LEGIONELLA IN POTGROND EN TUINAARDE Fact sheet
(Deel)projectnummer Thema
ND06K100 Legionella in potgrond
: ND 06K100 : Veilig wonen en leven
pagina 1
van 4
1. INLEIDING De GGD Kennemerland heeft de VWA op de hoogte gebracht van een mogelijk verband tussen twee mensen die waren overleden aan een Legionella longbeachae infectie en blootstelling aan potgrond.(1) Een direct verband is in Europa nog niet eerder aangetoond. Er is wel een publicatie dat er, in Australië, een verband lijkt te zijn tussen legionellose en potgrond. (2) De mogelijkheid van een verband, tussen legionellose en potgrond, is voor de VWA aanleiding geweest een onderzoek op te zetten naar de aanwezigheid van Legionella in potgrond. Omdat zowel proces- als bewaarcondities van invloed kunnen zijn op de besmettingsgraad, zijn zowel bij producenten als in de detailhandel monsters genomen. 2. DOEL VAN HET PROJECT Doel van dit project was een beeld te vormen van de aanwezigheid van Legionella in potgrond en tuinaarde, zowel bij de productie als verderop in de keten. De mate van aanwezigheid van Legionella in tuinaarde en potgrond is een aanwijzing of Nederlandse consumenten een risico lopen bij het gebruik van tuinaarde of potgrond. Naast een verkennende studie naar de aanwezigheid van Legionella in tuinaarde of potgrond, is geïnventariseerd of er binnen de branche sprake is van een systeem waarmee partijen grondstoffen en eindproducten getraceerd kunnen worden. 3. ACHTERGROND Er is een verschil tussen tuinaarde en potgrond. Tuin- of teelaarde wordt gebruikt om tuinen op te hogen en bestaat uit tuinturf gemengd met oude mest. Tuinaarde is donker gekleurd en heeft een relatief hoog soortelijk gewicht. Potgrond is bestemd voor het gebruik in potten. Potgrond bestaat uit veen, afhankelijk van de toepassing, gemengd met boomschors, lavazand, kleigrond, perlite, organische mest, hydrokorrels en zand. Potgrond is lichtbruin van kleur en heeft een relatief laag soortelijk gewicht. De gangbare transmissieroute van Legionella is via aerosolen. Na aërosolvorming van besmet water (bv door douchen, sproeien e.d.) worden deze aerosolen ingeademd, hetgeen een longontsteking tot gevolg kan hebben. Uit de wetenschappelijke literatuur is echter niet duidelijk hoe, in het geval van tuinaarde en potgrond, de overdracht van Legionella naar patiënten plaatsvindt. Wellicht dat bij bevochtiging aerosolen ontstaan die gedurende lange tijd in de lucht blijven hangen en daarmee een besmettingsbron vormen. In Australië is de samenstelling van de grond anders en men gaat er van uit dat Legionella longbeachae zich daar aangepast heeft aan een droog milieu, met een stofwolk mee opwaait en zo de patiënten besmet. In Australië wordt consumenten dan ook geadviseerd de potgrond te besproeien alvorens het te gebruiken. L. pneumophila is de meest bekende Legionella bacterie die longontsteking (Legionairs’ disease) kan veroorzaken. Een andere veroorzaker van dezelfde soort longontsteking is L. longbeachae. Qua ziektebeeld verschillen deze twee bacteriën niet, wel in hun DNA structuur. Het andere meest opvallende verschil tussen beide bacteriën is dat L. pneumophila overgebracht wordt via water dat vernevelt (aerosolen) en L. longbeachae meestal aangetroffen wordt in grond en potgrond. Legionellosis wordt in Europa en de VS meestal gerelateerd aan L. pneumophila en in Australië aan L. longbeachae. L.bozemanii wordt na L.pneumophila en L.longbeachae wereldwijd het meest gekweekt uit longsecreet van patiënten met legionnella-pneumonie. Ook van L. bozemanii wordt aangenomen dat de overbrenging plaatsvindt door water. Een recente studie naar de aanwezigheid van Legionella in Nederlands water lijkt dit te bevestigen. (3) In Japan is L. bozemanii de meest voorkomende Legionella in potgrond, gevolgd door L. longbeachae. (4) In Nederland is geen van de door het streeklaboratorium Haarlem en RIVM verzamelde patiëntenkweken als L.bozemanii getypeerd.
