ken Brabantse. stigsten indruk kenmerkt zich door doelmatigheid van inrigting en sierlijke eenvoudigheid".
de
van
en
om„de
de
en
be-
met
14 (1920), 58-59, wordt deze opvatting kracht streden wordt pleidooi gevoerd voor sloping van Nieuwe Kerk schoonheid Nederland te verdedigen tegen de kunsthistorici". 9 Zierikzeesche Nieuwsbode, 4.2.1969.
van
en
11 Gemeentearchief Zierikzee, historisch-topografische collectie. kerkvoogdij-archief bevat weinig
gegevens betreffende de kerkbouw.
Stolte, „Plannen restauratie middeleeuwse kerk van St. Jan te Roosendaal in 1790-1793", der
opgenomen
to
(waarin
Zierikzeesche Courant), 19.1.1920. 8 Zie ook De Bouwwereld 19 (1920), 15. In Buiten
Het
4.
7
Schoniven-Duiveland, (1967), Zierikzeesche Nieuwsbode
1® Bestek voorwaarden aanbesteding betreffende de Nieuwe Kerk te Zierikzee, april 1835 (gedrukt), gemeentebibliotheek Zierikzee.
12
C. Postrna, .,Zierikzee, veranderend stadsbeeld",
B.H
(i
Mededelingenblad van de vereniging Stad en Lande van
Jaarboek Oudheidkundige Kring De Ghulden Roos, 21
(1961), 115-123.
TE
NIEUWE KERK Z1ER1KZEE
vandeb-
in
vanhet
had
Ofde
met
De
en
met
en
de
de
het
zouen
Indat
oken
met
het
en
De
bij
alshet
de
namhet
men
opte
de
en
omde
is,datne
en
er
In
enpas
en
en
te
van
De
en
2en4),
van
ande
zes
in
isde
date-
en
vande
en
dit
en
De
de
ande
is
indat
Het
het
welan
de
en
en
meest opmerkelijk inwendige dispositie van de beide koepelkerkontwerpen. Zowel de plattegronden als de doorsneden laten zien, Huijsers deel omgang, genover ingang gelegen, soort proscenium, wellicht barokke theaterbouw ontleend motief, plaatst, waarin preekstoel daarboven orgel zijn opgenomen. halfcirkelvormige achterwand wordt door jonische muurzuilen verticaal geleed. Onder naast
en
met
14.
in
die
en
bijde
hij
de
A.Jvander,
13
Geschiedkundige beschrijving van Stad Breda hare omstreken, Gorinchem 1845, 49-50.
rekening heeft gehouden met de Keldermanstoren. In dit verband is het opmerkelijk, dat de onbekende architect, die kort voor of tegelijk met Huijsers ontwerpen leverde voor een hallekerk en een pseudobasiliek, evenmin uitging staande toren zelf nieuwe toren zijn kerk opnam. Zeker tijd magistraat niet over dacht oude toren geven. 1835 verkreeg subsidie voor herstel twintig jaar later verval zodanige vormen aan, dat men overwoog van verder onderhoud af te zien. Ook toen was er van afbraak geen sprake. Zowel kerk portaal Huijsers' eerste koepelkerk-ontwerp hebben Dorische muurzuilen rondboogvensters. gevel portaal is versierd met twee maal twee zuilen, die trigliefenlijst fronton dragen. toren heeft boven portaal klokkeverdieping dubbele ionische half zuilen, daarboven een attiekverdieping met wijzerplaten en tenslotte een open koepelbekroning korinthische zuilen. koepelkerk zelf lantaarn moeten krijgen is op de beide bewaard gebleven tekeningen niet zien. geval uitzonderlijke reeks onderling contrasterende elementen Zierikzeese stadssilhouet hebben beheerst: laatgotische torentors, hoge koepelkerk haar lantaarn en de forse toren daarbij met zijn vierkante ronde geledingen. tweede reeks ontwerptekeningen, bestaande uit stuks, behelst dezelfde koepelkerk, maar nu zonder toren. Het portaal is vervangen door zuilenportiek stadszijde (afb. die alle volgende ontwerpen Huijsers Grauss zal blijven bestaan. De door een omgang met balustrade omgeven lantaarnbekroning is rond en heeft jonische half zuiltjes tussen de getoogde openingen.
en
be-
vande
okde
an
isokhetn
metd
toen
De
de
danhetoug-
en
en
Van
in
er
en
met
uiten
De
en
of
het
an
met
en
P.
tode
tode
wat
Huijsers' St--Antoniuskerk aan de Jansstraat in Breda (1836-1837) behoort haar gevel treft meest plastische monumentale stukken „waterstaatsarchitectuur" 13 Qua opbouw hoort deze facade groep kerkgevels verhoogd middenstuk en inzwenkende zijkanten, waarvan Plukhooy Bzn.'s Bonifaciuskerk de Dordtse Wijnstraat (1823-1826) prototype is en dat enigszins doet denken aan Philip Vingboons halsgevels in Amsterdam. Is de Dordtse gevel een streng stuk baksteenarchitectuur zonder zuilen pilasters, Huijsers' Bredase gevel heeft een gepleisterde middenrisaliet, waarvan de boven- en benedenzone gescheiden worden door zwaar hoofdgestel. Beneden paste Huijsers gekoppelde dorische, boven gekoppelde jonische zuilen toe. toren Antoniuskerk bestaat vierkante klokkenverdieping dubbele korinthische halfzuilen op de hoeken en een achthoekige koepelbekroning. De kerk is een driebeukige halleruimte met korinthisohe zuilen gestucadoorde tongewelven. Vanwege de sterke verwantschap in de torens zou aanleiding kunnen bestaan Hervormde kerk Steenbergen Pieter Huijsers toe te schrijven. De gevel van deze in 1832 gebouwde kerk is strenger: kolossale toscaanse muurzuilen dragen een trigliefen-kroonlijst met zwaar fronton. Ook inwendig zijn hier toscaanse zuilen gebruikt. Huijsers 1830 gebouwde raadhuis te Zundert, waarvan de gepleisterde gevel brede middenrisaliet vier korinthische muurzuilen fronton heeft Veel monumentaler noemde werk zijn ontwerpen, Huijsers 1833 maakte voor de Zierikzeese Nieuwe Kerk. eerste twee, hand gekleurde, ontwerptekeningen tonen een ronde koepelkerk met smalle omgang en jonische zuilen. Evenmin als bij alle overige ontwerpen is het noorden aangegeven, zodat het niet zeker is, aan welke zijde zich de ingangspartij bevindt. Deze is hier uitgewerkt ruim portaal, overkluisd door kruisgewelf, waarboven hoge toren verrijst (afb. l en 3). Wanneer men er van uitgaat, dat Huijsers de middeleeuwse St.-Lievenstoren wenste te behouden, moet zijn toren koepelkerk de oostzijde hebben geprojecteerd. Veel waarschijnlijker is het, dat hij bij zijn ontwerp geen
hoe
DE
54
14 L. Ph. Spildooren, „De drie stadhuizen van Steenbergen", Vit stad en lande van Steenbergen, Steenbergen 1958, 81-96.
DE N I E U W E K E R K TE Z I E R I K Z E E
had
diten
toen
is
van
de
de
die
die
op2
en
de
vande
de
de
uit
in
in
de
de
nogi-
ishet
de
Op21mei
In
vanhet
Zie
van
53.—J
De
10
in
Den
de
Den Haag 1930, 208-211. Zierikzeescbe Courant, 11.9.1835. ook: „Zierikzee bouwde een kerk na de kerkbrand van 1832", Provinciale Zeeuwsche Courant, 20.12.1949. Swigchem, „200 jaar monumenten bouwkunst in Zeeland", Zeeuws Genootschap der Wetenschappen 1769-1969, Middelburg 1969, van Leynse, Middelburg oude ansichten, Zaltbommel 1969, 58-59.
C.Avan
1(i
J.H
Nispen Sevenaer, monumen-
ten in de gemeente Maastricht = de monumenten van geschiedenis en kunst in de provincie Limhtirg, I, 2,
1848 vond eindelijk plechtige
ingebruikneming kerkgebouw plaats. de dienst van 5 november van dat jaar kon het
HamenB.
en
M. D. Ozinga, De Protestantsche Kerkenbouw in
Nederland run Hervorming tot Franschen tijd, Amsterdam 1929, 12-19. Plantenga, l'Architecture religieuse dans l'ancien duché Brabant, 1598-1713, Haag 1926, 39, % 55.
to
end
dane
als
wied
end
de
de
de
1846 en verwoest in 1940 19. Deze keer bestond de versobering uit het achterwege laten van de zijrisalieten, zodat een eenvoudige zaalkerk ontstond (afb. Niettemin gebouw drukwekkend door zijn grootte: oppervlakte bedraagt 1225 vierkante meter (bij St.-Lievens was dat trouwens 4100 m 2 !). De hoge portieken aan voor- en achterzijde worden geschraagd door machtige dorische zuilen en bekroond door een fors, driehoekig fronton. In het interieur bleven gekoppelde jonische muurzuilen met de daarboven verkropte kroonlijst gehandhaafd. 7).
Ookde
de
Noordstraat Middelburg, gebouwd 1844-
en
en
op
het
.Deop"i
8
de
en
op9
het
nam
Met de uitvoering van dit derde plan is men inderdaad begonnen. Huijsers zelf bouw aan voor ƒ 109 000.—. Met voortvarendheid werd het grote werk aangevat; de funderingen en eerste opgaand muurwerk waren spoedig gereed, zodat reeds september 1835 plechtige eerste-steen-legging kon plaats vinden: „reeds van den vroegen morgen was het terrein der kerk met een aantal vlaggen en bloemfestonnen versierd, leverde bijzonder tafereel tegen daaromliggende steenhoopen bouwstoffen talrijke werklieden werden vanwege feest brood, kaas wijn getrak-
E.OMvan
men
ƒ87
en
De
vormen opgevat.
1-1
teerd! Maar goede stemming feestelijke entourage gunstige voortekenen beschouwd, zou al zeer spoedig bedrogen uitkomen. Want veel verder kale muren kwam niet. Wegens financieele moeilijkheden moest het werk noodgedwongen worden gestaakt. Een proces volgde en de jaren verstreken .. . Nadat in 1843 een schikking was bereikt, werd het werk opnieuw aanbesteed voor 000.—. De reeks ongedateerde ontwerpen, die op deze aanbesteding betrekking heeft, is gesigneerd door G(erardus) H(endrik) Grauss, stadsbouwmeester van Middelburg. Opnieuw betekende vereenvoudiging plannen: dwarsarmen werden vervangen door brede middenrisalieten smalle zijgangen verdwenen. Voor- achtergevel behielden echter de vormgeving, zoals Huijsers die had ontworpen. Na een faillissement van aannemer volgde november 1845 tenslotte aanbesteding, werkelijk voltooiing zou leiden. Ditmaal was P. van der Linde Zierikzee aannemer, voor ƒ53 000.— inschreef. drie tekeningen, waarnaar kerk voltooid, dragen signatuur Grauss' opzichter, J. Bourdrez, die ook bekend is als bouwmeester van de neoclassicistische r.k. kerk aan de Lange De
15en
wasin
vande
vande
met
op
en
en
ine
metand
en
te
De
met
Een
inde
en
en
„proscenium" vinden portalen, consistoriekamer, diakenkamer kosterskamer plaats. Voor de twee koepelkerkontwerpen van Huijsecs zijn eigenlijk geen voorbeelden 17deen 18de-eeuwse architectuur te onzent aan te wijzen. zuiver ronde aanleg inpandige omgang komt niet eerder voor. combinatie koepelkerk met toren is minder uitzonderlijk. Men vindt haar in 1604 bij Coenraet van Noremburchs protestantse kerk Willemstad eveneens bij de 1607-1627 door Wenzel Cobergher gebouwde bedevaartskerk in Scherpenheuvel is. Voor vergelijking zou wellicht ook de Waalse kerk in Maastricht (Nicolas Cornhaire uit Luik, 1732) in aanmerking kunnen komen 17. Het is niet erg verwonderlijk, dat van de ambitieuze koepelkerk-ideeën niets terecht gekomen is. In 1835 kwam Huijsers dan ook met een nieuw plan, dat heel wat minder pretenties had: kruiskerk strakke, classicistische vormgeving voorzijde zuilenportiek aan de achterzijde muurzuilen, beide met fronton (afb. 5 en 6). De zijgevels vertoonden een pilasterordonnantie boogvensters, gedragen door kleine hoofdgestellen consoles. dwarsarmen hadden een frontonbekroning. Het inwendige zou smalle zijgangen krijgen en de dubbele muurzuilen correspondeerden blijkens de plafondtekening eveneens gekoppelde zuilen aan weerzijden middenruimte. stucversiering plafonds late Empire-
55
56
DE NIEUWE KERK TE Z I E R I K Z EE
en
met
vanAl.met
en
x
met
enad
met
en
ken
met
en
cm.
cm.
x
vande
Az
P.
en
de
enor-
en
vanD.1
1).
D2.
3).
met
Az
Ge-
95x
2).
cm
Az
P.
de
Az
P.
de
P.
metD.2
met
cm.
het
Az
P.
De
de
van
Vanhet
classicistische kerkinterieur. werk W. H. Kam en H. van der Meulen is zeer weinig bewaard gebleven. Naast het orgel in de Grote Kerk te
is
in
min
en
te
B.
Het
noge
en51
Dordrecht, dat in 1859 als drieklaviers werk met vrij pedaal stemmen voltooid werd (orgelkas front zijn van het orgel, dat Nicolaas Verhagen hier in 1670 bouwde) bleef viertal instrumenten of meer ongewijzigd over. orgel Zierikzee hiervan de belangrijkste vertegenwoordiger. (Vr. meded. heer Wijnands Oude Tonge). vande
in
in
en
de
M.Hvan't
In
te
inde
orgel Nieuwe Kerk Zierikzee heeft sprekende stemmen, twee klavieren, vrij pedaal. 1848 is dit werk door Kam en Van der Meulen uit Rotterdam geleverd. Kruijs geeft zijn boek Verzameling Vcin disposilits dtr Verschillende orgels in Nederland (1885) een opgave van de dispositie, die behoudens enkele kleine wijzigingen intact bleef. Ds intonatie van het pijpwerk herinnert aan de klank van de Biitzorgels. De orgelkas onderging geen wijzigingen, de vormgeving van het front is kenmerkend voor bouwperiode geheel overeenstemming -"Het
Plattegrond koepelkerk zuilenportiek zonder toren. linker helft geeft funderingsplan aan; rechts de doorsnede door de onder D. 2 genoemde kamers. Gesigneerd Huijsers 1833. 95.4x61.4 E2. Plattegrond koepelkerk zuilenportiek. Doorsnede boven de onder D. 2 genoemde kamers, overigens identiek Gesigneerd Huijsers 1833. 96x60 cm. E3. Lengtedoorsnede midden door prostyle, koepel en apsis. Gesigneerd P. Huijsers Az 1833. 90 x 64.8 cm (afb. 4). E4. Dwarsdoorsnede gezien naar drie portalen in oostgevel. Gesigneerd Huijsers 1833. 58.6 cm. E5. Buitenaanzicht gezien naar prostyle. signeerd Huijsers 1833. 85.3x59.7 (afb. meth
te
in
een weg zal vinden om dit zeldzame monument van 19de-eeuwse bouwkunst stand houden.
3
59-1 (afb. cm
en
nog
mend
hopen, hervormde gemeente date
Hetis
en
vanhet
toch een verzorgde indruk. Het interieur is in zijn koele voornaamheid een late uiting Empire, waarin hand van Huijsers ondanks alle vereenvoudigingen door Grauss zijn opzichter Bourdrez herkent.
A2. Plattegrond zij-opstand ingetekend bankenplan vermoedelijke oostzijde toren met zijruimten. Aan de vermoedelijke westzijde voorhal toscaanse zuilenportiek fronton. 54.5 72.4 cm. Bi. Waarschijnlijk zelfde hand. Plattegrond en lengtedoorsnede van een pseudobasiliek niet smalle zijbeutoren. Zuilen jonische kapitelen. Ingetekend bankenplan. Dispositie van toren met zijruimten, westelijke voorhal en zuilenportiek als in A. l en 2. 41.7 x 51.8 B2. Zijaanzicht pseudobasiliek met toren en aan de tegenovergestelde zijde portiek. 36.6x50.7 cm. B3. Dwarsdoorsnede pseudobasiliek. 36.7x51.8 Cl. Variant op B. l, 2 en 3. Zelfde hand, zelfde torenontwerp. Voor- achtergevel. Risaliet fronton voor de toren; aan de andere zijde voorbouw, dwars op de as van de kerk, met zuilenportiek. 41.2 x 52 cm. Dl. Ontwerptekening koepelkerk met toren, oostaanzicht. Gesigneerd P. Huijsers Az 1833. 93.2x59.6 cm (afb. Plattegrond Inwendig kruisvormig portaal, waarboven de toren. Aan de westzijde binnen de door jonische zuilen van de middenruimte gescheiomgang halfronde apsis, waarin kansel gel. Daaronder consistoriekamer, kamer voor diakenen kosterskamer. Rechts links apsis portalen. Gesigneerd Huijsers 1833. 96.4
den
en
op-
metn
in
ande
beperkt tot de voorgevel en de toren; in Zierikzee zijn de zijgevels in hun baksteenvormen weliswaar veel soberder dan de voor- en achtergevel, maar met hun rondboogvensters, consoles onder de vensterdorpels en strenge pilasters maken zij
Al. Dwarsdoorsnede van een driebeukige hallekerk tongewelven, jonische zuilen ingetekend orgel. 46 x 72 cm. Drie daken.
en
De
van
inde
is
erop
en
St.Janv
dein
uitde
deze kerken blijft de uitwendige monumentaliteit
ONTWERPTEKENINGEN VOOR DE NIEUWE KERK
El.
alsen
en
en
van
ine
vande
20.
datnog
nieuwe orgel, steeds uitstekend instrument bekend staat, voor de eerste maal worden bespeeld De ontwerptekeningen, 28 in getal, bewaard in het gemeentearchief te Zierikzee, vormen een verrijking van onze kennis aangaande de mogelijkheden in de neoclassicistische bouwkunst uit het tweede kwart 19de eeuw. vroegste, ongedateerde en ongesigneerde ontwerpen, die doen vermoeden, dat Huijsers met andere architecten meedong prijsvraag, zijn vrij traditioneel opzet tonen achtereenvolgens hallekerk pseudobasiliek, beide typische ,,waterstaats"-toren. De zaalkerk, die uiteindelijk uit Huijsers' kruiskerkontwerp ontstaan, vormt alle zichten unieke verschijning neoclassicistische architectuur. Slechts zeer weinig kerken periode zijn berekend alle zijden gezien te worden. De monumentale prostyle heeft de Zierikzeese kerk als aan de burgerlijke bouwkunst van het classicisme ontleend motief gemeen met een groep andere „Waterstaatskerken": 1822 gewijde Willibrorduskerk van A. Tollus in Den Haag, de twee jaar lateigewijde dezelfde architect Schiedamse Lange Haven, Suys' Mozes Aaron in Amsterdam (1837-1841) en K. G. Zochers St. Augustinus te Utrecht (1839-1840). Bij al
DE NIEUWE KERK TE Z I E R I K Z E E
G.
G.
bijH.1
48x75cm.
H.
met
vande
H3.
vande
Plan voltooijing onafgebouwde
G.H
der
der
met
te
vande
vanhet
J.
het
1.
bij rapport d.d. 16 aug. 1845. 53 x 78 cm. 12. Teekening der kapwerken. Gesigneerd J. Bourdrez opzigter. Behoort bij rapport 16 augustus 1845. 13. Kapteekening. Gewaarmerkt als behoorende bij het Proces Verbaal van aanbesteding van dit werk. Op heden den 22 November 1845. (De aannemer P. van der Linden). Gesigneerd Grauss Architect. G.H
cm.
