Zomerschool 2012 Leemfinish Workshop April 2012
Wat gaan we doen? • • • • • • •
Dagindeling Theorie (rond om leem leem)) Voorbereiden De materialen / middelen ervaren The finishing touch Hoe verder met het lemen lemen?? Achtergrond informatie informatie,, documentatie, documentatie, enz
Bouwen met leem Leem en hout (plantaardige materialen) zijn al duizenden jaren de belangrijkste bouwmaterialen voor woningen. In europa wordt al vanaf zo’n 8000 jaar geleden gebouwd met deze materialen: -bouwen met vlechtwerk van hout en twijgen dat bekleed wordt met een laag van leem met vezels -bouwen met gedroogde stenen van leem
Belangrijkste bouwwijzen Aantal van de belangrijkste manieren om leem in het bouwen toe te passen zijn: -stampleem -leemsteen -geperste leemsteen -vakwerk -stroleem -leem met kleikorrel -stroleemblokken -strobaal met leem -leemstreng -leemfinish
Stampleem Het maken van stampleem muren: -in bekisting vertikaal of horizontaal werkend -geen vezels en geen bindmiddel (anders dan klei) -aarde vochtig (ongeveer 10 10--12% water) -15% grind, 45% zand, 30% leem, 20% klei -draagvermogen is lager dan baksteen -goede warmteopslag -slechte isolatie
Stampleem
Leemsteen Het bouwen met leemsteen -leem kneden en mal mee vullen -niet persen en drogen in de zon -65% zand, 20% leem, 15% klei -metselen met leem of zand/kalk of leem/bitumen/soms met wapening -ook toe te passen als spouwmuur • -als binnemuur geeft dit extra themische massa en groot vochtregulerend oppervlak oppervlak,, enz
Leemsteen
Geperste Leemsteen Het bouwen met geperste leemsteen -net als bij stampleem vrij droog verwerken -niet nodig om in de zon te drogen -deze steen kan ook gebakken worden -drukvaster dan de adobe (nietgeperste nietgeperste)) steen -metselen met leem leem--mortel met zand
Geperste Leemsteen
Vakwerk met leem Vakwerk constructie met leem -draagconstructie uit hout (eiken) -in het vakwerk zitten latten of vlechtwerkt -beide kanten afwerken met leem - stro – zand koemest - mengsel met vezels -als vezel is veel bruikbaar: stro – haren – naalden – enz -traditioneler: leem – kalk – koe/paard urine – lang stro -na het drogen van de leem ontstaan er scheuren die met een tweede laag afgedekt worden
Vakwerk schuur / woning
Vakwerk met leem
Stroleem wanden Bouwen met stroleem wanden -er is een separate draagconstructie -net als bij stampleen gevormd in een bekisting -stro wordt gedompeld in een zanderige leempap of er mee overgoten -stroleem wanden naderhand bekleden (hout / gevelsteen / traskalk) -het worden geen dragende wanden -wand moet goed drogen ivm schimmel (hierdoor minder geschikt met onze korte zomers)
Stroleem voor wand
Leem met kleikorrels Wanden / vloeren bouwen van leem met kleikorrel -leem met geëxpandeerde klei verwerkt in bekisting -droogt vrij snel -is vrij van schimmel gevoelige materialen -veel minder krimp dan bij stroleem -makkelijk machinaal te verwerken Wordt in Nederland zeer weinig toegepast.
Leem met kleikorrels
Stroleem blokken
Strolego blokken?
Strobaal met leem Bouwen met strobalen en leem -bouwmethode sinds 1900 -verschillende baal afmeting / richting -lastdragend, niet lastdragend, combinatie -leem en stro vormen een paneelconstructie -leem meestal alleen voor binnen -buiten meestal kalk in plaats van leem
Strobaal bouwen Meer dan een eeuw geleden
Leemstreng Een geweven kous wordt gevuld met leem zand mengsel tot een lange vorm.