ND06K100 Legionella in potgrond
pagina 2
van 4
Ten behoeve van het onderzoek heeft de VWA contact gelegd met de Stichting Regeling Handhaving Potgrond. Deze private stichting certificeert de productie van potgrond. Deze certificering richt zich op chemische en fysische kenmerken van het product. De agrarische sector heeft voorwaarden opgesteld voor de kwaliteit van verschillende soorten potgronden. De RHP controleert hierop en kent het RHP keurmerk toe. Sinds kort richt de RHP zich ook op de microbiologische controle van grond. Daarbij wordt voorlopig alleen gekeken naar kiemgetallen en Enterobacteriaceae. Legionella is niet opgenomen in de controle. De stichting RHP heeft een waardevolle inbreng gehad bij het in kaart brengen van de producenten van potgrond in Nederland. De VWA verricht zelf geen analyses van Legionella. Daarom is voor dit doel een beroep gedaan op het streeklaboratorium Kennemerland in Haarlem. Dit laboratorium is landelijk aangewezen als het laboratorium voor Brononderzoek bij legionellose. Het laboratorium heeft de mogelijkheid om grote aantallen monsters te onderzoeken, en ook andere monsters dan watermonsters. 4. WERKWIJZE Met inbreng van de stichting RHP zijn de producenten van potgrond en tuinaarde in kaart gebracht. De VWA heeft bij iedere bezochte producent tuinaarde en potgrond bemonsterd, alsmede enkele andere producten. Het totaal aantal monsters bedroeg 52. Bij iedere monstername is de wijze van opslag, buitentemperatuur ten tijde van de bemonstering en de wijze van verpakken geregistreerd. In een vervolg fase is de detailhandel bezocht. Daarbij is bemonsterd bij bedrijven die een levering hadden ontvangen van de eerder bezochte producenten. Het totale aantal monsters uit de detailhandel bedroeg 58, hiervan zijn 9 niet onderzocht. De monsters zijn door het Streeklaboratorium Kennemerland te Haarlem onderzocht op de aanwezigheid van Legionella species. Voor het onderzoek op Legionella werd 25 gram van een productmonster gemengd met water. Dit mengsel bleef 24 uur bij kamertemperatuur staan om Legionella de kans te geven zich met het water te mengen. Vervolgens werden de producten onderzocht volgens NEN6565. Bij positieve resultaten is met behulp van DNA analyse een typering uitgevoerd. 5. RESULTATEN Er zijn 17 producenten bezocht. Niet bij alle producenten zijn evenveel producten bemonsterd. Uit de geregistreerde gegevens blijkt dat de producten vaak buiten opgeslagen worden. De bemonsterperiode was in juli/augustus 2006. Daardoor is een deel van de producten bemonsterd bij hoge temperaturen en een deel op kille natte dagen. In deze 52 monsters is 1 keer Legionella aangetroffen. Het ging hierbij om Legionella bozemanii waarvan in Nederland nog geen uitbraken gesignaleerd zijn. Bij het onderzoek werd veel storing ondervonden door de groei van schimmels. Om Legionella te bepalen kan het substraat, behalve direct onderzocht, ook aangezuurd of verwarmd worden. Van al deze mogelijkheden is in het onderzoek gebruik gemaakt. De producten uit de detailhandel zijn bemonsterd in de maanden oktober/november/december 2006. Bij deze bezoeken bleek ook tuinaarde en potgrond van producenten buiten Nederland verkrijgbaar te zijn. Opslag bij de detailhandel bleek deels binnen, deels buiten plaats te vinden. In de 49 onderzochte producten, bemonsterd bij de detailhandel, werd geen Legionella aangetoond. De registratie en traceerbaarheid van verschillende productiepartijen bleken niet goed geregeld te zijn. Bij sommige producenten was de productiedatum wel vastgelegd. Bij sommige producenten wordt de dagelijkse productie toegevoegd aan de bestaande voorraad. Eén producent valt in positieve zin op; de productiedatum van partijen is bekend en vanuit de detailhandel traceerbaar tot bij de producent.