F5. Doorsnede bekapping voor de kruiskerk met prostyle. Geen bijschrift. 62.4 x 100 cm. Gl. Ongedateerd en ongesigneerd ontwerp voor een kerkgevel met toscaanse prostyle en opzetstuk met koepeltorentje. 54.4 Hl. Zijgevel buitenaanzicht van zaalkerk met brede
de
van
met
wen Kerk enz. als F. 1. 60x87 cm (afb. 6).
der
te
alsF.1
met
F4. Plafondtekening voor kruiskerk prostyle. de
H. Grauss Architect.
brede middenrisalieten, gesign. G. H. Grauss Architect. 41.5x67 cm. Plattegrondteekening gewijzigd plan nieuwe kerk van de Hervormde Gemeente te Zierikzee met fondering voor nieuwe gedeelte zijmuren. Gesigneerd Bourdrez opzigter del. Behoort
Bijschrift: Teekening der Plafonds eener nieuw te bou-
6x
Lengtedoorsnede zaalkerk brede middenrisalieten. Daaronder plattegrond. Gesigneerd G.
kerk Hervormde Gemeente Zierikzee. Grauss, Architect. Plattegrond zaalkerk
alsF.152x87cm
te
H2. Kaptekening, behorend Gesigneerd Grauss Architect.
cm.
F2. Buitenaanzicht zijgevel van kruiskerk met prostyle. Bijschrift: Zijfront eener nieuw bouwen Kerk enz. F3. Constructietekening voor de bekapping van de kruiskerk prostyle. Bijschrift: Kapteekeningen de nieuw bouwen Kerk enz. 58x96
H. Grauss Architect. 41.8x63.6 cm.
tode
pen den 1. April 1835 door P. Huijsers Az. 52 x 74 cm (afb. 5).
middenrisaliet, bekroond door fronton. Gesigneerd
H4.
E6. Plattegrond van de koepelconstructie. Gesigneerd P. Huijsers A± 1833. 82 x 60.5 cm. Fl. Buitenaanzicht voorgevel van kruiskerk met prostyle. Bijschrift: Voorfront eener nieuw te bouwen Kerk voor de hervormde gemeente te Zierikzee, ontwor-
57
SUMMARY THE NIEUWE KERK (NEW CHURCH) IN ZIERIKZEE
are
the
ofa
but
in
andws
of
de-
are
their sober brick architecture, carefully tailed in connection with the detached situation of building centre church square. This situation makes the Nieuwe Kerk an exception among the churches of the Neo-Classical period, in which it is almost always only the front which possesses monumental allure. Despite all the simplifications, the hand of the original designer can be clearly recognized in the interior with its doublé Corinthian columns along the walls.
ofthe
of
a
onthe
a
fora
ofthe
inthe
ofthe
tour
and
a
applied against the wall, and the side walls with
inthe
ina
The series of designs for the Nieuwe Kerk kept in the Zierikzee municipal archives contribute greatly knowledge various possibilities concepts current NeoClassical architecture second quarter the nineteenth century. The most important material is the frhree series of designs by Pieter Huijsers (1781-1848) in which hè successively submitted plan domed rotunda with tower, a domed rotunda without a tower, and a cruciform church with prostyle front wall and columns incorporated into the rear wall. The last of these designs, dating from 1835, proved to be still too expensive for the small
town Zierikzee considerably simplified by the municipal architect of Middelburg, G. H. Grauss, and his assistant, J. Bourdrez. This led, in 1845-1848, to a church which is unique in Neo-Classical church architecture more than one respect. Not only the front fagade with its pedimented colonnade also rear facade where, instead prostyle, half columns
the
The
in
isnowa
in
in
the
andwsot
the
by
On the site of the St. Lievens Monster Church destroyed fire 1832, there church in Neo-Classical style begun 1835. construction of this church was interrupted shortly afterward resumed until 1845, building being completed simplified form 1848.
VAN
VERDEDIGINGSPOORTEN ZIERIKZEE JANSE KEIKES ENW.H
omin
ande
ande
te
Bijde
in
Hetrbij
van
metselen bakstenen datzelfde gedeelte in zogenaamd Vlaams verband. Daarbij is geen vande
afwisseling te bespeuren van lagen stenen in de lengterichting stenen diepterichting de muur, maar een afwisseling van stenen in lengte- diepterichting iedere laag metselwerk. en
en
is
hebben opgeleverd. Spijtig genoeg slechts enkel geschilderd of getekend stadsgezicht bewaard gebleven, dat ons deze ommuurde hoofdplaats van Zeeland-beoosten-de Schelde in die gedaante doet kennen (pi. XVII, af b. l en 2) 2. Hoewel Zierikzee enkele malen strijdtoneel is
en
en
stad verleden boeiend schouwspel
wij mede mogen afleiden gebruik Doornikse steen onderste gedeelte
enht
Met haar grachten, muren en poorten moet de
van
vroegere verdedigingswerken rondom Zierikzee.
anhet
vande
overigens zeer belangwekkende, restanten
te
enht
en
Deze poorten, stadsmuurfragment, zogenaamde Blauwe Bolwerk, vormen de laatste,
iaenvr
en
Na
endNo-
belpoort, die aan dringend herstel toe is.
uithe
bezig houden met het wel en wee van het geheel
gerestaureerde Havenpoortencomplex
de ligging van Zierikzee zal het behoud van de
belangrijkste poorten, zelfs nog met een klein gedeelte stadsmuur, mogelijk hebben gemaakt. 1304 kreeg stadsuitleg oostelijke richting haar beslag. getrokken gedeelte werd uiteraard eveneens ommuuurd en van poorten voorzien. Van de drie opgetrokken poorten zal de Nobelpoort de oudste zijn. Dit menen
van
ons
—,
afgebroken! maar
alin
poort werd 1623
weinig strategisch belang was, werd de ommuring in de 17de en 18de eeuw niet vervangen door een meer moderne omwalling. De geïsoleer-
inde
ok
onsi
over het onherstelbare verlies van een viertal andere poorten heen . . . Wij zullen deze bijdrage derhalve niet verder verdiepen in de historie van de uit i iet stadsbeeld verdwenen poorten, — de Bagijne-
in
dan
poort. Wie deze markante en robuuste gebouwen eenmaal heeft bewonderd, stapt maar liever
De stad was geheel omgeven door een muur met een weergang op spaarbogen, voorzien van halfronde uitbouwen op korte afstand van elkaar. Slechts enkele waren gesloten en hadden derhalve vorm waltoren. Noordhavenpoort stond de zogenaamde Beulstoren, gesloopt in 1809 6. Daar de stad van betrekkelijk
en
end
en
en
zich in Zierikzee nog steeds verheugen over de aanwezigheid van een drietal zeer monumentale uitermate schilderachtige verdedigingspoorten: de Noord- Zuidhavenpoorten Nobel-
vane
en het belangrijkste" behouden l. Maar door een
gelukkig samenspel van allerlei factoren kan men
de eens monografietje Zierikzeese stadspoorten had gewijd 4 . Ook Westendorp Boerma heeft niet verzuimd ruime mate aandacht schenken verdedigingswerken van Zierikzee s. Vosal
van
danok
al
inhet
Er zijn rijke monumentenbezit Zierikzee in de loop der eeuwen betreurenswaardige bressen geslagen, bleef „het meeste
de
H.
DOOR
geweest (1303/04, 1575/'76), heeft de stad
P.D
en
zalde
vande
vande
De
de
isdtanok
bijde
De beide kenmerken, die wijzen op een bouwtijd in het eerste kwart van de 14de eeuw, ontbreken nagenoeg geheel Zuidhavenpoort. ribben kruisgewelven Nobeloude vestingwerken in Nederland •> Zierikzee poort zijn grover geprofileerd dan die van de volkomen over het hoofd heeft gezien. En dat, Zuidhavenpoort. Oorspronkelijk Noordterwijl archivaris „stadshistorieschrijver" havenpoort een soortgelijke vorm hebben gehad, toch geen bijzondere bekendheid verkregen als vestingstad. Misschien mede reden, dat Schukking in zijn beschrijving van
der
op
40.
in
1 C. A. van Swigchem, „200 Jaar monumenten van 3 W. H. Schukking, De oude vestingtverken van Nebouwkunst Zeeland", Zeeuwsch Genootschap derland, Amsterdam *1947. Wetenschappen 1769-1969, Middelburg 1969, * P. D. de Vos, De stadspoorten van Zierikzee, Zie2 Gezicht op Zierikzee; schilderij op paneel, 1506 rikzee 1946. of kort daarvoor, bezit gemeentemuseum Zierikzee J- J- Westendorp Boerma, De historische schoon(stadhuis); gezicht Zierikzee, waterverftekening heid van Zieriksee, Amsterdam 1946, 25-35. ( 17de eeuw (anoniem), aanwezig in de historisch-topo' Van Swigchem, o.c., 40, grafische collectie van het gemeentearchief Zierikzee.
59
VERDEDIGINGSPOORTEN VAN ZIERIKZEE
maar deze werd rond 1500 1559 grondig gewijzigd. eni
evenals het lokaal eronder, verlicht door een breed venster, geflankeerd door een smal aan weerszijden, aan
an
enm
dat
Aande
mag
ge-
.
wel
dit
vande
mend
de
en
vanhet
het
tode
van
kan
end
en
vande
isen
de
De
Havenpoorten Zuidhavenpoort, vóór graven Nieuwe Haven toegang stad eiland Duiveland, verkleinde soberder uitgave Nobelpoort, echter zonder grote torens. De muren, die de poortdoorgang flankeren, bieden geen plaats aan trappen, die de bovenruimten toegankelijk maken. Tegen de poort staat traptorentje, waaruit stadsmuren poortruimten bereiken. Hoektorens ontbreken. In plaats daarvan zijn er bovenhoeken vier uitgebouwde torentjes. Oorspronkelijk had deze poort een open weergang, waarbinnen dakschilden oprezen. hoektorentjes waren niet overdekt. De
de
en
Het
is
vande
en
met
isan
met
diepingen bevinden. Het metselwerk is van grote Zeeuwse moppen groene gesinterde koppen. Waar oorspronkelijk buitenwerk zichtbaar noorden zuidzijde zijn deze sinterkoppen grote figuren gemaakt. Enige natuurstenen onderdelen zijn van Doornikse steen; gedeelte hoeken verlevendigd met witte Brabantse steen.
het
Oorspronkelijk werd poortgebouw bekroond door
Westendorp Boerma, o,c.,
3.
alsopde
een soortgelijke stookplaats eerste verdieping,
7
is
In
de
die
met
In
bij
de
gebouw heeft overwelfde doorgang, waarboven zich drie door houten balklagen overdekte ver-
nog
vande
de
als
Inde
inde
Op
be-
Inde
tode
be-
inde
de
de
van
Inde
konhet
middeleeuwse gebouw extra risico's heeft lopen doordat er tot ver in de vorige eeuw door het Rijk munitie werd opgeslagen
opde
tode
ande
de
af
Inde
en
ok
en
ande
de
de
de
demt
Boven twee kruisgewelven overdekte doorgang bezit de poort twee verdiepingen en een zolder. Naast de poort is aan weerskanten een ruimte, waarin zich tevens toegang bevindt benedenruimten van beide torens. westhoek stadszijde is een spiltrap in de muurdikte aangebracht. De beide loodzware eiken poortdeuren zijn voorzien van een bescherming van ontelbare smeedijzeren spijkers. Voor de deuren tekent zich sleuf voor hamei (valhek). Op de eerste verdieping bevindt zich in de andere hoek stadszijde tweede spiltrap muurdikte. Deze loopt ongeveer twee meter naar neden heeft daar eens toegang gegeven weergang op de stadsmuur. Aan de buitenzijde is een dicht gemetselde doorgang zichtbaar. In het voormalige wachtlokaal op de eerste verdieping is een stookplaats met wangen en consoles in Doornikse steen, tegen oostelijke wand. beide torens worden de ruimten gedekt door een koepelgewelf. hoeken ervan, naar stad gekeerd, vinden zich de privaten, zoals ze ook in de ruimte op de begane grond en de tweede verdieping op die plaats zijn, steeds iets elkaar verspringend. deze wijze afval vrij naar beneden vallen, stadsgracht. muren torens zijn afwisselend kijksleuven en rechthoekige gaten aangebracht, die schietgaten gediend zullen hebben. Alleen de westelijke spiltrap gaat via de tweede verdieping door naar zolder; oostelijke trap stopt de tweede verdieping. De hoofdruimte aldaar bezit een interessante constructie. De balklaag erboven wordt ondersteund door twee keurig bewerkte standvinken. oost-west richting zijn sleutelstukken eenvoudig houtsnijwerk en peerkralen aangebracht. Daarop ligt een zware onderslagbalk, fors uitgevoerde balklaag onder zolder ondersteunt. deze ruimte
en
en
open
en
isde
end
inde
en
de
de
van
Op de zolder ziet men een fraaie vroeg-l4de-eeuwse kap (figuur). Op deze hoogte was voor de muur langs een verbinding tussen de beide torens, vermoedelijk met werpgaten. Door het wegbreken van de muur aan veldzijde 18de eeuw vervanging daarvan door meer naar buiten geplaatste muur situatie gewijzigd. De oude vorm is overal duidelijk aanwijsbaar. oostelijke toren wordt bekroond door achtkante spits op een achtzijdig uitgemetselde voet. De spits rust ouder balkkruis schijnt latere vernieuwing. Hetzelfde is het geval met de zestienzijdige spits op de westelijke toren. Deze heeft dezelfde hoofdconstructie als de andere torenspits. De voet is hier rond. Opvallend is, dat er rond de voet van het hoofddak van de poort nooit een weergang geweest is, in tegenstelling tot de Zuidhavenpoort. Zoals gezegd, Nobelpoort zeer dringend restauratie toe. plannen wordt gewerkt zich gelukkig prijzen, deze zware verdedigingspoort er nog staat. Immers, men kan gerust zeggen, dat is
de
m,
metn
1x
van
stand aanwezig. Het gebouw bestaat uit een fors rechthoekig bouwblok ongeveer 11.5 geflankeerd door twee ronde torens diameter 6 meter, op de hoeken aan de veldzijde.
de stadszijde.
De
—is
te
op
ande
de
is
Nobelpoort Hoewel de Nobelpoort nog steeds een zeer fraaie aanblik oplevert — het voortvretend verval (gelukkig?) afstand niet zien dit gebouw toch wel wat vereenzaamd komen te liggen temidden van het groen, dat de voormalige stadswal siert. Deze poort, „de meest Middeleeuwsche van het trotsche drietal" T, mag in ons land tevens meest volledige stadspoort heten uit de vroege 14de eeuw. Met uitzondering van gevel veldzijde tussen beide torens is vrijwel alles nog in ongewijzigde toe-
de
De
de
maar hier tegen westelijke muur. ruimte wordt,
V E R D E D I G I N G S P O O R T E N VAN Z I E R I K Z E E
60
l:
Boven reconstructie kap Zuidhavenpoort, ± 1325. Onder kapconstructie Noordhavenpoort, eerste kwart 14de eeuw. Schaal 200. (Tekening Monumentenzorg)
uitde
vande
en
uit
met
de
ande
ande
en
erand
poort gebouwd. De weergang rust op bogen aan de binnenzijde terwijl buitenkant In
overkraging zandstenen tudorboogjes. isvan
de
de terugliggende velden onder weergangbogen en
zijn geschutgaten, naar buiten uitlopende in een brede sleuf. Deze gaten volgen oplopende lijn, steiler straat naar huidige brug de
en
Bij een verbouwing, die vermoedelijk in 14911492 plaats vond, werd een nieuwe, vrij rijk versierde weermunr, buitenzijde bekleed witte Brabantse steen, noordzijde tegen
Inde
afl. (1970). 8
van
Jong, zingende torens Nederland, Ds
ZieR.d
8
en
date
uit
oploopt. gravure 1743 blijkt, Uiten
kon
en
eerste verdieping kruisvenster gemaakt, waardoor de haventoegang goed overzien worden. jaren rond 1779 is er bijzonder veel aan de poort gerepareerd, waarbij grote delen beklampt vernieuwd wer-
stadhuistoren 8.