Leemfinish Leem afwerklaag voor leembouw constructie en voor aller handen andere constructies. -overgang tussen klimaat en constructie -verschillende belangrijke eigenschappen -met name geschikt voor binnen -met toevoegingen voor bepaald effect -vaak ook de drager van de kleur
Wat is leem Leem is aarde (mineraal dus geen humus) De korrel verdeling is van groot belang. Leem bestaat uit zand, silt en klei. -zand: 0.05 – 5 mm (grof: 55-0.25 mm, fijn: 0.050.05-0.25mm) -silt silt:: 0.005 – 0.05 mm (leem) -klei: 0 – 0.005 mm
Van klei via leem naar zand: -zware klei -klei -stoffige klei -zandige klei -zware stoffige leem -zware leem -zware zandige leem -leem -stoffige leem
-zandige leem -lemig zand -stofzand -zand
Klei – silt – zand water
klei silt zand kiezel
Verschillende mineralen Zand en silt zijn kwartsdeeltjes (SiO2): -kwart heeft geen splijtvlakken -het zandzand-deel is het geraamte v.d. leem -het siltsilt-deel vult de ruimte tussen het zand Klei is aluminiumsilicaat (Al2O3(Al2O3-2Si032Si03-2H2O) -klei heeft veel splijtvlakken -klei plakt het silt en zand samen -klei kan ook fijn kwarts bevatten
De kleur van leem De klei kan nog andere mineralen bevatten: -kalk geef gele kleur -mangaanoxide geeft bruine kleur -ijzeroxide geeft rode kleur Maar ook de zandfractie die in de klei zit kan een kleur geven.
Het bijzondere van klei Klei is geen kwarts zoals zand maar is een veldspaat en heeft kleine plaatvormige kristallen. Klei heeft 4 relaties met water: -chemisch gebonden (> 600 graden los) -inter inter--kristallijn (>100 (>100--200 graden los) -gebonden (tussen de deeltjes geplakt) -capillair (in poriën, droogt uit)
Leem en water Een goed evenwicht bewaren: -niet te nat ivm organische delen zoals stro -niet te plastisch om sterkte te verliezen -te nat geeft kans op vorst schade -pas op met opspatten en optrekken -geen dampwerende lagen gebruiken -neemt vocht op en geeft weer af (RH 50%)
Leem als wandafwerking Als eindlaag op een wand of plafond: -beschermen tegen huishoudelijk water Wil je toch leem buiten toepassen: -beschermen met dakoversteek -beschermen tegen optrekkend vocht -beschermen tegen opspattend vocht -eventueel oppervlak behandelen -geen damprem / dampwerende laag
Duurzaamheid van leem -leem als product heeft lage energie inhoud -sedimentair afbraak product (rivier / wind) -er is continue aanvoer via rivieren -klein aandeel in transport energie -alleen drogen aan buitenlucht -er is weinig mechanische bewerking
Milieu aspect van leem -geen chemische bewerking -reversibel plastisch=nat / hard=droog -oneindig herbruikbaar -bevat ichtyol ichtyol:: is hout conserverend -evenwichtsvochtgehalte is 3 3--8%
Leem als bouwmateriaal Korrelgrote verdeling is van groot belang: -zandkorrels vormen de structuur -silt vult de ruimtes tussen het zand -klei geeft binding en beweging Alleen de klei zet uit en krimpt, dus als er veel klei in de leem zit dan krimpt de leem ook veel.
Klei krimpt bij het drogen
Lokale geschiedenis Voorheen werd het gebruik van leem vooral bepaalt door de lokaal gevonden kwaliteit van de leem: Limburg: kalkhoudende leem: vakwerk Brabant: fijn zandige leem: leemsteen
Leem onderzoeken Proef met fles of pot: 1/ leem, 2/ water, wat zout, deksel: 4 4 - zand zakt in paar seconde, silt in een uur - veel klei zweeft uren/dagen - ( foto’s onder: poef na 1, 2, 3, 4 dagen )
Stro en leem Leem op stro moet dampdamp-open blijven. Strowand: - goed “stoppen” van open ruimtes - losse delen en stof weg halen - overgangen verstevigen / wapenen - wand nat maken Overgang met riet, jute, glasvezelgaas, stucgaas, enz. met min. 10cm overlap.