ND06K100 Legionella in potgrond
pagina 3
van 4
6. DISCUSSIE en CONCLUSIE Van Legionella is bekend dat deze op grote schaal voorkomt in water en grond, maar dat dit in verreweg de meeste gevallen geen ziekteverschijnselen tot gevolg heeft. In Nederland is sprake van een verkoop van miljoenen kilo’s potgrond op jaarbasis. Tot op heden is sprake van twee sterfgevallen, waarbij mogelijk een verband is tussen de Legionella infectie en potgrond of tuinaarde. Eén monster van de 101 onderzochte monsters potgrond en tuinaarde bleek positief op Legionella. Van de aangetroffen stam, L. bozemanii, zijn in Nederland geen uitbraken bekend. Wel is er een beschreven uitbraak met L. bozemanii in een ziekenhuis in Duitsland. (5) Deze onderzoeksresultaten wijzen uit dat Legionella incidenteel aanwezig kan zijn in tuinaarde of potgrond. In Nederland lijkt geen sprake te zijn van een sterk verhoogd risico op het krijgen van Legionellosis in relatie met tuinaarde en potgrond. 7. LITERATUUR (1) Den Boer JW, Yzerman EP, Jansen R et al. Legionnaires' disease and gardening. Clin Microbiol Infect 2007; 13: 88-91. (2) M.S. Hughes and T.W.Steele. Occurence and Distribution of Legionella species in Composted Plant Materials. Applied and environmental Microbiology June 1994, p2003-2005. (3) Wullings BA, van der KD. Occurrence and genetic diversity of uncultured Legionella spp. in drinking water treated at temperatures below 15 degrees C. Appl Environ Microbiol 2006; 72: 157-166. (4) Koide M, Arakaki N, Saito A. Distribution of Legionella longbeachae and other legionellae in Japanese potting soils. J Infect Chemother 2001; 7: 224-227. (5) Luck PC, Helbig JH, Hagedorn HJ et al. DNA fingerprinting by pulsed-field gel electrophoresis to investigate a nosocomial pneumonia caused by Legionella bozemanii serogroup 1. Appl Environ Microbiol 1995; 61: 2759-2761. 8. DANKBETUIGING De heer J. W. den Boer, arts verbonden aan de GGD Kennemerland, en de heren H. Boon en M. Zevenhoven, van de Stichting RHP (Regeling Handhaving Potgrond), worden hartelijk bedankt voor hun bijdragen aan het onderzoek.
ND06K100 Legionella in potgrond
pagina 4
van 4
code lid Opslag bedrijf RHP a nee buiten
Traceerbaarheid
Bemonsterd bij prod. datum bekend producent
soort product
Legionella
cocopeat
n.a
a
buiten
prod datum bekend
producent
cocopeat
n.a
a
buiten
prod. datum bekend
Producent
cocopeat
n.a
a
buiten
prod. datum bekend
producent
cocosvezel
n.a
b
nee buiten
onbekend
b
binnen
onbekend
1
cocpeat
n.a.
b
binnen
onbekend
1
cocpeat
n.a.
b
binnen
onbekend
1
cocpeat
n.a.
buiten
onbekend
producent
potgrond 930086
n.a.
c
buiten
onbekend
producent
grondstof zwartveen
n.a.
c
buiten
eigen import
producent
witveen
n.a.
c
buiten
bekend
producent
siertuinbemesting
n.a.
c
buiten
onbekend
producent
bemeste tuinaarde
n.a.
c
binnen
bekend
2
potgrond
niet onderzocht
c
binnen
bekend
3
potgrond
niet onderzocht
c
binnen
bekend
4
potgrond
niet onderzocht
buiten
prod datum bekend
producent
potgrond
n.a.
d
buiten
prod datum bekend
producent
potgrond
n.a.
d
buiten
prod datum bekend
producent
bloembak potgrond
n.a.
d
binnen
onbekend
5
natuurcompost
n.a.
d
binnen
onbekend
5
bloembak potgrond
n.a.
c
d
ja
ja
e
??
6
tuinturf
n.a.
e
??
6
bemeste tuinaarde
n.a.
e
??
6
GFT compost
n.a.
e
??
6
universele potgrond
n.a.
e
??
6
grond voor kamerplanten
n.a.
h
ja
buiten
onbekend
producent
halffabrikaat
n.a.
h
buiten
onbekend
producent
halffabrikaat potgrond
n.a.
h
buiten
onbekend
producent
universele tuinaarde
n.a.
h
buiten
onbekend
producent
n.a.
h
buiten
onbekend
producent
potgrond kuip en oranjerieplanten, wit en zwartveen met oscomote bemeste tuinaarde
n.a.
h
buiten
onbekend
producent
bemeste tuinaarde
n.a.
h
buiten
onbekend
producent
potgrond geschikt
n.a.
h
buiten
onbekend
producent
aanwezig
h
buiten
onbekend
producent
siertuin compost grond en voeding in een siertuin compost
h
buiten
onbekend
producent
n.a.
h
buiten
onbekend
7
potgrond op basis van tuinturf en turfstrooisel kal en meststoffen tuinturf
h
buiten
onbekend
7
bemeste tuingrond
n.a.
h
buiten
onbekend
7
multicote potgrond
n.a.