dane
inde
de
steen, vooral aan de noordzijde nog goed zichtbaar. Bij de noordoosthoek werd in de 16de eeuw op de
den in Utrechtse baksteen. Sedert 1964 hangen in het dakkoepeltje aantal klokken Mechelse gieter Peter Ghein, 1550-'54, afkomstig vande
de
vane
en
nog
vande
de
de
inde
hetdak
een tentdak met een vrij korte nok. Later werd de weergang onder gebracht werden vier hoektorentjes voorzien van een achtkante spits, die inwendig op een open houtconstructie rust. Onder het latere dakvlak, 18de eeuw voorzien open zeskant daktorentje, bleef de vroeg-I4de-eeuwse kap grotendeels behouden. Deze werd bij de restauratie in jaren 1961-1967 weer nauwkeurig oorspronkelijke vorm hersteld (figuur). In spietorentjes bevinden zich onder weergang overwelfde ruimten met dichtgezette kijksleuven. De buitenmuur weergang vertoont afwisselend sleuf en een vierkant gat met een latei van Doornikse
dubbele ophaalbrug hoger boven het water was
61
VAN
VERDEDIGINGSPOORTEN ZIERIKZEF
de
van
op-
de
metd
De
die
en
dan
Hetis
en
nog
isutdean
de
en
vanhet
entr
De
van
inhet
de
I,
Johan Reygersbergen, Chroniick aan Zeelandt (ed. Boxhorn, 1644), 3:53. Van
3).De
op
de
ande
de
en
nog
zó,date
de
vandez
aneb
de
dez
Inde
het
en
date
Datzlde
inde
senht
9
gat
ronde juist onder plintband, kijksleuven even erboven. kanonnen stonden gesteld in diepe nissen, die met een deur konden worden afgesloten en waarachter een gang loopt. Deze indeling komt overeen opbouw de uit dezelfde tijd daterende vleugel van het slot Haamstede (zie blz. 84). In de hogere vleugels, die aan de stadszijde aansluiten op de lange armen van poort, zitten landzijde enige ronde kanongaten zonder kijksleuven, meer schrikaanjagend defensief bedoeld zullen zijn, want er zit er zelfs één ter hoogte van een privaatkoker! trouwens toch wonderlijke zaak met de schietgaten in deze poort. De bovenste zones van de buitenzijde van de lange armen vertonen reeks werpgatluiken, waartussen kijksleuven haakbusgaten zonder aanwijsbare regelmaat. Inwendig ligt zaak anders. Hier spelen kijksleuven, haakbus- en kanongaten in de bocht van de arm aan de landzijde zo vreemd door elkaar, dat er sprake moet zijn van een wijziging in het bouwplan. De kanongaten liggen half achter een vloer, zodat het onmogelijk moet zijn geweest er kanonnen in op te stellen of te bedienen. ronding rondeel poortdoorgang aangebracht, gemarkeerd door een boven weergang uitstekend bouwlichaam, waarin het aan de binnenzijde aangebrachte valhek kon worden opgehaald en waarin zich boven de doorgang aan de veldzijde twee schuin naar binnen oplopende werpgaten bevinden. Schuin onder deze gaten zijn natuurstenen gevelgedeelte twee ondiepe nissen aangebracht onderling iets verschillende vorm. betekenis ervan is ons niet bekend. Op zolderhoogte zijn in de topgevel luik weerszijden daarvan een kijksleuf met een verbreding aan de onderzijde, zodat het mogelijk is tot vlak voor de poort te kijken. Voor de doorgang werd nog een bolwerk aangebracht, waarvan de resten bij de in 1969 afgesloten restauratie werden aangetroffen. Een rondlopende muur duidt sedertdien vorm ervan aan. Aan de stadzijde werden de ruimten aan weerszijden van de poortdoorgang in 1559 grondig verbouwd en gemoderniseerd. Met behoud van de oude buitenmuren, waarin geschutgaten Inde
van
ande
metd
an
vanhet
to
te
omdie
met
vande
men
vande
diehj
vande
en
zalern
bijde
end
ande
die
nogde
de
Dit
de
Na
omwalling. reden geweest zijn,
poort van een rechthoekig bouwwerk als de beide andere reeds besproken poorten uitgroeide tot een veel ingewikkelder verdedigingswerk. Tevens diende de Noordhavenpoort als waterkering tuszeewater Gouwe, onderhevig en vloed, en het binnenwater, waarvan de laagste stand ongeveer normale ebstand geweest zal zijn, omdat er toen alleen via spuisluizen afgewaterd werd. Het verschil in de waterstanden komt duidelijk tot uiting bij de schietgaten. naar gerichte zijde bevindt zich in de vroeg-lóde-eeuwse vleugel een rij kleine kanongaten met een kijksleuf erboven juist onder vooruitspringende plint, gaten boven de toenmalige vloedstand zullen hebben gelegen. Omdat men kennelijk vanuit zee het grootste gevaar verwachtte werd erboven
dieop
uitde
de
rij
een dergelijke kleine kanongaten .aangebracht. In vleugel, polders uitzag, rijst poort hoog gracht (afb. kanongaten zitten hier op grotere afstanden van elkaar,
het
metd
dus
te
de
de
en straat steiler moet hebben opgelopen. Op deze afbeelding is ook een open hoektorentje naast brug zien, tesamen overdekte weergang bij de restauratie gereconstrueerd, voorzien van een torenspitsje. Op deze gravure ontbreekt woning, later buitenzijde gedeeltelijk op de stadsmuur werd gebouwd tussen Noordhavenpoort haveningang. huis werd onlangs afgesloten restauratie vrijwel geheel herbouwd. De Noordhavenpoort heeft een zeer ingewikkelde bouwgeschiedenis en vormt een gecompliceerd verdedigingswerk. Oorspronkelijk stadszijde bouwwerk hebben gestaan gelijke vorm als de Zuidhavenpoort. De muren ervan vormen gedeeltelijk nog de wanden en de fundamenten eigenlijke doorgang stadzijde. In 1492 nam Albrecht van Saksen de stad in wegens de steun aan de Hoeksen van jonker Frans van Brederode: „ende die Hertoghe heijmelijck met groot volck komende, die Noordthavenpoorte inne, dede bewallen, ende sterck maecken, inde maniere van een Blockhuys, uyten name Prince, stadt ende Burghers daer mede te dwingen" 9. 1507 schijnt begonnen zijn ombouw Noordhavenpoort haar huidige vorm, uitzondering gedeelte de stadszijde, dat later nogmaals werd verbouwd. De poort was een versterking op de plaats waar een zij kreek van de met een bocht op de stad aanlopende Gouwe de haveningang bereikte. Strategisch was dit, vóór het graven van de Nieuwe haven, 1598-1600, het belangrijkste punt van de
62
VAN
VERDEDIGINGSPOORTEN ZIERIKZEE
en
en
metn
op-
uitenr
te
derom-
deuitz
12.
dat
nog
Van
Ook
heeft Beveren gesuggereerd,
vanhet
zal
van
en
date
in
okde
leden van het bekende bouwmeestersgeslacht Keldermans, die inderdaad in Zierikzee werkzaam zijn geweest, hand zouden hebben gehad ontwerp uitvoering waterpoortencomplex. Deze veronderstelling mag nog zo aantrekkelijk zijn, zij steunt op geen enkel feitelijk gegeven. meent, betrouwbaarheid latere afbeeldingen zoveel groter zijn, komt bedrogen uit. Zelfs een vroeg-19de-eeuws schilderij-
en
en
van
bij
tje 13, dat de schilderachtigheid van het Zierikzeese stadsgezicht Noord- Zuidhavenpoort goed doet uitkomen, bevat een verwarrende vermenging oudere nieuwere afbeeldingen, waar men nauwelijks raad mee weet. Een gelukkige omstandigheid bij de restau-
onsde
date
ratie geweest, diverse poortgebouwen, hoezeer ook in sterk verwaarloosde toestand, toch nog vrij compleet de tand des tij ds hadden overleefd. is
ge-
op
.Dit5
10
kan
datenh
vanhet
ok
an
enht
vande
vanhet
De
Stedenbouw,
107en
De
12
Peters, Nederlandsche Leiden z.j., 109-110.
Gezicht Havenpoorten Zierikzee, schilderij door Jong(?) 1829. Gemeentemuseum Zierik(bruikleen museum voor Noord- Zuid-Beveland te Goes). te
opde
en
De
nr.42,
P31
Bibliotheek Rijksuniversiteit Leider, tekening Havenpoorten Zierikzee, III, B.N. 11 P. van Beveren, De Noord en Zuid havenpoorten te Zierikzee. (Onvoltooide en onuitgegeven get. tekst, aanw. in collectie-Van Beveren; gemeentearchief Zierikzee).
C.H
10
gelukkige voltooiing zeer omvangrijke restauratie uitgestrekte Havenpoortencomplex in 1970 betekende tegelijk het einde
13
an
dathe
zozeer zelfs, enigszins afbreuk doet de geloofwaardigheid. Van Beveren n noemt de
Restauratie van het Havenpoortencomplex
ze
en
kan
vande
in
ophet
en
die doorvaart, voor komende schepen"
Wie
zou
de
an
vandeH-
het
die
penof
dest
de
Door schaarste gegevens verdienen verschillende afbeeldingen, die bewaard zijn gebleven, meer aandacht. Maar hier blijft grote voorzichtigheid geboden. Het blijkt, dat dikwijls zeer fantasierijk te werk is gegaan bij het met penseel vastleggen indrukwekkende stadsbeeld, water legen poorten opleverden. merkwaardigste afbeeldingen ongetwijfeld worden gerekend een in de bibliotheek der Rijksuniversiteit te Leiden aanwezige tekening oost-indische inkt (afb. anonieme en ongedateerde exemplaar, dat overigens grond uitvoering schrift circa 1600 worden gedateerd, toont dubbele Havenpoort over de volle breedte. Het geheel maakt bijzonder symmetrische indruk,
inde
de
Hetin
laden lossen. Daartoe einde
muring uitgekraagde achtzijdige torens dienen met de daarbij aansluitende Zuyder- en NoorderHavenpoort, tot bescherming en verdediging van
Het
gelden.
te
wasomde
en
't
ok
geven binnen stad haven kunnen
Oude afbeeldingen van de havenpoorten
fraai gerestaureerde gebouwencomplex moge thans weer een sieraad vormen binnen het Zierikzeese stadsbeeld, men zou wensen, dat ook zijn ontwikkelingsgang meer „uit verf" zijn gekomen. Vooral gemis archivalische bronnen, eeuwenoude historie venpoorten zouden kunnen belichten, doet zich
Wij
dat
de
de
van
ken
uitde
pen werden evenwel als open constructie uitgevoerd. Details wijzen erop, dat bij de bouw Vlamingen omgeving Antwerpen betrokgeweest kunnen zijn. 1559 gebouwde deel heeft geen verdedigend karakter meer. De ruimten zullen wellicht voor bijeenkomsten van de schutterij gebruikt zijn.
Totde
vane
is
die
datmen
dekap
Hetis
gebleken, inwendig zolderruimte oorspronkelijk een houten tongewelf onder heeft willen geven, waaruit weer de overeenkomst met het stadhuis blijkt. De kap-
op
vande
ke
vanhet
met
rikzeese stadhuis, vijf jaar ouder zijn.
is
tekening „een ontwerp tot vernieuwing" van het poortencomplex, nimmer uitgevoerd. wagen het dit te betwijfelen. Eerder zal hier sprazijn weergave toestand die, voor zover het de Noordhavenpoort betreft, omstreeks 1540 zou hebben kunnen bestaan. Bij de Zuidhavenpoort nooit voorpoort aangebouwd, zodat hier afbeelding symmetrische wensdroom aangeeft. Tussen de poorten bevond zich „een open doorvaart, „draijbrugge" in midden, bestaande weerszijden uitgekraagd vast- daaraan verbonden klapbaar middengedeelte, slechts weinig breeder als noodig scheepsmasten kunnen doorlaten en de schepen dus de gelegenheid te
en
schoorsteen- privaatkanalen gehandhaafd bleven, werden de bovenstraatse ruimten vernieuwd. Er werden twee rolwerkgevels in de vormen van de vroege Zuidnederlandse renaissance opgetrokken, geheel bekleed met witte Brabantse steen en veel gelijkenis vertonend gevels Zie-
Ajb. 3, Noofdhavenpoort, uit het noorden gezien, oprijzend uit de stadsgracht,
BULL. K . N . O . B . 70 (1.971) Pt, XXIX
van
Ajb. Noordhavenpoort, doorzicht stadzijde naar voorpoort. 2,
Ajb. 't, Nobelpoort, stadzijde.
GSPORTENVAZIK
£RDE
VDIGIN
(Foto's H. J'aiise).
VAN
VERDEDIGINGSPOORTEN ZIERIKZEE
4.
AJh. Zuidhavenpoort, veldzijde. (Foto F-I. Janse).
A/b. 5. Tekening van ± 1600. (Univ. Bibl. Leiden).
BULL. K.N.O.B. 70 (1971) PL. XXX
63
VAN
VERDEDIGINGSPOORTEN ZIERIKZEE
en
ge-
nog
te
en
vanhet
als
de
diehtwl
en
be-
vande
de
op
men
mag
in
van
.18Het
dat
den
in
Van
én
dit
erwas
had
de
vande
in
date
nog
zalhet
oude ruimten hopelijk weer levendig
worden, nadat aan de ene vleugel een museale bestemming zal zijn gegeven en het andere gegedeelte als ambtswoning voor de burgemeester zal zijn ingericht. Raadsnotulen Zierikzee 30.10.1922. " Raadsnotulen Zierikzee dd. 30.10.1922. 18 Raadsnotulen Zierikzee dd. 15.4.1925. 19 H. Heuff, „Het 'bedreigde Zierikzee". Heemschut (1927), d.
nr.2
.Uit
ƒ10
vande
ten
te
met
te
omde
de
vane
namde
meth
der
en
te
het
te
omde
ante
vanhet
omande
van
In
end
l* Jaarverslag Rijkscommissie voor de Monumentenzorg over 1918-'19. 15 Gevormd nadat in 1917 Engelse vliegtuigbommen verwoestingen hadden aangericht ten zuiden van de Oude Haven.
heeft, naar hij meent van een oudheidkundige
van elders, eens gehoord, restauratiekosten wel ƒ 20 000 zouden bedragen" ... In een artikel „Het bedreigde Zierikzee" pleitte Heuff 1927 eens krachtig voor restauratie Zierikzeese monumenten 19, maar het zou nog tot 1960 duren, eer er een begin kon worden gemaakt. Nu, tien jaar later prijkt het Havenpoortencomplex van Zierikzee weer in oude luister. In
16
en
inde
hij
wethouders adviseerde „een nabijheid
gevestigd architect ontwerp herstellingsplan te belasten" . . . 14 In hoeverre er daarna nog achter de schermen aan de verdere voorbereiding van restauratieplannen is gewerkt, blijkt niet. ieder geval bouwvalligheid uiterlijke staat verwaarlozing Havenpoorten nog steeds toe. In 1922 kwam de toestand van de Noordhavenpoort opnieuw ter sprake. Het zgn. „Bommen-comité" te Zierikzee is verklaarde zich namelijk bereid gemeente schenken een bedrag ad ƒ 4000.—, „benevens een nader op te geven bedrag voor overschrijvingskosten en kosten opmaken koopakte, einde de gemeente in staat te stellen van de erfgenamen van wijlen mej. J. E. van der Lek de Clercq koopen koetshuis woning en erf aan de Noordhavenpoort alhier" 16. Naar aanleiding van het voorstel van Burgemeester en Wethouders schenking aanvaarden, ontspon zich verder nog een geanimeerde discussie in de raad. Het raadslid Doeleman kon zich met het besluit tot aankoop van het koetshuis verenigen, maar vertrouwde er op, „dat er geheel gehandeld zal worden in de geest van het Bommen-comité, dat de schenking deed, teneinde de gemeente in staat te stellen de beschikking over huis c.a. krijgen, Noordhavenpoort tot haar recht te doen komen; het is niet de bedoeling huis maar verschacheren" het antwoord van de voorzitter van de raad kan
worden opgemaakt, dat het perspectief voor restauratie Havencomplex toen verre van rooskleurig was: „het is onaannemelijk, om te bepalen, dat restauratie der poort binnen zeker aantal jaren zou moeten geschieden; de restauratie kost heel veel en van het Rijk is in deze tijden niet veel steun te verwachten; de beoeling is wel, om poort, zich daartoe geschikte legenheid biedt, restaureeren, maar verbindende verplichting bestaat er niet" ... 17 Men kan niet zeggen dat de burgerij van Zierikzee zo bijzonder bewogen was omtrent het lot van unieke historische gebouwencomplex, maar tenminste inwoner, en wee van de poorten bijzonder ter harte ging. Dat was mr. J. P. Cau, die al vaker van burgerzin blijk gegeven. laatstgenoemde ontving gemeente Zierikzee 1925 legaat groot 000.—, „onder last vruchtgebruik ten behoeve van zijne echtgenoote, voor het herstel van de Noordhavenpoort of andere openbare gebouwen van oudheidkundige waarde, onder voorwaarde, bedoeld herstel geschiede overleg met de Rijkscommissie voor Monumenten" gelegateerde bedrag zeker aanzienlijk worden genoemd indien bedenkt, dat de totale kosten van verantwoord herstel nog in 1922 twintig duizend gulden waren cijferd: „spreker [d.i. voorzitter raad]
4
end
der
de
de
in
opde
van een interessant hoofdstuk, dat uitsluitend betrekking heeft herstelwerkzaamheden uitzonderlijk lange „aanloopperiode". Reeds 1918 sprak raad gemeente Zierikzee de wenselijkheid uit ,,om de Noordhavenpoort te restaureeren, in de eerste plaats de gevels aan de binnenzijde der stad, en om het advies der Monumenten-commissie te vragen over een oordeelkundige restauratie, kosten daarvan de eventuele bijdrage van den Staat". Naar aanleiding van dit initiatief kwam dr Jan Kalf naar Zierikzee. Tijdens een gesprek met een van de
64
VAN
VERDEDIGINGSPOORTEN Z1ER1KZKE
SUMMARY
THE TOWN GATES OF ZIERIKZEE Zierikxee still possesses three medieval town gates. Two of these were built at the beginning of fourteenth century. them, belpoort situated on the northeast side of the
bya
but
asthe
The
onthe
isa
the
anew
thendof
the
onthe
In
seandth
onthew
the
its
has
two
the
the
had
theNo-
Oneof
the
of the town wall with a small tourelle at the end was constructed between the gate and the entrance to the harbour. The Noordhavenpoort (North Harbour Gate) must originally have city, is still virtually in its original form. It con- same form Zuidhavenpoort, around sists of a massive central brick structure flanked 1500 fortifications were enlarged round bastion at the front with canon cellars and a by round towers outer side. building kept complete original roof concovered wall-walk. Because the gate was also destruction. signed to serve as a dam between the water of At each side of the old harbour entrance to the open polder water, there city stands another gate: on the south side is the large difference between the level of the cannonZuidhavenpoort (South Harbour Gate) which holes sides. 1559, gate building was also built at the beginning of the fourteenth was modernized city side. century and originally carried an open wall-walk Both harbour gates were restored during at the base of the roof that was later covered. At last ten years, and the restoration of the Nobelfifteenth century, section poort is in preparation.
IN
WOONHUIZEN ZIERIKZEE DOOR
*
A.VN
C. SWIGCHEM Zierikzee binnen de wallen heeft een rijk bezit aan oude woonhuizen. artikel zullen aantal kenmerkende voorbeelden besproken worden, zowel van de kleinste, als van de grotere en grootste soort,
datin
nuae
Zij
op
eni
zo-
ter
datwsin-
zalinde
vande
en
be-
vande
methS-
is
de
wat
de
en
be-
2.
in
in
het
en
de
vande
de
het
inde
ten
in
en
DeSt.
vande
Het
tenb-
wo-
inhet
van
in
en
of
Zij
de
De
en
deka-
en
of
vande
De
in
en
Hetind
3.
en
Indit
over. liggen pleintje, 1804 met een hek van de St.-Domusstraat werd afgesloten en ingericht tot vismarkt. Van het St.-Anrhonieshof van de Tappers- en Korenkopersgilden bleven twee huisjes bewaard buurt daarvan gelegen Oude Manhuis, Kamertjes hofjes gesticht 1585 1606 vergroot, bevatte woningen, deel uitmakend comhet einde van de 18de eeuw vijf en twintig „kaplexen genaamd „hofje" of „kamertjes", zijn mertjes huisjes, dienende huisvestinge van dezelfde aard. De hofjes hebben een plaats wel van oude vrouwen als mannen" 4. Het „Oude en/of bleekveld gemeenschappelijk, Mannen- Vrouwenvisschershuis", mertjes vormen een reeks van huisjes met elk gericht in een gedeelte van de bezitting Van Rahun eigen erf. De hofjes en de kamertjes wer- vestein, omvatte onder meer een reeks van huisden gesticht hetzij van stadswege, hetzij door jes, die in 1901 werden afgebroken 5. een gilde of door een rijke particulier om voor Ten dele verwant aan de voorgaande stichtinweinig geld of voor niets onderdak te verlenen gen was het Gasthuis, dat aan het einde van de aan weduwen, ouden van dagen of armen. 18de eeuw, behalve voor ziekenverpleging ook Schots- Godskamertjes noorden diende tot „Proveniershuis voor mannen en van stad vormden reeks dertien vrouwen" 6. ningen. werden gebouwd 1437 woningtype kamertjes hoeve van oudelieden van het Schippers- of St. late middeleeuwen wel ongeveer gelijk zijn geAnnagilde (7 kamertjes) en van het Kleerma- weest aan dat van de geestelijke gestichten waarkersgilde (6 kamertjes) i. Zij hebben bestaan tot in ieder bewoners eigen woning had, 1953. Lucaskamertjes, drie woningen, zoals bijvoorbeeld het Begijnhof. Van het Ziedoor particulier 1513 gesticht behoeve rikzeese begijnhof waren Franse tijd van oude lieden van het St.-Lucasgilde, stonden halve de toren en de achtergevel van de kerk (die aan Westeinde Minderbroederstraat eens heeft gediend als tweede parochiekerk) ook op plaats huidige nummers 56-60 (afb. nog een aantal huisjes over, bewoond door parti3). Zij zijn afgebroken in 1933. De St.-Lievenska- culieren 7. mertjes, blijkens naam verbonden Hierbij gaat een tekening van de GodskamerLievensgilde, vier huisjes, stonden in de Breed- tjes, plattegrond en voorgevel, in de staat waarin straat werden afgebroken 1924 zij zich in deze eeuw nog bevonden (fig. 3). Het Van voormalige St.-Jacobshof, 1790 is reconstructie, waarvoor gebruik gemaakt staande uit vier woningen, zijn nog enige huisjes van kadastrale minuut voor betreft erf-
in
en
De
an
31, Am-
in
als
na
het
Ook
De
als
ande
—Het
0
15.
