N u m m er 0 1 -1 h t t p: / / com com .ku b.n l/ e-view / 0 1 -1 / in h ou d.h t m
Cin em a an d beyon d F i lm en h et pr oces van digit alis er in g 1
Joos t R aes s en s P D F -ver s i e
Abs t r act T h e E x plodin g Cin em a pr ogr am m e of t h e I n t er n at ion al F i lm F es t ival R ot t er dam ex per im en t s in a m or e or les s r adical w ay w it h t h e ' cin em a-ef f ect ' ( Met z ) s o ch ar act er is t ic of t h e clas s ical f ilm . U n der t h e i n f lu en ce of digit al iz at ion , t h es e ex per im en t s lead r es pect ively t o f or m s of ' ex pan ded' an d ' ex plodin g' ci n em a. T h e var iou s f or m s of digit al f i lm ( s im u lat ion f ilm an d digit al ar t f il m ) ar e, becau s e of t h eir r es t r ict ed in f l u en ce on t h e ci n em aef f ect , con s ider ed as an ex pan s ion of f ilm . T h e f ields of in t er act ivit y, ideology an d n ar r at ivit y, com pu t er gam es ar e, t h an ks t o t h eir f u n dam en t al i m pact on t h e cin em aef f ect , con s ider ed as an ex plos ion of f ilm as w e kn ow it .
S am en vat t i n g H et E x plodin g Cin em a-pr ogr am m a van h et I n t er n at ion al F i lm F es t ival R ot t er dam ex per im en t eer t in m eer of m in der e m at e m et h et voor de klas s ieke f ilm ken m er ken de ' cin em a-ef f ect ' ( Met z ) . On der in vloed van h et pr oces van digit al is er i n g leiden dez e ex per im en t en r es pect ievel ij k t ot vor m en van ' ex pan ded' en ' ex plodin g' cin em a. D e v er s ch i ll en de vor m en van digit ale f il m ( s im u lat ief i lm en digit ale ar t f ilm ) w or den , van w ege h u n beper kt e in vloed op h et cin em a-ef f ect , bes ch ou w d als ex pan s ie van de f i lm . Op h et gebied van in t er act ivit eit , ideologie en n ar r at ivit eit w or den com pu t er gam es daar en t egen , op gr on d van h u n f u n dam en t el e im pact op h et cin em a-ef f ect , opgevat als ex plos i e van de f ilm z oals
w e die ken n en .
I n l ei di n g: I n t er n at i on al F i l m F es t i val R ot t er dam ~ E x pl odi n g Ci n em a I n 1 9 9 6 von d de vi j f en t w in t i gs t e edit ie pl aat s van h et I F F R , een f es t i val dat de i n de opvat t in g v an f i lm t h eor et icu s Ch r i s t i an Met z n oodz ak el ij k e kr it i ek r eali s eer t op de kl as s iek e f ilm .2 D ez e k r it iek bes t aat volgen s Met z u it de w eiger i n g om in de kl as s i eke f i lm h et n at u u r li j ke ei n dpu n t v an een of an der e es s en t ie of aan leg v an de cin em a t e z ien : de k las s ieke f ilm i s n iet u n iv er s eel n och t i j dl oos m aar s lech t s een v an de m ogel ij k e act u al is er in gen . I n t h eor ie en pr akt i j k lez in gen , f ilm ver t on in gen en on der s t eu n in g v an f i lm s u it Af r ik a, Az i ë en L at i j n s -Am er ik a ( H u ber t B als F on ds ) - s ch et s t R ot t er dam een ver s ch eiden h eid aan alt er n at ieven voor de op m on di ale s ch aal dom i n an t e k las s ieke H ol lyw ood-f i lm i n du s t r i e. I n h et j u bi leu m j aar 1 9 9 6 w er d h et pr ogr am m aon der deel E x plodin g Cin em a geïn t r odu ceer d. I n dit on der deel w or dt gebr oken m et h et voor de kl as s iek e f ilm ken m er ken de cin em a-ef f ect : een s pecif i eke r ealit eit s im pr es s ie gebas eer d op de pas s iev e t oes ch ou w er die in een bios coops it u at ie n aar een opeen volgin g v an f ot ogr af i s ch e beel den kij kt , m et aan w ez i gh eid van bew egin g en gelu id, die in een li n eair n ar r at ieve vor m w or dt aan geboden .3 I n de ver s ch i llen de on der delen van E x plodin g Cin em a w or dt in m eer of m in der e m at e geëx per im en t eer d m et dez e v ier ken m er ken , m et als r es u lt aat an der s oor t ige r ealit eit s im pr es s ies : de pas s i ev e t oes ch ou w er w or dt act ief in een in t er act iev e s it u at ie, h et bi os coopdoek w or dt v er v an gen door een t elev is ie- of com pu t er s ch er m , een in t er act ieve in s t al l at ie of om gev in g, de f ot ogr af is ch e beelden w or den i n en bu it en de f ilm ver v an gen door com pu t er gegen er eer de en com pu t er gem an ipu leer de beel den en de li n eair -n ar r at i eve vor m m aakt on der an der e in com pu t er gam es pl aat s v oor h et m u lt i li n eair e m odel en de vi r t u al r ealit y-s im u lat ie ( VR ) .4 E x plodi n g Ci n em a on der z oekt z ow el de in v loed v an di git ale in f or m at ie- en com m u n i cat iet ech n ologie ( I CT ) op H ollyw ood al s de w i j z e w aar op dez e i n v loed bu it en H ollyw ood ges t alt e kr ij gt . I n dez e bi j dr age in t r odu ceer en pr oblem at is eer ik en kele v an de begr ippen di e in de t h eor i e en pr akt i j k bij de door br ek in g v an h et cin em a-ef f ect een r ol s pel en . I k beper k m e daar bi j t ot de ver an der i n gen die ver bon den z i j n m et h et pr oces v an digit alis er in g. D ez e ex plor at iev e an alys e en kr it i ek ken t een vi j f t al bew egin gen . Al ler eer s t l aat ik aan de h an d v an h et begr ip ' r em edi at i on ' ( r em edi at i e) z ien op w elk e w i j z e de di git ale m edi a een r el at i e aan gaan m et h et m edi u m f i lm . T even s s ch et s ik de s pecif ieke ken m er ken v an digit ale m edi a ( 1 ) . Ver v olgen s bes pr eek ik en k ele con s equ en t i es van h et gebr u ik v an di git al e m edi a bi j de pr odu ct ie, dis t r ibu t i e en v er t on in g v an f ilm en bes t eed ik aan dach t aan de r ealit eit s im pr es s ie van de cel lu loidf i lm en de di git al e f ilm . I k ga daar bij i n op de s im u lat i ef i lm en de digit al e ar t f i lm die, v an w ege h u n beper kt e aan t as t in g v an h et cin em a-ef f ect , als ex pan s ie van de cin em a bes ch ou w d ku n n en w or den ( 2 ) . D aar n a kom t aan de or de h oe in t er act ivit eit vor m kr i j gt in com pu t er gam es opgev at al s des kt op-VR die, v an w ege h u n f u n dam en t ele aan t as t i n g van h et cin em a-ef f ect , t e bes ch ou w en z i j n als een ex plos ie v an de cin em a ( 3 ) . D an l aat ik z ien op w elk e w i j z e de ideol ogi ekr it iek op de klas s i eke H ollyw oodf i lm , z oal s die on der an der e t ot u it dr u kki n g kom t in ar t f i lm s als P u l p
F ict ion ( T ar an t in o, 1 9 9 4 ) en L ' An n ée der n ièr e à Mar ien bad ( R es n ais , 1 9 6 1 ) , i n com pu t er gam es w or dt ger em edieer d ( 4 ) . T en s l ot t e kom t de v r aag aan de or de i n h oev er r e m et bet r ekkin g t ot i n t er act i eve com pu t er gam es ges pr oken k an w or den van ' n ew w ays of s t or yt el lin g'5. Ook de n ar r at iev e dim en s ie van f il m is in com pu t er gam es on der h evig aan h et pr oces van r em edi at i e ( 5 ) .
1 F i l m en digi t al e m edi a 1 .1 R em edi at ie E en v an de bel an gr i j ks t e on t w ikkel in gen in on z e s am en lev in g gedu r en de de l aat s t e decen n i a i s h et pr oces v an di git al is er i n g, een pr oces dat geleid h eef t t ot in gr ij pen de t r an s f or m at i es op h et gebied van ku n s t en cu lt u u r ( D e Mu l, 1 9 9 7 a) . Z o i s de com pu t er , h et s ym bool van dez e on t w ikkel in g, i n s t eeds gr ot er e m at e h et dom ei n v an de f ilm bin n en gedr on gen .6 W an n eer w e de im pli cat ies v an dit pr oces v an digit ali s er in g voor de f i lm bes ch ou w en , z ien w e dat de digit al e, z ogen aam de n i eu w e m edi a m et h et m edi u m f i lm een r el at i e aan gaan die als r em ediat ie t e k ar akt er i s er en i s ( B olt er en Gr u s i n , 1 9 9 9 ) . R em ediat ie w or dt door Jay D av id B olt er en R ich ar d Gr u s i n bes ch r ev en al s een pr oces w aar in n i eu w e m edi a " pr ecies h et z elf de doen al s w at h u n voor gan ger s gedaan h ebben : z ich z elf pr es en t er en al s v er an der de en v er bet er de ver s i es v an an der e m edia. D igit al e v is u ele m edia ku n n en h et bes t e begr epen w or den door m i ddel v an de w i j z en w aar op z ij eer bew i j z en aan , w edij v er en m et en ver bet er i n gen aan br en gen in l in eair -per s pect ivi s ch e s ch i lder ku n s t , f ot ogr af i e, f i l m , t elev is ie en gedr u kt e t ek s t en " ( B olt er en Gr u s i n , 1 9 9 9 , 1 4 -1 5 ) . D it pr oces ken m er kt z ich door w eder z i j ds e beïn vl oedin g v an f i lm en digit ale m edia, den k bi j voor beeld aan de r el at ie t u s s en m u lt i li n eai r e f ilm ver t el lin gen en com pu t er gam es . I n f i lm s al s R as h om on ( K u r os aw a, 1 9 5 0 ) , B li n d Ch an ce ( K ies low s k i, 1 9 8 2 ) , Gr ou n dh og D ay ( R am is , 1 9 9 3 ) , L ol a R en n t ( T ykw er , 1 9 9 8 ) en S l idin g D oor s ( H ow i t t , 1 9 9 8 ) w or den ach t er een vol gen s of af w is s el en d alt er n at ieve ver s i es get oon d v an een z el f de s it u at ie.7 D e f il m t oes ch ou w er w or dt h i er gecon f r on t eer d m et een veel h ei d aan m ogel i j kh eden die pas in com pu t er gam es door h em z elf ku n n en w or den geact u ali s eer d. D ez e m u lt i li n eai r e f i lm ver t ell in gen z ij n v an gr ot e in vloed gew ees t op en w or den bes ch ou w d als v oor loper s v an de in t er act i eve, digit ale f ict ie. E n dez e digit ale f ict ie oef en t op h aar beu r t w eer in v loed u it op h et m edi u m f il m : z o is de f i lm L ol a R en n t in z ij n opz et n iet all een geïn s pir eer d door B lin d Ch an ce m aar ook door com pu t er gam es als S on ic t h e H edgeh og ( S ega, 1 9 9 0 ) die h u n s u cces t e dan ken h ebben aan de s n elh eid en in t en s it eit w aar m ee door digit ale r u im t en w or dt gen avi geer d.8 H et pr oces v an r em ediat ie k en t vol gen s B olt er en Gr u s i n t w ee s t ij len of s t r at egi eën : ' t r an s par an t i m m edi acy' ( t r an s par an t e on m i ddell ij kh ei d) en ' h yper m edi acy' ( h yper m edi alit eit ) . Met dez e begr ippen w or dt bedoel d dat m edi a r es pect i eveli j k de aan w ez igh eid van h et m edi u m w i ll en on t ken n en of daar en t egen een f as cin at ie v oor h et m edi u m t en t oon s pr eiden . D e au t eu r s l ich t en dez e du bbel h eid t oe aan de h an d van S t r an ge D ays ( B igelow , 1 9 9 5 ) . H oof dper s oon L en n y N er o ex per im en t eer t i n dez e f i lm m et de kabel, een appar aat w aar m ee - aan gebr ach t op i em an ds h oof d - digit aal er v ar in gen ku n n en w or den opgen om en die ver vol gen s op v er gel ij k bar e w ij z e af ges peel d en opn ieu w beleef d k u n n en w or den . N er o ver w oor dt de w er k in g v an de kabel als volgt : " D it is n i et ' n et t v, m aar bet er ' . D it i s
h et lev en z elf , een s t u k van iem an ds lev en . H et is on v er v als t en on gecen s u r eer d, r ech t s t r eeks u it de h er s en s ch or s . Je ben t er , j e doet h et , j e z iet h et , j e h oor t h et , j e voelt h et " .9 D it s t r ev en n aar t r an s par an t e, on m i ddell ij k e er v ar in gen als t h em at is ch elem en t in S t r an ge D ays , z ie j e in f i lm en com pu t er gam es t er u g i n cin em at ogr af i s ch e poi n t -of -vi ew s h ot s ( P OV) of s u bj ect iev e s h ot s die w or den h er n om en i n op een s u bj ect i eve cam er apos it ie gebas eer de gam es als D oom ( I d, 1 9 9 3 ) , Qu ake ( I d, 1 9 9 6 ) , Mys t ( B r øder bu n d, 1 9 9 3 ) en R iven ( B r øder bu n d, 1 9 9 7 ) en in VR -in s t all at i es .1 0 T och bli j f t de k abel ook on der w or pen aan de logica v an h yper m edi al it eit : om dat de gebr u ik er de er v ar i n gen r ech t s t r eeks opdoet vi a de h er s en en h oef t h ij bi j voor beel d z i j n ogen s l ech t s t e open en om de n aadloz e w er ki n g van de clips t e door br eken en h et m edi u m al s m ediu m t e er v ar en . On dan k s h et s t r even n aar t r an s par an t e on m i ddell ij k h ei d w or dt de com pu t er gebr u iker in de gen oem de gam es ook gecon f r on t eer d m et h yper m edi al it eit : de gam es z ij n van w ege h ar dw ar ebeper k in gen h elem aal of voor h et m er en deel opgebou w d u it s t ils t aan de ( Mys t , R i ven ) of n iet -f ot or eali s t is ch e beel den ( D oom , Qu ake) en de m at e v an on der dom pel in g bli j f t van w ege beper ki n gen v an h et s ch er m ger in g. B i j h et gebr u ik v an de VR -h elm i s dez e on der dom peli n g w el aan w ez ig m aar er v aar t de dr ager h et m edi u m on der an der e door h et gew ich t v an de h elm en de vis u eel w ein i g over t u igen de v ir t u el e w er eld. 1 .2 S peci f icit eit v an di git ale m edi a E en v an de voor delen v an h et begr ip r em edi at ie i s dat h et on s in s t aat s t elt t e br eken m et de m oder n is t is ch e m yt h e v an h et n ieu w e v an w aar u it di git al e t ech n ologieën vaak ben ader d w or den . D i git al e beel dpr odu ct ie, com pu t er gam es , VR en h et W or ld W ide W eb ( W W W ) z ij n ver bon den m et an der e r epr es en t at iev or m en - z oals f ot ogr af ie, f ilm , r adio en t el evi s ie - en de begr ippen die h ier voor on t w ikkeld z ij n . Al dez e m edi a par t iciper en i n een " n et w er k v an t ech n i s ch e, s oci al e en econ om is ch e con t ex t en " ( B olt er en Gr u s in , 1 9 9 9 , 6 5 ) , een n et w er k dat bes ch r even k an w or den v an u it L u dw ig W it t gen s t ein s idee v an f am il iegeli j ken i s . Medi a w or den dan on der s ch ei den door s pecif ieke com bi n at ies v an ken m er ken op t ech n is ch , s ociaal en econ om is ch n iveau en n iet l an ger door ex clu s i eve, es s en t i ële ken m er k en . Z o w or dt bij v oor beeld in de algem en e s t ell in g dat in t er act iv it eit een n ieu w , ex cl u s ief en es s en t i eel ken m er k i s van digit ale m edia ver on ach t z aam d dat z ow el r adio, t el evi s i e, cd-r om als h et W W W op gen oem de n iveau s elk een s pecif i eke in v u l lin g k en n en van dit begr ip. Z o bepleit t e B er t olt B r ech t bij v oor beeld al in 1 9 3 2 -1 9 3 3 de om vor m in g v an de r adio van een di s t r ibu t ie- n aar een com m u n icat ieappar aat en s t elde W alt er B en j am i n in 1 9 3 4 in een r eact ie op B r ech t h et au t on om e au t eu r s ch ap t er di s cu s s i e, t w ee s t el li n gen die w e t er u gvin den i n h et h eden daags e debat over in t er act ivit eit .1 1 T och h eef t dez e ben ader in g ook een k eer z ij de. W an n eer j e i n t h eor ie en / of pr akt ij k op z oek gaat n aar de w i j z e w aar op n ieu w e m edi a er aan voor af gaan de m edi a h er n em en , loop j e h et gevaar s l ach t of f er t e w or den van h et h or s eles s car r i age s yn dr oom : de n eigin g om n ieu w e t ech n ieken ( de au t om obiel) in t er m en v an ou de t ech n ieken ( paar d en w agen ) t e begr i j pen . D e s pecif i eke k en m er ken v an n ieu w e m edi a w or den dan ver on ach t z aam d. Z o w er den bij v oor beeld vr oege f ilm s lan ge t i j d ph ot opl ays gen oem d, een om s ch r ij v in g v an f i lm al s h et s am en gaan van f ot ogr af ie en t h eat er ( Mu r r ay, 1 9 9 7 , 6 6 -6 7 ) .