ND06K100 Legionella in potgrond
n.a.
n.a.
code lid Opslag bedrijf RHP i nee buiten
onbekend
Bemonsterd bij producent
i
onbekend
i
onbekend
j
nee buiten
j k
Traceerbaarheid
soort produkt
Legionella
bemeste tuinaarde
n.a.
producent
Bianca's bloemenaarde
n.a.
producent
compost
n.a.
onbekend
producent
universele
n.a.
onbekend
producent
tuinaarde
n.a.
ja
k
binnen
onbekend
8
siertuincompost
n.a.
k
binnen
onbekend
8
bemeste tuingrond
n.a.
k
binnen
onbekend
8
potgrond
n.a.
k
binnen
bekend
9
bemeste tuinaarde
n.a.
k
binnen
onbekend
9
potgrond
n.a.
k
binnen
onbekend
9
Buxus potgrond
n.a.
k
binnen
onbekend
9
zaai en stekgrond
n.a.
k
binnen
onbekend
1
potgrond
n.a.
k
binnen
onbekend
1
bemeste tuinaarde
n.a.
k
binnen
onbekend
1
tuincompost
n.a.
l
nee binnen
onbekend
producent
potgrond
n.a.
l
binnen
onbekend
producent
tuinaarde
n.a.
l
binnen
onbekend
producent
compost
n.a.
Holland Flor
n.a.
compost
n.a.
m
??
10
n
nee buiten,los
o
??
11
bemeste tuinaarde
n.a.
o
??
11
tuinturf
n.a.
o
??
11
siertuincompost
n.a.
o
??
11
potgrond
n.a.
p
nee buiten
onbekend
producent
potgrond van bult
n.a.
p
buiten
onbekend
producent
tuincompost
n.a.
p
buiten
onbekend
producent
bemeste tuinaarde
n.a.
p
buiten
onbekend
producent
tuinturf
n.a.
p
buiten
onbekend
producent
potgrond voor buxus
n.a.
p
buiten
onbekend
producent
porgrond
n.a.
p
buiten
onbekend
producent
potgrond voor zaaien en stekken
n.a.
p
buiten
onbekend
producent
potgrond voor kamerplaten
n.a.
p
buiten
onbekend
producent
potgrond voor orchideeen
n.a.
p
buiten
onbekend
producent
potgrond voor cactussen
n.a.
p
onbekend
12
potgrond
n.a.
p
onbekend
12
bemeste tuinaarde
n.a.
p
onbekend
12
potgrond
n.a.
p
onbekend
12
Qualitatstorf aus dem Borgermoor
n.a.
p
onbekend
13
potgrond universeel
n.a.
onbekend
ND06K100 Legionella in potgrond
producent
code lid Opslag bedrijf RHP p
Traceerbaarheid onbekend
Bemonsterd bij 13
soort produkt
Legionella
potgrond voor kamerplanten
n.a.
p
onbekend
13
potgrond voor zaaien en stekken
n.a.
p
onbekend
13
potgrond voor orchideeën
n.a.
p
onbekend
13
potgrond voor cactus en vetplant
n.a.
p
onbekend
13
potgrond voor buxushaag
n.a.
p
onbekend
13
tuinturf
n.a.
p
onbekend
13
grond voor terras en balkonplanten
n.a.
p
onbekend
13
orchideegrond
n.a.
q
buiten
onbekend
producent
potgrond
n.a.
q
buiten
onbekend
producent
bemeste tuinaarde
n.a.
q
binnen
onbekend
producent
losse potgrond
n.a.
q
binnen
onbekend
producent
grondstof tuinturf
n.a.
q
binnen
onbekend
producent
grondstof Baltisch veen
n.a.
q
binnen
onbekend
14
Tuincompost
niet onderzocht
q
binnen
onbekend
14
Tuinaarde
niet onderzocht
q
binnen
onbekend
14
Potgrond
niet onderzocht
q
binnen
onbekend
15
bemeste tuinaarde
niet onderzocht
q
buiten
onbekend
15
Potgrond
niet onderzocht
q
binnen
onbekend
15
zaai en stekgrond
niet onderzocht
r
nee buiten
onbekend
producent
potgrond
n.a.
r
buiten
onbekend
producent
compost verbeterend
n.a.
r
buiten
onbekend
producent
bemeste tuinaarde
n.a.
r
binnen
onbekend
16
kokospotgrond
n.a.
r
binnen
onbekend
16
tuinturf
n.a.
r
binnen
onbekend
16
tuinaarde
n.a.
r
binnen
onbekend
16
potgrond
n.a.
buiten
onbekend
producent
potgrond
n.a.
s
buiten
onbekend
producent
universeel
n.a.
s
buiten
onbekend
producent
stekgrond
n.a.
s
ja
ja
x
17
n.a.
x
17
n.a.
x
17
n.a.
x
17
n.a.
n.a. = niet aantoonbaar
ND06K100 Legionella in potgrond