37.
74.
Woordenboek
in 1805. Vos, Kloosters, 8 De kadastrale opmeting ving te Zierikzee aan op De
7,98en
vande
26en8.
anhet
* J. Kok, Vaderlandsch
en
P.D
en
De
enat
1
Zie
de
2
het
1911 verkocht particulieren. Vos, Kloosters,
Het
17 juni 1822. P. D. de Vos, Zierikzee voor 100 jaar, Zierikzee 1922,
en
1854 Lutherse Diaconie- Armbestuur, werd
T.
sterdam 1795, 228. gesticht werd zodanig 1819 opgeheven, gebouw kort 1824 afgebroken. 5 De Vos, Kloosters, 38. Kok, o.c. Gasthuis werd gesloopt 1814. het ..Liefdadig Armgesticht" Hoge Molenstraat heeft tijdlang dienst gedaan Proveniershuis. Vos, Kloosters, 84. 7 Kok, o.c. — Toren en kerkmuur werden gesloopt
*
Tekeningen door Brouwer stadsplattegrond door J. J. Jehee. over deze noemen stichtingen Vos, voormalige kloosters liefdadige instellingen te Zierikzee, Zierikzee 1913. Thans nrs. Foto's Godskamertjes, de St. Lucaskamertjes en de St. Lievenskamertjes zijn opgenomen in J. L. Braber en C. L. Pols, Zierikzee zoals was, Zierikzee 1970 159. 3 Thans Manhuisstraat 7 en 9. Het hofje kwam in
66
WOONHUIZEN IN ZIERIKZEE
Fig. 1. plattegrond van Zietüaee, getekend naat de kadastr. minuut, waarvoor de opmeting werd aangevangen in
24.
84.
van
79.
54.
78.
53.
—
bijde
31.
2.
40.
36.
30.
21.
Van
35.De
29.
34.De
's
7.
51.
39.
—
28.De
—
27.
3.
38.
83.
82.
81.
76.
50.
—
49.
48.
37.De
De
26.
20.
1822. — Poorten: 1. Westpoort, 2. Zuidwellepoort, 3. Nobelpoort, 4. Noord- en Zuidhavenpoort, 5. Hoofdpoort op Blauwe bolwerk. — Kerken: 6. St.-Lievensmonsterkerk, 7. Gasthuiskerk, 8. Franse kerk, 9. Mennisten kerk, 10. Lutherse kerk, 11. R.K. kerk. — Liefdadige gestichten: 12. Weeshuis. 13. Oude mannen- en vrouwenhuis, 14. Armenhuis, 15. Godskamertjes, 16. St.-Anthonieshofje, 17. Vissershuis, 18. St.-Jacobshofje, 19. St.-Lucaskamertjes, St.-Lievenskamertjes. Openbare gebouwen: Stadhuis, Vleeshal, 2}. Gravensteen, Brede brug, 25. Beurs, Accijnshuis, Vismarkt, Kraan, Schouwburg, Franse school, Latijnse school, $2. grote kazerne, Varreput. Molens: Haas, Blom, Walmolen Godshuisjes, Hoop. Logementen: Herenlogement, Logement Oppen, Logement Nassau. Straatnamen: 41. Markt, 42. Poststraat, 43. Meelstraat, 44. Dam, 45. Appelmarkt, 46. St. Jansstraat, 47. Fonteine, Visslop, Vrijpoort, Oude Haven, Schuithaven, 52. Verre Nieuwstraat, Melkmarkt, Minnebroedersstraat, 55. Weverhoek, 56. Ravenstraat. 57. Schuttershofstraat, 58. Hoofdpoortstraat, 59. Bagijnestraat, 60. Breedstraat, 61. Nieuwe Bogerdstraat, 62. Nieuwe Haven, 63. Lange Groendal, 64. Korte Groendal, 65. St. Domusstraat, 66. Hoge Molenstraat, 67. Het Vrije, 68. De Lange Pad, 69. Lange Nobelstraat, 70. Korte Nobelstraat, 71. De Hem. — Voormalige gebouwen in 1822: 72. Gravenhof, 73. Lakenhal, 74. Minnebroedersklooster, 75. Klooster Zwarte Zusters, Driekoningenklooster, Klooster Grauwe Zusters, Begijnhof, Dominicanenklooster, 80. Bogardenklooster. — Particuliere gebouwen in de 19de eeuw voor openbaar gebruik bestemd: Weeshuis, Rechtbank (kantongerecht), Kamer Lands Schouwen, Belastingkantoor.
WOONHUIZEN IN ZIERIKZEE
de
zuidzijde
67
v a n ' 't
/g. 2. Percelen in Zierikzee naar de kadastrale minuut van ± 1825.
D.
van
in
de
A. Terreinen Z.Z. Kerkhof. Oudste stadskern. Op de C. Oude Haven Z.Z. Diep doorlopende koopmanshoek van de Wevershoek is in het terrein van het erven. Weeshuis verkaveling kleine percelen 1863 Terreinen Schuttershofstraat, Hoofdpoortstraat, aangegeven. Ravenstraat. Begin 17de-eeuwse verkaveling.
inde
van
met
anDe
E.
en
B. Verkaveling tussen Poststraat Melkmarkt. Ter- Terreinen Lange Pad. Tuinen „zomerreinen middelgrootte oude kern. huizen" (koepels).
68
noordelijk stadsdeel het Minnebroedersklooster
eniht
vande
ten
enht
vande
opde
ten
n.
in
is
de
andie
de
Zij
ophet
ofmetn
metn
en
ande
of
de
metn
vande
nogte
en
en
hun
ten
De
dat
de
van
de
de
De Vos, Kloosters, 39. riolen zijn kaart gebracht schilderij ten stadhuize aanwezig, ongedateerd, maar volgens mededeling archivaris Keikes vermoedelijk vervaardigd 1680 (afb. zijn aangegeven de kaart van de gebr. D. W. C. en A. Hattinga van 1751. riolering moderne dateert 1928.
open
in
op
van
ok
zin
in
1).Zij
W.H
nog
de
inhetS.
u
in
St-
vande
en
van
met
de
vandt
Klooster;, M. Schoengen, Monasticon Batavum, Amsterdam 1941-M2.
Behalve deze „hoven" waren er in het zuidelijk stadsgedeelte nog twee van ander karakter beschikbaar, namelijk het terrein van het Schuttershof van de handboogdoelen en dat van het hof van de heer van Ravestein, omstreeks 1528 door stad eigendom verworven Voor de nieuwe volkswoningbouw kon van de gronden genoemde hoven gebruik worden gemaakt. Omdat in dezelfde periode aan de zuidrand van stad Nieuwe Haven werd aangelegd het begrijpelijk, vooral zijde nieuwbouw plaatsvond. Nieuwe Bogardstraat vormde al eeuwen lang een kern van burgerbebouwing, maar ten oosten en ten westen daarvan vonden op grootscheepse wijze nieuwe verkavelingen plaats. De woonblokken die ontstonden vertonen heden dage eigen karakter. zijn veelal rechthoekig, zonder binnenbebouwing; regelmatig verdeeld in niet al te grote erven. Achter elke woning ligt bleekveld, terwijl ruggelings tegen elkaar aanliggende erven van elkaar gescheiden zijn door sloot. Deze achtersloten, meest alle zien kadastrale minuutplan, maakten deel uit van een rioleringstelsel huisjes nieuwe buurt vormen bijna zonder uitzondering woningen onder zadeldak trap- tuitgevel straat; boven beganegrond slechts zolderverdieping, bereikbaar ladder steektrap. Ondanks de geringe afmetingen en het kleine aantal vertrekken werden ze niet zelden 12.De
to
onsde
in
in
vanhet
het
Ten
afdie
van
vanV
inde
is
Het
vande
dietop
de
het
De
9 Vgl. omschrijving voor kamer Anthonieshofje in 1599: „een kamer staande binnen de poorte Godtshuys, gebruyck bleyckhoff, secreethuys ende back". De Vos, Kloosters, 75. 1° Zie voor de kloosters in Zierikzee: P. D. de Vos,
boomgaarden, moestuinen, bleekvelden,
tuinen, ook begraafplaatsen en voor het houden van dieren.
nog
9.
en
end
ande
uithe
Huizen begin 17de eeuw Aan het einde van de 16de en in het begin van de 17de eeuw vond een bevolkingsaanwas plaats, waarvoor talrijke nieuwe woningen moesten worden gebouwd. zuidelijk stadsdeel onderging toen ingrijpende wijzigingen en kreeg gedaante, onze dagen bepalend geweest. Een grove berekening kan ons leren dat waarschijn'ijk niet veel minder dan een derde van bebouwde areaal stad behoort de eind 16de—begin 17de eeuw verkavelde gronden. kaart Deventer laat plattegrond Zierikzee zien vóór deze veranderingen. Duidelijk tekenen zich hierop de grote terreinen omstreeks 1600 kleine erven werden verdeeld. Ten westen van de Markt het Gravenhof, waarvan de laatste restanten in 1615 werden opgeruimd. zuiden Korte Jansstraat terrein Dominicanenklooster, dat, waarschijnlijk 1458, door Predikheren is overgenomen van de ridders van St. Jan. Daaraan grenzend het Begijnhof. Ten zuid-
voor
en
ino-
kan
De
die
te
en
opde
of
omviaen
de
met bedsteden en spinde, met in de doorgang daarnaast naar de achter aangebouwde ruimte tegen muur ladder, uitgezet worden luik zolder komen. keuken zomerkamer, onder afhangend lessenaardak, vormde bescheiden ruimte, grenzend achterstraat bleek
grondgebied, dat slechts voor een deel in beslag werd genomen door gebouwen en verder diende
12
als
ge-
Het
end
De
van
het
en
viade
betreden wordt voordeur (verdeeld der- en bovendeur). In het voorhuis een kleine schouw, vloer plavuizen tafel meest voor raam. achterwand betimmerd
aan de gelijknamige straat, het klooster van de Zwarte Zusters Slabberswerf Driekoningenklooster oosten Nobelpoort 10. Zonder uitzondering stichtingen met een uitgebreid door een muur of sloot omgeven
De
elk
de
zij
de
op
het
De
end
het
en
uitde
indeling betreft — mondelinge overlevering. Zoals tekening blijkt hadden huisjes eigen bleekveldje, maar deelden twee twee gemeenschappelijk secreet achter erf waterbak voor tegen gevel bouwd. laatste deed tevens dienst bank voor buiten zitten zomeravonden. zijn in de ons bekende vorm, evenals de andere ons bekende kamertjes, dwarshuisjes onder een gezamenlijke kap, de nok evenwijdig aan de straat, ledere woning heeft een woonkamer, die direct
De
watde
en—
,
s
en huismaat oude foto's voor
dat
an
westen van de Zuid havenpoort het klooster van de Grauwe Zusters. Andere kloosters waren van de Bogarden, sedert 1483 een Cisterciënserklooster, westen Weverstraat,
ophet
W O O N H U l Z l i N IN Z I E R I K Z E E
WOONHUIZEN 21ERIK2EE IN
69
-Q____ —D
D—————D—————CU
O__
•**—J* ~^"——4-j'
10M
_
O ;__ _____ |__________H
Fig. 3. Schots- of Godskamertjes met in twee woningen reconstructie van de oorspronkelijke indeling. Schaal l : 400.
ItUÜUUlJt
I I P
-•-Hl
—l^-^
10M
,
en
l:
16
48
Benc.
E.
17
A.
D.
4.
Fig. Bovenaan: Ravenstraat beganegrond; Hoofdpoortstraat lengtedoorsnede beganegrond. Onderaan: Wevershoek 5-13 beganegrond; Poststraat eerste verdieping. Schaal 300. •(Tekening Monumentenzorg)
70
IN
WOONHUIZEN ZIERIKZEE
de
dien
en
de
De
stad geeft eeuwen door verschuiving
uiten
van het zwaartepunt te zien van west naar oost, valt lezen geleidelijke verplaatvan
15en
okvan
Inde
eeuw onze tijd regelmatig samenvoeging van erven tot één perceel plaats. Ten zuiden van de Grote Kerk op de hoek van de Wevershoek lag het weeshuis, in 1596 vergroot. In 1863 werden de wezen ondergebracht in het
de
opte
inde
6
.Ookuitl
plaats door houten wand afgescheiden
buurhuis, een aanzienlijk herenhuis dat toen vrij
toe
toin
het
In
ophet
de
hetn
is.Een
van
en
gaf
Een
en
en
en
is
de
in
metd
men
vane
metd
schil hiervoor beschreven „kamertjes" afscheiding gang naast woonkamer, zodat niet deur huis valt.
de
In feite is deze plattegrond dan ook eeuwen lang in gebruik geweest voor kleinste woningen. Behalve huisjes zonder gang en met gang (door houten of stenen wand afgescheiden) waren er vanhet
het
zes
in
te
om
Zo
de
in
16
Kantongerecht (Rechtbank) 1867 stadhuis naar Oude Haven. 17 Een voorbeeld hiervan is reeds de verkaveling van het Gravenhof na 1615. Ook bij burgerwoningen vond verdeling plaats. werd 1894 grote pand afgebroken plaats maken voor kleine woningen. De Vos, Straatnamen, 18. huis Cau-Lonque, 1763, kavel 24 m breedte aan de straat, bij een diepte van ± 56 m. 19 Poststraat 47 t/m 53 en Wevershoek l t/m 15. De metselaar Chr. Timmerman. Vos, Kloosters,
49.
van
open
De
P.Dde
bedstede kast daarachter onder lessenaardak aangebouwd keuken. ladder ook hier toegang tot de zolder. Het enige ver-
was
85to9cm
het
9.Men
to
inhet
ande
die
eeuw gezin negen personen.
In feite verschillen omvang en plattegrond niet veel met die van de kleine woningen uit voorgaande eeuwen. Er is één woonruimte met haard,
18
Dit
het
van
deDam
in
van
vande
ande
's
het pandje Wevershoek 5 woonde in het be-
Het
in
viaen
en
danhet
date
meth
de
de
De
de
op,
isge-
uit
en
nog
het
isokvan
ernu De
ZieokP.Dd
13
Vos, stadspoorten Zierikzee, Zierikzee 1946, 25. — Evenals overal elders in de stad behoren stoepen (gemiddeld breed) in eigendom aan de eigenaars van de huizen. 1/4 Zo bijvoorbeeld de Kraan, die in 1590 verhuisde van Houttuin achter Oostzijde naar Kraanplein (1859 voor afbraak verkocht). Vos, Zierikzeesche straatnamen, 1933, denke voorts stichting Beurs 1650. 15 Lands Kamer Schouwen, 1808 stadhuis gevestigd, sedert datum Appelmarkt en sedert 1902 aan de Oude Haven.
kwam metselaar kocht oude weeshuis sloopte bouwde terrein twaalf nieuwe woningen 19. Van vijf van deze huisjes, wordt hierbij tekening gegeven (fig. 4o).
ginvade
Het
isndt
en
Dit
4
Als
De
met
te haard bedstede. onder lessenaardak uitgebouwde keukentje heeft een eigen stookplaats. zolder geval bereikbaar een vaste rechte steektrap naast bedstede. tweede voorbeeld dezelfde buurt kozen het hoekhuis Hoofdpoortstraat 16 (fig. B-C). huis bezit zijn 17de-eeuwse trapgevel met toppilaster, uitgemetselde ontlastingsboog boven topvenster, oude sierankers (afb. 4). Het is zeer wel mogelijk dat de bedrij f sbestemming de oorspronkelijke is. In elk geval is sedert anderhalve eeuw bakkerij gevestigd. Achter in het voorhuis, dat een 19deeeuwse winkelinrichting te zien geeft, voert een spiltrap naar de kelder en de bovenverdieping. eerste buitenaf toegankelijk keldertrap aan de Breedstraat. Het achter de winkel gelegen gedeelte omvat een bedrijfsruimte, die vier treden lager ligt voorhuis. houdt verband feit, Hoofdpoortstraat voorheen aan de stadswal gelegen, een hoger niveau heeft dan de daarachter gelegen grond. Boven bedrijfsruimte woonvertrek
de
van een gangetje. Daarachter ligt een woonruim-
gekeerd vindt aan de Oude Haven vanaf de 16de
B425
en
alte
enis
Het
ze
centrum, worden grote panden verlaten die vervolgens in kleine kavels worden verdeeld 17. Om-
vanhet
ningen zuidelijk stadsdeel vóór 1953 bij tientallen te zien gaven o.m. in de Ravenstraat. niet diepe voorhuis heeft geen stook-
via
zal
spraak veranderingen verkaveling valt deze „trek" maken. buurt rondom de Grote Kerk, het eerste middeleeuwse
Het
13.Bijhet
de
sing naar havenbuurt, niet alleen centra
van handel i* maar bestuur recht-
en
tohe
envaht
en
se kerk, deels hiervoor genoemde Vissershuis) Schuttershof door ons gekozen voorbeeld is de oorspronkelijke voorgevel vervangen door tuitgevel. huis een trapgevel gehad hebben zoals de kleine wo-
Wevershoek 5 als voorbeeld van 19de-eeuwse
volkswoningbouw (fig. 4n en afb. 5)
afte
huis van dit Hof werd deels verbouwd tot Engel-
met haard en bedstedenwand. Voorts in het verlengde van het achterhuis een uitgebouwde keuken, eigen toegang heeft vanuit Breedstraat.
die
vanhet
ande
De
De
en
vanhetHof
in
na
17
wijde
nog
bewoond door gezinnen van vijf tot tien personen of zelfs meer. Als voorbeeld geven tekening huis Ravenstraat (fig. 4A), erven Ravenstraat werden tegelijk met die aan de Schutterhofstraat 1617 uitgegeven. straten werden aangelegd 1622 zijn beide ongeveer 5.20 m breed. Er werd gebruik gemaakt van het terrein Ravestein (het eigenlijke
IN
WOONHUIZEN ZIERIKZEE
—het
Gr
de
2.
Ajb. Oude Haven, Op de voorgrond de Havenpoorten en — rechts op de hoek van kade pand Oude Haven 55. Het blok diepe kavels Oude Ha,ven Zuidzijde wordt beg'fensd door de St,~ Domusstraat en door de kleine huisjes van het Korte oendal, (KLM Aerocarto).
BIIÏX, K.N,O.B. 70 (1971) PL. XXXI
de
t.In
end
Ajb, 1. Plattegrond van Zierlkzee, Schilderij, vermoedelijk: uit 1680. In kleur zijn aangegeven de stadsgracht, de Oude Haven — Schuithaven — Zwembaven, de Karnemelksvaart Varrepu lichtere tint rioleringssloten. (Stadhuis Zierikzce).
IN
WOONHUIZEN ZIERIKZEE
16,
4.
Aft. Hoofdpoortstraat hoek Breestraat. (Foto Monumentenzorg 1952)
te
inhet
Aft. 3. Sint-Lucaskamertjes aan de Minderbroedcrstraat. Foto Gemeente-archief Zierik-
5.
Aft. Wevershoek 5-7-9. (Foto Monumentenzorg 1962)
B U L L . K . N . O . B . 70 (1971) PL. X X X I I
Aft.
6. Havenpark 13-15. (Foto Monumentenzorg 1952)
71
IN
WOONHUIZEN ZIERIKZEE
ook huisjes met een houten schot naast de voordeur, tegen tocht. Soms werd voorhuis achter voordeur soort tochtportaal afgeschoten.
in
okinhet
Het
Ookde
okde
van
an
enmtd
dieal
enb-
met
21.Ze
met
ofp-
alsde
van
erf
Het
de
ishet
daten
vane
van
48,
dien
uit
te
okde
de
te
to
van
van
ophet
len decken myt harden decke". — De Vos, Zierikzee voor 100 jaar, 5, vermeldt een raadsresolutie, die een premie stelt vervangen houten voorgevels
alopdeDm
door stenen. Alleen werden tussen 1753 elf
1804 houten gevels opgeruimd. 22 Vgl. P. D. de Vos, Bijzonderheden over oude patricische woonhuizen te Zierikzee, Zierikzee 1915, 21
en
Ookin
dat
te
zouvane
Het
R.