Voorlijmen Andere ondergronden dan een raaplaag: Baksteen, hout(vezel)(plaat), gips, enz -voorlijmen met of zonder kwarts -kun je meestal tot 10% verdunnen -geeft een egaler vochtopname ondergrond -geeft hechting voor de finish laag (voorlijm door leemfinish maakt het harder )
Leem muur kant&klaar Opbouw van strostro-leem leem--muur muur:: (25 euro/m2) -min 10 mm leemleem-raaplaag , goed drogen (zand 00-4mm, stro 00-30mm, 14 kg/m2) -ong 15 mm leemleem-stuc stuc--laag laag,, met natnat-in in--nat: nat: -glasvezelweefsel / jute op 2/3 dikte (zand 00-2mm, stro 00-8mm, 14 kg/m2) goed drogen -leem edelpleister (optie: stro / parelmoer ) (zand 00-0,8mm, 2,7 kg/m2)
Zelf leem mengen Aangevoerde leem heeft meestal onbekend gehalte aan klei, silt, silt, zand. Dus zelf proberen wat goed werkt: -zand in verschillende verhoudingen -op zoek naar niet te veel krimp Met klei poeder ongeveer 3 a 4 delen zand: -dus testen met 2 tot 4 delen zand
Aan de slag met zand/leem We willen een leemfinish maken zonder grove zandkorrels. Dit geeft een oppervlak dat wat makkelijker en homogener is af te werken. Daarom zeven we het zand met een zeef van 2mm: Alleen het zand dat kleiner is dan 2mm wordt gebruikt.
Zand zeven tot 2mm
Welke verhouding zand? Klei krimpt, zand krimpt niet. Als er net voldoende klei is zodat de zandkorrels elkaar net raken kan de klei die er tussen zit geen krimp veroorzaken. Met meer klei krimpt de leem omdat het zand elkaar niet raakt. Met minder klei kan deze los krimpen van het zand en verbrokkelt de leem. Daarom proberen we verschillende verhoudingen uit en laten deze drogen.
Krimp van leem testen Maak een vorm (mal) van goed lossend plaatmateriaal (restant betonplex) betonplex) Gebruik langwerpige vorm (5x5x50 cm) Vul verschillende malletje met verschillende verhouding leem/zand en laat het drogen. Beoordeel de kwaliteit van de leem en de krimp.
Leem met 4,3,2,1 deel zand
Het leem recept Met de vier test verhoudingen van leem en zand zien we na het drogen (paar dagen): -1 zand - 1 leem: erg veel krimpscheur -2 zand - 1 leem: veel krimpscheur -3 zand - 1 leem: weinig krimpscheur -4 zand - 1 leem: geen krimpscheur Dus tussen 4 delen zand op 1 deel leem is goed. (volumedelen)
Bevochtigen onderlaag
Goede hechting Een ondergrond die vrij glad is of sterk absorberend is kan niet meteen afgewerkt worden: Plaatmaterialen krijgen een hechtlaag (een soort lijmlaag met zand) voordat we de leem aanbrengen, hierdoor is er: -minder en egalere vochtopname -betere hechting door zand in hechtlaag Een ondergrond van leem hoeven we alleen goed vochtig te maken voor de hechting.
Leemfinishen met spaan
Leem opzetten Je kan de leem, als deze in de goede verhouding is aangemaakt opzetten en verdelen met: - de handen - een spaan - een spuit (in diverse uitvoeringen) uitvoeringen)
Eenvoudige leemspuit
Vlak uitspanen van leem
De laatste hand Als de wand met leem voldoende vlak is afgewerkt met de spaan en eventueel ook een lange rij, dan moeten we eerst wachten tot de leem gaan opdrogen. opdrogen. Zodra de glans van het water wat weg trekt kunnen we de muur met de schuurspons bewerken. Hierbij vlakken we de muur verder uit en verdichten we het oppervlak.
Glad schuren met spons
Leem met wat erbij Er zijn veel proeven gedaan met toevoegingen om de kwaliteit van leem te verbeteren. Daarbij beschouwt men meestal de: -slijtvastheid -stootvastheid -waterbestendigheid -dampdoorlatendheid Meer hierover is in de handboeken te vinden.
Mogelijke toevoegingen -
bitumen, cement, kalk, urine tarwemeel, behanglijm, voorlijm, leemverf caseïne, lijnolie pigment, parelmoer, gekleurd zand vezels, jute, glasweefsel, rietmat ...?
Samenvatting Met leem en stro kun je goedkoop bouwen en meteen aan alle duurzaamheids, gezondheid, milieu, veiligheid en hergebruik eisen voldoen. Maar al deze aspecten kunnen, bij de verkeerde keuzes, net zo goed geheel afwezig zijn. zijn. Weet goed wat je doet! ..VRAGEN..?:
w.klijn@ w.klijn @planet.nl
Lee(m/s) voer:
