20-1-2009
WORM WORking Memory training een onderzoek naar de effecten van Werkgeheugentraining bij kinderen met ADHD
19 januari 2009 Martine van Dongen¹², Marieke Lansbergen¹, Sascha Roos², Kina Potze², Nadine Schalk², Jan K. Buitelaar¹², Rutger Jan van der Gaag¹², Dorine Slaats² ¹ Radboud University Medical Centre, Donders Institute for Brain, Cognition and Behaviour, Department of Psychiatry, Nijmegen, ² Karakter University Centre for Child and Adolescent Psychiatry, Nijmegen, The Netherlands.
© 2009 Karakter |
© 2009 Karakter |
Inleiding
Inleiding •
De wormen:
Nieuw beestje in de dierentuin van Karakter
→ Innovatieve behandelmethode wetenschappelijk toetsen in poliklinische praktijk
© 2009 Karakter |
Inhoud • • • •
• • •
Werkgeheugen ADHD & Werkgeheugen ADHD & Werkgeheugentraining Onderzoeksproject • Rationale • Doelstellingen • Design • Inclusie-exclusie • Metingen Demo trainingsprogramma In de praktijk… Discussie
© 2009 Karakter |
• • • • •
Martine van Dongen Sascha Roos Kina Potze Marieke Lansbergen Nadine Schalk
•
Dorine Slaats
Cogmed trainer, onderzoeker Cogmed trainer, opzet NPO Cogmed trainer, praktische zaken, uitvoer NPO Onderzoeker, EEG/ERP Logistieke proces, praktische zaken, patientenadministratie Cogmed trainer, projectleider
© 2009 Karakter |
Werkgeheugen Definitie: Het vermogen om informatie tijdelijk in de hersenen op te slaan voor een korte periode (miliseconden), en deze vervolgens te bewerken. Voorbeeld: • Getallen horen/lezen, meteen in omgekeerde volgorde produceren Problemen jonge leeftijd: • Moeite met begrijpend lezen • Moeite met opvolgen van een simpele instructie • Moeite met meedoen met spel door gebrek aan onthouden regels © 2009 Karakter |
1
20-1-2009
Werkgeheugen (vervolg)
Baddeley’s multi-component model
Baddeley’s multi-component model (1986) 1. Verbaal opslagsysteem (opslag talige informatie) 2. Visuospatieel opslagsysteem (opslag ruimtelijke informatie/positie én objectidentificatie) 3. ‘Central executive’ → regulatie/manipulatie van beide systemen en betrekt lange termijn geheugen voor ondersteuning werkgeheugen
© 2009 Karakter |
© 2009 Karakter |
Werkgeheugen (vervolg)
ADHD & Werkgeheugen
Werkgeheugencapaciteit: • Afhankelijk van maturatie van het brein
Gedragssymptomen → onderliggende neurocognitieve beperkingen
(Westerberg & Klingberg, 2007)
•
Toename 6-16 jaar: lineair, kwantitatieve verandering in capaciteit, eerder dan verschil in strategie (Klingberg, 2006)
ADHD: • Verminderd executief functioneren (aandacht, inhibitie, flexibiliteit, motivatie en beloning) (Castellanos et al, 2006 en Willcutt et al., 2005)
→Werkgeheugen als neurocognitieve maat meest afwijkend bij ADHD, vooral: spatieel werkgeheugen (Martinussen et al., 2005)
© 2009 Karakter |
© 2009 Karakter |
ADHD & Werkgeheugentraining Cogmed werkgeheugen trainingsprogramma: • 3 versies (4-7 jaar /8-12 jaar/volwassenen) • Versie 4-7: • • • • • • • •
© 2009 Karakter |
Computer programma Locatie thuis/school 25 trainingen, 15 minuten, 5 weken 8 onderdelen (allen visuospatieel); waarvan 3 per training Trainingscoach wekelijks contact Ouders (leerkracht) fysiek en mentaal aanwezig Stickerspaarsysteem Beloningsprogramma
ADHD & Werkgeheugentraining Studie
N
Leeftijd
Methode
Significante effecten (NPO)
Significante effecten (symptomen)
Klingberg 2002
14
7-15
Dubbelblind Placebo gecontroleerd gerandomiseerd
Span board Raven
nvt
Klingberg 2005
53
7-12
Dubbelblind Placebo gecontroleerd gerandomiseerd
Span board Digit Span Raven Stroop
A & H/I (OU)
Thorell 2008
64
4-5
Semigerandomiseerd
Span Board Word Span CPT Go/no-go*
nvt
© 2009 Karakter |
2
20-1-2009
Onderzoeksproject-rationale
Onderzoeksproject-doelstellingen
•
Het onderzoeken van de effectiviteit van WM training bij kinderen met ADHD…
•
Nieuwe behandelmethode is welkom… → Niet alle kinderen reageren op medicatie → Medicatie geneest niet → Bijwerkingen → Nog weinig bekend over medicatie jonge leeftijd Eerste bevindingen zijn veelbelovend en zonder bijwerkingen…maar meer onderzoek noodzakelijk
© 2009 Karakter |
1. 2. 3.