21
kapvnhet
van
De
20
bewoner weet vertellen grenen masten in spiltrappen in Zierikzee afkomstig zijn van scheepsmasten (die niet eikehout kunnen zijn). de pand schip afkomstig hout secundair zijn verwerkt. Meischke, Nederlandse woonhuis 1300-1800, Haarlem, 1969, maakt melding keur Zierikzee 1429, 1445 werd herhaald: „Ende soe wie vordiepinge getymmert hebben, die sul-
(=
op
van
endiva
de
isnogde
de
ok
end
te
Inhet
was
het
de
en
zijnuogpde
is
De
isvane
wij
vande
de
opte
die
is
het
het
De
en
vande
Aanhet
dat
en
Inde
en
de
en
ande
vande
vane
48als
metdn
de
en
van
en
de
de
namelijk inbegrepen niet alleen Havenpark en Havenplein (ontstaan door dempingen resp. 1870 1890) maar Mol. erven aan Appelmarkt zijn dezelfde soort. zijn koopmanserven, smalle zijde Poststraat f oorbeeld huis grenzend havenkaai andere middelgrote klasse (fig. 4v) een achterstraat. In tegenstelling tot de blokken Een woning in het blok tussen Post- (vroeger met ondiepe, rug-aan-rug liggende huiserven Pot)straat Meel(Middel)straat (straten waren deze kavels dus tweezijdig bereikbaar. Boin 13de eeuw worden genoemd) kavels vendien waren er vaak gangen tussen de huizen, van middelgrootte. Het huis, gedeeltelijk onder- behalve de iets bredere ,sloppen", de steegjes die kelderd, heeft L-vormige plattegrond de kaai met de achterstraat verbinden. De gangen zit een grenen spiltrap 20 in de hoek waar de tussen de huizen behoren bij het beeld van de twee vleugels samenkomen. huidige toeoudste bebouwing met houten huizen en daken stand be2it het huis aan de straat een gepleisterde van stro of riet, toen de brandveiligheid een vrijlijstgevel schilddak, rechts aansluitend staand huis noodzakelijk maakte kunnen een gedeelte doorloopt naar achteren onder bovendien, en deden dat in latere tijd in menig een zadeldak. einde uitgebouwde geval, een toegang opgeleverd hebben tot achgang een keuken en berghok. In het linker deel terhuizen inpandig gelegen terreinen aan de straat is nu een winkel. Daarboven een stallen, gebruikt voor opslag of nijverheid. Het bovenkamer met een schouw, terwijl er aanwij- behoeft niet altijd zo te zijn dat de bebouwing zingen zijn dat ook beneden zich vroeger een direct aan de rooilijn begon of dat de voorste opstookgelegenheid heeft bevonden. Rechts heeft stallen de belangrijkste waren 22. Aan de kelders de vijf vakken diepe ruimte twee schoorstenen. is vaak nog te zien dat tussen de woningen gekleine kelder bevindt zich onder derde legen brandpaden en gangen eerst in een latere vak. De balken op de beganegrond rusten op ge- periode bebouwd of overbouwd zijn. profileerde sleutelstukken, 17de-eeuws. Daar Oude Haven 34 levert een voorbeeld op van momenteel niet mogelijk aanwijzingen de samenvoeging van twee huizen tot één. Zowel sporen iets meer kunnen vertellen over de onregelmatige indeling gevel oorspronkelijke toestand, kunnen daarnaar kelders (fig. 5A en 6) laten duidelijk zien dat er slechts gissen. Het ligt enigszins voor de hand te sprake combinatie. Daarbij oorveronderstellen, dat de indeling op de begane spronkelijke rechterpand benut voor hal, gang, grond eertijds geweest zoals privaat keuken. linkerhuis zijn woonverdieping is en dat er een in twee ruimten ver- kamers te vinden, namelijk drie achter elkaar, de deelde woning was met ten westen daarvan een voorste twee „en suite". Over de oorspronkelijke aangebouwde zijkamer. trap vermoedelijk toestand valt niet veel zeggen. rechtse in hoek, waar diepere oostelijke deel de twee huizen, iets smaller beslaat, zijkamer samenkomen. is waarschijnlijk minder diep geweest. Niet alleen achterkamers maar achterkelders Diverse typen grote huizen aan de Oude Haven hebben een stookgelegenheid. In het linkerbovenDe verkaveling aan de Oude Haven is van an- huis plaats terug vinden waar zich spiltrap bevond voordat twee huizen werdere aard dan die van de terreinen rondom de den samengetrokken. De voorbouw van de woGrote Kerk buurten begin 17de-eeuwse volkswoningbouw. „Oude Haven" ningen aan de zuidkant van Oude Haven bevindt valt in dit verband op te vatten in de oude zin zich kaai dijk) niveau drie bijna
en 46.
72
IN
WOONHUIZEN ZIF.RIKZEE
UI,
l
____
EJBinï Ffc3
o|
5M
ing
en
BenC.
34
A.
F/'g. ^. Bovenaan: Oude Haven kelder; Oude Haven 13-15 dwarsdoorsnede eerste verdieping. Onderaan: D. Oude Haven 20 beganegrond; n. Oude Haven 55 begane grond. Schaal l : 300. (Teken Monumentenzorg)
WOONHUIZEN ZIERIKZEE IN
73
en
is
23.
op
van
of
Het
to
drie en een halve meter en de eigenlijke erven daarachter liggen twee halve meter lager. niveauverschil wordt verschillende manieren weggewerkt, soms bij de overgang van voorhuis naar achterhuis, meest bij de overgang van huis naar achtererf tuin Meermalen de kelder vanaf de straat bereikbaar via een trap, maar ligt de keldervloer gelijk met het tuinniveau. Evenals bij Oude Haven 34 is de laat 18de eeuwse gevel Haven-perk 13/15 onregelmatig ingedeeld 24. Wanneer wij de oude kern bekijken, met een merkwaardige overwelfde gang (het stenen tongewelf bekleed met een houten beschieting met ribben) en een uitgebouwde traptoren 2f> (fig. 5B en c), rijst het vermoeden dat wij te maken hebben royaal I6de-eeuws koopmanshuis, waarnaast links een pad naar het achtererf, en eventueel daarop gelegen bebouwing. Het diepe kavel van het huis loopt door naar de achterstraat (aan noordzijde Oude Haven fungeert Hoge Molenstraat achterstraat, zoals aan de zuidzijde de St. Domusstraat). huidige situatie achterbebouwing reikbaar met ingangen via het Vrijpoortje en de Hoge Molenstraat. zijpad naast voorhuis is bij de 18de-eeuwse verbouwing aan het huis getrokken. Daarbij zoals plafond zien valt, gedeelte achter voordeur een gemaakt. onze eeuw deze tweeën gesplitst en is het halraam gemaakt tot een voordeur voor bovenhuis, zodoende aparte toegang kreeg afzonderlijk verhuurd worden (afb. 6). Duidelijk weerspiegelt woning deze samenhang van de geschiedenis van de verbouwing bewoning. 18de eeuw had de meeste behoefte aan grote huizen, ruimte biedend zij- spreekkamers salons ontvangstkamers behalve woon- slaapvertrekken, en voorts plaats voor inwonend personeel. Vele huizen aan de Oude Haven — toen de meest representatieve woonbuurt — werden
OUDE HAVEN
be-
als
vande
het
OUDE HAVEN
5
34
nog
__l 10 M
vanhet
Het
achterhuis. verhogen voorhuis ging gepaard met het aanbrengen van een rechte lijst met plansiergoot en was in meer dan een geval een slechts op uiterlijk effect berekende aangelegenheid; het betrof dan alleen een kleine voorer
bouw nuttige woonruimte werd nauwe-
de
lijks door vermeerderd. In de 18de eeuw werden ook de bomen aan Oude Haven sierlijk geschoren. niet
4m
m.Dits
De
dit
2
van
In
en
is"
en
A34en
het
D
dr.J
Zierikzee is Dam Z.Z. bij de ingang van de Korte St-
25 Andere huizen met traptorens waren te Zierikzee: Appelmarkt 366, Oude Haven Oude Haven (thans Huis Leviticus), waarvan torentje 1856 werd afgebroken. De Vos, Patricische woonhuizen, 25, 51 en 36. Mededeling wijlen Westendorp Boerma. Een park heeft Zierikzee niet bezeten vóór de aanleg van het zogenaamde „Slingerbosch" in 1829, aanvankelijk overigens niet publiek toegankelijk. Particuliere
D476
m
de
de
viahet
de
23 Ter hoogte van het Korte Groendal is de daling van Oude Haven naar St.-Domusstraat 2.64 en vervolgens Lange Groendal stijging naar de Nieuwe Haven weer 2.42 m. Het hoogste punt in
*Zie
Jonge in 1631 om op eigen kosten Zierikzee „te verderen schone vermaeckelyke boomen en plantagieën evenals zulks te Leijden, Middelburg Delft gedaen 2fi . afwijking
20
vane
ofhet
vanhet
het overbouwen van een gang, het verhogen speciaal voorhuis, aanbouwen
Jansstraat, namelijk 4.76 ruim boven het niveau van de Nobelpoort (0.62 m). voor huis Vos, Patrtcische woonhuizen, 15.
bekend of zij behoorden tot een aanplanting als gevolg van het aanbod van een Mr. Anthony de
met
vane
het
vergroot door aantrekken buurhuis,
Hetis
kon
de
als
of
en
6. Geveltypen in Zierikzee.
end
in
en
en
de
Fig.
in
anhet
OUDE HAVEN
de
De
of
an
metdivan
en
en
dat
is
vanhet
In
het
hal
te
is,
Het
isde
Inde
de
de
metn
16
20
HOOFDPOORTSTRAAT
5
WEVERSHOEK
W O O N H U I Z E N IN Z I E R I K Z E E
in
open
de
isbjhet
van
5
en
nieuw is onbekend). De erfsymmetrische vertikaal ge-
vane
bestaande panden maar bouwd huis (de architect breedte maakte mogelijk gevel bouwen doorlopend het
Op het einde van de 19de en in de 20ste eeuw houdt „rijke bewoning" volgt meer dan een geval een herindeling om het pand voor
huis Oude Haven geen sprake verbouwing
metn
vande
ofde
(Melkmarkt, begin Verre Nieuwstraat) waterbak Grote Kerk.
(het Waterschap Schouwen, het Kantongerecht, de Belastingdienst), banken of hotels. In tegenstelling meeste andere gevallen
tode
in de 18de eeuw geen publieke gelden besteed aan het opsieren van de stadsfonteinen, vanouds te vinden aan het Fonteine, en de Grote Walle
opte
meni
andere Zeeuwse steden heeft Zierikzee
van
74
accent op de middenas. Hoewel enigszins on-
in
dieht
die
de
inde
ange-
ande
is
het
met
Het
minof
telde de stad nog wel een aantal „wijnstekers" die
huis, omlopend schilddak, heeft rijzigheid waarmee zich Oude Haven manifesteert. trappehuis hier links tegen zet lessenaarsdak, meer traditie van het uitgebouwd trappehuis. Het achter-
metn
de vakken zien waarin de wijn werd opgeslagen. In de 18de en 19de eeuw, toen de grote koophandel al niet meer in Zierikzee bedreven werd,
vanhet
het
is,nog
en
inde
de
en
vanhet
en
De
„De
de
20
Het
of
regelmatig omdat het bij de stadswal gelegen erf bewoning door twee meer gezinnen geschikt te maken. Zo wordt bijvoorbeeld thans het per- dit niet anders mogelijk maakte, volgt de platteceel Havenpark 13/15 in vijven bewoond. grond het bij dit 18de-eeuwse woningtype pashuis Oude Haven draagt naam sende schema. gang, huis tweeën Wijnkelre" laat kelder, volle deelt, loopt aan het einde uit op een tuinkamer. breedte huis beslaat zoals gebruikelijk Halverwege de gang aan de linkerkant een royaal met trap vanaf straat toegankelijk trappehuis. Alleen voorste gedeelte
de
en
de
vanhet
is
ande
de
de
tode
In
van
Het
en
die
viade
de
end
toan
5Den6)di
elk
en
vanhet
vande
als vanouds opslag en kantoor aan huis hadden 27, Op de begane grond is in de huidige toe- huis is verdiepingloos. Het linker en rechter deel, stand rechts breedte huis gang onder afzonderlijk dak, evenals tuinafgenomen (fig. doorloopt kamer achter keuken uitgebouwde bijkeuken binnenplaats voor- achkeuken. linker deel huis, waar zich terhuis elkaar scheidt. tegenstelling keuken bevindt, onderkelderd. eenvoudiger woningen, tot dusver besproken, vertonen huizen Oude Haven menigmaal een zodanige diepte, dat een aparte toevoer van Enige vergelijkende cijfers betreffende de hierlicht en lucht voor de binnenkamers noodzakelijk door genoemde buizen
is, waarvoor een binnenplaats wordt benut. Op en
Q!
24.
Vos, Straatnamen,
19.
Vos, Zierikzee voor jaar, 10
7
De
48
5
Ravenstraat 17 4.05 12.50 Hoofdpoortstr. 16 4.45 14.50 Wevershoek 4.30 8.45 Poststraat 9.75 11.90 Havenpark 13/15 9.70 26.30 Oude Haven 20 5.60 25.70 Oude Haven 34 7.90 20.25 Oude Haven 55 12.— 29.30
De-
en
pleziertuinen, koepels, speelhuizen zomerhuizen trof men oudtijds aan in het Vrije, aan de Lange Pad, vgl.
.a e
|a M •TJ
lx
vande
inde
en
ominhet
de
die
ande
de
e
5,en
vane
iser
date
Als
die
wijze sprake voorhuis achterhuis. laatste voorbeeld Oude Haren fors pand op een dubbel erf, gebouwd in of omstreeks l 788, laatste fase vertegenwoordigt tendens van de 16de, 17de, 18de en begin 19de eeuw (maar vooral 18de) oosten van stad Oude Haven steeds groter deftiger woningen te bouwen (fig. 5E en 6). Het zijn deze panden, later 19de eeuw, toen zij voor particuliere bewoning minder geschikt werden, vaak zijn benut voor openbare lichamen
3 S
W
l e
19.50 14.50
185 325
21.50
19.50
98 965
52 —
2495
64.— 65.—
1695
107.—
1725
3255
W O O N H U I Z E N IN Z I E R I K Z E E
75
SUMMARY
IN
HOUSES ZIERIKZEE
onthe
ofthe
inthe
the
a
and
of
asinthe
The
a
in
to
to
inthe
the
2).
ofthe
of
inthe
lot
the
has
was
34
for
20isa
one
a
ona
the
isthe
inthe
theon
turies, probably originally had a side room and a stairwell inner angle L-shaped plan (fig. 4E). Of houses with deep lots Oude Haven (Old Harbour), the one at Oude Haven characteristic example (fig. 5D). Occasionally, two medieval lots were combined for eighteenth-century house, instance Oude Haven (fig. SA), sometimed side passage built over, case Havenpark 13-15, which passage with barrel vaulting and tower above stairwell (fig. 5BC). house at Oude Haven 55 is a gentleman's residence doublé rebuilt 1788, with volume of more than 3000 cubic metres (fig. 5E). The parcelling took various forms reflected in the structures on the sites, as can be seen from the houses mentioned here as characteristic. For seventeenth-century housing construction it was possible to make use of large areas formerly belonging to convents and private estates which had become available sixteenth century. Because centre city shifted from west east course time, larger lots western part were often divided into smaller ones the reverse occurring in the eastern part, where small lots were combined form larger parcels (fig.
inthe
is
is
forthe
outahe
bythe
the
is
in
of
and
on
inthe
the
16
A
a
in
inthe
to
in
or
The
a
is
inthe
are
of
(arowf
Among the old houses in Zierikzee, various types can be distinguished. The smallest type includes te kamertjes ("rooms") and the hofjes small houses). Most these houses placed transversely under one continuous saddle roof, each with an outbuilding under a lean-to roof.The oldest known example town formed by the Godskamertjes dating from 1427 (% 3). Another genre formed small houses with the roof ridge not parallel with but at right angles to the street and having a small kitchen with lean-to saddle roof built back. houses built large numbers lower classes in the first half of the seventeenth century often belong this type, which also found almost unmodified housing constructed in the following centuries (fig. 4A and D). Another common type Zierikzee house standing against dike, which street level at the front is appreciably higher than that at the back. good specimen this seen early seventeenth century house Hoofdpoortstraat (fig. 4BC). Of houses medium-sized lots, at Poststraat 48 is singular. This house, which was altered eighteenth nineteenth cen-
MOERMOND DOOR
J. G. N. RENAUD
an
konge
ande
hetin-
die±
vane
opde
lingen knikken muur, 1.60 meter breed was. Helaas verhinderde zaaien van een gedeelte van het terrein een volledig onderzoek; noordzijde uitspringende vierkante toren ontgraven worden
was
de
ge-
met
nering. daardoor ontstane gaten waren afbraakpuin gedicht. In de loop van de restauratie van het bestaande gebouw heeft men het muurwerk eerste kasteel Moermond consolideerd. In 1957 werd het onderzoek verlegd naar het eiland, waarop tegenwoordige huis Moermond zich bevindt. In de tuin kwamen sporen het
uite
vane
te
en
de buitenzijde vertoonden zich kleine uitmetse-
het veen weggegraven; de gevolgen van de zout-
van muurwerk en puinbanen aan het licht, die leidden naar het westelijk einde van het eiland.