Van w ege h et f eit dat dez e f ilm s in h et begin v aak bes t on den u it een en kel s h ot van een t h eat er ach t i ge s et t in g en opgen om en w er den van u it een v as t e cam er apos it i e w as dez e ben am in g w el is w aar n iet h el em aal on t er ech t , t och m i s ken de m en h ier door de ook in on t w ikkel in g z i j n de s pecif i eke cin em at ogr af is ch e codes z oal s m on t age en cam er abew egi n g.1 2 W e m oet en on s du s n i et alleen r ich t en op de over een k om s t en , m aar ook op de on der s ch eiden de k en m er ken v an de digit al e m edia. I k bes pr eek v an dez e digit al e m edi a h i er vi er s pecif ieke ken m er ken : m u lt i m edialit eit , vi r t u al it eit , in t er act iv it eit en con n ect iv it eit .1 3 D ez e ken m er ken m oet en s t eeds begr epen w or den t egen de ach t er gr on d van h et pr oces v an r em ediat ie. D igit al e m edia, i n t egen s t ell in g t ot f ilm , z i j n m edi a die in bel an gr i j ke m at e door een of m eer der e van dez e ken m er ken bepaald w or den . 1 .2 .1 Mu lt im edi al it eit D igit ale m edia z oals h et W W W en com pu t er gam es com bi n er en s t il s t aan de en bew egen de beelden , dr ie s oor t en gelu ids el em en t en ( ges pr ok en w oor den , m u z i ek en gel u iden ) en ges ch r ev en t eks t en .1 4 D ez e m u lt im edi alit eit n em en de digit ale m edia on der an der e ov er van f ilm en t elev is ie. D i git al e m edi a z ij n n ieu w i n de z i n dat de gen oem de com bi n at ies ku n n en w or den gedi git al is eer d of digit aal w or den gepr odu ceer d. I n beide gevall en k en n en z e één gem een s ch appel ij k e digit ale code, een k en m er k m et aller l ei econ om i s ch e en j u r idis ch e im pl icat ies . D en k bi j voor beeld aan de een vou d w aar m ee f ilm s en com pu t er gam es op digit ale w ij z e i ll egaal t e m an ipu ler en , z on der kw alit eit s ver li es t e kopi ër en en t e dis t r i bu er en z i j n .1 5 D e opk om s t en m as s ale ver s pr eidi n g van f ilm , t elev is ie en digit ale m edi a h ebben de ov er gan g v an een s ch r if t cu lt u u r n aar een au diov is u el e en digit ale cu lt u u r dich t er bi j gebr ach t . D e i n t r odu ct ie van n ieu w e t ech n ologi eën gaat s t eeds ook gepaar d m et de an gs t dat h et v er lei deli j ke beeld en gelu id de r ef lex ivit eit van de dr u kcu lt u u r z al aan t as t en ( B i r ker t s , 1 9 9 6 ) . D en k aan de r om an s van Aldou s H u x ley ( B r ave N ew W or ld, 1 9 3 2 ) en R ay B r adbu r y ( F ah r en h eit 4 5 1 , 1 9 5 3 ) w aar in r es pect ievel ij k h et f ilm t h eat er u it de j ar en der t ig en de opkom s t v an de t el evi s i e in de j ar en v i j f t ig al s m is lei den d gekar akt er i s eer d w er den .1 6 S in ds de j ar en z even t ig w or dt dez e an gs t gef or m u l eer d m et bet r ekkin g t ot com pu t er gam es die in de com bin at ie van bew egen d beel d, gel u i d en in t er act iv it eit v ia z in t u igli j ke pr ikkeli n gen s lech t s on m iddel li j ke bev r edigi n g z ou den r ealis er en . Ook in S t r an ge D ays ov er h eer s t u it ei n deli j k de k r it iek op de " gebr u ikt e em ot i es " van de k abel . Z oals dez e kr it i ek op f ilm en t elev is ie als z odan ig in m iddel s voor een bel an gr i j k deel v er v an gen i s door een k r it iek op h u n u n if or m it eit en een pl eidooi voor m eer vor m igh eid, z o w or dt ook s t eeds m eer er ken d dat digit ale m u lt i m edi a n iet t e begr i j pen z i j n als een een du idi ge kr it i ek op h et boek. Z o z i j n Mys t en Jef f r ey S h aw s T h e L egi ble Cit y ( 1 9 8 8 -1 9 9 1 ) t e bes ch ou w en als t egen s t r i j di ge al legor i eën " over de r em edi at i e v an h et boek in een t i j dper k v an digit ale m edi a" ( B olt er en Gr u s i n , 1 9 9 9 , 9 4 ) . I n Mys t w or dt h et boek al s t eks t v er v an gen door h et boek als een v en s t er op een f ilm is ch v or m gegeven w er eld. Opval len d h i er bij i s dat in de w i n n en de opt ie de vader At r u s de boeken v an z ij n bei de z on en S ir r u s en Ach en ar ver n i et igt en de s peler u it gen odigd w or dt om z ij n v er bl ij f op h et eil an d Mys t t e ver l en gen , t er w ij l in beide ver l iez en de opt ies de s peler voor eeu w ig opges l ot en
w or dt i n h et r ode of bl au w e boek : w or s t -cas e s cen ar io v oor een s peler v an com pu t er gam es . D aar en t egen w or den i n T h e L egibl e Cit y de beelden v an dr ie s t eden ( Am s t er dam , Man h at t an en K ar ls r u h e) w eer gegeven in de vor m v an een t e lez en t ek s t . Al f iet s en de w or dt de lez er on der gedom peld in een VR -om gev in g m et gebou w en bes t aan de u it dr i edim en s i on al e w oor den ( Abel, 1 9 9 7 , 1 2 6 -1 2 9 ) . D aar k om t n og bi j dat Mys t n iet z o een du idig t egen h et boek i n gaat al s B olt er en Gr u s in s u gger er en . W eli s w aar m aakt h et w oor d gr ot en deels plaat s voor beeld en gelu id, t egel ij ker t i j d z et Mys t ech t er in z ij n br eu k m et de s h oot -' m -u p com pu t er gam es een s t ap i n de r ich t in g v an de ex pr es s iv it eit , dr am at is ch e im pact en diepgan g die vr oeger all een aan h et boek m aar t egen w oor di g ook aan f il m en t elev is ie w or den t oeges ch r ev en .1 7 E n i n h et h eden daags e in f or m at iet ij dper k w or den ken n i s en vaar digh eden op h et gebied v an digit ale m edia i n t oen em en de m at e n iet l an ger als t egen s t r ij dig m et m aar als aan v u l li n g op de lit er ai r e gelet t er dh eid er ken d, z elf s als dez e opgedaan w or den door h et s pelen v an com pu t er gam es .1 8 Mede aan de h an d van de begr ippen ' con s t r u ct ie' en ' decon s t r u ct ie' z al ik de kr it i s ch e f u n ct i e van com pu t er gam es v er der u it w er ken . 1 .2 .2 Vir t u alit eit H et t w eede s pecif i eke k en m er k v an digit ale m edia i s de m ogelij kh eid om v ir t u ele w er elden t e s i m u l er en , w er elden die w e ken n en on der de n oem er VR . Mich ael H eim om s ch r eef VR al s " een gebeu r t en i s of en t it eit di e ech t is in z i j n ef f ect m aar n i et in f eit e" , m et an der e w oor den een di git aal gepr odu ceer de r ealit eit die pot en t ieel door de m en s el ij ke w aar n em in g n iet van ech t z ou z i j n t e on der s ch eiden ( H eim , 1 9 9 3 , 1 0 8 ) . D it ken m er k bel ich aam t de m et am or f os e die de com pu t er s i n ds de j ar en t ach t i g h eef t door gem aakt . Van een m oder n e t ech n ologie di e de gebr u ik er in s t aat s t elt de w er k el ij kh ei d t e an alys er en , i n w et m at igh eden v as t t e leggen en daar m ee beh eer s baar t e m aken , gaat de com pu t er over in een pos t m oder n e t ech n ologie di e v ir t u el e w er kel ij k h eden kan pr odu cer en of s i m u ler en ( T u r kl e, 1 9 9 5 , 2 9 -4 9 ) . D ez e ov er gan g z ien w e al s t h em at i s ch el em en t t er u g i n de f i lm . I n D ekalog 1 ( K i es low s ki, 1 9 8 8 ) w or dt in de per s oon v an K r z ys z t of een beel d v an de m oder n e w et en s ch ap ges ch et s t die, door m iddel v an de com pu t er opgevat als een m at h em at i s ch e m ach in e, z i j n gr eep op de w er k el ij kh ei d w i l v er s t er k en . Cen t r aal s t aat h et m om en t dat K r z ys z t of aan de h an d v an gegev en s als de gr on dt em per at u u r , h et aan t al u r en per dag dat h et v r i es t et cet er a de com pu t er gebr u ikt om u it t e r eken en of h et ij s op een m eer t j e dik gen oeg is om z ij n z oon t j e P aw el t e dr agen , een dr am at is ch m om en t om dat dez e ber eken i n g on j u is t bli j kt t e z i j n .1 9 I n de open i n gs t eks t van T h e L aw n m ow er Man ( L eon ar d, 1 9 9 2 ) w or dt een h eel an der beeld van de com pu t er ges ch et s t : " R on d h et j aar 2 0 0 0 z al de t ech n i ek Vir t u el e R eal it eit w i j dver br ei d z i j n . H i er m ee k u n n en door com pu t er s ges ch apen ku n s t m at i ge w er elden w or den bet r eden die even on begr en s d z i j n als de v er beel di n g z elf . D e beden k er s voor z i en m i lj oen en pos it ieve t oepas s in gen - t er w i j l an der en vr ez en voor een n ieu w e vor m v an gedach t en beh eer s in g..." 2 0 D e gebr u iker s van h et VR -s ys t eem in dez e f ilm w or den on der gedom peld in een v ir t u ele w er eld w aar i n z e z ich ku n n en v er pl aat s en en w aar m ee z e in i n t er act i e k u n n en t r eden om z o t r an s f or m at ies t e bew er ks t el ligen .2 1 N iet all een w or dt VR in f i lm s get h em at is eer d, ook z ou j e de r el at ie
t u s s en f i lm en VR ku n n en bes ch ou w en als een vor m v an r em ediat ie. VR z et n am eli j k een on t w ikkel in g voor t die ook i n m oder n e m as s am edia als f ot ogr af ie, f i lm en t el evi s i e t ot u it dr u kkin g kom t , een on t w ikkel in g die aan de h an d v an Jean B au dr ill ar ds an alys e van de r el at i e t u s s en beeld en w er k el ij k h ei d t e s ch et s en i s . B au dr il l ar d on der s ch ei dt in dez e r elat ie dr ie f as en . I n de eer s t e f as e r epr es en t eer t een m edi u m de w er keli j kh eid: " eer s t is er een w er k el ij kh ei d en daar n á kom t de i n f or m at ie over die w er keli j kh eid. H et m ediu m w er kt dan let t er l i j k al s m edi u m , als t r an s cr i pt ie v an de w er k el ij kh ei d" . D e t w eede f as e i s " een t u s s en vor m die ook door B en j am in bes ch r ev en w or dt , w aar in de di n gen n iet éér s t gepr odu ceer d en daar n a ger epr odu ceer d w or den , m aar w aar de din gen on m iddel li j k m et h et oog op de r epr odu kt i e w or den gem aakt " . I n de der de en l aat s t e f as e " ver dw i j n t ieder e v er w i j z i n g n aar de w er k el ij kh ei d. I n dat geval z ij n de m edi a geen r epr odu kt iem iddel v an de w er kel ij k h ei d m eer , m aar een v er dw i j n in gs vor m van de w er k el ij kh ei d" .2 2 Ver der op in dez e bi j dr age bes ch r ij f ik de w i j z e w aar op digit aal gem an i pu leer de en gegen er eer de beelden - i n f ot ogr af ie, f ict ief ilm en docu m en t air e f il m - bi j dr agen aan h et v er l ies van h et geloof in en de ver w ij z in g n aar de w er keli j kh eid en l aat ik z ien op w elke w ij z e in com pu t er gam es als een vor m van des kt op-VR dez e v er dw i j n in g v an de w er keli j kh eid ges t alt e kr ij gt . 1 .2 .3 I n t er act iv it eit Z oals w e al kor t gez ien h ebben ken t h et begr ip in t er act iv it eit een lan ge en gecom pliceer de ges ch i eden i s . B i j in t er act iev e com pu t er gam es k an de s pel er act ief i n gr ij pen i n h et v er loop en / of de af l oop van h et gebeu r en , een k en m er k dat een s pecif i eke or gan is at ie van de gam e ver eis t . D ez e or gan is at ie k an ver du ideli j kt w or den v ia h et begr ip h yper t eks t . E en h yper t eks t bes t aat u it een m u lt i lin eair n et w er k v an t ek s t -, beelden gel u ids f r agm en t en di e v er bon den z ij n v ia koppel in gen w aar bij de gebr u iker vi a een i n t er act i ef s ch er m s t eeds een keu z e kan m aken u it ver s ch i ll en de paden . D oor de w i s s elen de volgor de on t s t aat er , bin n en bepaalde gr en z en , s t eeds een an der geh eel. E r z i j n t w ee vor m en v an h yper t eks t . I n een ex plor er en de h yper t eks t kan de gebr u ik er kiez en u it koppeli n gen die door de au t eu r aan gebr ach t z ij n , t er w i j l i n een con s t r u ct i eve h yper t eks t el em en t en gew i j z igd, v er w i j der d of t oegev oegd ku n n en w or den . D aar w aar de ex plor at ie z ow el bi j een cd-r om als h et W W W m ogeli j k is , i s de con s t r u ct ie all een bij dez e laat s t e m ogeli j k.2 3 D e bet eken is v an de t er m ' i n t er act ivit eit ' kom t h ier dir ect u it voor t . Vol gen s de B r it s e f ilm t h eor et icu s An dr ew Cam er on bet eken t in t er act ivit eit m eer dan de in t er pr et at ie v an en de r eact ie op een r epr es en t at ie, h et is " h et ver m ogen om op een bet eken is vol le w ij z e t e in t er ven iër en i n de r epr es en t at i e z elf , n i et om dez e an der s t e lez en " . Cam er on den kt bi j voor beeld aan h et w i j z igen van h et ei n de v an de f ilm ( Cam er on , 1 9 9 5 , 3 3 -3 4 ) . I n t egen s t ell in g t ot de ' pas s i eve' f ilm t oes ch ou w er m oet de in t er act i eve gebr u iker i n s t aat w or den ges t eld de volgor de van h et aan geboden m at er iaal t e ver an der en ( ex plor at ie) en / of ech t e ver an der i n gen aan t e br en gen ( con s t r u ct ie) .2 4 Cam er on s ov er w egin gen h ebben n iet all een bet r ekk in g op m u lt i lin eai r e r epr es en t at i es z oals Mys t en P h an t as m agor ia ( S ier r a, 1 9 9 5 ) ,2 5 m aar ook op VR -s i m u lat ies m et een r u im t eli j ke en t i j deli j ke con t in u ït eit z oal s D oom en Qu ak e. T er w i j l de s peler v an der geli j ke com pu t er gam es op cd-r om s l ech t s kan
n av iger en bin n en de aan gegeven gr en z en van de r epr es en t at i e, w or dt h ij op h et W W W i n bij v oor beeld de S t ar T r ek MU D ( Mu lt i U s er D u n geon / D om ai n ) T r ekMu s e ( 1 9 9 0 ) i n s t aat ges t eld z el f gebeu r t en i s s en en h an deli n gen t e con s t r u er en . Cam er on v er w i j s t in z i j n on der z oek n aar de bet ek en is van in t er act ivit eit n iet al leen n aar de in t er ven t ie i n de r epr es en t at i e, m aar ook n aar de m ogel ij kh eid voor een ' bet eken is v ol le' in t er ven t ie. H et is n am el ij k de vr aag of een f i lm een bet eken is vol geh eel kan w or den of bli j ven w an n eer de gebr u iker de m ogeli j kh eid w or dt geboden daar in w i j z igin gen aan t e br en gen . F i lm m aker D avi d Cr on en ber g geloof t h ier n iet i n : voor h em is ku n s t " een w el w i ll en de dict at u u r , n i et een dem ocr at ie" ( S i r i u s , 1 9 9 7 , 1 8 5 ) . D e r egi s s eu r D ou gl as Gayet on m een t daar en t egen dat digit al e f i lm op cd-r om w el bet eken is v ol in t er act i ef kan z ij n , iet s dat h i j gedem on s t r eer d z iet i n z i j n i n t er act iev e cd-r om Joh n n y Mn em on ic ( S on y, 1 9 9 5 ) . W e z u ll en on s in dit ver ban d n iet al leen r ich t en op de vr aag w at w e on s con cr eet bi j in t er act iv it eit m oet en voor s t el len , m aar ook n agaan of w e ku n n en s pr eken ov er ' in t er act i eve n ar r at ivit eit ' . 1 .2 .4 Con n ect ivit eit D e com pu t er is n iet al leen t e bes ch ou w en al s een t ech n ologie di e m u lt i m ediale, v ir t u ele w er elden kan s im u ler en w aar m ee j e al s in divi du ele com pu t er gebr u iker i n in t er act ie ku n t t r eden , com pu t er s w or den ook in t oen em en de m at e aan ges lot en op h et w er eldw i j de com pu t er n et w er k I n t er n et . E en v an de belan gr i j ks t e v er s ch i ll en m et m as s am edia als r adio en t el evi s i e is dat bij h et I n t er n et h et br oadcas t m odel ver van gen is door een n et w er km odel. I n h et br oadcas t m odel i s er s pr ak e v an een r ich t in gs ver keer : de com m u n icat ie vi n dt pl aat s van u it een klein aan t al gecen t r ali s eer de z en der s r ich t i n g een pu bl iek van lu is t er aar s of k ij k er s die m et een m in im ale i n s pan n i n g een beper kt aan t al boods ch appen k an on t van gen . I n Gian n i Vat t im o' s l ez in g v an T h eodor Ador n o z ou dit m odel " een algem en e h om ogen i s er in g v an de s am en lev in g" bew er ks t el ligen w aar i n " de ver s pr ei din g v an s logan s , pr opagan da ( z ow el com m er cieel als polit iek) en s t er eot ype w er el dbeelden " z ou over h eer s en .2 6 D e vr aag i s of , en z o j a in w elke m at e, dez e voor s pell in g i s u it gekom en . Man u el Cas t ell s geef t h ier op een t w eeledig an t w oor d. E n er z i j ds is h i j van m en in g dat de s it u at ie v an af de j ar en t ach t ig ver an der d is . D oor de kom s t v an de v ideor ecor der en een gr oot aan t al t elev is iek an al en von d er een s egm en t er i n g pl aat s van h et pu bli ek: " h et pu bl iek is n iet lan ger een m as s apu bl iek in t er m en v an gelij kt i j digh eid en u n if or m it eit v an de boods ch ap die z e on t v an gt ( ...) D it is in der daad h et h eden en de t oekom s t van t elev is ie: decen t r al is at ie, diver s if icat ie en aan pas s i n g aan de w en s en van de k ij k er " .2 7 An der z i j ds s ch et s t h i j h et beeld dat t elev is ie s t eeds m eer op com m er ci ële bas is ger u n d w or dt door een k lei n aan t al w er eldw i j de m edi abedr ij v en di e t elev is iepr ogr am m a' s m aken w aar v an de in h ou den s t eeds m eer op elkaar gaan li j ken .2 8 Vat t i m o daar en t egen i s v eel opt im is t is ch er over de r ol v an de m as s am edi a. Volgen s h em h ebben dez e een cr u ciale r ol ges peeld in " een al geh ele ex plos ie en pr ol if er at ie v an ' W elt an s ch au u n gen ' , v an w er el dbes ch ou w in gen " ( Vat t im o, 1 9 8 9 , 2 1 ) . Al ler lei m in der h eden en s u bcu lt u r en h ebben de k an s gegr epen om in de r el at i eve ch aos v an de h eden daags e m edi a h et w oor d t e n em en , een on t w ikkeli n g di e volgen s Vat t im o h eef t bij gedr agen aan h et on t s t aan v an de pos t m oder n e s am en lev in g die z ich ken m er kt door
r el at i vit eit en con t in gen t i e. D ez elf de di s cu s s i e w or dt m om en t eel gevoer d m et bet r ekki n g t ot h et n et w er km odel v an h et I n t er n et en h et W W W , di e bei de h u n bes t aan n iet all een t e dan ken h ebben aan h et m il it ai r -w et en s ch appeli j ke es t abl is h m en t m aar ook aan de com pu t er t egen cu lt u u r ( h ack er s ) . Ook aan dez e digit ale m edi a z it t en vol gen s Cas t ell s t w ee kan t en . Aan de en e kan t beper kt h et open kar akt er van h et n et w er km odel in pr in cipe de m ogeli j kh eid van r eger in gen en bedr i j ven om dez e n et w er k en on der con t r ole t e k r i j gen : " t egen ges t eld aan de m as s am edia v an h et McL u h an u n iver s u m , h ebben z ij t ech n ologis ch en cu lt u r eel ver an ker de eigen s ch appen v an in t er act iv it eit en in div idu al is er in g" ( Cas t ells , 1 9 9 6 , 3 5 8 ) . Aan de an der e kan t s t aat dez e open h eid on der dr u k door de v or m in g v an m ach t s con cen t r at ies in de m edi a. D en k in dit v er ban d aan de w ij z e w aar op s of t w ar ebedr ij ven ( Micr os of t ) , s pelcom pu t er f abr ik an t en ( S on y, Micr os of t , N in t en do, S ega) , t elecom con cer n s ( AT & T , N ok ia, T el ef on ica) , I n t er n et aan bi eder s ( Am er ica On L in e) , kabelbedr i j ven ( U P C) en m ediacon glom er at en ( T im e W ar n er , S B S B r oadcas t in g, E n dem ol) s t eeds m eer door m iddel van all ian t i es , f u s i es en over n am es , en vi a de com bin at i e v an in f or m at ie, com m u n icat ie en am u s em en t con t r ole pogen t e kr i j gen over h et I n t er n et ( Cas t el ls , 1 9 9 6 , 3 6 4 -3 7 2 , K u n ii, 1 9 9 8 en R u t t en , 2 0 0 0 ) .2 9 Opval len d daar bi j is dat de in l os s in g v an gew ekt e v er w ach t i n gen z oal s v ideo on dem an d, e-com m er ce ( vi a de s pelcom pu t er ) en s u r f en op I n t er n et vi a m obiel e t elef oon s - s t eeds op z ich laat w ach t en . D avid R odow ick n oem t i n dit ver ban d de r ecl am ecam pagn e ' Y ou w il l' van AT & T - w aar in geen van de pr odu ct en die in de s pot s get oon d w er den op h et m om en t v an ver t on in g ( 1 9 9 3 -1 9 9 4 ) bes ch ikbaar w ar en op de con s u m en t en m ar kt - dan ook een " oef en i n g in s cien ce f ict i on " . H ij con cl u deer t dat h et doel v an de cam pagn e is t e kom en t ot een s t im u ler i n g v an " h et v er lan gen n aar een an der e w er el d, in f eit e, een u t opi s ch e w er eld gebas eer d op t ech n ologis ch e i n n ov at ie die z al on t s t aan n iet door in div idu en di e w er ken voor s oci al e v er an der in g en gel ij kh ei d, m aar door de u it v in din g en m ar k et i n g v an k apit al is t is ch e, t h ir d w av e-bedr ij v en " .3 0 D e w i j z e w aar op, on dan ks h et gev aar van m on opol is er i n g van de m edi abr an ch e, j on ge en am bit ieu z e bedr ij ven en i n di vidu en de con n ect ivit eit v an I n t er n et in de l ij n v an Vat t i m o bl ij v en in z et t en voor h et m aken v an on af h an kel ij k e en k lein s ch al ige pr odu ct ies z al ik ver der op i n dez e bi j dr age aan de or de s t ellen . D e E x plodin g Cin em aon der delen ' T h e N et ' , ' T ech .P op.Japan ' en ' Cin em a On lin e' l iet en h ier van op h et r aakv lak v an f i lm en di git al e m edi a dem on s t r at ies z ien : " j e k u n t h et W E B , of w at h et de kom en de j ar en z al w or den , bes ch ou w en als een vi r t u ele bi os coop, w aar j e door een f i lm ku n t blader en , t er w ij l m en s en elkaar op h et z elf de m om en t on t m oet en , m is s ch i en een n ieu w e v er s ie m aken v an een f ilm of aan h u n ei gen f ilm w er ken " ( Z u i lh of , 1 9 9 6 , 2 1 3 -2 1 4 ) , " I n elke h igh -t ech s am en l evi n g m ak en f eit el ij k e gem een s ch appen pl aat s v oor vi r t u ele. Over al z oekt en v in dt m en z ij n gel ij kges t em den , beelden en ideeën w or den u it gew i s s eld vi a s at el li et en gl as v ez elk abel" ( W olt in g, 2 0 0 0 , 2 9 5 ) en " Ju is t de s u bcu lt u r en , de s it es voor klein e gr oepen ver s t okt e f an s bloeien . D at bi edt r u im t e voor ex per im en t v oor on af h an kel ij k e m aker s z on der de ( s om s ver s t ikken de) eis en v an t el evi s iez en der s en f ilm s t u dio' s " ( W olt i n g, 2 0 0 1 , 3 6 2 ) .