Hier werden dan blootgelegd de funderingen van een woontoren 6x10 meter binnenwerks, voorzien van twee ronde torens op het oostfront. van
wasn-
van
Een
ande
de
het eiland, waarop Moermond ligt diepen en van een nieuwe oever te voorzien. Daarbij kwam een stuk metselwerk aan het licht, dat later bleek gedeelte zijn veelhoekige ringmuur. Spoedig lagen vijf zijden bloot;
heide palen, die kennelijk als voetpunten van
steunberen op te vatten waren. Zij stonden in het veen; de naam Moermond was daarmede voldoende verklaard. Tussen palenblokken De
om
de
in
en
op
en
te
over gaan verkocht 1955 bezitting aan nieuw opgerichte stichting. In de laatste week van november 1956 werd door het vinden van een brok muurwerk een onderzoek gang gebracht. dragline melijk begonnen gracht noordzijde
slotte aan de binnenzijde van de ringmuur op geregelde afstanden funderingsblokken van inge-
vanhet
van
2
het
ok
De
verwoestende stormvloed februari 1953 heeft Moermond niet gespaard; maandenlang heeft water ongeveer meter hoog en in het slot gestaan. De familie Vriesendorp zag er kennelijk niets meer in om tot restauratie
De noordmuur en de westmuur waren verdwe-
en
de
kon
Van
meth
be-
ophet
af
Opde
vande
het
en
date
De
m
muur in noordwestelijke richting voort, maar de aansluiting huidige gebouw niet
te
aanleg ongeveer zestig meter moet hebben dragen. Midden terrein kwamen twee zij-
van
nen; we vonden slechts de funderingssleuven terug. zuidwesthoek werden overblijfselen van een aangebouwd privaat met afvoerkoker aangetroffen. hier zette zich
met
muren 2.25 breedte daarop aansluitend twee zijden. gegevens maken mogelijk vast stellen, middellijn
graaf Floris en Jan I in conflict met de Borssemet
de
was
Hij
le's. richtte zich meer naar Vlaamse graaf dan goed voor zijn betrekkingen Holland; in 1297 belegerde Wolfert van Borssele
zijn kasteel. „Dus belachmen Moermond" vertelt dathen
eran
enhij
Melis Stoke voegt toe,
het
beleg verwoest werd. „Men most breken alte malen / Van boven neder toten dale". ofde
de
nogwel
Bleef even vraag, gevonden
We
had
en
muur weergang gehad. vonden ten-
de
vanhet
van
de
De
men
belangrijkste ontdekking bestond hierin de zogenaamde donjon aan de noordzijde van het dat
inde
1244 de tolvrijheid van de abdij Ter Duinen bevestigde. „Domus apud Rietnesse"; zo wordt dan het huis brief aangeduid. Heer Jan van Renesse raakte in de dagen van
huidige complex uiteindelijk geen woontoren bleek te zijn, maar een verbouwd poortgebouw. Dit sluit in, dat de zuidoostelijk aansluitende grote zaal aanvankelijk een open ruimte was. Het is waarschijnlijk Jacob van Serooskerke (f 1531) — die ter gelegenheid van zijn tweede huwelijk met Agatha van Wissekerke „dede Moermont derdewerf nieu maken 1513" ver-
—anwied
graaf Willem II herbergde en waar hij op 2 juli
tode
de
datin
van
het
van
watevnh
dan
is alles, huis Costijn Renesse weten; kasteel, 1244 jonge
De
te
duidelijk vastgesteld worden. Ook hier bleek de ondergrond zeer verstoord door moernering. Gelukkig heeft althans grondslag de woontoren eveneens geconsolideerd. In en om het bestaande gebouw is ook nog al wat gegraven; jammer genoeg leveren de resultaten geen sluitend beeld. toestand gebouw maande nodige voorzichtigheid.
vane
den rechthoekig gebouw voorschijn;
op de hoek overblijfselen van een traptoren. Dat
anderingen te danken hebben. De poortdoorgan-
77
MOERMOND
13''EEUW 14* EEUW
15" EEUWeo 1ATEK
l:
bij
Kasteel Moermond Renesse. Schaal 600.
(Tekening bewerkt naar opmeting R.O.B.)
MOERMOND
te
Zierikzee had hij gelegenheid genoeg, plezier van zijn buitenhuis beleven. Zo zien we dan in de geschiedenis van Moermond drie duidelijk te onderscheiden fasen.
zaluithe
I,de
in
de
der
inde
op-
van
we,dat
is
Wat
1339. daarnaast loop tijden opgetrokken werd niet duidelijk geworden. weten Jacob Serooskerke nieuw als bouwheer te boek staat en dat de poorttoren door hem omstreeks 1513 gewijzigd werd. Ongetwijfeld onderging het silhouet van het
bestaande gebouw onder Iman van Zuvtland in begin 17de eeuw belangrijke veranderingen. nog
van
ge-
ande
Als
De
dood in 1638 veel aandacht voor gehad moet hebben. toegangspoort oostzijde, dateerd 1613, getuigt ongetwijfeld van zijn activiteiten. schepen, later burgemeester
van 14de eeuw dateren; ieder geval bestaat
vande
vooral te danken te hebben aan Iman van Zuytland, die het in 1612 kocht en er tot aan zijn
hetin
het
stergewelf. Toch schijnt kasteel zijn huidige gedaante
staan zijn nadat Costijn van Zieriksee in 1229 door ruil goederen in Renesse had verkregen. Dit kasteel ging in 1297 ten gronde. Moermond woontoren begin
Wel
metn
de
gen werden dichtgezet, de vloerhoogten gewijzigd terwijl kelder werd overkluisd
het
78
I,de
Moermond veelhoekige burcht, moet ont-
SUMMARY
MOERMOND
I,a
was destroyed. Moermond keep, must date from the beginning of the fourteenth century; it is in any case known to have existed in 1339.
the
is
of
to
was
itnhe
onthe
I,a
inRe-
In
by
in
van
Costijn Zieriksee acquired property nesse 1229 exchange. 1297, this castle
The
ofthe
Inthe
nowbe
can clearly distinguished. Moermond
polygonal strongholcl, must have originated after
in
have added to our knowledge of its architectural history. history castle, three phases
What built around course time not clear, but we do know that the gate tower was rnodified around 1513. The present form of Moermond Castle seems have been mainly work of Iman van Zuytland, magistrate and later burgomaster of Zierikzee, who purchased it in 1612 and must have devoted much time to it until death 1638. entry east side, dated 1613, was undoubtedly one of his projects.
his
The excavations carried out since 1956 in connection with the restoration of the castle of Moermond near Renesse (in the province of Zeeland)
The silhouette of the present building must also have undergone major changes in this period.
MOERMOND
uithe
bij
1.
Aft>. Kasteel Moermond Renesse noordwesten.
Afl>. 2. Kasteel Moermond uit het zuidoosten.
BULL. K . N . O . B. 70 (1971) VL. X X X I I I
(Foto's Monumentenzorg 1962)
KASTEEL HAAMSTEDE
Aft>. i. Kasteel te l (aamstede. [ I e t oudste gedeelte uit het xuidoostcn.
met
don
inde
uitde
de
Aft>. 2. Kasteel te Haamstede. Noordwand van zaal 13de-eeuwse jon venstemis bouwtijd.
PL.
70
BULL. K . N . O . B . (1971) XXXIV
Afl>. 3. Kasteel te Haamstede uit het noordoosten. (Foto's Monumentenzorg 1968)
KASTEEL HAAMSTEDE DOOR
TH. VAN STRAALEN EN J. G. N. RENAUD
m),en
haden
De
de
was
diewj
van
H.
van
enht
bij
het
open
en
end
rij, die plaats zal hebben geboden voor de windas
viade
zal
van hamei, bereikbaar geweest zijn ruimte erboven of misschien door middel van een steektrap vanaf het bordes bij de zaalingang. De helling van de trap viel niet alleen af te leiden de
enda-
inde
van
schijnlijk nader gepreciseerd kan worden op de tweede helft van die eeuw. Hetzelfde geldt voor de ommuring kasteelterrein daarvanhet
kon
waser
de
De
metn
x
x
ven
Het
metd
vande open
wijst bouwtijd 13de eeuw, tering grond andere gegevens waar-
dieop
de
en
m
vande
de
in
vande
vande
en
De
die
De
m
en
te
uiten
m
en
bij
te
de
en
van
is
date
en
het
De
dieoptalvn
dan
uitde
enC.J
de
de
met
(in
de
Zoiser
Men
in
dievanut
die
en
en
vane
ishet
en
die
isaf-
de
de
de
op,
het
95cm)en
van
Ten
—de
metn
m),en
met
en
bijhet
uithe
te
Wieht
kasteel Haamstede noorden bij horende poorttoren, teruggevonden nadert, ziet voorgevel romantisch bedoelarcheologisch onderzoek rond het gebouw. de kantelen en twee torens. Loopt men om het Het gaat hier om een donjon met een overgebouw heen, dan bemerkt men, dat de torens welfde kelder (muurdikte 1.42 hoofdeen rechthoekig kerngedeelte zadeldak verdieping zaal (muurdikte 1.22 markeren. oosten deze rechthoekige kern bovenverdieping (muurdikte met zijn trapgevels valt hoge lessenaardak ruimte onder kap. poortuitbouw waarmee vleugel achter linkertoren verdieping, bereikbaar vanuit bovengedekt. Aan de andere kant van de kernbouw verdieping van de donjon. De zijgevels van de staat een vleugel met een plat dak en lagere ach- uitbouw hadden beide terugliggend gedeelte, terbouwen met schilddak. Dit geheel, romantisch waarboven het muurwerk van de verdieping uiten nuchter tegelijk, resultaat groot kraagde boven spitsboogfries. aantal verbouwingen vergrotingen, hebBij het bouwkundig onderzoek zijn veel details ben plaats gevonden, nadat een hevige brand het tevoorschijn gekomen, kunnen zijn middeleeuwse kasteel 1525 verwoest had. bij het onderzoek van andere kastelen uit deis er tot dusverre vanuit gegaan, dat de rechthoe- zelfde periode. Andere zaken bleven hier echter kige kern van het complex nog moet dateren van onduidelijk. geen spoor gevonden voor die brand. Maar een restauratie, in 1963 be- een privaat, afvoerkokers en dergelijke. Maar van gonnen onder leiding van architect M. J. J. van bijzonder groot belang zijn gegevens, Beveren samenwerking achtereenvolgens vonden over vensters. Deze konden namelijk rayonarchitecten Monumentenzorg alleen maar gesloten worden door naar binnen Janse Bardet) heeft veel meer gegevens draaiende luiken. Dit is gebleken uit de duimen middeleeuwen tevoorschijn gebracht, voor dergelijke luiken, plaatsen kon worden voorzien. zijn teruggevonden, en uit het restant van zo'n luik in een venster van de voormalige westelijke De oudste kern topgevel. De duimen, waarin deze luiken draaiveronderstelling, rechthoekige kern den, zaten vast in houten blokjes, die evenals de van kasteel voormalige donjon was, houten vensterlateien sporen vertoonden uitgekomen, maar grote verrassing vormde brand, waarschijnlijk van de brand van 1525. de smalle poortuitbouw, midden tegen korte Dergelijke naar binnen draaiende luiken moeten oostgevel van de donjon. Deze ging namelijk er ook gezeten hebben in de vensters van het schuil in het noordelijke deel van de tegenwoor- kasteel Hillegersberg Rotterdam dige oostvleugel. Voor ons land is zo'n poort- huis Riviere Schiedam. uitbouw uitzonderlijk verschijnsel. donpoortuitbouw bevatte flauw hellende jon, buitenwerks 12.60 lang 8.70 breed, trap, omhoog voerde naar bordes voor en de poortuitbouw 6.80 m lang en 3-65 breed, ingang van de zaal in de donjon. Deze trap overblijken dezelfde bouwperiode stambrugde een hoogteverschil van ruim 3.10 m, zomen, ook al zijn de onderste drie en een halve dat vloer zaal ruim 3-50 boven meter muren uitbouw niet vermaaiveld ligt. poort zelf worden afgesloband donjonmuren opgemetseld. forten hamei, waarvan sleuven zijn blijzitten. Blijkens sporen binnen boven maat baksteen (29.5/31 14.5/15 7.2/ 8 cm in Vlaams verband; 10 lagen = ± 90 cm) de poort galerij tongewelf. Deze gale-
KASTEEL HAAMSTEDE
om-
vande
Th.van
De
te
en2.8cm
van
elk
kon
Het
150x64cm,die
vande
haden
6mtoande
vloer tegels (13x13 dik)
en er was een schouw aan de westzijde, waarvan de maten keldergewelf daaronder waren terug vinden. daglicht royaal toetreden in deze zaal, want behalve twee lichtspleten, aan een kant van de ingang, waren er drie vensters in beide zij muren. De twee middelste ervan zijn bijna volledig tevoorschijn gekomen en van de overige een deel van het grondvlak of aanzetten van segmentbogen. Zij zaten in taps toelopende segmentboognissen en hadden een tamelijk grote lichtopening, gesloten kon worden enkel naar binnen draaiend luik. metn
vande
het
Bij bouwkundig onderzoek donjon
is de toegang tot de zaal, d.w.z. de hoofdverdieping volledig tevoorschijn gekomen met duimen en de sluitconstructie van de voormalige deur. Deze hoofdverdieping aanzienlijke hoogte, ongeveer versnijding volgende verdieping, maar voormalige balkenzoldering zijn geen sporen gevonden,
dat het bovenste metselwerk tot ± 1.25 m onder
de versnijding bleek zijn weggekapt. zaal
ophet
vande
endkap
en
de
Opde
De
uit enkele moeten op de zij muren maar ook uit de plaats van een lichtspleet en een venster aan weerskanten. vensters poortuitbouw konden elk worden gesloten met één enkel naar binnen draaiend luik. tekening zijn boven verdieping trapgevel gereconstrueerd, maar de vorm daarvan staat bij gebrek aan gegevens niet vast.
Fig. 2. Exterieur van de 13de-eeuwse donjon met poortuitbouw te Haamstede uit het noordoosten. Axiometrische perspectief. Reconstructie schaal l : 300. (Tekening Monumentenzorg; Straalen 1971)
te
l:
en
F ig. 1. Plattegrond van de 13de-eeuwse donjon met poortuitbouw te Haamstede. Van boven naar beneden: bovenverdieping, zaal kelder. Reconstructie schaal 300. (Tekening Monumentenzorg; Th. van Straalen 1971)
haden
80
81
KASTEEL HAAMSTEDE fl——
vande
an
de
ande
Ge-
de
daniev
De
met
m,die
end
die
het
m
x
en
de
De
er
en
vane
ande
overblijfselen twee vensters van
wasdn
en
der elkaar verbond. doorgang naar
bovenruimte in de poortuitbouw heeft altijd een open verbinding gevormd want er is geen aanslag deur gevonden evenmin zijn restanten duimen, waarin zo'n deur gedraaid zou kunnen hebben. van
ok
m
enid
dieus
In
ring. deze ruimte, veel lager de zaal, was geen stookplaats .aanwezig maar wel waren er hier aan alle kanten vensters; drie in elk van beide zij muren, westmuur twee
vensters, waarvan middelste noordkant bijna volledig is teruggevonden waren heel anders eronder gelegen zaal. plaatst in nissen met rechte zijkanten en twee met houten plaat afgedekte zitbanken, doen zij sterk denken aan de donjon van Teylingen bij Voorhout. Zij waren ook veel groter dan de andere vensters in het gebouw, met openingen van 1.70 1.10 afgesloten konden worden twee naar binnen draaiende luiken in plaats van telkens een enkel luik. Een lampnis aan de zuidzijde in de hoek bij de oostwand op ongeveer 1.40 boven vermoedelijk oorspronkelijke vloerpeil kan zoals gezegd wijzen op een voormalige wenteltrap, verdiepingen kelmet
isde
ok
de
ontbraken sporen van de vroegere balkenzolde-
aan oostzijde, weerskanten doorgang naar de ruimte boven in de poortuitbouw.
Uit
van
de
inde
Opde
ok
date
de
ophet
en
inde
Een wenteltrap zuidoosthoek deze zaal voerde vermoedelijk zowel naar beneden als naar boven. Het keldergewelf onder deze hoek toonde namelijk gerepareerd gedeelte terwijl pleisterresten metselwerk buurt eveneens wezen op een voormalige verbinding naar kelder. verdieping boven zaal vormt een lampnis j e in de zuidoosthoek een aanwijzing, trap hier langs moet hebben gelopen. De kelder, die vanaf de aanvang overkluisd is geweest met een steens tongewelf en alleen van de zaal uit toegankelijk was, kon eveneens verwarmd worden; hier stookplaats teruggevonden aan de westzijde. Veel licht van buitenaf kon er in deze kelder niet komen want er was maar één lichtopening. Deze zat aan de noordkant maar oorspronkelijke vorm daarvan is nog niet bekend. De verdieping boven de zaal was tot aan de volgende versnijding 3.60 hoog maar hier
Th.van
l:
het
Fig. 3. Dwarsdoorsnede naar het oosten van de 13de-eeuwse donjon te Haamstede en lengtedoorsnede van donjon en poortuitbouw naar zuiden. Reconstructie schaal 300. (Tekening Monumentenzorg; Straalen 1971)
westzijde (een met de rest van een luikje) blijkt, dat er boven deze verdieping nog een volgende
82
KASTEEL H A A M S T E D E
vande
en
met
te
vanhet
4.
Fig. Plattegrond kasteel Haamstede ringmuur poorttoren. Reconstructie 13de-eeuwse toestand. Latere vleugels alleen in omtrekslijnen aangeduid. Schaal l : 400. (Tekening Monumentenzorg, bewerkt naar gegevens R.O.B.)
komen en het inzicht in de bouwgeschiedenis
dientengevolge zich maar heel langzaam ontwikkelen, archeoloog staat zich een veel vroeger stadium Haamstede bezig te houden. Begin juli 1964 werd aanvang maakt onderzoek, tussenpozen tot november 1964 duurde. Deze eerste campagne werd voorjaar 1965 gevolgd door
alin
ge-
en
datme
en
met
in
wasde
in
met
wij
Hoewel niet zekerheid kunnen zeggen, hoe het kapgedeelte van donjon en poortuitbouw
metn
on-
is
er
wasdite
minstens drie meter was opgetrokken boven de versnijding. Vermoedelijk ruimte der de kap, afgesloten door topgevels, maar hoe die topgevels hebben uitgezien, niet meer vast te stellen.
kon
ruimte geweest moet zijn, maar daarover valt niet veel meer te zeggen dan dat de noordgevel nog
tweede, die in juni 1965 definitief afgesloten is.
van
die
en
—
—de
ste woonkern rechthoekige donjon vond
tenslotte plaats in februari 1969.
de
aldn
met
inhet
van klein talud, onmiddellijk water en
on-
vanhet
de
Iets over resultaten archeologisch derzoek rond het kasteel Terwijl het bouwkundig onderzoek eerst bij het voortschrijden van de restauratie op gang kon
was
wasle
ken konden worden gesloten.
vande
Tijdens de zomer van 1964 hadden we er nog lang geen weet van, dat bij de donjon zo'n merkwaardige poortuitbouw met trap behoorde, maar de woontoren zodanig herkend. De eerste vraag, die zich nu aan de archeoloog opdrong deze: heeft donjon oorspronkelijk zijn vier muren, niet voorzien
inde
dan twee stookplaatsen in betrekkelijk grote ruimten, vensters, alleen door middel lui-
met
Een klein na-onderzoek kelder oud-
het
er hebben uitgezien, zijn de gegevens, die wel gevonden zijn waardevol genoeg. Bepaald gerieflijk zal kasteel niet geweest zijn niet meer
83
KASTEEL HAAMSTEDE
gestaan, of heeft zich al van de aanvang af een strook grond om het bouwwerk bevonden. antwoord deze vraag mogelijk maken, werd een sleuf uitgegraven, die aan de
is.