2 D i gi t ale ci n em a 2 .1 P r odu ct ie, dis t r ibu t ie en ver t on in g Alv or en s ik di eper in ga op de ' digit ale f i lm ' , bes pr eek ik kor t de gevol gen en de ideologis ch e l adin g v an dit pr oces voor de f ilm pr odu ct i e, f i lm di s t r ibu t ie en f ilm v er t on in g. B eide on der delen z i j n s am en t e v at t en on der de n oem er ' di git ale ci n em a' 3 .1 D e i n v loed v an h et pr oces v an di git al is er i n g op de f i lm i n du s t r ie kr i j gt z ij n m ees t t ot de v er beeldi n g s pr eken de ges t alt e in de on t m oet in g t u s s en H oll yw ood en S i licon Val ley, de geogr af is ch e aan du i di n g van de Am er ik aan s e com pu t er i n du s t r ie. I n dez e S il icon R evol u t ion w or dt du idel ij k dat H ollyw ood n iet m eer t e bes ch ou w en is als lou t er een f ilm in du s t r i e. Z oal s al l an ger h et geval w as m et h et m ediu m t elev is ie, z o w or den ook de digi t ale m edi a v an af de j ar en t ach t ig door H ollyw ood om ar m d.3 2 ' H ol lyw ood' ver w ij s t dan ook n i et m eer n aar een geh eel v an bedr ij v en di e pr i m air bet r okken i s bi j de pr odu ct ie, dis t r ibu t i e en v er t on in g v an f ilm s , m aar n aar een beper kt aan t al m edi acon gl om er at en die op m on di ale s ch aal w er kz aam z ij n op all e on der delen v an de au diovi s u ele am u s em en t s in du s t r ie w aar geld m ee t e ver di en en valt . D en k aan t h em apar ken , f i lm , t elev is ie, video, com pu t er gam es en m er ch an dis i n g. D e i n z et v an , deel s digit ale, I CT h eef t er voor gez or gd dat H oll yw ood z ich bew ogen h eef t " beyon d t h e s il ver s cr een " ( W as ko, 1 9 9 4 , 4 ) . D e digit ale t ech n ologieën ku n n en gebr u ikt w or den om de pr odu ct i e, dis t r ibu t i e en v er t on in g v an f ilm s een v ou diger , s n el ler , goedkoper en / of m et een bet er e beeld- en gel u ids kw al it eit t e lat en pl aat s v in den . Z o w or dt bi j de pr epr odu ct i e gebr u ik gem aakt v an s of t w ar epr ogr am m a' s voor h et m ak en van s cr ipt s en s t or y boar ds , w or den bij de pr odu ct ie di git al e v ideocam er a' s ( D VC) in gez et en dr agen bij de pos t pr odu ct ie com pu t er s ys t em en m ede z or g voor de m on t age en bew er kin g v an beel d en gel u i d. Ver der ku n n en w e t h u is s peelf ilm s , f il m f r agm en t en en in f or m at i e over f ilm bek ij k en op h et t elev is ie- of com pu t er s ch er m en ver s pr eid v i a D VD , cd-r om , I n t er n et of s at ell iet .3 3 D er gel ij ke t ech n ologieën z i j n t egel ij k er t i j d alt i j d m eer dan lou t er een h u l pm iddel bij de pr odu ct ie en dis t r ibu t i e van am u s em en t en in f or m at ie, z i j dr agen ook bij aan de r epr es en t at ie en r epr odu ct ie v an ideologis ch e en cu lt u r ele w aar den . I n t h eor ie en pr akt ij k r oept F élix Gu at t ar i op t ot een act ief ver z et t egen de h om ogen is er en de t en den s van m as s am edi a di e geor gan i s eer d z ij n v olgen s h et br oadcas t m odel. D igit ale m edia die f u n ct ion er en vol gen s h et n et w er km odel z ij n i n s t aat m eer s t em m igh eid in pl aat s van een s t em m igh ei d t e r eali s er en . Z o m aakt h om ogen is er i n g pl aat s voor on gel i j kh eid en s in gu l ar it ei t ( B r oeckm an n , 1 9 9 8 , 9 7 -1 0 0 en R aes s en s , 1 9 9 8 , 1 0 9 -1 1 1 ) . Gu at t ar i ver w i j s t in dit v er ban d n aar " de t ech n ologis ch e on t w ikkelin g v an m as s am edia, i n h et bi j z on der h u n m in iat u r is er i n g, h et dal en van h u n pr i j s en de m ogel i j kh eid om dez e m as s am edi a t e gebr u ik en voor n iet kapit al is t is ch e doelein den " ( Gu at t ar i, 1 9 9 4 , 6 5 ) . H et r es u lt aat v an h et pr oces v an digit alis er i n g z ou dan z ij n een t oen am e v an on af h an keli j ke pr odu ct i es en een bet er e ver s pr eidi n g en bes ch ikbaar h eid v an een gr ot er e div er s it eit aan cu lt u r ele pr odu ct en . Z o s t elt h et N eder lan ds Au diov is u eel Ar ch ief ( N AA) bij voor beeld voor h aar col lect ie voor edu cat ieve doelein den vi a h et on der w i j s in t r an et K en n is n et en gebr u ik m aken d van v ideo on dem an d-t ech n iek t er bes ch ikki n g t e s t el len aan s ch olen en z i j n f ilm m aker s dan kz i j de
digit ale t ech n ologi e in s t aat h u n f il m s on af h an k el ij k t e v er v aar digen en t e dis t r ibu er en ( H u is , 1 9 9 8 en W olt in g en Z u i lh of , 1 9 9 9 ) . 2 .2 D igit ale f i lm Voor een ver der e bepal in g v an de i n vloed van h et pr oces v an digit ali s er in g op f ilm s ch et s ik aan de h an d v an t w ee m ogel ij ke r econ s t r u ct ies de aar d en de gr adat ie v an de voor de f il m z o ken m er ken de r eal it eit s i m pr es s ie. D e eer s t e loopt v an de f ot ogr af i e, via de cell u loidf ilm n aar t w ee v or m en van digit ale f i lm en bes pr eek ik in dez e par agr aaf . D e t w eede r econ s t r u ct ie loopt v an h et pan or am a, via de f ilm n aar com pu t er gam es begr epen als des kt op-VR en w or dt ver der op i n dez e bi j dr age u it gew er kt . 2 .2 .1 F ot ogr af ie ver s u s f i lm D e r ealit eit s im pr es s ie di e de f il m t oes ch ou w er er v aar t , doet z ich voor on af h an keli j k v an h et on der w er p v an de f i lm , dit w il z eggen z ow el bi j f ilm s m et een n iet -r eali s t i s ch ( K in g K on g, Cooper -S ch oeds ack, 1 9 3 3 ) al s een z ogen aam d r eali s t i s ch on der w er p ( On t h e W at er f r on t , K az an , 1 9 5 4 ) . D e ov er een kom s t t u s s en beide i s dat z ow el de s ch aal m odell en van h et m on s t er K on g als de gebeu r t en i s s en van de N ew Y or k s e h av en v akbon den gef il m d z i j n en , over een kom s t ig h et eer der bes ch r ev en cin em a-ef f ect , gedu r en de de f ilm v oor s t ell in g i n s t er ke m at e als aan w ez ig, geloof w aar di g en r eal is t is ch er v ar en w or den ( Met z , 1 9 6 5 ) . D ez e r ealit eit s im pr es s ie m oet on der s ch eiden w or den van de r ealit eit s il lu s ie die ken m er ken d is voor de dr oom t oes t an d: " D e dr om er w eet n iet dat h i j dr oom t , de f ilm t oes ch ou w er daar en t egen w eet dat h i j z ich in een bios coop bev in dt " ( Met z , 1 9 7 5 a, 1 0 8 ) . D e t oes ch ou w er geloof t in de beelden en gelu iden v an de f i lm , h oew el h i j w eet dat h et s l ech t s een f i lm voor s t el lin g bet r ef t .3 4 Ver geleken m et f ilm is de r eal it eit s i m pr es s ie bij een f ot o v eel beper kt er , i et s dat t e m aken h eef t m et de aar d v an de f ot ogr af ie. Vol gen s R ol an d B ar t h es ken m er kt h et f ot ogr af is ch e beeld z ich n am el ij k door een " er gew ees t z ij n " , een s pecif i eke t ij d-r u im t e cat egor i e w aar in h et ' vr oeger ' ( t ij d) en h et ' h i er ' ( r u im t e) s am en kom en . B ar t h es s pr eekt i n dit ver ban d ook over een " r eële ir r ealit eit " ( B ar t h es , 1 9 6 4 , 4 7 , 1 9 8 2 , 3 8 en Met z , 1 9 6 5 , 1 5 ) . H et r eël e van een f ot o li gt i n h et ' vr oeger ' : h et gef ot ogr af eer de obj ect bevon d z ich een s op de plek voor de cam er a en h eef t daar bij z i j n s por en n agel at en op een gevoel ige f ilm . D oor m iddel v an m ech an is ch e r epr odu ct ie s laagt de f ot o er in dez e r eal it eit , w aar v an de t oes ch ou w er i n h et h eden ver s t oken is , op t e r oepen . D e ir r ealit eit van een f ot o is ver bon den m et h et ' h ier ' : de bes ch ou w er w eet dat w at de f ot o h em t oon t n iet ech t ' h i er ' is , een w et en dat n iet , z oals bi j f il m , gelooch en d w or dt door een geloof i n beeld en gelu i d.3 5 D at w at de f ot o, ver gel eken m et f i lm , ver l ies t aan r eal it eit s im pr es s ie w in t z e aan obj ect ivit eit . D e f ot o i s dan ook een obj ect ief bew ij s dat h et af gebeeldde er gew ees t is , een cl aim die z ow el opgaat voor de docu m en t air e al s de n i et -docu m en t ai r e f ot ogr af i e.3 6 D ez e obj ect iv it eit s cl ai m is gebas eer d op h et f eit dat een f ot o beh alv e een gecodeer d v eld vol con n ot at i es - die z ow el voor t kom en u it bij v oor beeld de com pos it ie en de k adr er in g als u it de con t ex t w aar bi n n en de af gedr u kt e f ot o u it ei n deli j k gepl aat s t w or dt - ook een on gecodeer d, z u iv er den ot at ief n iveau ken t .3 7 H ier aan h eef t de f ot o z ij n au t h en t icer en de w er k in g t e dan ken . H et pr oces v an di git al is er i n g t as t dez e obj ect ivit eit s cl aim ( ' er gew ees t z ij n ' ) van h et f ot ogr af is ch e
beel d aan om dat dan kz ij di git al e t ech n ologi e h et beel d n iet all een gem an i pu l eer d m aar ook gegen er eer d kan w or den . D e z eker h eid dat h et digit ale beeld get u i gt v an h et bes t aan van de f ot ogr af is ch e r ef er en t kom t daar m ee t e ver v al len ( Van D r i el, 1 9 9 9 , 1 0 2 -1 0 3 ) . B eh al ve dez e s t at u s van h et f ot ogr af i s ch e beel d t as t h et pr oces van digit ali s er in g ook h et m oder n e w er eldbeeld aan w aar v an dit beeld s t eeds de u it dr u kk in g i s gew ees t : " de f ot ogr af i e m aakt de geh ele w er k el ij kh ei d ( ...) z ich t baar , l egt h aar v as t en m aakt h aar h an t eer baar " .3 8 D e di git al e beel den daar en t egen z ij n de u it dr u kki n g gew or den van een vi r t u ele, pos t m oder n e w er eld.3 9 D e v r aag s t elt z ich of de con s equ en t ies v an h et pr oces v an digit ali s er in g voor h et f i lm beel d dez el f de z ij n al s voor h et f ot ogr af is ch e beeld. E en bel an gr i j k v er s ch i l t u s s en beide i s dat bij f i lm h et bel an g v an h et ' er gew ees t z ij n ' n aar de ach t er gr on d gedr on gen w or dt door h et ' er z ij n ' . D at de r eal it eit s im pr es s i e bij f ilm dan ook z oveel gr ot er i s dan bi j een f ot o kom t on der an der e door de bew egi n g van h et beel d, een bew egin g die on dan ks h et f eit dat h et een r epr odu ct ie i s u it h et ver leden door de f i lm t oes ch ou w er als act u eel en aan w ez ig w or dt er var en . D at w at opgaat voor de f ot o, gaat in t egen ges t elde v or m op voor de f il m : dat w at f i lm , ver geleken m et de f ot o, w i n t aan r eal it eit s i m pr es s ie ver l ies t z e aan obj ect ivit eit . E n om dat h et pr oces v an digit alis er in g m et n am e con s equ en t ies h eef t voor de obj ect i vit eit s cl aim v an h et beeld, i s dit pr oces voor de f ilm op dit n iv eau v an veel m i n der bel an g. T er w ij l bi j voor beeld een t r adit ion ele, an aloge f ot o v an h et m on s t er K on g de obj ect iv it eit h eef t die een digit ale ' f ot o' v an een din os au r u s m i s t , daar w or den z ow el h et pr of ilm is ch gem an ipu leer de s ch aalm odel van K on g i n de cell u loidf il m K in g K on g als de di git aal gegen er eer de din os au r u s s en u it de deels digit al e f il m Ju r as s ic P ar k ( S piel ber g, 1 9 9 2 ) door de t oes ch ou w er t i j den s de f ilm v oor s t el li n g beide als aan w ez ig er v ar en . I n t egen s t ell in g t ot L ev Man ov ich en H an s v an D r i el, di e f il m r edu cer en t ot f ot ogr af ie door v an de cell u loi df i lm h et f ot ogr af is ch e ' er gew ees t z i j n ' en van de digit ale f i lm de br eu k m et dez e ger egi s t r eer de au t h en t icit eit t e ben adr u kken t en t ij de van de pr odu ct ie, w i j s ik h i er op de over een kom s t t u s s en cel lu loi df i lm en digit ale f i lm w at bet r ef t h et ' er z i j n ' t en t i j de v an de pr oj ect ie v an de f ilm en de r ecept ie door de f i lm t oes ch ou w er .4 0 T och beh oef t dez e s t elli n g een t w eet al n u an cer in gen . Al ler eer s t gaat dez e ar gu m en t at ie voor al, m aar n iet all een , op voor de n ar r at i eve f ict i ef i lm . D e docu m en t ai r e f i lm h eef t n aas t h et ' er z i j n ' ook een obj ect iv it eit s cl ai m ( ' er gew ees t z i j n ' ) di e in h et pr oces v an digit ali s er in g op ver geli j kbar e w i j z e als in de f ot ogr af ie op h et s pel s t aat .4 1 Op de t w eede plaat s kan de digi t ale beel dm an i pu l at ie en beel dpr odu ct ie in de f i ct i ef i lm bi j dr agen aan een al gem een ver l ies i n de geloof w aar digh ei d v an de obj ect iv it eit van h et beeld, m et n am e w an n eer dez e m an ipu lat ie en pr odu ct ie bet r ekki n g h eef t op h er ken bar e, r eali s t i s ch e on der w er pen . W e z ien dit laat s t e bij v oor beeld t er u g in F or r es t Gu m p ( Z em ecki s , 1 9 9 4 ) en Con t act ( Z em ecki s , 1 9 9 7 ) . H oew el h et gr oot s t e gedeelt e v an dez e f i lm s z ich ooit voor de cam er a h eef t af ges peeld, z i j n s om m ige beel den op een com pu t er ger econ s t r u eer d. D oor i n F or r es t Gu m p P r es i den t Joh n F . K en n edy' s l ippen bi j voor beel d f r am e voor f r am e digit aal t e m an ipu ler en z i j n h em w oor den i n de m on d gelegd die h ij voor de cam er a n ooit h eef t u it ges pr oken ( Van D r iel, 1 9 9 9 , 1 0 0 -1 0 1 ) . E n P r es iden t B i ll Cl in t on i s door digit ale beeldbew er kin g in de f i lm s et v an Con t act opgen om en . D ez e beelden s im u ler en een K en n edy en een Cli n t on voor w i e in de w er keli j kh eid n iet een der geli j ke equ iv alen t
bes t on d. H et r es u lt aat z ou ku n n en z i j n dat ook docu m en t air e beel den van K en n edy, Cl in t on en an der en i n t oen em en de m at e m et w an t r ou w en bekek en gaan w or den . T h om as E l s aes s er s t elt dan ook dat " T h e qu es t ion of t r u t h ar i s i n g f r om t h e ph ot ogr aph ic an d pos t ph ot ogr aph ic w ou ld t h u s n ot div ide alon g t h e li n es of t h e t r ace an d t h e in dex ical at all, bu t r at h er f l ow f r om a com plex s et of dis cu r s iv e con ven t ion s , polit i cal ch an ges an d i n s t it u t ion al cl ai m s w h ich s af egu ar d ( or s u s pen d) w h at w e m igh t cal l t h e ' t r u s t ' or ' good f ait h ' w e ar e pr epar ed t o in v es t i n a giv en r egim e of r epr es en t at ion " ( E ls aes s er , 1 9 9 8 , 2 0 8 ) . 2 .2 .2 S im u l at i ef i lm W e h ebben gez i en dat i n h et pr oces van r em edi at i e t w ee s t ij len cen t r aal s t aan : t r an s par an t e on m iddel li j kh eid en h yper m edi alit eit . B in n en de cell u loidf ilm ken n en w e dez e s t ij l en al s h et f il m i s ch e r eali s m e en f ilm is ch e f or m ali s m e, bin n en de di git al e f ilm kr ij gen z e h u n u it dr u kk in g i n de s im u l at i ef i lm en de di git ale ar t f i lm . D e r eali s t i s ch e en f or m al is t is ch e t r adit ie z ij n v an af h et begi n v an de f ilm m et elkaar ver bon den , een ver bi n t en is gebas eer d op h et den ot at i eve en con n ot at ieve k ar akt er v an h et op een f ot ogr af i s ch e oor s pr on g gebas eer de f i lm beel d. H et f i lm is ch e r eal is m e gaat er van u it dat f i lm een r eali s t i s ch e ku n s t v or m i s , een af s piegel in g of n aboot s in g v an de w er keli j kh eid. D ez e s t el lin g z i et z i j on der bou w d in h et gegeven dat de f ilm cam er a een m ech an i s ch e r epr odu ct ie v an de w er k el ij kh ei d r eali s eer t . Maar t egel ij k er t i j d, z o s t elt h et f il m is ch e f or m al is m e, is elk e f ilm r egi s t r at ie n ooit alleen den ot at ief m aar ook en voor al con n ot at ief , een ken m er k dat voor t kom t u it de s pecif i eke vor m gevi n g z oal s di e i n de m i s e-en -s cèn e, kadr er i n g, cam er avoer i n g, m on t age et cet er a ger eal is eer d w or dt . D it du bbele k ar akt er v an h et f ilm beeld z ien w e in de begi n j ar en van de f il m t er u g i n de t egen s t ell in g t u s s en de f an t as t is ch e f i lm s van Geor ges Méliès en de f ilm r egis t r at ies v an de gebr oeder s L ou is en Au gu s t e L u m ièr e. Maar n iet all een i n de pr akt i j k, ook i n de f i lm kr it iek en de f ilm t h eor i e vin den w e dez e t egen s t ell in g t er u g. Van bel an g daar bij i s s t eeds de vr aag of de or igin al it eit v an de f i lm ber u s t op h et ver s ch il of j u i s t de over een kom s t m et de w er keli j kh eid ( D e P u t t er , 1 9 9 1 ) . D e t egen s t ell in g t u s s en r eali s m e en f or m al is m e is w el is w aar gelegen in h et h ar t van h et v an oor s pr on g f ot ogr af is ch e f i lm beel d, m aar m oet van daar u it in de pr akt i j k alt ij d v er der on t w ikkeld w or den . Z o on t s t aat h et r eali s m e als f ilm s t i j l i n de t er u gh ou den dh eid van ken m er ken di e in een bepaalde s oci aal-h is t or i s ch e con s t ell at ie als f or m al is t is ch en h et s t im u l er en v an ken m er k en di e in dez e con s t ell at i e al s r eal is t is ch er v ar en w or den . Z o m aakt de r eal is t is ch e f ilm volgen s An dr é B az in gebr u ik v an een r eal is t is ch e f il m t aal om de w er k el ij kh ei d u it t e dr u kken , den k bij voor beeld aan h et gedeelt eli j k ach t er w ege l at en v an de m on t age en h et gebr u ik van diept es ch er pt e en lan ge cam er abew egi n gen w aar i n een r es pect voor de con t in u ït eit van de get oon de r eal it eit t ot u it dr u kk in g kom t ( B az i n , 1 9 5 0 -1 9 5 5 ) . I n de digit ale f ilm kom t dit s t r even n aar r eali s m e t ot u it dr u kk in g i n de z ogen aam de s im u lat ief ilm w aar in op di git al e w i j z e f ot or eali s t is ch e beel den w or den gepr odu ceer d di e de w er keli j kh eid n i et lan ger r egis t r er en m aar op t r an s par an t e w ij z e s im u ler en . Vol gen s r egis s eu r Jam es Cam er on - r egis s eu r v an de eer s t e f ilm m et een com pu t er gegen er eer de f i lm s t er ( T -1 0 0 0 i n T er m in at or 2 : Ju dgm en t D ay, 1 9 9 1 ) - i s h et m om en t eel de belan gr ij k s t e u it dagin g v an de
f ilm in du s t r i e om de door de com pu t er gem aakt e beel den f ot or ealis t is ch t e m aken en z e n aadloos t e v er m en gen m et de gew on e f ilm beelden . D e op digit ale w i j z e geper f ect ion eer de r ealit eit s im pr es s ie doet z ich z ow el voor bi j r eal is t i s ch e ( T i t an ic, Cam er on , 1 9 9 7 ) als n i et -r eal is t i s ch e on der w er pen ( T h e Mat r ix , W ach ow s k i, 1 9 9 9 ) . I n de t oekom s t li gt de u it dagin g i n h et m ak en van een geh eel com pu t er gepr odu ceer de f ot or eali s t i s ch e f ilm i n de li j n v an T oy S t or y ( L as s et er , 1 9 9 5 ) en T oy S t or y 2 ( L as s et er , 1 9 9 9 ) .4 2 2 .2 .3 D igit ale ar t f ilm D e m ogeli j kh eid om h an dm at i g en beeld voor beel d digit ale beelden t e m an ipu ler en of t e gen er er en m aakt v an de di git al e f il m een vor m van s ch i lder ku n s t ( Man ovich , 1 9 9 7 a, 5 6 ) . N aas t de digit al e s im u l at ief i lm die z ich plaat s t i n de r eal is t is ch e t r adit ie en di e pr obeer t t e ver h u ll en dat z e gepr odu ceer d i s ( Man ovich , 1 9 9 7 b, 4 4 ) , is er dan ook een vor m v an di git al e f ilm die n i et on t ken t door de com pu t er gem an i pu l eer d of gegen er eer d t e z i j n , w aar van w e m et an der e w oor den ku n n en z i en dat z e di git aal gepr odu ceer d is : de digit ale ar t f ilm . B in n en de h yper m edial it eit v an de di git al e ar t f il m m oet en t w ee ver s ch i ll en de w i j z en van aan pak on der s ch ei den w or den . Al ler eer s t de f ilm s w aar i n de f as cin at i e v oor h et m edi u m ger ich t i s op h et on der z oeken en cr eër en v an een n ieu w e, digit ale beel dt aal. D en k bij v oor beeld aan P et er Gr een aw ays P r os per o' s B ook s ( 1 9 9 1 ) en I an K er kh of s T ech n o: s pace an d f l ow i n t h e r adical f r am e ( 1 9 9 6 ) . I n dez e laat s t e f ilm on der z oekt K er kh of de m ogeli j kh eden v an de D VC en digit ale m on t age, z oal s w i s s elen de beelds n elh ei d door v ar i at ie van de s lu it er t i j d en h et w er ken m et v lak ver del in g z on der kw alit eit s v er li es . Op de t w eede pl aat s de f il m s w aar i n digit ale t ech n ol ogi e gebr u ikt w or dt om de r ealit eit s im pr es s ie op n i et -t r an s par an t e w ij z e op t e r oepen . Z o z ien w e dat in F es t en ( Vin t er ber g, 1 9 9 8 ) en T h e I di ot s ( Von T r ier , 1 9 9 8 ) h et gebr u ik van de D VC een docu m en t ar is er en d ef f ect t ot gevolg h eef t en dat i n K er kh of s N aar de klot e! ( 1 9 9 6 ) de digit ale beeldt aal in gez et w or dt om een s peci f iek e v or m v an r eal it eit z ich t baar t e m aken , n am el ij k de ex t at is ch e er v ar in g bij h et s likken van XT C. D ez e f ilm s m ak en gebr u ik v an h yper m edialit eit om een s pecif i eke r eal it eit s im pr es s ie t e ver s ch af f en , een m ogeli j kh eid die volgen s E r kki H u h t am o gelegen i s in on z e h eden daags e ver h ou din g t ot di git al e t ech n ologi e: " T ech n ologie i s lan gz am er h an d een t w eede n at u u r aan h et w or den , z ow el een ex t er n al s een geïn t er n al is eer d t er r it or iu m , en een obj ect van v er lan gen . H et i s n iet l an ger n odi g om h et t r an s par an t t e m ak en , s im pel w eg om dat h et n iet m eer bel eef d w or dt al s in t egen s pr aak m et de ' au t h en t icit eit ' v an de er v ar in g" ( B olt er en Gr u s i n , 1 9 9 9 , 4 2 en H u h t am o, 1 9 9 5 , 1 7 1 ) . Van bel an g h ier bi j is h et on der s ch ei d dat B olt er en Gr u s i n m aken t u s s en een epi s t em ologis ch e en een ps ych ologi s ch e bet eken is v an on m i ddell ij kh ei d en h yper m edi al it eit ( B olt er en Gr u s i n , 1 9 9 9 , 7 0 -7 1 ) . Op epis t em ol ogi s ch vl ak s t aat de vr aag cen t r aal of een m ediu m t r an s par an t kan w or den z odat de k ij k er de ger epr es en t eer de obj ect en di r ect kan ken n en , of dat de opgedan e ken n i s alt i j d gem edieer d i s . Z oal s w e gez ien h ebben w or dt dit on der s ch eid in S t r an ge D ays u it gew er kt i n de t egen s t ell in g t u s s en de kabel en de t elev is ie. I n ps ych ologis ch e z in daar en t egen gaat h et om de vr aag of een au t h en t iek e er v ar in g v an obj ect en gebas eer d i s op h et gev oel v an de ki j ker dat h et m ediu m v er dw en en i s of dat j u is t de er v ar in g van h et m edi u m bi j dr aagt aan dez e au t h en t i cit eit . T er w i j l in
H ollyw oodpr odu ct ies de s pecial ef f ect s on z ich t baar gem aakt w or den om de r ealit eit s im pr es s ie over t u i gen d t e l at en z ij n ( T i t an ic) , poogt K er kh of in N aar de k lot e! de h ou s e- en dr u gs er var i n g v i a een gej aagde cam er as t i j l m ogel ij k gem aakt door de D VC, vi a s n ell e m on t age en di git al e beeldbew er ki n g over t e br en gen . D e r ealit eit s im pr es s ie en de daar m ee v er bon den au t h en t icit eit v an de er v ar in g h an gt ech t er n iet alleen af v an de on m iddel li j ke of h yper m edi ale vor m gevi n g, m aar ook v an de k en n is en er v ar in g van de t oes ch ou w er s . Z o z al v oor de en e gr oep de z ich opdr i n gen de f ilm s t i j l v an N aar de k lot e! de gez och t e er var in g m ogel ij k m aken , t er w ij l dez e voor een an der e gr oep daar door j u is t on m ogeli j k gem aakt w or dt .
3 Com pu t er gam es al s des kt op-VR 3 .1 Van pan or am a n aar VR I n de vor ige par agr aaf h eb ik bes pr oken op w elk e w i j z e h et pr oces van di git al is er in g in de s im u l at i ef i lm en di git al e ar t f ilm geleid h eef t t ot een ex pan s ie van de f ilm . D e r es t v an dez e bi j dr age s t aat in h et t eken van de ex plos i e v an de f ilm z oals di e i n in t er act i eve com pu t er gam es ges t alt e k r i j gt . I n dez e par agr aaf bes pr eek ik h oe com pu t er gam es t e plaat s en z ij n in de ges ch ieden is van on der dom pel en de m edi a als h et pan or am a, de f ilm en VR , en bean t w oor d ik de vr aag w at w e on s con cr eet m oet en voor s t ellen bi j de t er m ' in t er act iv it eit ' . D e l aat s t e t w ee par agr af en s t a ik s t il bi j de vr aag op w elke w i j z e com pu t er gam es z ich k en m er ken door ideologi e en n ar r at iv it eit . B egin n en w e bij h et pan or am a. H et pan or am a i s een ci lin der vor m ig s ch i lder i j dat de t oes ch ou w er een im pr es s ie w i l geven v an de w er k el ij kh ei d, een im pr es s ie di e gebas eer d is op de w il t e on t ken n en een s ch il der ij t e z i j n . D it r ealis eer t h et pan or am a on der an der e door de boven - en on der kan t v an h et s ch i lder i j en h et glaz en dak w aar door h et daglich t bin n en val t aan h et oog t e on t t r ekken en door h et f au x t er r ai n dat z or gt voor een vl oei en de over gan g van h et pl at f or m , w aar op de t oes ch ou w er z ich bev in dt , n aar de voor s t ell in g op h et doek. H et pan or am a w er d u it gevon den op h et ein de v an de ach t t i en de eeu w en ken de z ij n bloeit i j d in de n egen t i en de eeu w . Om dat er i n de loop van de n egen t ien de eeu w h on der den pan or am a' s ges ch il der d z i j n w or dt h et pan or am a h et eer s t e vi s u ele m as s am edi u m gen oem d. I n z eker e z in kan h et pan or am a z elf s een vr oeg v oor beeld van on der dom pelen de VR gen oem d w or den ( D e K r oon en Van E ekelen , 1 9 9 6 , 1 8 3 ) . Maar h oe over w eldigen d de r eal it eit s im pr es s ie van h et pan or am a ook i s , h et bl ij f t u it ei n del i j k een s t at i s ch e im pr es s ie: de bew egin g, z o ken m er ken d voor de w er kel ij k h ei d, is op h et doek t ot s t il s t an d gekom en . I n de loop v an de n egen t ien de eeu w ver bleekt e dan ook l an gz am er h an d de s en s at ie v an h et pan or am a. Z oals h et ein de van de ach t t ien de eeu w h et pan or am a aan kon digde, z o kon digde h et ein de van de n egen t i en de eeu w de opvolger aan van h et pan or am a: de f i lm . D ez e ov er gan g v an pan or am a n aar f il m is t e bes ch ou w en als een m obil is er i n g van de " vi r t u el e bl ik" , dit w i l z eggen van een door een r epr es en t at i e gem edi eer de w aar n em i n g ( F r iedber g, 1 9 9 3 , 2 ) en t e ver du ideli j ken m et een ver w i j z i n g n aar h et Man if es t van h et f u t u r is m e u it 1 9 0 9 . F il ippo T om as o Mar i n et t i z et h i er in de " pein z en de on bew eegl ij k h ei d" ( ik v oeg t oe: v an h et pan or am a) t egen over de " koor t s ach t ige s lapel oos h eid" ( ik voeg t oe: van de f il m ) ( Mar in et t i, 1 9 0 9 , 6 7 ) . D e r ealit eit s im pr es s ie v an de f ilm bl eek veel
bet er dan di e v an h et pan or am a aan t e s lu it en bij h et ch aot is ch e, gef r agm en t eer de k ar akt er v an de m oder n e t i j d. Of z oals B en j am in h et f or m u leer de: " T oen kw am de f i lm , di e dez e k er ker w er eld m et h et dyn am i et v an t i en den van s econ den h eef t opgebl az en " ( B en j am in , 1 9 5 5 , 3 4 ) . Met de kom s t v an on der an der e gelu id, kleu r , w ide-s cr een , I m ax en 3 -D w er d de r ealit eit s im pr es s ie ver der ver s t er kt ( W ol len , 1 9 9 3 ) .4 3 W an n eer w e de f i lm ges ch ieden is bes ch ou w en van u it h et per s pect ief van de ex plor at i e v an de r u im t en di e v oor de t w in t igs t e en een en t w in t igs t e eeu w s e m en s v an belan g z ij n gew ees t en z u ll en z ij n , ku n n en w e vi er m om en t en on der s ch ei den . Al ler eer s t de ex pl or at ie van de f ys i s ch e r u im t e, den k bi j voor beel d aan F es t en en T h e I diot s . Op de t w eede pl aat s de f il m s w aar i n de gees t el i j ke, in n er li j ke r u im t e van de m en s on t s lot en w or dt , z oals N aar de klot e! . Als der de on der n eem t de m en s een on t dekki n gs r eis n aar een vi r t u ele, door de com pu t er gegen er eer de r u im t e: cyber s pace ( T r on , L i s ber ger , 1 9 8 2 ) . H et vi er de en laat s t e per s pect ief bes t aat u it een r adik alis er in g van de eer s t e dr ie. D aar w aar f i lm s al s F es t en , T h e I diot s , N aar de klot e! en T r on door m iddel van digit ale t ech n ol ogi e een ' m eer aan w er k el ij kh ei d' i n r es pect i eveli j k f ys is ch e, gees t eli j ke en vi r t u ele z in pogen t e r eali s er en , daar ex plor er en eXi s t en Z ( Cr on en ber g, 1 9 9 9 ) en T h e Mat r ix ( W ach ow s k i, 1 9 9 9 ) de r elat ies t u s s en ' m eer der e, par allell e w er kel ij k h eden ' ( R aes s en s , 2 0 0 1 ) . I n de een en t w i n t igs t e eeu w z u l len w e, w at bet r ef t on z e beh oef t e aan in f or m at ie, com m u n icat ie en am u s em en t , in t oen em en de m at e af h an k el ij k w or den van en opgen om en w or den i n der gel ij k e com pu t er gegen er eer de vi r t u ele, par al lelle w er elden . Van de s t at is ch e in t er f ace van de n egen t ien de eeu w ( pan or am a) , vi a de bew egen de in t er f ace van de t w in t igs t e eeu w ( f i lm ) z i j n w e z o aan bel an d bij de i n t er act ieve in t er f ace v an de een en t w in t igs t e eeu w ( VR ) .4 4 N et als al h et geval w as bi j h et pan or am a, k ij k j e n iet n aar VR m aar m aak j e deel u it van de gecr eëer de 3 6 0 ° -r u im t e. D at dez e VR -im pr es s i e on dan ks de vaak m at i ge beeldk w alit eit t och r ealis t is ch k an z ij n , k om t in belan gr ij k e m at e door dat de v ir t u ele w er elden opgebou w d z ij n u it dr i edim en s ion ale, bew egen de beelden die een r u im t e s im u ler en w aar een com pu t er gebr u iker door h een kan n av iger en en w aar m ee h ij i n in t er act ie kan t r eden , k en m er ken die in on z e h eden daags e cu lt u u r m eer en m eer als de m aat s t af v an r eali s m e bes ch ou w d w or den .4 5 Van een f u n dam en t ele door br ek in g v an h et ci n em a-ef f ect is s pr ake in de dr i e v er s ch i ll en de v or m en van VR : des kt op-VR , on li n e-VR en on der dom pel en de VR ( D e Valck, 1 9 9 8 ) . On der des kt op-VR ver s t aan w e de com pu t er gam es die in div idu eel ( s i n gl epl ayer ) of m et m eer der en ( m u lt i pl ayer ) ges peeld w or den t er w i j l on li n e-VR een gez am en l ij k s pel en m ogel ij k m aakt vi a L AN ' s ( L ocal Ar ea N et w or k s ) of v ia h et I n t er n et .4 6 D ez e on l in e-m ogel ij kh ei d z i en w e m om en t eel n iet all een bij com pu t er gam es als U n r eal T ou r n am en t ( GT I n t er act i ve, 1 9 9 9 ) en Qu ake 3 Ar en a ( I d, 1 9 9 9 ) , m aar ook in MU D ' s al sU l t im a On li n e ( E lect r on ic Ar t s , 1 9 9 7 ) en T r ekMu s e w aar de com pu t er gebr u iker van u it bepaal de u it gan gs pu n t en de ver h alen m ee kan vor m gev en ( Mu r r ay, 1 9 9 7 , 8 6 ) .4 7 On der dom pelen de VR t en s lot t e z ien w e t er u g in een s t er ke en i n een m i n der s t er k e vor m . D e m in der s t er ke vor m w or dt ger eal is eer d in in t er act i eve i n s t al lat ies en om gev in gen ,4 8 de s t er k e v or m in de m agic car pet r i de van Al addi n in W alt D i s n ey W or l d ( Mu r r ay, 1 9 9 7 , 4 9 -5 0 ) en i n de CAVE ( Cave Au t om at ic Vi r t u al E n vi r on m en t ) w aar v ia pr oj ect i e v an bew egen de beel den dr iedim en s ion ale vi r t u ele w er elden , w aar on der die van T om b