alsde
ophet
we
inde
nogmet
open
1
van
met
13
ande
die
(±
van
to
de
vande
op
de
vande
Dit
te
Om
het
m
vande
weanop±
De
de
en
het
van
de
na
had
De
de
en
opte
16
van
er
af.Wel
wegt
noge
de
de
te
het
Het
vande
zou
te
Een
was
vande
vane
vande
we
der
te
dat
te
op
Omen
veer zelf tijd woontoren ontstaan Later konden door kleine proefsleuven vaststellen, drie hoeken ringmuur aanvankelijk afgerond waren; alleen de noordoosthoek bleek voorzien weinig uitspringennoordzijde woontoren loodrecht de hoefijzervormige toren, die aan de binnenzijde muurwerk uitgezet. voormalige, opgeopen schijnt zijn geweest. Schijnt, want vulde gracht zich duidelijk herkenbaar weten uiteraard niet, of de naar het plein toewanden sleuf aftekenen. bodemprofiel, hoe verstoord ook in de loop der tijden, be- gekeerde zijde boven loopvlak toch waart meestal genoeg aanwijzingen om tot een een boog overdekt is geweest, waarop een sluitmuur zich naar boven toe voortzette. Zo zien we oordeel komen betreffende gestelde vraag. Nu, het bodemprofiel bleek vrij gemakkelijk te dan woontoren zijn uitbouw terlezen en te verklaren. Om maar dadelijk alle twij- rein liggen, dat zowel aan de noord- als aan de zuidzijde ruimte ongeveer meter fel nemen: tekende zich geen opgevulbood; aan de westzijde bedroeg de breedte ± de gracht vielen diverse ophogingen meter, oostzijde ruim meter. het oude maaiveld merken lieten zich heel wat verstoringen registreren. Een onderzoek naar bebouwing, zich laatste ophoging plaats gevonden op tekening Hildernisse 1696) tussen de bekende brand 1525, waarbij kasteel woontoren poortgebouw vertoont leidde zwaar geteisterd was. De brandlaag bevindt zich intensief graafwerk op het terrein ten oosten van op ongeveer 80 cm onder het huidige loopvlak. de toren. Hier wachtte onderzoekers grootonderkant fundering toren ste verrassing. Op omstreeks 2.50 m onder het troffen 2.20 onder heden loopvlak kwam veel tuf voor de dag; zelfs kon ten dage bestaande plein. kort zijn; sinds een stuk muur uit deze natuursteen vastgesteld de bouw van de woontoren is de grond met l worden. muurwerk ligt enkele decimeters tot 1.50 m opgehoogd. Een kleine proef sleuf aan boven N.A.P. en zou Romeins kunnen zijn. Bode zuidzijde bevestigde in grote trekken het vendien kwamen meerdere skeletten aan het licht, beeld middeleeuwse bewoningsgeschiededie niet tegelijkertijd met het muurwerk in de nis, dat we ons aan de noordzijde gevormd grond terecht waren gekomen; bijzettingen
geraamten oost-west gericht waren en niet voorzien van bijgaven, moet het hier wel om christelijke begraving gaan. Intussen vonden we in deze verschijnselen nieuw bewijs voor stelling, nooit gracht onmiddellijk de woontoren gelopen. altijd gevallen, westen woontoren strook grond wel een opmerkelijk grote breedte bezat. De boven aangeduide afbeelding van Hildernisse, gemaakt voordat de nu bestaande westvleugel tot stand kwam, demonstreert de leegte wel heel duidelijk. De breedte bedraagt dan nog meter! waren herstelling noordelijke kademuur aan de westhoek funderinuitbouw gracht voor gekomen. Hildernisse tekent hier resten van een complex, dat beter dagen gekend moet hebben. gedeeltelijk optrekken ren en de gevonden details hield gelijke tred met het herstel van de kademuur. Sonderingen brachten al spoedig aan het licht, dat hierbij niet blijven. voortgezet graafwerk bleek, dat de gehele westzijde werd ingenomen door forse woonvleugel, buitende
alop-
de
vande
Na
zou
vandemu-
nogwat
deag
bijde
vande
Hetwas
om
en
en
had
dater
daten
Nu
±32 genva
inde
en
vande
omde
is
te het bodemprofiel in deze sleuf het zeer waarschijnlijk, dat de ringmuur met poorttoren onge-
Het
De
vande
dane
date
af
aanvang aanwezig geweest. Bovendien maak-
het
der
dein
vande
toen
en
ter
die
Aande
het
vande
De
end
De
de
menbijht
±10cm
te meer, strook grond toren
de
dateerden ongetwijfeld later dagen. Daar
volgende vraag, zich beantwoording aan ons opdrong: heeft de woontoren van de aanvang af binnen een ringmuur gelegen, waarvan poorttoren bestaande kademuur deel uitmaakten? voorwaarden juiste beantwoording van deze vraag waren niet zo gunstig. In verband met de restauratie van de kademuur was er veel gegraven en in feite had blootleggen fundering kademuur verband tussen loop tijden ontstane ophogingslagen en de oude ringmuur geheel verbroken. Het doortrekken van de sleuf aan de noordzijde van de woontoren had dus niet veel zin. zuidzijde belemmerde de boomgroei een steekproef. Een sleuf loodrecht op de binnenmuur van de poorttoren leverde vele bruikbare gegevens. onderkant fundering poorttoren ligt maar dieper onderkant noordmuur woontoren. Deze omstandigheid bevestigde eens
uit
hadden.
KASTEEL HAAMSTBDE
The
ofthe
ande
de
en
bij
vande
de
zou
an
er
op
van
dieht
pas
on-
Hij
uitde
vande
Hetis
en
van
het
de
de
hetin
inde
te
op
en
vande
inde
de
gel
De
dinot
the
The
bya
a
ofthe
ofa
was
ina
the
ofthe
the
andthe
keep entry structure probably date from second half thirteenth century. Excavations have shown that keep stand directly moat. ground around building surrounded curtain wall with a gate tower, which probably also dated from the second half of the thirteenth century. The remains late medieval wing with living quarters situated along west side grounds were also found. When the castle was illuminated in 1525 to celebrate the victory of Emperor Charles the Fifth at Pavia, flying sparks started fire which spread rapidly. Subsequent enlargements and rebuilding have given the castle its present appearance. the
a
ofthe
be
tohe
andthe
inthe
We
AT
of
The
it.
an
of
inde
—
THE
al
—
inthe
at
has
The
ofan
the
the
omen
vanhet
en
CASTLE HAAMSTEDE
castle Haamstede province Zeeland rectangular central part forming core irregular complex. restoration started in 1963 has provided an opportunity to investigate the oldest part of the building and ground around The nucleus of the castle proved to have been a keep with unusual anterior part comprising an entrance which could closed with portcullis. Behind this entrance there was probably a flight stairs leading main hall keep, a room with six windows and a fireplace. vaulted cellar upper storeys could probably be reached from this room via a circular staircase southeast corner keep.
The
end
te
Ookde
Aande
van
na
nog
de
SUMMARY
Naen
De
en
en
vande
inde
vande
het
van
de
van60cmde
van
is
te
inde
jon lag. De westvleugel, een laatmiddeleeuwse bouw, rnoet toen bestaande gracht opgetrokken zijn geweest; de nieuwe gracht maakte opschuiving van het watervlak noodzakelijk. De westmuur van de nieuwe vleugel verwart de beschouwer een weinig door het samengestelde metselwerk. De vormgeving heeft kennelijk met een verdediging door vuurgeschut maken. eigenlijke buitenmuur, waarin zeven nissen zijn uitgespaard, ruim twee meter dik. Achter deze muur loopt over de gehele lengte van de vleugel een gang ongeveer meter, waarna muur kelderruimten gang scheidt. Ongetwijfeld heeft men dit gedaan om de verdediging afgezonderd te houden van de opslag. Bij het gebruik van vuurmonden behoefde kruitdamp niet kelders door dringen en het verblijf aldaar welhaast onmogelijk te maken. Een vergelijkbare dispositie treft men nog aan bij de Noordhavenpoort van Zierikzee en in de bouwval Rupelmonde. kastelen van Sluis en Woerden schijnen van dergelijke moderne inrichtingen voorzien te zijn geweest. In muurwerk zuidvleugel tekenden zich verschillende details af, onder welke de stookplaatsen opvallen. zijde binnenplein werd verloop tijd ingangstoren. mogelijk tevens traptoren aan de zuidvleugel toegevoegd. De uitbouw op de noordwesthoek, tegen oude noordelijke ringmuur waarvan Hildernisse delen aantrof bleek even rijk aan details. Opvallend zijn hier de twee grote
ovens om brood te bakken; hier vlak bij ook de waterput. Sporen van de overwelving en stookplaatsen verlenen zeker reliëf overblijfselen. Op de zuidwesthoek sprong een ronde toren gracht vooruit. Waar nieuwe vleutegen zuidwesthoek oude ringmuur rust, ontstond zware vierkante toren. vraag, wiens rekening bouw westvleugel stellen zijn, valt uiteraard gebrek aan archivalia moeilijk te beantwoorden. moeten ergens 15de eeuw gaan zoeken. Het kasteel is toen vererfd op de Hodenpijls. proces werd 1468 Lodewijk van Brugge, heer van Gruithuizen, graaf van Winchester enz. toegewezen. De nieuwe bezitter kan heel goed over middelen beschikt hebben, om het kasteel zodanig uit te bouwen als de funderingen ons suggereren. heel lang hebben bewoners geen plezier van gehad. Om de overwinning van Karel V in de slag bij Pavia (24 februari 1525) te vieren werd het slot feestelijk verlicht. Dit deed men toen door branden teertonnen staken. laat opmerken overspringende vonken veroorzaakte echter enorme brand, gehele slot verwoestte. waarschijnlijk in 1609 volgende jaren door Jacob Eijnde hersteld. Gelijk gezegd dateert de huidige westvleugel 18de eeuw. werd waarschijnlijk gebouwd onder Rutger Mogge, kasteelheer van 1706 tot 1729. Omtrent de bouwtijd van de woontoren en ringmuur valt zonder hernieuwd archivalisch derzoek weinig te zeggen. Wel schijnt het niet te stoutmoedig bouwtijd tweede helft van de 13de eeuw aan te nemen. Zo
die
te
uitde
16
de
de
werks ongeveer 14 meter breed. In oriëntatiesleuven kwam oude ringmuur voorschijn, aan westzijde ongeveer meter don-
Het
84
END
DE
MIDDELEEUWSE KERK KERKRING VAN DREISCHOR DOOR
H. JANSE
men
in
het
en
dat
in
te
de
Mogelijk stond bouwers nieuwe koor van kerk Brouwershaven, toen aanbouw was, als voorbeeld voor ogen. Hier is de kooromgang steen overwelfd heeft de
van
Het
meest gaaf bewaarde dorp SchouwenDuiveland en wellicht van alle Zeeuwse en Zuidhollandse eilanden is Dreischor. De kerk ligt er op een ruim omgracht terrein, waaromheen in een wijde kring de huizen aaneengerijd de kerkring vormen. De kerkring is in Zeeland een gebruikelijke nederzettingsvorm maar slechts kele dorpen hebben een omgracht kerkterrein. Op Schouwen zijn dat alleen Noordgouwe, bedijkt in l374, Dreischor. naburige eiland
de
to
nog
en
Eris
nog
vandeko-
envad
metd
end
de
—
end
—metd
isdane
en
to
enkapmt
die
inhet
end
Uitde
vande
van
—isvane
de
cm,dievan
van
ande
x14
van
dig
en
van
met
en
Tot
de
De
i.
in
metd
van
van
Ophet
is
De
en
en-
oorspronkelijk de bedoeling gehad de middenbeuk eveneens in steen te overwelven 2. Later kwam houten tongewelf stand. Met het koor van Brouwershaven heeft de kerk te Dreischor iets anders gemeen, namelijk zeer lange bouwtijd. De op het koor aansluitenOverflakkee zijn het Dirksland, ontstaan om- de hoofdbeuk met westtoren, de uitgebouwde streeks 1480, en het iets jongere Nieuwe Tonge. kapel van twee traveeën aan de noordzijde en de naam Dreischor wellicht afgeleid driezijdig gesloten zuidbeuk zijn alle tot de wadrie schorren, buitendijkse platen, die bij eb terlijst opgetrokken secundair verwerkte bakdroogvallen. Het gemeentewapen toont drie scha- steen (25/28x12x6/6.5 cm) en erboven van pen, ieder op een groen vlak, de drie schorren kleinere bakstenen (20 x 10 x 4.5 cm), afkomstig symboliserende. Al in de 13de eeuw wordt Drei- uit de omstreken van Dordrecht. Aan de oostzijde schor enige malen genoemd. In 1397 is de Hoge van de zuidbeuk bleek de voorraad afbraakstenen Heerlijkheid vervallen aan de Grafelijkheid van eerder uitgeput te zijn geweest en ligt de scheiHolland. Rond dat jaar zal ook het huis Win- ding Dordtse steen iets lager. denburg zijn ontstaan, dat stond op enige af- een bouwnaad tussen de noordelijke torenmuur stand van de kerkring, aan de westzijde. Het en de westgevel, die echter geen werkelijk periokasteeltje werd 1837 gesloopt denverschil aangeeft. kapitelen In dezelfde tijd zal men ook zijn begonnen lommen tussen beide beuken kolom aan de bouw van de thans nog bestaande kerk. bij de noordkapel hebben alle dezelfde versiestand kwam tweebeukige hallekerk ring met een krans van grote bladeren boven een een toren aan de westzijde van de noordelijke krans kleinere bladeren, vergelijkbaar kapitelen van de colonnetten op triforiumhoogte beuk aanbouw noordzijde. Het oudste gedeelte wordt gevormd door een in het koor te Brouwershaven. Het rondlopende vijf zij gesloten koor, opgetrokken bakmetselwerk, het ontbreken van een doorgaande stenen 27.5/30 5.5/7 sloop fundering onder scheibogen kapiteelafkomstig zijn. Tijdens restauratie waarversiering wijzen er op, dat het tweebeukige geover hierna meer voorganger deelte kerk westtoren noorderkapel — na 1400 volgens één plan is deze kerk niets gevonden. zware steungebouwd. De enige wijziging van de oorspronberen opgaande profileringen interieur blijkt, dat er gemetselde gewelven bedoeld kelijke opzet zal in de kap zijn aangebracht. De waren (afb. 5). Er kwam echter een kap met noordbeuk, iets breder hoger zuidbeuk, heeft houten tongewelf houten tongewelf zonder trekbalken stand, waarvan de kenmerken een datering rond 1400 zonder trekbalken, zoals in Zeeland gebruikelijk 3. Men moet tot de conclusie zijn gekomen, rechtvaardigen.
6des.15
Brouwershaven", Buil. K.N.O.B., (1962),
Janse, „Middeleeuwse houten tongewelven
in
3
115-138. H.
Nederland", Buil. K.N.O.B., (1961), 181194. 6des.14
te
van
„De
dela
H.de
3
J.GN
1
Renaud, „Het huis Windenburg Dreischor", Buil. K.N.O.B., 6de s. 10 (1957), 1-20. Lussanet Sablonière, kerk
VAN
M I D D E L E E U W S E K E R K K E R K R I N G DREISCHOR END
DE
86
(W.HK
met
vande
met
en
3).
vane
en
in
4.
en
vande
met
is * H. Janse, Kerken en torens in Zeeland, Zaltbommel 1969, 11-12 en 23-24.
als
Dit
vanhet
op
en
Opde
sa-
is
en
en
Danwser
in
dat
en
en
d.4)
op de gewelven aangebracht en kreeg de ruimte een toegang. De laatste sacristie maakte het dichtmetselen van een venster in de sluiting van de zuidbeuk noodzakelijk. venster bleef enige oorspronkelijke bewaard. De natuurstenen tracering en de bakstenen montants waren aan de buitenzijde gepleisterd, evenals de raamomlijsting met uitzondering buitenste profiel. De toren is tijdens het bouwen verzakt en men heeft die schuine stand bij het optrekken steeds weer gecorrigeerd, zodat de toren enigszins krom is geworden (afb. 3). In de open torenhal werd later, maar nog in de middeleeuwen, een galerij gemaakt twee balken muurstijlen, korbelen sleutelstukken peerkraalprofielen. De galerij was toegankelijk door een ingebroken gat in de traptoren aan de zuidzijde van de toren. zuidwestelijke hoek zuidbeuk werd hoogst curieuze doopkapel gebouwd, behorende tot de oorspronkelijke opzet. Hier werd diagonaal ruimte uitgebouwd afgesloten door vijf zijden achthoek overwelfd door ribgewelf (afb. De kapel aan de noordzijde zou het begin kunnen zijn van een derde beuk van de hallekerk. normale driebeukige hallekerk ontstaan, zoals er vele in het Vlaamse kustgebied Zeeland zijn zijn geweest binnenkant koorsluiting zijn de steigergaten onder de muurplaat potjes aangetroffen, waarvan de naar binnen gerichte opening afgesloten door plankjes ajour uitgesneden gotische versieringen. De plankjes waren met dodekop donkerrood gekleurd. We hebben hier
eni
wel
is
inde
vande
en
en
alsdtvn
en
open
vande
het
open
Inde
en
en
Het
Men
dat het ontbreken van de trekbalken in de zuidbeuk een zeer wankele constructie tot gevolg zou hebben. Er waren dan sterke vormveranderingen mogelijk geweest door het ontbreken van verstijvingen. heeft derhalve zuidbeuk trekbalken aangebracht, meer naar Hollands voorbeeld. telmerktype zuidbeuk van jonger soort koor noordbeuk wijst voltooiing eindweegs de 15de eeuw. hoek tussen koor noorderkapel heeft een sacristie gestaan uit dezelfde bouwtijd als het koor. Uit deze ruimte kon men langs een doorgang op ongeveer drie en een halve meter boven de vloer van het koor in de kerkruimte komen, vermoedelijk oksaal. Later werd deze cristie vervangen door een grotere. Sporen wijzen er op, dat de ruimte een gemetselde overwelving heeft gehad en een zadeldak haaks op het koor. Na de afbraak van de tweede sacristie werd in vrijgekomen vlak koormuur rijkgeprofileerd venster aangebracht, breder dan de overige. Omstreeks het midden van de 16de eeuw werd een derde sacristie gebouwd, nu aan de zuidzijde van het koor, tegen de sluiting van de zijbeuk f af Deze aanbouw kreeg driezijdige sluiting aan de zuidzijde en bevat twee ruimten boven elkaar. De benedenruimte is overwelfd en heeft een stookplaats. De bovenruimte bleef onvoltooid. Eerst bij de restauratie werd een vloer
Aande
l:
vande
Plattegrond kerk voor 1873. Schaal 400. del.).
VAN
END
DE MIDDELEEUWSE KERK KERKR,NG DREISCHOR
•{/b. 1. Kerk en kcrkrinjr van Drcischor in 1952 uit het westen gezien
BULL. K.N.O.B. 70 (1971) PL. XXXV
het
vande
2.
Aft. Zuidwestzijde kerkring. Links raadhuis met zijn trapgevel. (Foto Monumentenzorg)
Aft. 3. De kerk uit het westen na restauratie. Op de voorgrond travaille. Let op de kromme stand van de toren. (Foto Monumentenzorg)
VAN
END
DE
MIDDELEEUWSE KERK KERKRING DREISCHOR
na
uithe
4.De
Ajli. kerk zuidoosten restauratie.
6.
AJh. Zuidkoor, grafkapel.
Afb. 5. Interieur na restauratie.
PL.
70
BULL. K.N.O.B. (1971) XXXVI
(Toto's Monumentenzorg)
DE MIDDELEEUWSE KERK EN DE K E R K R I N G VAN DREISCHOR
Huguetan (thans Koninklijke Bibliotheek) had
te
hetg-
de
en
is
had
van
gewerkt 6. Het werk werd uitgevoerd door Mathijs Norgen. Het onderhoud van een dergelijke grote dorpskerk is natuurlijk altijd een probleem geweest. polder Dreischor hier plicht, bouw in een goede staat te houden. In de polderrekeningen derhalve ander terug vinden over de lotgevallen van de kerk. Zo werd in 1724 bliksemschade aan de torenspits hersteld. Tot deze werkzaamheden behoorde ook het schilderen en het vergulden van de uurwijzer T jaren rond 1830 zijn vele herstellingen
De
vele middeleeuwse kerkkoren werden aangebracht ter verbetering van de akoestiek 5. De balken en gewelfribben van de zuidbeuk vertonen een beschildering in rood en blauw met witte en zwarte biezen. In de sacristie zijn vele fragmenten gevonden van een laatgotisch sacramentshuisje; zeer rijk en fijn beeldhouwwerk, vergelijkbaar met dergelijke te 's-Gravenpolder, Kloetinge en Tholen gevonden onderdelen. Ook in Brouwershaven werden dergelijke fragmenten gevonden, maar ze zijn grover van maat en vormgeving.