R ai der ( E idos , 1 9 9 6 ) en Qu ake, ku n n en w or den ges i m u l eer d m et de m ogel i j kh eid t ot n av igat ie en in t er act ie. I n dez e bi j dr age beper k i k m e t ot com pu t er gam es opgev at al s des kt op-VR . 3 .2 I n t er act iev e com pu t er gam es R adicaler dan de digit al e f i lm z i j n de z ogen aam de com pu t er gam es , r adicaal om dat i n dez e gam es de v ier ken m er k en van h et cin em aef f ect aan get as t w or den .4 9 E en v an de s pecif iek e ken m er ken v an de com pu t er gam e i s de in t er act iv it eit . Z oal s w e gez i en h ebben s t elt z ich de v r aag op w elke w ij z e dez e in t er act iv it eit in com pu t er gam es op een z in vol le w ij z e vor m gegev en kan w or den . D e cd-r om Joh n n y Mn em on ic w or dt in h et bi j gel ever de t eks t boekj e al s volgt get ypeer d: " Joh n n y Mn em on ic i s een u n iek e com bi n at ie v an gam e en f il m w aar j e een act iev e par t icipan t ben t i n een act ief ilm . Je ku n t een gev aar li j ke w er eld ex pl or er en , v ech t en voor j e leven en u it ein del ij k all e bepr oev in gen door s t aan w aar m ee j e gecon f r on t eer d w or dt " . I n dez e com bi n at i e v an f il m en gam e z i j n de m ees t e beelden z ogen aam de obj ect i eve s h ot s w aar in de ki j ker get u ige is van de h an delin gen v an h et h oof dper s on age Joh n n y, beelden w aar op, over een kom s t i g de ken m er ken v an een f ilm , de k ij ker geen in v loed kan u it oef en en . T i j den s de m om en t en w aar op de ki j ker h et per s pect ief van h et h oof dper s on age t e z ien kr ij gt i n P OV-s h ot s , kan de com pu t er gebr u iker daar en t egen een beper kt aan t al keu z en m aken : h i j k an de cam er a n aar vor en l at en gaan , n aar l in k s of r ech t s lat en dr aaien , lat en in z oom en op een t el ef oon et cet er a. Op dez e m om en t en w or dt de com pu t er gebr u iker i n een du bbele r ol gepl aat s t : en er z ij ds m aakt h i j keu z en die n or m aal ges pr oken z i j n voor beh ou den aan de v er t el ler , an der z i j ds w aan t h ij z ich z el f h et h oof dper s on age van de f i lm .5 0 I n t er act ivit eit i s du s n ader t e bepalen al s de m ogeli j kh eid om i n de r ol van v er t el ler , al dan n i et i n de h oedan igh eid van per s on age, in v loed u it t e oef en en op h et ver loop van de gebeu r t en i s s en en h an delin gen . T och i s de m at e v an i n t er act ivi t eit bi j Joh n n y Mn em on ic ger in g. All er eer s t on t br eekt de m ogel ij kh eid om ech t e ver an der in gen aan t e br en gen ( con s t r u ct i eve h yper t eks t ) , een ken m er k dat w e w el ger ealis eer d z ien bij gam es al s D oom en Qu ake di e de com pu t er gebr u iker in s t aat s t ell en ei gen n iv eau s t e on t w ikkel en ( L aidl aw , 1 9 9 6 ) . Op de t w eede pl aat s z i j n de keu z em om en t en ( ex plor er en de h yper t ek s t ) beper kt in aan t al en lat en geen w ez en l ij k e in v loed t oe op h et ver l oop van de gebeu r t en is s en en h an del in gen . Joh n n y Mn em on ic bl ij f t h ier door m eer een t r adit ion el e f il m dan een com pu t er gam e. D ez e pogi n g om de r ol v an ver t el ler t e l at en v er v u l len door de com pu t er gebr u iker is k en m er ken d voor com pu t er gam es ( Van D r iel, 1 9 9 7 ) . Z o k an de com pu t er gebr u iker per s on ages al s L ar a Cr of t ( T om b R ai der : T h e L as t R evel at ion , E idos , 1 9 9 9 ) , Mar io ( S u per Mar io 6 4 , N in t en do, 1 9 9 6 ) en I n dian a Jon es ( I n di an a Jon es an d t h e I n f er n al Mach in e, Act iv is ion , 1 9 9 9 ) vi a t oet s en bor d, m u is , con t r oller of j oys t ick l at en voor t bew egen en bepaalde h an del in gen l at en ver r ich t en .5 1 N og s pecif ieker z ij n de gam es w aar i n w e de r ol van per s on age ku n n en v er v u l len ( D oom , Qu ake) . Aan de h an d v an Met z ' on der z oek n aar de s pecif icit eit v an f i lm ku n n en w e dez e r ol al s t yper en d voor de com pu t er gam e bes ch ou w en . Vol gen s Met z ken m er kt de f ilm t oes ch ou w er z ich door een per cept ieve, af f ect iev e en cogn it ieve par t icipat ie m aar bl ij f t de m ot or i s ch e act iv er in g af w ez ig
of beper kt t ot h et op l ich am eli j ke w ij z e becom m en t ar i ër en v an de f ilm .5 2 D e im m obi ele en z w ij gen de t oes ch ou w er gedr aagt z ich " al s t oes ch ou w er en n iet als act eu r . D e act eu r s h ebben h u n t oegew ez en plaat s , die z ich elder s bev in dt : aan de an der e kan t v an de f ilm " ( Met z , 1 9 7 5 a, 1 1 8 ) . W an n eer w e daar en t egen de ges ch ieden is v an com pu t er gam es beki j ken , dan v alt op dat er s t eeds m eer s pr ake i s van dr iedim en s ion ale vir t u ele w er elden w aar in w e n i et al leen dich t bli j ven bi j h et P OV v an h et per s on age m aar voor al door m i ddel van een P OV-s t r u ct u u r de r ol v an per s on age k u n n en ver vu l len ( R u s h kof f , 1997, 176). E en v an de m ees t opv al len de ken m er k en van dez e r ol v an per s on age is dat de s pel er op bepaal de m om en t en door an der e per s on ages aan gek eken w or dt . D e voor de f i lm t yper en de pr akt i j k v an h et voyeu r i s m e w or dt dan ver van gen w or dt door een pr akt i j k die ex h ibit ion i s t i s ch t e n oem en is . B i j f ilm bekij kt de t oes ch ou w er per s on ages die z ich gedr agen als of z e n i et w or den gez ien en die dez e blik n i et bean t w oor den . D e s peler v an een com pu t er gam e daar en t egen ki j kt v aak n aar per s on ages die z ow el lat en z ien dat z e w et en bekeken t e w or den als t er u gk ij ken . D ez e pas s age v an voyeu r i s m e n aar ex h ibit i on is m e w or dt al s t h em at i s ch el em en t ver beel d in A S h or t F il m Abou t L ov e ( K i es l ow s ki, 1 9 8 8 ) di e dan ook al s een m et af oor v oor dez e t w ee pr akt i j ken t e bes ch ou w en i s . D aar w aar T om ek aan h et begin van de f il m m et beh u lp van een t eles coop op voyeu r i s t i s ch e w ij z e Magda bes pi edt , daar t oon t Magda z ich z el f op h et ein de op ex h i bit ion is t is ch e w i j z e aan T om ek. D at op dat m om en t T om eks k ij k gen ot gebl okkeer d w or dt , m aakt du i del ij k dat - i n t egen s t ell in g t ot de com pu t er gam e - de ex h ibit ion is t is ch e pr akt i j k in dez e f il m is ch e s it u at ie n iet f u n ct ion eer t .5 3 Met dez e r ol van per s on age r eali s er en com pu t er gam es w at i n f ilm en an der e m edi a get h em at is eer d of t ever geef s u it gepr obeer d is .5 4 I n de videocli p T ake On Me ( A-h a, 1 9 8 5 ) en de f i lm T h e P u r pl e R os e of Cai r o ( All en , 1 9 8 5 ) s t apt een vr ou w eli j k per s on age r es pect ievel i j k een s t r ip en een f i lm bin n en om daar al ler lei av on t u r en t e belev en t er w ij l de f i lm L ady in t h e L ak e ( Mon t gom er y, 1 9 4 6 ) n og een s t ap ver der gaat door de f il m t oes ch ou w er z elf in de pos it ie v an per s on age t e m an oeu v r er en . I n de open in gs s equ en t i e v an dez e f ilm w or dt de kij ker aan ges pr oken door det ect ive P h il ip Mar low e die ver t elt over een z aak die h i j on lan gs opgel os t h eef t . H ij kon digt aan dat de t oes ch ou w er z i j n pl aat s z al i n n em en , h et z elf de z al z ien al s w at h i j gez ien h eef t en daagt v er v olgen s de ki j ker u it de z aak op t e l os s en . D e v er der e f i lm bes t aat lou t er u it een s er i e P OV-s h ot s di e de t oes ch ou w er h et gevoel m oet gev en de r ol v an per s on age i n de f il m t e ver vu ll en . D it m i s lu kt v an w ege v er s ch il len de r eden en ( S obch ack, 1 9 9 2 , 2 3 0 -2 4 8 ) . I n dit ver ban d is de bel an gr i j ks t e r eden dat de t oes ch ou w er , een m aal u it gen odi gd dez e r ol t e s pel en , ook h et ver loop van de gebeu r t en is s en en h an deli n gen w i l beï n vl oeden . Om dat dit n iet kan - h et bli j f t t en s lot t e een f i lm - i s de t oes ch ou w er z ich t ij den s h et k ij ken s t eeds bew u s t v an de aan w ez igh eid en de gr en z en van h et m edi u m . H et plez i er dat de t oes ch ou w er n or m aal ges pr ok en beleef t aan de f ict i e m aakt h ier h oogs t en s pl aat s voor een in t el lect u ele w aar der in g voor h et ex per i m en t v an R ober t Mon t gom er y. D ez e m is lu kki n g k u n n en w e in t er m en van B olt er en Gr u s i n bes ch r i j ven al s een f al en van h et s t r even n aar t r an s par en t e on m i ddell ij kh ei d en een on gew i ld r eal is er en v an h yper m edialit eit . E en v er gel ij kbaar r es u lt aat z ien w e t er u g in de pogin gen om in t er act ivit eit t e r eal is er en in de col lect ivit eit van een bios coopz aal ,
bij v oor beeld door h et pu bli ek op bepaalde m om en t en in s t aat t e s t el len een k eu z e t e m ak en in h et ver l oop van de gebeu r t en is s en en h an delin gen .5 5 D at dit n iet w er kt s ch u i lt n iet z oz eer i n h et f eit dat de in divi du ele t oes ch ou w er z ij n voor keu r en n iet alt ij d t er u gz iet in de keu z en van h et pu bliek of dat op die keu z em om en t en h et f ict i em ech an is m e door br ok en en de con s t r u ct i e v an h et ver h aal on der br oken w or dt , m aar v oor al i n h et f eit dat de door h et pu bliek u it geoef en de i n v loed door de in div idu el e t oes ch ou w er n iet als h et r es u lt aat v an z ij n eigen k eu z en bes ch ou w d k an w or den .5 6 I n t er act iev e cin em a li j kt m e in dez e z i n dan ook een ox ym or on , om dat ci n em a een pu bl iek, en i n t er act ivit eit een in divi du ele r el at ie m et bij v oor beeld een t elev is ie- of com pu t er s ch er m n odi g l ij kt t e h ebben . Z elf s com pu t er gam es die m et m eer der e per s on en vi a lokale n et w er ken of h et I n t er n et ges peeld w or den z i j n gebas eer d op dit u it gan gs pu n t .
4 R em edi at ie van i deol ogie 4 .1 Ch i ldr en of ch aos D e opk om s t en h et s u cces v an i n t er act iev e com pu t er gam es is volgen s D ou glas R u s h k of f ex em pl ar i s ch voor de cu lt u r ele om s l ag di e z ich de af gelopen decen n i a in de w es t er s e m aat s ch appi j en m edi a aan h et volt r ekken i s .5 7 H ij bes ch r i j f t dez e om s l ag als de over gan g v an een pr ech aot is ch e, m oder n e n aar een pos t ch aot is ch e, pos t m oder n e cu lt u u r . E en v an de ken m er ken v an dez e pos t m oder n e cu lt u u r is n i et al leen dat de com pu t er i n gez et w or dt bij de pr odu ct ie v an vi r t u ele w er el den , m aar ook dat de m en s in dez e com pu t er s im u lat ies n iet m eer on der w or pen is m aar j u i s t z elf vor m geef t aan de w et m at i gh eden v an de n at u u r .5 8 Z o is bi j voor beel d de on t w ikkelin g van bi l j ar t , v ia f lipper n aar com pu t er gam es begr epen als des kt op-VR t e bes ch ou w en als een gel ei del ij k e on t t r ekk in g aan de z w aar t ekr ach t r ich t in g gew ich t l oos h eid, voor R u s h kof f een s it u at i e die par adigm at i s ch i s voor een ch aot is ch e w er eld z on der cen t r u m .5 9 Over een kom s t ig de an alys e van Vat t im o z iet R u s h kof f in de t u r bu len t ie v an de m edi a een pr ol if er at ie van w er el dbes ch ou w in gen on t s t aan w aar t oe de j on ger en v an n u z ich m oet en ver h ou den . T er w i j l dez e n ieu w e w er el d voor veel ou der en al s on begr ij pel i j k en daar door af s ch r ikw ekken d ov er kom t , daar w et en de ch i ldr en of ch aos m et dez e ch aos om t e gaan . D e ben odi gde cogn it ieve v aar digh eden om i n de w er el d v an n u t e over l even h ebben z e on der an der e in h et s pelen v an com pu t er gam es opgedaan .6 0 D e bet ek en i s van h et pos t ch aot is ch e is gelegen i n de ver h ou din g t ot en om gan g m et de on der liggen de pat r on en die i n de ch aos gel egen z i j n .6 1 H et cr u ci ale ver s ch il m et de n at u u r i s ech t er dat in com pu t er s im u lat ies dez e pat r on en door de m en s gepr ogr am m eer d z i j n , een eigen s ch ap die de v r aag opr oept n aar de ideologi s ch e w aar den die h i er in t ot u it dr u kki n g kom en . R u s h k of f z iet de om s lag n aar een pos t ch aot is ch e cu lt u u r z ow el t er u g in f i lm s als i n com pu t er gam es . I n n avolgi n g van Mar s h al l McL u h an s t h e m edi u m is t h e m es s age r ich t h ij z ich m et n am e op de ef f ect en van m edi a als z odan i g.6 2 D ez e im pact v an ' n ieu w e' m edi a w or dt op ex em pl ar is ch e w ij z e als t h em at is ch elem en t ver w oor d i n T h e Magn if i cen t Am ber s on s ( W elles , 1 9 4 2 ) : " h et w or dt n ooit m eer z oal s vr oeger . D e au t o ver an der t oor l og en vr ede. D e m en s eli j ke gees t on der gaat ' n s u bt iele ver an der in g door de au t o" 6. 3 B eh al ve de s pecif i eke k en m er ken an alys eer t R u s h kof f ook de i n h ou d van m edi a, z oal s bli j kt u it z ij n bes pr ek in g v an t w ee f ilm s u it 1 9 9 4 w aar i n
t egen ges t elde r eact i es op de ch aos i n h et t ij dper k v an m edi at u r bu len t ie t ot u it dr u kk in g kom en . I n F or r es t Gu m p i s de pas s i eve t oes ch ou w er get u ige v an een v er t ell in g w aar in , v an u it h et s im pli s t i s ch e per s pect ief van h et z w ak begaaf de h oof per s on age F or r es t Gu m p, de am bi gu ït eit en v an de Am er ik aan s e ges ch ieden is gladges t r ek en w or den t ot een aan gen am e li n eair e er v ar in g. P u lp F ict ion daar en t egen geef t u it dr u kk in g aan de kr it i ek op de kl as s ieke f ilm en " h et plez i er en de v er w ar r in g v an de pos t m oder n it eit " door de f ilm t oes ch ou w er t e ver l ei den om op cogn it ieve w ij z e t e n avi ger en i n de ch aos v an een n i et -l in eair e ver t ell in g ( R u s h kof f , 1 9 9 7 , 1 0 0 ) . Meer n og dan i n f ilm kom t dez e kr it iek en di t plez ier t ot z ij n r ech t i n com pu t er gam es , w aar on der de gam es die op s pelcon s ol es ges peeld w or den en daar bij gebr u ik m aken v an de t el ev is ie. R u s h kof f z i et i n de t oen am e van h et aan t al t elev is i ekan alen , de af s t an ds bedien in g, de videor ecor der m aar voor al in de s pelcon s ole een decon s t r u ct ie ger ealis eer d v an de au t or it eit van h et m ediu m t el evi s i e en h et t elev is iebeeld. D aar w aar de t r adit ion el e t elevi s iek ij k er w or dt u it gen odigd om op pas s iev e w i j z e gem akkel i j k am u s em en t en voor gekookt e i n f or m at ie t ot z ich t e n em en , daar geef t de s peler v an com pu t er gam es op in t er act iev e w i j z e z elf vor m aan h et t elev is iebeeld. D aar kom t n og bij dat de s cr een ager s - de j on ger en die opgr oei en m et h et s ch er m v an t el evi s i e en com pu t er - n iet all een al s act ieve con s u m en t en s u r f en d h et I n t er n et ex plor er en , m aar ook als pr odu cen t en m u lt im edi al e in f or m at i e con s t r u er en ( R u s h kof f , 1 9 9 7 , 1 8 1 -1 8 6 ) . N i et h et play s t u pid v an Gu m p m aar h et s t ay cool dat vor m kr ij gt in h et s u cces v ol ex pl or er en en con s t r u er en v an de golven van de m edi at u r bu len t ie is een v an de an t w oor den van R u s h kof f op de u it dagin gen van h et ch aot is ch e t i j dper k. H et n adeel van dez e m et af oor v an h et s u r f en i s dat in div idu en als m ach t eloos w or den voor ges t eld om de t ech n ologis ch e golv en t e ku n n en v er an der en en aan t e pas s en aan een oor s pr on keli j k ver l an gen . Men z ou s lech t s z o s u cces vol m ogeli j k ku n n en s u r f en op de golv en di e z ich door m i ddel v an t h ir d w av e-bedr ij v en on ver m i j deli j k aan dien en . Maar de m en s el ij k e s u bj ect ivit eit w or dt door R u s h kof f n iet op dez e w ij z e ger edu ceer d t ot een in s t an t ie die s u r f t op of w or dt door t r okk en van k r ach t en die beh or en t ot een n et w er k t e gr oot en t e com plex om t e begr ij pen , ook is de m en s t e bes ch ou w en als een pu n t of oor s pr on g v an kr ach t en daar m ee van m ogel i j k ver z et .6 4 D e n ieu w e, dit w i l z eggen aan dez e s pecif iek e s it u at i e aan gepas t e, w eer s t an ds vor m en ku n n en on der an der e de vor m aan n em en v an " de pir at er i j en de in t r odu ct ie v an vi r u s s en " .6 5 E en v oor beeld van een m edi avi r u s i s de R odn ey K i n g videoban d die op de w i j z e v an een vi r u s op ver w oes t en de w i j z e z ij n w eg z och t door de m on diale m edi a en r ellen v er oor z aakt e in een gr oot aan t al Am er ik aan s e s t eden ( R u s h kof f , 1 9 9 7 , 2 5 en 1 9 9 4 , 2 1 1 -2 1 2 ) . Maar ook de com pu t er gam es z i j n volgen s R u s h kof f al s een der geli j k v ir u s t e bes ch ou w en . D e bedr ij v en di e er op u it w ar en com pu t er gam es t e ver kopen cr eëer den n iet all een een j on ger en m ar kt m aar t egeli j ker t ij d een j on ger en cu lt u u r en gav en daar m ee h et w oor d aan degen en die z e w i lden m an ipu ler en . E x em pl ar is ch i s h et com m en t aar v an T im ot h y L ear y op de u it v in din g v an P on g ( At ar i, 1 9 7 2 -1 9 7 4 ) , de eer s t e com pu t er gam e die t h u is op h et t el evi s i es ch er m t e s pel en w as : " P on g w as h et eer s t e j on ger en s pel w aar bij j e z elf di n gen op h et s ch er m kon ver plaat s en ( ...) H et belan g van h et N i n t en do-f en om een i s on geveer gel ij k aan dat v an de Gu t en ber g dr u k per s . H ier h ad j e een een n ieu w e gen er at ie j on ger en die opgr oeide m et de w et en s ch ap dat z e dat gen e