Inde
dien
met
te
maken zogenaamde klankpotten,
87
uitgevoerd. De ramen werden vervangen door dienht
metd
Inde
te
die
PVIande
de
s.
en
het
J.
en
van
open
uit
vande
van
als
hetlovand
9.De
wasl
in
en
de
de
te
wasuitde
uit
en
die
en
en
die
die
het
enC.P
J.L
30.
ar-
Ge-
die
het
Klompe, Dreischor, Zierikzee 1949, * Braber Pols, Dreischor zoals was, Zierikzee 1969, 9 Idem, 47. 6en21.
inde
de
H.Mvande
6
Berg, „Het architectonisch werk van Baurscheit Jonge Noordelijke Nederlanden", Opus Musivum, Assen, 1964, 337. J.PVan
vande
mo-
op
In
en
dat
to
vanA.
Idem, 48.
J.
5
toen klok 1634, gegoten door Borgerhuys, afkomstig gesloopte Vlissingse poort Middelburg. 1873 werd zuidbeuk ernstig verminkt door verbouwing, waarbij steunberen verdwenen, nieuwe rondboogramen werden aangebracht en de gehele buitenzijde gepleisterd werd met harde cementlaag voorzien overdadige profileringen, palmetten terracotta alles wat tot de opsiering van die tijd behoort (afb. 1). De merkwaardige doopkapel verdween eveneens, maar vastgelegd foto 1868, behouden bleef grafkapel ambachtsheren bleef onaangetast. Eén eersten, zich kerk aantrokken, was W. H. Kam, zoon van een predikant, die jaren lang in Dreischor had gestaan. zijn pensionering gemeente-architect
In
de
opte
de
het
de
alsJ.Pvn
te
is
ishet
en
ƒ420om
het
mr. Pieter Mogge, heer van Renesse, „een vat met deugden" volgens grafschrift zijn nument, dat een plaats kreeg tegen de noordwand van dezelfde ruimte. In zijn testament bepaalde hij, dat de stad Zierikzee een legaat kreeg van daarmede hogeschool richten. Daarvan nooit gekomen. hetzelfde testament vastgelegd, zijn graftombe ƒ12 000 zou moeten kosten. Er was dus reden een ontwerp laten maken door bekend chitect Baurscheit Jonge. Deze kreeg echter niet opdracht uitvoering. kozen werd ontwerp Wapperom, voor Van Baurscheit in Den Haag aan het huis
houten, waarbij in de zuidbeuk tevens rekening werd gehouden school, westelijk gedeelte ervan was ingericht. In een fles werd een briefje gevonden, waarvan de inhoud ons vertelt, dat de timmerlieden Jacob Patmos en David Akkerdaas, de metselaar Anthony Verjaal, Fredrik Herman schilder en Jan Lammers voor „Leij Lootgieters werk" reparaties hebben verricht voor ƒ 2900. Inmiddels was ook het dakruitertje op de hoofdbeuk, voorkomende op enkele oude afbeeldingen, buitendaks verdwenen In 1867 sloeg andermaal de bliksem in de toren en moest een nieuwe spits worden gemaakt. Bij die gelegenheid heeft vermoedelijk Pieter Verjaal letters zuidzijde boven galmgat aangebracht, vroeger zeer duidelijk herkennen waren. toren kwam
Na
en
en
en
met
en
(f
de
en
ophet
met
Ze
enopd
De kerk na de reformatie Na de reformatie werden op de muren van de kerk aan de binnenzijde, voornamelijk in de noordbeuk en het koor, overal cartouches met grafschriften geschilderd, ook over dichtgemetselde middeleeuwse openingen plaats van weggehakte colonnetten. zijn alle over oudere witkalklagen heen geschilderd. De preekstoel dagtekent van omstreeks 1670 en komt overeen andere eiland, onder meer te Nieuwerkerk en Oosterland. Het oostelijk gedeelte van de zuidbeuk werd in de 18de eeuw ingericht tot grafkapel voor de ambachtsheren (afb. 6). Tegen de oostwand van de veelzijdige sluiting kreeg grafmonument voor gebroeders Cornelis Johan Ockersse 1729 1742) plaats, middelmatig werk van N. Seunties. Het houten tongewelf werd beschilderd allegorische voorstellingen van de hand van P. Bossenblij. In 1756 overleed volgende ambachtsheer,
DE M I D D E L E E U W S E K E R K EN DE K E R K R I N G VAN DREISCHOR
omdat men het als een aantasting van het gave
Amersfoort in 1917 tekende hij het gebouw uit,
de
iser
opde
vande
ook in de staat, die hem uit zijn jeugd bekend beeld kerk groene vlakte binnen was. In 1918 schreef d. V. in Buiten: „Nu is kerkgracht zag, maar historisch tegen deze
de
ande
ge-
isbjde
Na
de
met
E.A
de
de
die
vande
van
het
de
on-
is.De
en
De
be-
het
met
en
uitde
3,
is
is
de
Inde
de
Inde
weht
van
en
ande
het
de
De kerkring Nu staat daar weer in volle glorie de herrezen kerk omgeven door meest harmonieuze kerkring gewest. Over algemeen zijn verschillende huizen die samen dit dorpsbeeld vormen, niet van zeer grote architectonische waarMaar vooral zuidzijde kerk staan aantal interessante panden, dorpsbrand 1661 overleefd hebben. Allereerst vermelden raadhuisje („'t plaesen'uus" zegt men in Dreister), gebouwd in 1637. Het heeft een trapgevel, met links ernaast een rijk versierde ingang. Het fries onder het fronton bevat de spreuk „Doet wel en vreest niemant", waarnaast rechts het wapen van de baljuw Jan van Stavenisse en links een nietgeïdentificeerd wapen. gevel Vrouwe Justitia, geflankeerd door wapens provincie gemeente. 19de eeuw werd rechter raam vervangen door grote toegangsdeuren voor brandspuit. Gelukkig later deze wandaad ongedaan gemaakt. Inwendig vooral burgemeesterskamer interessant. huis Ring rechts naast raadhuis vat fragmenten late middeleeuwen. gevel toont ingang links ernaast raam en rechts twee hoger geplaatste ramen van een opkamer, waarboven een driedelig samengestelde ontlastingsboog zichtbaar kelder der de opkamer heeft een gemetseld tongewelf, de balklaag boven de opkamer heeft sleutelstuk-
de.
der
inde
Hen
door heer Canneman medewerking van de schrijver van dit artikel.
en
Watwel
washetno-
van
te
de
en
in:
rijksdienst voor Monumentenzorg. diens overlijden werd deze taak overgenomen
Het
De
vande
de
dan
er
de
1
CA.van
Swigchem, blik
werk onder supervisie van de heer G. Wisse van
vanhet
de
en
erhtg-
enhtzou
metd
Inhetb-
vanhet
van
enmt
de
van
het
De 1°Zie
foto Zeetiwsch Genootschap Weten-
schappen 1769-1969, 124.
altaarfundering aangetroffen. Bij de aanvang van de restauratie stond het
de
de
van
de
De
de
en
Aande
van
De
inte
oostkant deze ruimte restauratie heel vernieuwd. westzijde ervan werd
op
De restauratie In 1952 vonden besprekingen plaats met de plaatselijke autoriteiten en Monumentenzorg, waarbij gedachte werd geponeerd zuidbeuk te laten vervallen en de graftomben te verplaatsen. rijkscommissie voor Monumentenzorg kon zich zelfs met dit denkbeeld verenigen, mits de grafkapel bewaard bleef. Toen kwam stormvloed 1953, waarna de kerk bij vloed regelmatig in het water stond 10. Er werden restauratieplannen gemaakt door architect M. J. J. van Beveren te Middelburg, die onder gunstige regeling watersnoodschadegevallen ruime bijdragen Nationaal Rampenfonds uitvoerbaar bleken. gin 1959 werd uitvoering begin gemaakt 1968 duren, bouw geheel gerestaureerd was. oorspronkelijke toestand van de zuidbeuk werd weer hersteld. Van de doopkapel bleek het stuk gewelf, dat binnen de bouwmuren bleef, behouden te zijn gebleven, zodat overdekking uitbouw, voor W. H. Kam bij zijn reconstructie een probleem, geen moeilijkheden opleverde. problematisch was, waren de cartouches met grafschriften, die zoals reeds gezegd over de oudere witlagen heen waren aangebracht. Het bleek niet mogelijk meer enkele bescheiden fragmenten van te bewaren. Dit is te betreuren, daar het een duidelijk voorbeeld was van de kleurigheid van 17de eeuwse reformatorische kerkinter i e u r i i . Ook voor het herstel van de middeleeuwse colonnetten in de koorsluiting bleek het nodig latere cartouches onderbreken. gehele kerkruimte werd ontdaan tussenwanden inbouwsels. Daarom dig een nevenruimte te creëren, waar kleine kerkelijke activiteiten konden plaatsvinden. Hiertoe werd de plaats aan de noordzijde van het koor gekozen, waar eens sacristie gestaan had. Hiertegen is plaatselijk wel wat tegenstand geweest,
er
plaats niets brengen. De noordkapel, eertijds afgedekt met een lessenaarsdak, kreeg twee topgevels met erachter steekkappen naar de hoofdbeuk. Er waren moeten gevonden van hoger opgaande gemetselde vensters. zeer samengestelde muur
het
gebouw uitwendig niet fraaier geworden door het inrichten van het zijschip tot school en het cement, hier en daar gebezigd, en eene restauratie zou, mits oordeelkundig ondernomen, aan Dreischor een schoone kerk hergeven".
kerkgebouwen na de ingebruikneming voor de pro-
Icstantse eredienst, inaugurele rede V.U. Amsterdam 1970,
11-13.
VAN
END
Ten
en
de
Het
vande
uit
en
of
en
inde
de
wen-Duiveland. Met het stoere Zeeuwse land-
van
bouwpaard verdween penetrante geur schroeiende hoeven, maar gelukkig bleef het onmisbare straatmeubel op Zeelands fraaiste kerkring behouden. okde
op
en
en
8 is een sterk gewijzigd huis, van oorsprong uit de tweede helft 17de eeuw. oosten van de kerk stond een huis met een 18de-eeuwse gevel, waarin steen 1613. huis werd na ramp afgebroken, maar steen kreeg plaats nieuwe gevel. Verder laten we hier de huizen rond de kerk onbesproken. Een uitzondering maken we nog voor de smederij tegenover de toren, dat inwendig sterk geschonden beschilderde plafonds bezit. Tegenover de voormalige dorpssmederij staat aan de zijde van de kerkgracht naast de toegang kerkterrein hoef stal travalje, eigendom van de Vereniging Stad en Lande van Schou-
tohe
DE
Het
de
j es uit de vroege renaissance-periode. In de schouw zijn haardsteentjes, waarvan een het jaartal 1537 draagt. In het andere deel van het huis rusten balken gedeeltelijk sleutelstukken met gesneden blanco wapenschilden. Ook de oude kappen bezit het huis nog en het geheel maakt een datering rond 1540 mogelijk 12. Het logement „De drie schapen", Ring 2, brandde in 1879 af en het herbouwde huis kreeg in 1914 nog eens een nieuwe gevelindeling 13. Het huis op de hoek van de Zuidstraat (de Ring heeft zeven zijstraten) is ook van hoge ouderdom. heeft grote kleine puntgevel aan de Ring en boven de deur is een kielboog gemetseld. Inwendig zijn overblijfselen van een laatgotisch houtskelet. Jarenlang was dit huis de timmerwinkel van de familie Patmos. Aan de andere zijde van het raadhuis is de voormalige schoolmeesterswoning van 1764. Ring 12
89
MIDDELEEUWSE KERK K E R K R I N G DREISCHOR
l'! Braber en Pols, o.c., 45 en 63.
Gegevens J. P. Staal.
SUMMARY OF
an
side.
was
the
of
bya
ona
the
Inthe
Inthe
bya
some which date from sixteenth century. the
ofthe
hastwo
onthe
theold
a
The
was
to
the
eighteenth century south chancel furnished as a burial chapel for the lords of Dreischor. nineteenth century, many mutilations occurred, especially affecting south nave. The original state was obtained throughout by the restoration performed between 1959 and 1968. church stands circular plot surrounded canal bordered circle houses, of
is
of
onthe
is
asthe
as
and
The
best-preserved village islands Zeeland Zuid-Holland Dreischor, which mentioned early thirteenth century. Around 1400, construction existing parish church started. church naves, both provided with a polygonal apse and covered by a wooden barrel vaulting. The tower stands at the western end of the main nave. On the southwest corner of the south nave, a polygonal baptismal chapel was added. In the first half of sixteenth century sacristy building with upper storey was built to the east of the south nave, replace sacristy north
The
ANDTHE
THE
MEDIEVAL CHURCH KERKRING DREISCHOR
This phenomenon typical for the islands of Zeeland and Zuid-Holland is called the "Kerkring". The small town hall was built in 1637.
BOEKBESPREKING
vande
de
—
—hoekant
opde
gedeeltelijk nog romaanse kerken van het behandelde gebied. sterk eenzijdige gerichtheid landelijke kerken levert anders voor De
kaart geeft de ligging aan van alle romaanse en
mosan, témoignage sur un passé, Luik, 1970, Soc. anon. Soledi imprimeur-éditeur. \cicqueline Lafontaine-Dosogne, Expressions artisticrues du culte de Saint Hadelin, uitgaaf voren. Geen kerk vertegenwoordigt zo zuiver en onbedorven llde-eeuwse bouwkunst
de argeloze lezer een vrij eenzijdig en incompleet beeld op van de rijke bloei die de romaanse
Het
bouwkunst Maasstreek kenmerkt. vande
als
LUC F. Génicol, Les églises romanes du pays
ling geopend, bedoeling belangstellende toerist enigszins vertrouwd maken romaanse religieuze architektuur Maasstreken en de voorwerpen te tonen die te maken hebben met de verering van de heilige Hadelinus. Ter gelegenheid van deze tentoonstelling, waar niet veel publiciteit voor schijnt te zijn gemaakt, verschenen tegelijkertijd de beide bovengenoemde uitgaven welker verschijning in kostelijk verzorgde vorm mogelijk werd gemaakt door het ministerie van Cultuur. De eerstgenoemde over de kerken bevat een tekst serie niet minder beeldingen op 116 bladzijden. De andere is van veel bescheidener omvang zo wat tekst als aantal afbeeldingen aangaat, maar treft door een magnifieke full-page reproductie van een kleurfoto reliekkas Saint Hadelin, vooral belangrijk door de serie romaanse reliëf panelen in gedreven zilver. Sinds het kapittel in de 14de eeuw naar Visé werd overgebracht rust het schrijn ook aldaar, maar voor de duur van de tentoonstelling is het in Celles te bewonderen. boek Génicot inleiding bescheiden een brochure genoemd) biedt een beschouwing over aantal bijzondere aspecten van romaanse kerkarchitektuur oude bisdom Luik voorzover dat binnen de grenzen van tegenwoordige België gelegen. is niet opzet schrijver geweest stuk gewestelijke architektuurgeschiedenis bruikelijke zin te geven. Dit blijkt duidelijk uit de indeling onder volgende hoofden: site, Les plans et les volumes, La tour, La tribune, La crypte, Le mur, L'éclairage, Le decor du mur, Le chapiteau. Op de Conclusion volgt een alfabetisch register van de behandelde kerken. De schrijver heeft verreweg meeste aandacht steed aan de landelijke kerken. Een duidelijke
van 1936 introduceerde) bracht de Maasstreek tot een grandioze ontwikkeling, maar dit element blijft hier geheel duister. aanzien landelijke kerken trof unieke vrij raadselachtige hallekerk van Theux met haar van
en
Ten
onsdate
de
die
de
weln
de
omde
de
en
ge-
dane
Watonsu
zal
te
is
de950a
van
legenheid van de tentoonstelling, een zeer vlot en
en
levendig gestelde essai, die veel belangrijke gegevens brengt. In overeenstemming met dit essayistische karakter bleef de opgaaf van litteratuur beperkt tot een tiental „ouvrages généraux francais". Jacqueline Lafontaine-Dosogne samenstelde is in de eerste plaats een katalogus van de voorwerpen die op de tentoonstelling aanwezig waren. reliekkas Hadelinus daarvan, hoe ook in de loop van de tijd gewijzigd en geschonden, verreweg belangrijkste stuk. inleiding over leven verering
vanSt.
Een
is
end
het
vanSt.
het
van
de
en
Hadelinus over figurale verbeeldingen van
deze heilige gaat aan de katalogus vooraf. Inleiding katalogus gaan vergezeld bibliografieën.
be-
Le
indeg-
vermelding is waardig gekeurd. Wij vermoeden dat Génicot zijn redenen heeft gehad kerk van Theux terzijde laten, maar enkel woord dienaangaande zou niet overbodig zijn geweest. Intussen, bij een beoordeling van dit werk dient men te beseffen dat het allerminst het laatste woord deze schrijver zijn over romaanse bouwkunst van de Maasstreek. De inleiding vermeldt dat Génicot de tekst heeft voltooid voor een definitieve uitgaaf over de „Architecture mosane 1100". geboden wordt niets anders essai, schreven uit een bepaalde gezichtshoek ter ge-
De
Het
inhet
en
F.. KUII.r. H.TER
was
de
de
niet wordt genoemd, terwijl toren, later
tegen noorderflank werd toegevoegd
en
be-
(inde
en
vanLUC
vande
de
ontzaglijk rijzige llde-eeuwse pijlerarcaden zelfs
Wat
te
vande
van
vande
hetog
dan149f-
van
en
metd
Het
de
het
inhet
inhet
In
en
hade
die
op1
en
bij
gedaante van de „Westchorhalle" (term die Albert Verbeek Wallraf-Richartz-Jahrbuch
in
element van de Westbau of het Westwerk in de
Dinant, eertijds kapittelkerk. deze bijzondere kerk werd juli 1970 tentoonstel-
alsdievnSt.
Maasstreken Hadelin Celles
KONINKLIJKE N E D E R L A N D S E O U D H E I D K U N D I G E BOND O P G E R I C H T 17 J A N U A R I 1899
H.M
Beschermvrouwe Koningin fuliana
Voorzitter Dr. W, C. Braaf; Secretaris Mr. P. J. van der Mark, De Poorterstraat 22, Den Haag;
Dr.M
10,
H.
C.
P.JW
Mr.GJ
Penningmeester Wit, p.a. Blaak Rotterdam; Mr. Beltjes, Drs. Boscbma, Drs. Halbertsma, Elisabetb Houtzager, Mr. G. J. Kalf, Mr. J. Korf, Prof. Dr. C. J. A. C. Peeten, Mr. H. E. Phaff, Drs. I. L. Szênasiy, Dr. Ir. C. L. Temminck Groll, P. L. de Vrieze
en
van
en
ƒ
en
het
te
de
ƒ
ƒ
vande
ƒ
De jaarlijkse contributie bedraagt voor ledea van de Kon. Ned. Oudh. Bond 20.—, voor leden Kon. Ned. Oudh. Bood tevens de Ned. Museumvereniging 12.50, voor verenigingen 25.—, voor studentleden 7.50. Stukken betreffende lidmaatschap alle overige stukken betreffende Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond zende men aan de secretaris. Het postgironumüier van de Bond is 140380 Amstelveen.
an
van
vande
het
'De
3ate
Vande
E.J
bijde
ƒ1.—per
bijde
vande
ande
per
vande
in
Het
Bulletin Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond verschijnt vier afleveringen jaar, Nieuwsbulletin maandelijks. Beide worden gratis toegezonden leden Bond, alsmede de leden Vereniging Museumdag'. Losse nummers vorige jaargangen zijn verkrijgbaar voor zover de voorraad strekt. Prijs op aanvrage firma Brul. lopende jaargangen zijn losse nummers van het Bulletin en het Nieuwsbulletin te verkrijgen voor resp. ƒ6.— en aflevering firma Brul, Oude Rijn Leiden.
by
Gedrukt
E. J. BRILL, LEIDEN