w at op h et s ch er m t e z i en w as kon ver an der en " ( R u s h k of f , 1 9 9 4 , 3 0 ) . R adicaler dan dez e ex plor er en de is de con s t r u ct iev e in t er act iv it eit w aar bi j aan de h an d v an t er bes ch ikkin g ges t elde ( D oom , Qu ak e) of gekr aakt e codes com pu t er gam es aan gepas t w or den . H et op legale of ill egal e w i j z e kopi ër en , k r ak en en / of opn ieu w vor m gev en van com pu t er gam es en dez e ver vol gen s , on der an der e vi a h et I n t er n et , dis t r ibu er en geef t een s peci f iek e in v u l lin g aan de pi r at er ij en h et par as it i s m e w aar D eleu z e en B ey n aar ver w ez en : " de h acker cu lt u u r en con t i n gen t e ' open s ou r ce' -m et h oden z i j n s pr in gl even d in de on li n e gam er -ci r cu it s " ( S ch lein er , 2 0 0 0 ) .6 6 I n dez e bew er kin g v an de beel den v an com pu t er gam es z ien w e de t er u gk eer v an een au r at is ch m om en t m et een ideologi s ch e l adin g. N aar aan leidin g v an B en j am in s an alys e van de t ech n is ch e r epr odu ceer baar h eid s t elt D ou glas D av is n am eli j k dat in h et h u i dige t ij dper k v an digit ale r epr odu ceer baar h eid h et au r at i s ch e m om en t van h et or i gin eel ( or i gi n al ) w el is w aar ver lor en i s gegaan ( pos t -or igin al) , m aar dat i n de bew er k in g v an dez e di git al e beelden opn i eu w s pr ake is van or igin alit eit ( pos t -or igi n al or i gi n al) en daar m ee v an een h er s t el van h et au r a ( D avi s , 1 9 9 1 -1 9 9 5 ) . T er w ij l de m ech an is ch e r epr odu ceer baar h eid v an f il m l ei dde t ot een ver l ies v an h et au r a, z ien w e bi j de digit ale m an ipu leer baar h eid v an com pu t er gam es dit au r a op een on v er w ach t e pl aat s t er u gker en . Vol gen s H en r y Jen ki n s geef t " de kom s t v an de digit ale m edia, i n h et bi j z on der h et I n t er n et , de ki j ker de k an s z i j n f avor iet e pr ogr am m a' s , m u z iek of w at dan ook, t e ar ch iver en , becom m en t ar iër en , t r an s f or m er en en i n die n ieu w e vor m t e r et ou r n er en " ( H ou t en br i n k en T am s m a, 2 0 0 0 , 3 1 4 ) .6 7 4 .2 D econ s t r u ct ie ver s u s f ict i e D e i n t er act iev e com pu t er gam e s t elt h et t r adit ion el e k u n s t begr ip t er dis cu s s ie om dat h et geen w er k is dat door een au t eu r i s ger eali s eer d in een def i n it i eve vor m , m aar een geh eel van m ogel ij k h eden w aar v an in elk s pel bepaal de, vaak een m ali ge en on h er h aalbar e com bin at ies door de s pel er w or den geact u al is eer d ( D u gu et , 1 9 9 6 ) . B el an gr ij ker dan de s t el lin g dat dit pr oces bevr ij den d w er kt om dat z ow el de al leen h eer s ch appij van de au t eu r al s de pas s ivit eit van de t oes ch ou w er door br oken w or den ,6 8 is de vr aag op w elke w ij z e er in h et geh eel v an voor gepr ogr am m eer de r egel s - w aar i n alt ij d in t er pr et at ies v an de w er eld t ot u it dr u kk in g kom en - een cu lt u r ele ver s ch eiden h eid ger eal is eer d kan w or den .6 9 N iet all een z i j n dez e r egels van bel an g bi j de pr odu ct i e v an com pu t er gam es , ook bij de r ecept ie s pel en z e een belan gr i j ke r ol. E en s peler s laagt er n am el ij k in een com pu t er gam e t e w in n en en de ges t elde doel en t e ber eiken w an n eer h ij on t dekt v olgen s w elke r egel s de s of t w ar e gepr ogr am m eer d i s . Vol gen s T ed F r i edm an i s h ier s pr ake van een pr oces van dem ys t if icat ie. W an n eer j e een com pu t er gam e s peelt pr obeer j e door t r i al an d er r or of gebr u ik m aken d van ch eat codes t e ach t er h alen w at w er kt . Aan de h an d v an an alys es v an de s im u l at ies pell en S i m Cit y ( Max i s , 1 9 9 5 ) en Ci v il iz at i on I I ( Micr opr os e, 1 9 9 6 ) l aat F r i edm an z ien dat in dit pr oces v an decon s t r u ct ie de ideologis ch e voor on der s t el li n gen v an com pu t er gam es in h et s pelen aan h et lich t kom en ( F r iedm an , 1 9 9 5 en 1 9 9 9 ) . D e Mu l ver bi n dt dez e an alys e m et de ar t f ilm s v an de N ou v el le Vagu e. I n L ' An n ée der n ièr e à Mar ien bad on der n am Al ain R es n ais bij v oor beeld een pogi n g t ot decon s t r u ct ie v an de f i lm om z o de ki j ker bew u s t t e m aken v an de ideologis ch e voor on der s t el li n gen v an de klas s i eke H oll yw oodf ilm . Om dat in com pu t er gam es dez e decon s t r u ct ie door de s pel er z elf
w or dt on der n om en , s t elt D e Mu l dat " de ideal en van de av an t gar de f ilm er s ger eali s eer d lij ken t e z i j n in de com pu t er s pel len in du s t r i e" ( 1 9 9 7 b) . D ez e con cl u s ie li j kt m e ech t er m aar i n beper kt e z in h ou dbaar . R es n ais ' ex per im en t is n i et z oz eer z on der veel n avolgin g gebl even om dat de f ilm t oes ch ou w er al leen act i ever w er d in z ij n in t er pr et at ie m aar n i et in de aar d en de volgor de v an de beel den kon i n gr ij pen , z oal s D e Mu l s t elt , n et z om in als com pu t er gam es alt ij d t ot de h ier bov en bes ch r even vor m van decon s t r u ct i e z u llen leiden , z oals F r iedm an s t elt . D it om dat bei de au t eu r s t e w ein ig r eken i n g h ou den m et h et plez i er dat de t oes ch ou w er aan de f ict ie bel eef t , een pl ez ier dat in r el at ie t ot de decon s t r u ct ief ilm u it voer i g door Met z on der z och t is . Volgen s Met z is de t oes ch ou w er m aar in z eer beper kt e m at e in s t aat of ber eid v an z ij n m et de f ict i ef i lm ver bon den " l u s t -pr em ie" af t e z ien en gen ot t e bel ev en aan h et " ken s adi s m e" z oals dat t ot u it dr u kki n g kom t in de " dekon s t r u er en de m ech an is m en " , " dem on t age" en " in t ell ekt u ele beh eer s in g" : " Al h et gen ot dat aan h et s peelgoed beleef d w er d, m oet w or den over geh eveld n aar h et gen ot om dat z el f de s peelgoed k apot t e m ak en " ( Met z , 1 9 7 5 b, 1 6 -2 0 ) . Ver t aald n aar com pu t er gam es bet eken t dit dat decon s t r u ct i e in s pecif i eke, op k en n is ger ich t e lez in gen van gam es en bi j s pecif ieke gen r es z oals h et s im u l at ies pel z ow el m ogeli j k al s gebr u ik el ij k i s , m aar in de gan gbar e pr akt i j k vaak over s ch adu w d z al w or den door h et ook door F r iedm an gen oem de pl ez ier dat de s pel er beleef t aan h et ver h aal.7 0 F il m ki j ker s en s peler s van com pu t er gam es z ij n opper vl akkiger dan F r iedm an en D e Mu l bew er en , t en m i n s t e w an n eer w e dez e opper v lakk igh ei d al s een ' aan de opper v lakt e bli j ven van de f ict i e en h et ver h aal' s t ell en t egen ov er de op de di ept e ger ich t e decon s t r u ct ie.
5 R em edi at ie van n ar r at i vi t ei t 5 .1 I n t er act iev e n ar r at iv it eit : een ox ym or on Met z bev r aagt n iet alleen de l even s v at baar h eid van de decon s t r u ct ief il m , h i j s t elt t ev en s " dat de n i et -f ikt ief ilm n iet bes t aat " . D ez e bew er in g ex plici t eer t h i j m et de s t el lin g dat " f i lm s w aar in el ke vor m van n ar r at i e en r epr es en t at i e ach t er w ege bli j f t t am el ij k z eldz aam z ij n ( w el z ij n er f i lm s w aar dat voor een aan t al as pekt en daar v an geldt ) " .7 1 D it debat over n ar r at iv it eit h eef t z ich de l aat s t e j ar en ver plaat s t n aar de vr aag of de in voer in g v an in t er act iv it eit geleid h eef t t ot h et ein de of t ot n ieu w e vor m en v an ver h al en ver t ell en .7 2 Vol gen s Cam er on , S t even Joh n s on en D e Mu l is een in t er act i eve ver t ell in g t e bes ch ou w en als een ox ym or on om dat , " w an n eer de au t eu r [ eigen l ij k ' de v er t el ler ' , JR ] t en beh oeve van h et ver h aal een bepaalde or den in g f ix eer t , h i j af br eu k doet aan de in t er act iv it eit , t er w ij l h et ver gr ot en van de m ogeli j kh eid t ot in t er act i e on ver m i j deli j k af br eu k doet aan h et v er h aal" ( D e Mu l, 1 9 9 7 a, 8 ) . D e s pecif i eke w i j z e w aar op de ver t el ler de elem en t en v an de ver t ell in g geor den d h eef t laat geen r u i m t e voor i n t er act ivit eit . I n t egen deel, i n de m at e w aar in in t er act ie m ogel ij k is w or dt er af br eu k gedaan aan h et v er h aal .7 3 D e ar gu m en t at ie van dez e au t eu r s bes t aat u it t w ee on der delen . Al ler eer s t geef t of ver on der s t elt m en een m eer of m i n der s pecif ieke bepal in g van w at w e z ou den m oet en v er s t aan on der n ar r at iv it eit om ver volgen s aan de h an d v an bes pr eki n gen v an i n dividu ele com pu t er gam es t e l at en z ien dat dez e n iet voldoen aan de ges t elde
bepal in gen . Z ij s t ell en daar v er volgen s een an der e def in it ie v an in t er act iev e com pu t er gam es t egen over : dez e ken m er k en z ich n iet door een v er h aal m aar m oet en bes ch ou w d w or den al s een vor m v an s im u l at ie of ar ch it ect u u r . H et is n at u u r li j k de v r aag of i n an der e def i n it ies v an n ar r at ivit eit en / of in an der e in di vidu ele voor beelden n u of i n de n abi j e t oekom s t in t er act iv it eit en n ar r at iv it eit w él ver z oen d ku n n en w or den . Cam er on s pr eekt v an n ar r at iv it eit w an n eer er s pr ak e is van een lin eair t r aj ect w aar in een r aads el ges t eld en in h oge m at e opgel os t w or dt i n een r eeks v an logis ch en ch r on ologis ch aan elk aar t e ver bin den gebeu r t en is s en die in een aan n em eli j ke f ict ion ele w er eld ver oor z aakt w or den door ps ych ologis ch u it gew er kt e per s on ages . I n de v lu ch t s i m u l at or H ellcat s Over t h e P acif ic ( Gr aph ic S im u l at ion s Cor por at ion , 1 9 9 2 ) on t br eken dez e ken m er k en gr ot en deels . Z o i s er bij v oor beeld geen s pecif iek r aads el dat opgelos t m oet w or den om dat de s peler s lech t s deeln em er is aan een lu ch t oor log, i s de t ij deli j k en r u im t el ij k e coh er en t ie w eli s w aar aan w ez ig m aar beper kt t ot h et lu ch t r u im en is een bev r edigen d en bet eken is vol ei n de n iet gegar an deer d om dat h et t oes t el s n el k an n eer s t or t en . B oven dien ver w i j s t n ar r at ivit eit per def i n it ie n aar h et v er leden om dat de gebeu r t en i s s en door de ver t ell er als af ger on d ger epr es en t eer d w or den .7 4 H et gevolg is dat de f ilm t oes ch ou w er ' v an bu it en ' m oet t oekij k en t er w i j l de s peler v an in t er act i eve s im u lat ies daar en t egen in h et h eden en ' van bin n en ' bepaalde com bi n at ies v an m ogel ij k h eden act u al is eer t . Joh n s on r eageer t op de kr it i ek die gef or m u l eer d is op de com pu t er gam e Mys t : er z ij n bi j n a geen per s on ages en de w el aan w ez ige per s on ages on t br eekt h et aan ps ych ologis ch e di epgan g, h et t aalgebr u ik m i s t lit er air e com pl ex it eit en de in t r i ge is cl ich ém at ig. W eli s w aar klopt dez e bes ch r ij v in g v an Mys t v olgen s Joh n s on , m aar i s z ij al s k r it iek on t er ech t om dat er een ver k eer de voor on der s t el li n g aan t en gr on ds lag ligt . Mys t m oet n am el ij k h elem aal n iet in t er m en van n ar r at iv it eit m aar al s een r u im t el ij k e er v ar in g beoor deeld w or den . D at er bi j voor beel d geen aan s pr eken de per s on ages z i j n i n de f ict ion ele w er eld van Mys t is geen pr obleem om dat de w er eld z elf bel an gr i j ker is . Com pu t er gam es al s Mys t , D oom , Qu ak e, Mar io en S on ic t h e H edgeh og m oet en n iet v an u it een n ar r at ieve t r adit i e bekeken w or den m aar bes ch ou w d w or den al s een vor m van ar ch it ect u u r . H et pl ez ier v er bon den aan dit s oor t com pu t er gam es i s h et ler en om door een r u im t e t e n avi ger en , om een r u i m t e t e beh eer s en . W at Joh n s on z egt over S on ic geldt voor h em ook voor de an der e com pu t er gam es : " H et s pel f as cin eer de z ij n pu bli ek v an w ege om gev in gs f act or en , n i et om n ar r at ieve r eden en " ( 1 9 9 7 , 2 2 0 ) . Vol gen s D e Mu l t en s lot t e leiden di egen en di e in t er act iv it eit w i llen in z et t en om ver h al en t e ver t el len n og aan h et h or s eles s car r i age s yn dr oom , een z iekt e die pas z al ver dw ij n en m et de on t w ikkel in g v an een s pecif ieke, aan in t er act iev e m edia ger el at eer de t aal w aar in gebr oken w or dt m et de alou de n ar r at ieve t r adit i e. D e eer s t e s t appen in dez e r ich t i n g w or den gez et in com pu t er s i m u l at ies als S i m Cit y w aar van de aan t r ekkin gs kr ach t n iet s ch u i lt in h et " m ager e plot " of i n de " iden t if icat ie m et de per s on ages " , m aar in h et gegev en dat de s peler z ich ver een z elv igt m et " de dyn am iek v an h et ges im u l eer de pr oces al s z odan ig" . I n dez e s im u l at i e s ch u ilt de in t er act ivit eit n iet al leen in h et bepalen v an h et s pelv er loop, ook h et doel v an h et s pel kan door de s peler voor een bel an gr i j k deel w or den i n gevu l d.
5 .2 I n t er act iev e v er t elvor m en E en v an de m ees t u it ges pr ok en ver dedigin gen van de in t er act ieve ver t ell in g kom t van Mu r r ay. Z i j is van m en in g dat in t er act iev e m edia de f ilm al s v er h al en ver t el len d m ediu m n iet z u ll en ver van gen , w el dat de in t er act ivit eit de gr en z en v an h et lin eair e v er h alen ver t ellen door br eekt en daar m ee an der e vor m en van v er h alen ver t ellen m ogel i j k m aakt .7 5 Mu r r ay z i et in de h eden daags e com pu t er gam es een eer s t e aan z et om de com pu t er in t e z et t en bij h et cr eër en van in t er act iev e v er t elvor m en : " H et gr oot s t e com m er ci ële s u cces en de bel an gr i j ks t e cr eat ieve v er r ich t in gen op h et gebi ed van digit ale ver t ell in gen h ebben t ot n u t oe plaat s gevon den in h et dom ei n v an com pu t er gam es " ( Mu r r ay, 1 9 9 7 , 5 1 ) . I n h aar an al ys e gaan v er leden en t oekom s t h an d in h an d: z e i s op z oek n aar ver h alen die qu a ex pr es s ivit eit m et W il li am S h akes pear e' sH am l et ( 1 6 0 0 -1 6 0 1 ) en qu a on der dom pel in g m et VR -om gevi n gen al s h et h olodeck u it S t ar T r ek t e ver gel ij ken z i j n . D e v ir t u el e w er k el ij k h eden die door de com pu t er t e gen er er en z i j n k u n n en de vor m h ebben van een " dyn am is ch f ict ief u n iv er s u m m et per s on ages en gebeu r t en i s s en " ( Mu r r ay, 1 9 9 7 , 6 ) . D e v r aag of w e bij i n t er act ieve com pu t er gam es ku n n en s pr eken v an n ar r at iv it eit h an gt z ow el af v an de geh an t eer de def in it ie v an n ar r at iv it eit al s v an de m at e w aar i n w e dez e ger ich t h eid op h et obj ect lat en s am en gaan m et aan dach t v oor de act iv it eit en van h et par t ici per en de s u bj ect , t e w et en de s pel er van com pu t er gam es . H oe s t er ker j e all er eer s t n ar r at iv it eit def i n i eer t , des t e eer der z u l len in t er act iev e com pu t er gam es u it de boot v all en , t er w ij l van u it een z w akke def in it i e com pu t er gam es al s H el lcat s Over t h e P acif ic en S on ic aan boor d bli j ven . Van bel an g is t e bepal en w at er m i n im aal n oodz ak el ij k i s om t e ku n n en s pr ek en van n ar r at iv it eit . Volgen s E m i le P oppe i s dit h et gev al " w an n eer er en er z i j ds een begin t oes t an d is , dat w i l z eggen een r elat ie t u s s en een w aar deobj ect dat een s u bj ect bez it of j u i s t n iet bez it , en an der z ij ds een r eek s v an daden , of één daad, die u it ein del ij k een n ieu w e t oes t an d, een ei n dt oes t an d om gekeer d aan de begi n t oes t an d, bew er ks t ell igt " ( P oppe, 1 9 8 6 , 1 3 ) . Van u it een der gel ij ke ' z w akke' def i n it ie vol gt n iet dat de or den i n g per s é l in eai r m oet z i j n , dat de per s on ages ps ych ologis ch e di epgan g m oet en h ebben en dat h et plot of de i n t r i ge n i et clich ém at ig of m ager z ou m ogen z i j n , w el dat de gen oem de i n t er act ieve com pu t er gam es z ek er een m i n im al e v or m van n ar r at i vit eit k en n en . D at in t er act iv it eit n ar r at iv it eit n iet u it s l u it kan v er du idel ij kt w or den aan de h an d van de ver s ch ill en de v or m en van plez i er w aar m ee h et s pelen v an com pu t er gam es gepaar d gaat . Volgen s Alain en F r édér ic L e D iber der z i j n er bij gam es v ij f v or m en van plez i er di e z ich m ees t al in m en gvor m en voor doen : com pet it ie, de ver w ez en li j ki n g van een ges t eld doel, de beh eer s in g v an een s ys t eem , h et s pekt ak el en h et plez i er van h et ver h aal ( L e D iber der , 1 9 9 8 , 1 3 6 -1 3 9 ) . D ez e l aat s t e t w ee w or den ook beleef d m et bet r ekk in g t ot f i lm , den k bij v oor beeld aan H ollyw oodf i lm s w aar in de ver t ell in g begel ei d w or dt door s pect acu lair e s pecial ef f ect s ( T w i s t er , D e B on t , 1 9 9 6 ) . D e eer s t e dr i e vor m en v an plez i er z ij n s pecif i ek voor com pu t er gam es om dat z e r ech t s t r eeks ver bon den z i j n m et in t er act iv it eit , bij f ilm ku n n en dez e al leen in dir ect er v ar en w or den v ia i den t if icat ie m et een per s on age. B i j com pu t er gam es , ook diegen en di e bes ch ou w d w or den al s een vor m van s im u l at i e ( S im Cit y) of ar ch it ect u u r ( Mys t ) , kan door een dr i et al elem en t en ver bon den m et de act iv it eit v an de s peler dit plez i er van h et ver h aal s am en gaan m et de over ige v or m en van plez i er .
Al ler eer s t is de s peler v an een com pu t er gam e die obj ect i ef gez ien w ei n i g w egh eef t v an een v er t ell in g, z oal s een s im u lat ie, gen eigd om van dez e com pu t er gam e een v er h alen de lez i n g t e gev en die voor t kom t u it een w il-t ot -n ar r at i vit eit .7 6 Op de t w eede plaat s k an er in de act u el e bel evi n g van de s peler s pr ake z ij n v an een over t u i gen de im pr es s ie v an n ar r at ivit eit om dat h et door Cam er on gem aakt e ' oper at ion el e' on der s ch ei d t u s s en ver leden ( ver h aal) en h eden ( s pel) af w ez ig i s . Z o gaat bij voor beeld in Mys t al s pelen de h et ver h aal u it h et v er leden , dat aan h et s pel t en gr on ds l ag li gt en bes ch r even w or dt in Mys t . H et boek v an At r u s , s am en m et h et in t er act iev e s pel u it h et h eden .7 7 T en s lot t e kan de m u lt il in ear it eit of h yper s elect iv it eit van de v er t ell in g voor in t er act iv it eit w or den aan gez i en .7 8 H oew el de s peler v an Mys t door de logis ch e s t r u ct u u r die aan h et s pel t en gr on ds l ag l igt u it ei n deli j k opgen om en bl ij f t i n een r eis m et een ch r on ologi s ch e s t r u ct u u r , kan h i j t och v an u it h et eil an d Mys t de v ier t ij dper k en in een z elf bepaal de vol gor de bez oeken en in dez e t ij dper k en s ch ij n baar w i ll ekeu r ig r on ddol en ( E u gen i , 1 9 9 8 , 1 6 -1 8 ) . Van u it een der geli j ke obj ect - en / of s u bj ect ger ich t e an al ys e w or dt du idel ij k dat com pu t er gam es n aas t de l in eair -n ar r at i eve vor m v an de klas s i eke f i lm an der e, in t er act ieve ver t elv or m en r eal is er en . H et pr oces v an r em edi at ie, z oal s w e di e in h aar v er s ch i ll en de gedaan t en in dez e bi j dr age h ebben on der z och t , laat z ich du s ook z i en op h et gebi ed van de n ar r at iv it eit . Noten (1) Deze bijdrage is een bewerking van twee lezingen gehouden in het kader van de Rotterdam Film Course, een initiatief van het International Film Festival Rotterdam (IFFR): 'Exploding cinema. Nieuwe media en de cinema van de toekomst' (1998) en 'Digital new wave. Bevrijding voor de filmmaker' (1999) en verschijnt ook in Mul, J. de (red.) Filosofie in cyberspace. Reflecties op informatie- en communicatietechnologie, Amsterdam 2001. Met dank aan Chiel Kattenbelt, Frank Kessler, Jack Post en de leden van FICT (Filosofie van de Informatie en Communicatie Technologie, Faculteit der Wijsbegeerte, Erasmus Universiteit Rotterdam) voor hun kritische kanttekeningen en vragen bij een eerdere versie van deze tekst. (2) Zie Metz, 1975a, 133. Metz omschrijft de klassieke film in dit verband als "traditionele fictiefilm" (112) en "narratieve fictiefilm" (124). De door Metz gebruikte uitdrukking "critique du cinéma diégétique" (133) verwijst in Kantiaanse zin vooral naar het onderzoek van de mogelijkheidsvoorwaarden van de fictiefilm. Ik benadruk hier Metz' verwijzing naar de "polémique" (133). (3) Voor een nadere bepaling van het cinema-effect, zie Metz, 1975a, 131 en Manovich, 1997b, 44. (4) Exploding Cinema plaatst zich hiermee in de traditie van de Expanded Cinema: "any spectacle that goes beyond or modifies (…) the cinematic ritual belongs to the sphere of expanded cinema" (Duguet, 1997, 26). Zie ook Youngblood, 1970 en Houtenbrink, 1997, 235. Voor de wijze waarop de traditionele grenzen van de bioscoopzaal overschreden worden, zie bijvoorbeeld Field, 2001 en Dercon, 2001 (5) Ik onderscheid de niveaus van het verhaal (fabel, story) en de vertelling van het verhaal (sujet, plot). Het verhaal betreft de imaginaire constructie van de toeschouwer op basis van de vertelling in een logisch en chronologisch verband. De vertelling betreft de presentatie van meerdere gebeurtenissen en handelingen die door een verteller met elkaar in een samenhang van ruimte en tijd zijn gebracht. Zie Van Driel en Westermann, 1991, 53-77. (6) Zie de BBC-Horizon documentaire The Computer That Ate Hollywood, href. 3, 1998.
(7) Zie Murray, 1997, 30-38. Metz spreekt in dit verband over "potentiële sequenties" (1975a, 111) waarin de mogelijkheden van het bestaan en de rol van het toeval tot uitdrukking komen (1966, 214). In Hollywoodfilms als Fatal Attraction (Lyne, 1987) en A Perfect Murder (Davis, 1998) worden de alternatieve eindes slechts als extra aan de video of DVD toegevoegd. (8) In de Exploding Cinema-onderdelen 'Games' en 'New ways of storytelling' wordt verwezen naar Groundhog Day en Blind Chance, zie Zuilhof, 1996, 212 en 216. In Johnson, 1997, 220 wordt Sonic ("the fastest game on the planet") vergeleken met een roller coaster. Van de computergames wordt in deze tekst de naam van de ontwikkelaar of uitgever vermeld. (9) Tick, Nero's leverancier van digitale clips, legt expliciet een relatie tussen deze ervaring en die van film: "De een z'n banale bestaan is de ander z'n Technicolor". De Technicolor Motion Picture Corporation vergrootte het spectaculaire karakter van film onder andere door de introductie van specifieke procédés voor kleur en breedbeeld. (10) Op de verpakking van Myst en in de Users Manual wordt dit streven verwoord in de volgende beschrijvingen: "Experience a first-person point of view with no distracting controls or windows" en "The entire game was designed with little or no extraneous distractions on the screen to interfere with your feeling of being in another world". Bolter noemt dit streven "the desire for the natural sign", Bolter, href. 4, 1995. (11) Zie Brecht, 1932-1933, 553: "den Zuhörer nicht nur hören, sondern auch sprechen zu machen" en Benjamin, 1934, 110: "Und zwar ist dieser Apparat um so besser, je mehr er Konsumenten der Produktion zuführt, kurz aus Lesern oder aus Zuschauern Mitwirkende zu machen imstande ist". Voor de hedendaagse discussie over interactiviteit, zie Dinkla, 1997. (12) Zie Metz, 1977a, 169-176. Metz beschrijft hier de specificiteit van audiovisuele media op een manier die lijkt op de eerder genoemde familiegelijkenissen. De naam 'photoplay' werd ook gebruikt om het aanzien van film te vergroten: "If the cinema were ever to achieve the respectability of theater, it had to have a name that itself resonated with respectability" (Paul, 1997, 323). Hugo Münsterberg benadrukt het verschil tussen film en theater: "The art of the photoplay has developed so many new features of its own, features which have not even any similarity to the technique of the stage" (1916, 38). (13) Voor een bespreking van de eerste drie kenmerken, zie De Mul, 1997a. Voor het vierde kenmerk, zie De Kerckhove, 1996. (14) De term 'multimedialiteit' verwijst hier naar de veelheid van uitdrukkingsmiddelen ('matières de l'expression'), zie Metz, 1977a, 10, 17-18, 25 en 130-131. (15) Zowel de Nederlandse Vereniging van Producenten en Importeurs van beelden geluidsdragers (NVPI) als de Interactive Digital Software Association (IDSA) wijzen op het probleem van piraterij: "The one major business negative challenging the computer and video game industry is piracy. The interactive entertainment industry lost more than $3.2 billion to pirates in 1998, not including the millions of dollars lost to Internet piracy" (IDSA 1999 State of the Industry Report, 10). (16) Zie Murray, 1997, 13-26. In Benjamin, 1955, 37 wordt verwezen naar een karakterisering van film door Georges Duhamel: "Ik kan al niet meer denken wat ik wil. De bewegende beelden nemen de plaats in van mijn eigen gedachten". (17) Zie verder de bespreking van Myst in Murray, 1997, 140-142, Eugeni, 1998, 23 en Jones, 1997, §21-22. In Zuilhof, 1996, 213 wordt het reflexieve karakter van interactiviteit benadrukt: "Currently cinema is separated into two main expressive elements: image and sound. If you go back in history to when they first added the
sound track to the film, the movies had a new name for a brief period. They were called Talkies. Now film-makers added interactivity, an entirely new medium for cinematic expression. That's why you might call these new films Thinkies". (18) Zie Herz, 1997, 122: "A couple years playing videogames makes you more or less the model Information Age customer" en Jessurun, 1996. De Mul, 1996 spreekt in dit verband over "nieuwe cognitieve vaardigheden" zoals die zich met betrekking tot interactieve media ontwikkelen. (19) Krzysztof Kieslowski beschouwt hier de modernistische computer als een valse god en confronteert haar aanbidding met de waarde van het geloof. Zie De Bleeckere, 1994, 10-19. (20) Voor een bespreking van deze film, zie Heim, 1993, 143-146. (21) Voor een uitwerking van deze kenmerken van VR, zie Heim, 1993, 109-128: 'The Essence of VR' en Murray, 1997, 95-182: 'The Aesthetics of the Medium'. (22) De drie citaten komen uit Lutz, 1983-1984, 9. Voor een uitvoerige bespeking van deze drie fasen, zie Van Driel, 1999, 103-106, Baudrillard, 1976 en Kellner, 1989, 77-82. (23) Zie Joyce, 1995. Voor een theoretische beschouwing over hypertekst, zie Fowler, 1993-1994. Volgens Fowler is de term 'hypertekst' niet beperkt tot woorden: "when I use the word 'hypertext', I use it broadly to include 'hypermedia' or 'interactive multimedia'". (24) Janet Murray beschrijft interactiviteit als het samengaan van 'agency' ("the satisfying power to take meaningful action and see the results of our decisions and choices") en 'transformation' ("Computers offer us countless ways of shapeshifting"), zie Murray, 1997, 126 en 154. De filmtoeschouwer is passief in de zin dat bij het filmkijken geen sprake is van exploratie en constructie in de hier gebruikte betekenis. Voor een analyse van de activiteit van de filmtoeschouwer, zie Van Driel en Westermann, 1991. (25) Zie Eugeni, 1998 (Myst) en Ndalianis, 1999, 100-109 (Phantasmagoria) voor de relatie tussen interactiviteit en explorerende hypertekst. (26) Zie Vattimo, 1989, 21. Vattimo verwijst hier naar Adorno en Horkheimer, 1947 en Adorno, 1951. (27) Zie Castells, 1996, 339-340, 'Towards a Small Screen Future?', Houtenbrink en Tamsma, 1998, 306-309 en 'The Future of the Small Screen', Houtenbrink en Tamsma, 1999, 315 en 2001, 375. (28) In Bourdieu, 1996 worden de mechanismen onderzocht die een homogeniserende, nivellerende en banaliserende werking hebben, zoals de kijkcijfermentaliteit bij de grote publiekszenders: "In de televisie- of radiojournaals van de grote publiekszenders verandert in het beste (of in het slechtste) geval alleen de volgorde van de items", 27-28. (29) Voor een onderzoek naar de betekenis van het proces van digitalisering voor de media-industrie en onze mediacultuur, zie Rutten, 2000, 16-19 en It's The End of TV As We Know It (Felix en Wolting, 2000). Deze tweedelige documentaire werd uitgezonden door VPRO's DNW op 26-3-2000 en 2-4-2000, zie href. 8. (30) Zie Rodowick, 1998. Een van de eenentwintig miniscenario's van 'You will' was gericht op film: "Have you ever watched a movie you wanted to, the minute you wanted to? You will. And the company that will bring it to you: AT&T". (31) Zie Metz, 1977a, 7: "Le film [cf. digitale film, JR] n'est qu'une petite partie du cinéma [cf. digitale cinema, JR], car ce dernier figure un vaste ensemble de faits", zoals de productie, distributie en vertoning.
(32) Zie Wasko, 1994, 241-254. De benaming 'Hollywood' maakt hier plaats voor 'New Hollywood' of 'Hollywood 2.0', zie Parisi, 1995 en Daly, 1997. (33) Digitale technologieën hebben ook invloed op het conserverings-, programmerings- en collectiebeleid van filmmusea. Voor de discussie over de toekomst van het Filmmuseum Amsterdam in relatie tot Las Palmas, Internationaal Centrum voor Beeldcultuur, zie Uricchio, 2000. Voor de rol van film en televisie in dit centrum, zie Visschedijk, 2000 (34) De psychoanalyticus Octave Mannoni beschrijft deze dubbelheid die kenmerkend is voor de fictie met de formule van de loochening: "Ik weet best, maar toch…", zie Mannoni, 1983a en 1983b. Deze dubbelheid staat tegenover de formulering in Manovich, 1998, 28: "A screen's image strives for complete illusion (…) while the viewer is asked to suspend disbelief". Zie ook Metz, 1977b, 85: "In het geval van de film wordt de fiktie eerder gevoeld als de bijna werkelijke aanwezigheid van dit onwerkelijke zelf". (35) Kenmerkend voor film is dat het weten dat het slechts beelden betreft, geloochend wordt door het geloof in de beelden. Onder 'loochening' wordt hier verstaan "een weigering van het subjekt de werkelijkheid van een (...) waarneming te erkennen" (Laplanche en Pontalis, 1983, 52). (36) In De Mul, 1995, Barthes, 1964 en 1982 wordt deze claim uitgewerkt, zie respectievelijk de bespreking van de foto van de piramides van Gizeh en van de Panzani-advertentie. (37) Omdat dit onderscheid slechts in theoretische zin te maken is, noemt Barthes het "operationeel", zie Barthes, 1964, 45 en 1982, 37. (38) Zie De Mul, 1995, 18. Hier bespreekt Jos de Mul met name Barthes, 1980. (39) Zie bijvoorbeeld de expositie 'The virtual world according to Micha Klein', Groninger Museum 1998 en de bijbehorende catalogus (Steenbruggen en Huls, 1998). (40) Zie Manovich, 1997a: "fictiefilms bestaan uit live beelden (…) ze bestaan grotendeels uit onbewerkte fotografische opnames van echte gebeurtenissen die in een bestaande fysieke ruimte plaatsvonden" (52) en "de nadruk ligt op een aura van geregistreerde authenticiteit" (54). Zie Van Driel, 1999: "de celluloid-cinema is live (...) en is derhalve geloofwaardig" (99) en "het digitale beeld tast in de kern de geloofwaardigheid van de celluloid-cinema aan" (100). Zie daarentegen Linssen, 1983, 99: "Film kodeert (…) het (…) ongekodeerde moment van het fotografiese en blokkeert daarmee de rechtstreekse verwijzing naar de realiteit van zijn referent" en de verwijzing naar Barthes, 1980, 140: "in de cinema is er zonder twijfel altijd een fotografiese referent, maar deze referent (…) getuigt niet van zijn vroegere bestaan" (95). (41) Zie Winston, 1993, 56: "this [the technology for digital retouching] leaves the documentary film project in all its guises in parlous state" en Winston, 1995, 6: "these technological developments (…) will have a profound and perhaps fatal impact on the documentary film". Voor een algemene bespreking van de status van de documentaire film, zie Kessler, 1998. Zie ook het IFFR-onderdeel 'Fake', Houtenbrink, 1997, 185-215. (42) Zie Parisi, 1996 en Snider, 1995. Ondanks dat in Youngblood, 1970 met name abstracte computergegenereerde films besproken worden, verwijst ook hij vooruit naar deze realistische toekomst van de digitale film: "There'll be no need for 'movies' to be made on location since any conceivable scene will be generated in totally convincing reality within the information processing system (…) We're entering a mythic age of electronic realities that exist only on a metaphysical plane" (206). (43) Aan het begin van de jaren vijftig werd wide-screen als volgt aangeprezen:
"You won't be gazing at a movie screen - you'll find yourself swept right into the picture, surrounded by sight and sound". Ook de stereoscopische of 3-D-fotografie past in deze "quest for immersion" (Huhtamo, 1995, 160). (44) In Manovich, 1998, 27-29 wordt een enigszins afwijkende reconstructie geschetst: van het klassieke scherm (statisch beeld van schilderij), via het dynamische scherm (bewegend beeld van film, televisie en video) naar de verdwijning van het scherm (VR) en van het enkelvoudige scherm (window interface). (45) De geschiedenis van het streven naar realisme in de computergame begrepen als desktop-VR wordt beschreven in Mott, 1999. In Metz, 1965, 18 wordt het tactiele de "suprême arbitre de la «réalité»" genoemd. In de computergame Meesters van Macht (IJsfontein, 1997) wordt gepoogd deze tactiliteit te suggereren, zie Huisman, 1998. (46) Het spelen van computergames wordt ten onrechte nog vaak beschouwd als een solitaire vorm van plezier. Zie Lutz, 1983-1984, 9: "Het is geen communicatievorm meer (…) Het is een eenzaam spel". Zie verder Le Diberder, 1998, 211-215: 'Un plaisir solitaire ?'. (47) Voor het belang van 'Internet Fiction and Multi-user Environments', zie Houtenbrink, 1997, 234 en 247 en Houtenbrink en Tamsma, 1998, 308 en 1999, 302. (48) In Houtenbrink en Tamsma, 1998, 298-301, 309 worden digitale mediainstallaties als Be Now Here (Naimark, 1997) en The Dream Machine (Davenport, 1998) respectievelijk gekarakteriseerd als "absorberend", "onderdompelend" en als "droomlandschap". (49) In deze bijdrage versta ik onder 'computergame' zowel het computerspel (Engels: computer game) dat gespeeld wordt op een pc of online, als het videospel (Engels: videogame) dat gespeeld wordt in de speel- of automatenhal (Engels: arcade), op spelconsoles als die van Sony (PlayStation), Microsoft (X-box), Nintendo (N64) en Sega (Dreamcast) of op de Game Boy van Nintendo. (50) In Zuilhof, 1996, 212 wordt deze dubbelheid van Johnny Mnemonic als volgt verwoord: "featuring a hide and seek with Johnny as the protagonist whom the player has to direct. By design, you are free to wander from one locale to another essentially creating a movie as you go. The viewer feels all the excitement of actually being inside a film, except for the fact that they created the film on the fly". Het Exploding Cinema-programma besteedt veel aandacht aan games, zie onder andere Houtenbrink en Tamsma, 2000, 302-303 en 312. (51) In plaats van over interactiviteit zouden we hier misschien over 'interpassiviteit' moeten spreken: "De interpassiviteit is de tegenhanger van de interactiviteit. Dit is de gedachte dat je actief bent via een ander subject dat het werk voor je doet" (Zizek, 1998, 101), een treffende beschrijving van de activiteiten van Lara Croft (Rettberg, 1999, 98-102), Mario en Indiana Jones. (52) Zie Metz, 1965, 14, 16 en 21 en Metz, 1975a, 108, 112 en 118-119. (53) Voor een uitgebreide analyse van deze praktijken, zie Metz, 1975c, 77-84. Het filmvoorbeeld is afkomstig van Van Driel. (54) In het begrip remediatie komt niet alleen tot uitdrukking dat het ene medium het andere medium verandert, ook is er sprake van een aanspraak op verbetering, zie Bolter en Grusin, 1999, 59: "The word derives ultimately from the Latin remederi - 'to heal, to restore to health'". (55) Zie The Consensual Fantasy Engine (Vanous en Weyhrauch, 1995), een "audience-driven interactive fiction", in Zuilhof, 1996, 210. (56) In Joyce, 1995, 206 wordt geconstateerd dat in de interactieve cinema van
Grahame Weinbren betekenis "is grounded in the viewer's continual knowledge that what is on the screen is a result of her interactions". (57) Zie Rushkoff, 1997 en 'The End of the Story: Film Narrative in the Age of Chaotic Media', Houtenbrink, 1997, 235. (58) Zie De Mul, 1998: "Die manipulatie van natuurwetten blijft tot op heden beperkt tot computersimulaties". In The Lawnmower Man verwoordt Jobe deze almacht als volgt: "I am God here!", zie Heim, 1993, 145. Deze computersimulaties kunnen een "verdwijningsvorm van de werkelijkheid" (Baudrillard) of "non-representational phenomenon" (Heim, 1998, 220) genoemd worden. (59) In Rushkoff, 1997 wordt de overgang van flipper naar computergames besproken in de paragraaf 'Weightless Training' van het hoofdstuk 'The Fall of Gravity and the Rise of Consensual Hallucination'. Zie ook Le Diberder, 1998, 251256: 'Billard, flipper, jeux vidéo : les trois âges'. (60) Children of Chaos. Surviving the End of the World as We Know it verscheen in 1996 onder de titel Playing the Future. How Kids' Culture Can Teach Us to Thrive in an Age of Chaos. In Youngblood, 1970, 180 wordt hierop vooruitgelopen: "The computer (…) changes the meaning of life. It makes us children. We must learn how to live all over again". (61) Rushkoff verwijst hierbij naar de natuurwetenschappelijke theorie van de fractals van Benoit Mandelbrot, zie 'Science Hangs Ten', in Rushkoff, 1997, 16-25. (62) Zie McLuhan, 1964, 9: "it is only too typical that the 'content' of any medium blinds us to the character of the medium". (63) Aldus Mr. Morgan, in The Magnificent Ambersons de uitvinder van de auto. De 'automobiel' van Morgan wordt door andere personages als 'horseless carriage' omschreven. (64) Zie Toffler, 1980. Voor een kritiek op Toffler, zie Rodowick, 1998. (65) Zie Deleuze, 1990, 244. Hakim Bey maakt een onderscheid tussen de weerstandsvormen van het 'Web' ("het marginale zine-netwerk, de BBS-netwerken, gekraakte software, 'hacken', telefoon-'gefreak'") en die van het 'contra-Net' ("het clandestien, illegaal en opstandig gebruik van het Web, met inbegrip van datapiraterij en andere vormen van parasitisme"), zie Bey, 1994, 20. (66) Rushkoff, 1994, 185: "pirating, cracking, and repackaging games". Zie Zizek, 1997, 166-167, Németh en Snoek, 1999 en Houtenbrink en Tamsma, 1999, 303: 'Lara Croft and Fans as Desktop Movie Directors'. (67) Zie 'Henry Jenkins: Game vs. Cinema', href. 15, 2000. Jenkins stelt dat de "Cultural studies' embrace of the model of resistant reading (...) only describes one axis of a more complex relationship between readers and texts" (Jenkins en Tulloch, 1995, 262-263). Voor een 'resistant reading' van Lara Croft, zie Copier, 1999, 47 en voor 'Lara als Star', zie Rettberg, 1999, 103-109. Jenkins benadrukt het belang van de participatie in de vorm van bewerking van bestaand materiaal (zie vorige noot) en constructie van nieuw materiaal zoals bij TrekMuse (Murray en Jenkins, 1999, 54-56). (68) Zie Landow, 1993, 73: "hypertext embodies many of the ideas and attitudes proposed by Barthes, Derrida, Foucault, and others". Voor commentaar op deze stelling van Landow, zie Cameron, 1995, 43 en Dinkla, 1997, 11. (69) In Le Diberder, 1998, 224 wijzen de auteurs op het gevaar van het "américanocentrisme des jeux vidéo". Zie verder 'Le meilleur des mondes américains', 224237. (70) Het zou kunnen zijn dat de 'lustpremie' en het 'kensadisme', die elkaar bij film
wederzijds uitsluiten, bij de computergame een geheel nieuwe verhouding aangaan. Dit zou betekenen dat het plezier van de fictie en de deconstructie toch op geheel eigen wijze zouden kunnen samengaan. (71) Zie Metz, 1975b, 14. In Metz, 1975a, 133 wordt het vertellen van een verhaal een sur-genre genoemd: "La plupart des films tournés à ce jour (…) ont pour caractère commun de raconter une histoire". (72) Zie onder andere 'New ways of storytelling', Zuilhof, 1996, 215-216 en 'Computer games: Stories of the Future', Houtenbrink, 1997, 235. (73) Zie respectievelijk Cameron, 1995, 34-40, De Mul, 1997a, 8 en Johnson, 1997, 217-221. Zie ook filmmaker George Lucas: "Movies are storytelling (…) A game is interactive (…) By definition they're different - storytelling and games are two different mediums", Kelly en Parisi, 1997, 212. (74) Zie Cameron, 1995, 39: "A story refers to a chain of events that have already taken place, that have been completed in some sense before the story begins (otherwise how could one tell a story about them?)". (75) Zie Murray, 1997 en Manovich, 1997b, 48. Voor het debat tussen Johnson en Murray, zie 'Defining a New Medium', Houtenbrink en Tamsma, 1998, 308. (76) Zie Cameron, 1995, 38: "The simulation is re-invested with narrative sense via the subjectivity of the participant, as if subjects have a will-to-narrative which imposes its order even in the sparsest of contexts". (77) Zie Herz, 1997, 150: "One is the sequence of events that happened in the past, which you can't change but is a very good story. The other is the sequence of events that happens in the present (...) which is a lousy story but is highly interactive (...) the illusion [of 'interactive storytelling'] is plausible enough". (78) Zie Elsaesser, 1998, 216: "What commonly passes for interactivity in narratives is strictly speaking hyperselectivity (...) they [ different paths] can give the illusion of freedom of response".
Literatuurlijst - Abel, M. (red.), Jeffrey Shaw - a user's manual. From Expanded Cinema to Virtual Reality, Karlsruhe 1997 - Adorno, T. en Horkheimer, M., Dialektik der Aufklärung (1947), Frankfurt am Main 1986 - Adorno, T., Minima Moralia, Berlijn en Frankfurt am Main 1951 - Barthes, R., Rhétorique de l'image. In:Communications 4 (1964) - Barthes, R., La chambre claire. Note sur la photographie, Paris 1980 - Barthes, R., Retorica van het beeld. In: Skrien 117 (1982) - Baudrillard, J., L'ordre des simulacres. In:L'échange symbolique et la mort, Paris 1976 - Bazin, A., De evolutie van de filmtaal (1950-1955). In: Wat is film, Weesp 1984 - Benjamin, W., Der Autor als Produzent (1934). In: Walter Benjamin. Versuche über Brecht, Frankfurt am Main 1966 - Benjamin, W., Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische
reproduceerbaarheid (1955), Nijmegen 1985 - Bey, H., De Tijdelijke Autonome Zone. Immediatistische essays, Amsterdam 1994 - Birkerts, S., The Gutenberg Elegies. The Fate of Reading in an Electronic Age, London 1996 - Bleeckere, S. de, Levenswaarden en levensverhalen. Een studie van de decaloog van Kieslowski, Leuven en Amersfoort 1994 - Bolter, J., Degrees of Freedom, href. 4, 1995 - Bolter, J. en Grusin, R., Remediation. Understanding New Media, Cambridge, Massachusetts en London 1999 - Bourdieu, P., Over televisie (1996), Amsterdam 1998 - Brecht, B., Der Rundfunk als Kommunikationsapparat. Rede über die Funktion des Rundfunks (1932-1933). In: Bertolt Brecht. Werke, Schriften I, Frankfurt am Main 1992 - Broeckmann, A., Minoritaire media - Heterogene machines. Guattari over kunst en nieuwe media. In: Oosterling, H. en Thissen, S. (red.), Chaos ex machina. Het ecosofisch werk van Félix Guattari op de kaart gezet, Rotterdam 1998 - Cameron, A., Dissimulations: The Illusion of Interactivity. In: Millennium Film Journal 28 (1995). Zie ook href. 18 - Castells, M., The Rise of the Network Society, Oxford 1996 - Copier, M., Lara Croft. Van femme fatale tot Indiana Jones. In: Lover 4 (1999) - Daly, J. (red.), Hollywood 2.0. In: Wired 5.11 (1997). Zie ook href. 7 - Davis, D., The Work of Art in the Age of Digital Reproduction, href. 14, 1991-1995 - Deleuze, G., Post-scriptum sur les sociétés de contrôle. In: Pourparlers, Paris 1990 - Dercon, C., De kunst van de projectie: De zonne- en de maanvleugel. In: Houtenbrink, E. en Tamsma, G. (red.), Catalogue 30th International Film Festival Rotterdam, Amsterdam 2001 - Diberder, A. en F. Le, L'univers des jeux vidéo, Paris 1998 - Dinkla, S., Pioniere Interaktiver Kunst, Karlsruhe 1997 - Driel, H. van en Westermann, M., Het begrijpen van een speelfilm. In: Bosma, P. (red.), Filmkunde. Een inleiding, Heerlen 1991 - Driel, H. van, Woord en beeld in beweging. In: Tijdschrift voor Literatuurwetenschap (mei 1997). Zie ook href. 12 - Driel, H. van, Internet & Communicatie, Rotterdam 1999 - Duguet, A., Führt Interaktivität zu neuen Definitionen in der Kunst? In: Perspektiven der Medienkunst, Karlsruhe 1996 - Duguet, A., Jeffrey Shaw: From Expanded Cinema to Virtual Reality. In: Abel, 1997 - Elsaesser, T., Digital Cinema: Delivery, Event, Time. In: Elsaesser, T. en Hoffmann, K., Cinema Futures: Cain, Abel or Cable? The Screen Arts in the Digital Age, Amsterdam 1998 - Eugeni, R., Myst: Multimedia Hypertexts and Film Semiotics. In: Iris 25 (1998)
- Field, S., Aan gene zijde van de cinema. In: Houtenbrink, E. en Tamsma, G. (red.), Catalogue 30th International Film Festival Rotterdam, Amsterdam 2001 - Fowler, R., How the Secondary Orality of the Electronic Age Can Awaken Us to the Primary Orality of Antiquity, href. 6, 1993-1994 - Friedberg, A., Window shopping: cinema and the postmodern, Berkeley 1993 - Friedman, T., Making Sense of Software: Computer Games and Interactive Textuality. In: Jones, S. (red.), CyberSociety: Computer-mediated communication and community, London 1995. Zie ook href. 16 - Friedman, T., Civilization and Its Discontents: Simulation, Subjectivity, and Space. In: Smith, 1999 - Guattari, F., Die Drei Ökologien, Wenen 1994 - Heim, M., The Metaphysics of Virtual Reality, New York en Oxford 1993 - Heim, M., Virtual Realism, New York en Oxford 1998 - Herz, J., Joystick Nation. How Videogames Ate Our Quarters, Won Our Hearts, and Rewired Our Minds, Boston 1997 - Houtenbrink, E. (red.), Catalogue 26th International Film Festival Rotterdam, Amsterdam 1997 - Houtenbrink, E. en Tamsma, G. (red.), Catalogue 27th International Film Festival Rotterdam, Amsterdam 1998 - Houtenbrink, E. en Tamsma, G. (red.), Catalogue 28th International Film Festival Rotterdam, Amsterdam 1999 - Houtenbrink, E. en Tamsma, G. (red.), Catalogue 29th International Film Festival Rotterdam, Amsterdam 2000 - Houtenbrink, E. en Tamsma, G. (red.), Catalogue 30th International Film Festival Rotterdam, Amsterdam 2001 - Href. 1: http://jupiter.ucsd.edu/~manovich/text/digital-cinema.html - Href. 2: http://www.eur.nl/fw/hyper/home.html - Href. 3: http://www.bbc.co.uk/horizon/specialfx.shtml - Href. 4: http://www.lcc.gatech.edu/~bolter/degrees.html#natural - Href. 5: http://jefferson.village.virginia.edu/pmc/text-only/issue.197/jones.197 - Href. 6: http://www2.bw.edu/~rfowler/pubs/secondoral/index.html - Href. 7: http://www.wired.com/wired - Href. 8: http://www.submarine.nl/data/endoftv/eot_start.shtml - Href. 9: http://www.rochester.edu/College/FS/Rodowick - Href. 10: http://www.groene.nl/2000/7/wu_beeldinstituut.html - Href. 11: http://www.let.uu.nl/~Joost.Raessens/personal/ - Href. 12: http://comcom.kub.nl/driel/ - Href. 13: http://www.kiasma.fi/outoaly/mutation.fem/text.html
- Href. 14: http://www.awa.com/artnetweb/views/davis/davis.html - Href. 15: http://www.vpro.nl/lab - Href. 16: http://www.duke.edu/~tlove/simcity.htm - Href. 17: http://www.doorsofperception.com (5. Play, Content) - Href. 18: http://mfj-online.org/journalPages/MFJ28/Dissimulations.html - Huhtamo, E., Encapsulated Bodies in Motion: Simulators and the Quest for Total Immersion. In: Penny, S. (red.), Critical Issues in Electronic Media, New York 1995 - Huis, E. van (dir.), 'NAA in de klas'. 1998-2000. Projectvoorstel voor Projectmanagement ICT, ministerie van O, C & W, Hilversum 1998 - Huisman, J.W., Creating the illusion of tactility (1998). Zie: href. 17 - Jenkins, H. en Tulloch, J., Science Fiction Audiences. Watching Doctor Who and Star Trek, London and New York 1995 - Jessurun, J. (voorz.), Raad voor Cultuur. Advies Media-educatie, Den Haag 1996 - Johnson, S., Interface Culture. How New Technology Transforms the Way We Create and Communicate, San Francisco 1997 - Jones, S., The Book of Myst in the Late Age of Print, href. 5, 1997 - Joyce, M., Siren Shapes: Exploratory and Constructive Hypertexts. In: Of Two Minds. Hypertext Pedagogy and Poetics, Ann Arbor 1995 - Kellner, D., The Orders of Simulacra. In: Jean Baudrillard. From Marxism to Postmodernism and Beyond, Cambridge 1989 - Kelly, K. en Parisi, P., Beyond Star Wars. In: Wired 5.02 (1997). Zie ook href. 7 - Kerckhove, D. de, Gekoppelde intelligentie. De opkomst van de WEBmaatschappij, Den Haag 1996 - Kessler, F., Fakt oder Fiktion? Zum pragmatischen Status dokumentarischer Bilder. In: Montage/AV 2 (1998) - Kroon, M. de en Eekelen, Y. van, James Turrell: Over waarneming, licht en ruimte. In: Eekelen, Y. van (red.), Magisch Panorama. Panorama Mesdag, een belevenis in ruimte en tijd, Zwolle 1996 - Kunii, I. (e.a.), The games Sony plays. Can it use PlayStation to win mastery of cyberspace? In: Business Week, june 15 1998 - Laidlaw, M., The Egos at id. In: Wired 4.08 (1996). Zie ook href. 7 - Landow, G., Hypertext. The Convergence of Contemporary Critical Theory and Technology, Baltimore en London 1993 - Laplanche, J. en Pontalis, J., Lexikon (1976). In: Versus 2 (1983) - Linssen, C., Het fotografiese. Foto/still/film. In: Versus 3 (1983) - Lutz, I., Jean Baudrillard, een gesprek. In: Skrien 132-133 (1983-1984) - Mannoni, O., Ik weet best, maar toch… In: Versus 2 (1983a) - Mannoni, O., De komiese illusie, of het theater vanuit het gezichtspunt van het imaginaire. In: Versus 2 (1983b)
- Manovich, L., Digitale cinema. 129.600 handgemaakte frames. In: Skrien 217 (1997a). Eerste deel van Manovich, L., What is Digital Cinema?, href. 1, 1996 - Manovich, L., Digitale cinema. Van cameralens tot computerpenseel. In: Skrien 218 (1997b). Tweede deel van Manovich, L., What is Digital Cinema?, href. 1, 1996 - Manovich, L., Towards an Archaeology of the Computer Screen. In: Elsaesser, T. en Hoffmann, K., Cinema Futures: Cain, Abel or Cable? The Screen Arts in the Digital Age, Amsterdam 1998 - Marinetti, F., Manifest van het futurisme (1909). In: Drijkoningen, F. en Fontijn, J. (red.), Historische avantgarde, Amsterdam 1986 - McLuhan, M., Understanding Media (1964), Cambridge 1997 - Metz, C., A propos de l'impression de réalité au Cinéma (1965). In:Essais sur la signification au cinéma, tome I, Paris 1983 - Metz, C., Le cinéma moderne et la narrativité (1966). In: Essais sur la signification au cinéma, tome I, Paris 1983 - Metz, C., Le film de fiction et son spectateur. In: Communications 23 (1975a) - Metz, C., Over mijn werk. Interview met Marc Vernet en Daniel Percheron (1975b). In: Seminar semiotiek van de film. Over Christian Metz, Nijmegen 1980 - Metz, C., Histoire / Discours (aantekening over twee voyeurismen)(1975c). In: Seminar semiotiek van de film. Over Christian Metz, Nijmegen 1980 - Metz, C., L'enchevêtrement des spécificités : spécificité multiple, degrés de spécificité, modes de spécificité. In: Langage et cinéma, Paris 1977a - Metz, C., De beeldsignifikant (1977b), Nijmegen 1980 - Mott, T. (red.), Reality Bytes. In: Edge 69 (1999) - Mul, J. de, Naar een modale fotografie. In: Fotonet 3 (1995). Zie ook href. 2 - Mul, J. de, Homo sapiens cyberneticus. In: Automatiseringsgids (1 maart 1996). Zie ook href. 2 - Mul, J. de, De digitalisering van de cultuur. In: Extra, G. (red.), Lustrumbundel Faculteit der Letteren, Tilburg 1997a. Zie ook href. 2 - Mul, J. de, Sillywood, href. 2, 1997b - Mul, J. de, De informatisering van het wereldbeeld, 1998. Zie href. 2 - Münsterberg, H., The Photoplay (1916), New York 1970 - Murray, J., Hamlet on the holodeck. The future of narrative in cyberspace, New York 1997 - Murray, J. en Jenkins, H., Before the Holodeck: Translating Star Trek into Digital Media. In: Smith, 1999 - Ndalianis, A., "Evil Will Walk Once More": Phantasmagoria - The Stalker Film as Interactive Movie? In: Smith, 1999 - Németh, S. en Snoek, S., De vraag: Hoe verandert de filmfan door Internet? Het antwoord: De fan verandert op Internet de film. In: Skrien 230 (1999) - Parisi, P., The New Hollywood: Silicon Stars. In: Wired 3.12 (1995). Zie ook href. 7 - Parisi, P., Cameron Angle. In: Wired 4.04 (1996). Zie ook href. 7
- Paul, W., Uncanny Theater. The Twin Inheritances of the Movies. In: Paradoxa 3-4 (1997) - Poppe, E., De semiotische verhaalanalyse: het narratieve schema. In: Versus 1 (1986) - Putter, J. de, Theorievorming rond de filmkritiek. In: Filmkunde. Een inleiding, Nijmegen 1991 - Raessens, J., Filmregisseurs als artsen van de cultuur. Guattari over film en de productie van subjectiviteit. In: Oosterling, H. en Thissen, S. (red.), Chaos ex machina. Het ecosofisch werk van Félix Guattari op de kaart gezet, Rotterdam 1998. Zie ook href. 11 - Raessens, J., Excursie 4 The Matrix versus eXistenZ. In: Viv(r)e la différence. Deleuze en de cinematografische moderniteit, Budel 2001 - Rettberg, L., Zu schön um wahr zu sein! Die digitale Diva Lara Croft. In: Montage/AV (8-2-99) - Rodowick, D., An Uncertain Utopia - Digital Culture, 1998 (draft version). Verschenen in: Pias, C. (red.), Dreizehn Vorträge zur Medienkultur, Weimar 1999. Zie ook href. 9 - Rushkoff, D., Media Virus: Hidden Agendas in Popular Culture, New York 1994 - Rushkoff, D., Children of Chaos. Surviving the End of the World as We Know it, London 1997 - Rutten, P., De toekomst van de verbeeldingsmachine. In: Boekmancahier 43 (2000) - Schleiner, M., MUTATION.FEM, href. 13, 2000 - Sirius, R., Sex Machine. In: Wired 5.05 (1997). Zie ook href. 7 - Smith, G. (red.), On a Silver Platter. CD-ROMs and the Promises of a New Technology, New York en London, 1999 - Snider, B., The Toy Story Story. In: Wired 3.12 (1995). Zie ook href. 7 - Sobchack, V., The Address of the Eye. A Phenomenology of Film Experience, Princeton 1992 - Steenbruggen, H. en Huls, H., Micha Klein, Groningen 1998 - Toffler, A., The Third Wave, New York 1980 - Turkle, S., Life on the Screen. Identity in the Age of the Internet, London 1995 - Uricchio, W., Verbeeldinstituut. In: De Groene Amsterdammer 7 (2000). Zie ook href. 10 - Valck, M. de, Playing in Virtual Reality. Scenarios for the Future (doctoraalscriptie Film- en televisiewetenschap), Utrecht 1998. - Vattimo, G., Postmodern: een transparante samenleving? In: De transparante samenleving (1989), Amsterdam 1998 - Visschedijk, R., Bouwstenen voor Las Palmas, Rotterdam 2000 - Wasko, J., Hollywood in the Information Age. Beyond the Silver Screen, Cambridge 1994 - Winston, B., The Documentary Film as Scientific Inscription. In: Renov, M. (red.),
Theorizing Documentary, New York en London 1993 - Winston, B., Claiming the Real, London 1995 - Wollen, T., The Bigger the Better: From Cinemascope to IMAX. In: Hayward, P. en Wollen, T. (red.), Future Visions. New Technologies of The Screen, London 1993 - Wolting, F. en Zuilhof, G., Digital New Wave. In: Houtenbrink en Tamsma, 1999 - Wolting, F., TECH.POP.JAPAN. In: Houtenbrink en Tamsma, 2000. - Wolting, F., Cinema Online. In: Houtenbrink en Tamsma, 2001. - Youngblood, G., Part Four: Cybernetic Cinema and Computer Films. In: Expanded cinema, London 1970 - Zizek, S., Cyberspace of de ondraaglijke sluiting van het bestaan. In: Het subject en zijn onbehagen, Amsterdam 1997 - Zizek, S., Conclusie: Tamagochi als interpassief object. In: Pleidooi voor intolerantie, Amsterdam 1998 - Zuilhof, G. (red.), Catalogue 25th International Film Festival Rotterdam, Abcoude 1996