in reductie van gedragssymptomen op cognitief functioneren op neuronaal functioneren
© 2009 Karakter |
Onderzoeksproject-design
Onderzoeksproject-design selectiefase
Dubbel-blind gerandomiseerd gecontroleerd onderzoek
Voormeting (NPO & EEG/ERP) randomisatie
50 EXP
50 PLACEBO
Nameting (NPO & EEG/ERP)
© 2009 Karakter |
© 2009 Karakter |
Follow-up 3 mnd EEG/criteria ADHD/selectie NPO
Onderzoeksproject-inclusie
Onderzoeksproject-exclusie
• • • • •
• • •
Diagnose ADHD Leeftijd 5 ½ -7 IQ ≥ 80 Psychofarmaca- naïef of –vrij Toegang tot PC met Windows Vista/XP én internet en luidsprekers
© 2009 Karakter |
• • • •
Huidig intensieve individuele of groeps psychotherapie Regelmatig gebruik van medicatie Comorbide psychiatrische aandoeningen • Muv: PDD-NOS, ODD en angststoornissen Neurologische aandoeningen Cardiovasculaire ziekte Deelname aan een andere trial Eerdere deelname aan werkgeheugentraining
© 2009 Karakter |
3
20-1-2009
Onderzoeksproject-metingen Klinisch Neurocognitief Neuronaal
Onderzoeksproject-metingen Klinisch
• Ernst, comorbiditeit, omgeving
• Neuropsychologische prestaties
Neurocognitief • testbatterij 2 domeinen Neuronaal
• Electrofysiologie
© 2009 Karakter |
• Interview/scales/vragenlijsten
• EEG/ERP
© 2009 Karakter |
Onderzoeksproject-metingen
Onderzoeksproject-metingen
Werkgeheugen • Werkgeheugen
• 2 domeinen •
Executief functioneren: Responsinhibitie Aandacht Cognitieve flexibiliteit
© 2009 Karakter |
Visueel werkgeheugen • Motor free visual perception task Verbaal werkgeheugen • Digit span • Zinnen nazeggen Visuospatieel werkgeheugen • Als ERP (zie later) • Raven coloured progressive matrices
© 2009 Karakter |
Basis Onderzoek
Onderzoeksproject-metingen
Copyright Cogmed 2007
Onderzoeksproject-metingen
© 2009 Karakter |
4
20-1-2009
Onderzoeksproject-metingen
Onderzoeksproject-metingen
Responsinhibitie Als ERP (zie later) Dag/nacht taak (Diamond et al., 2002)
Volgehouden Aandacht • ANT-taak Cognitieve flexibiliteit • Object classificatie taak (Smidts et al., 2004) • Shape school (Espy, 1997)
© 2009 Karakter |
© 2009 Karakter |
Onderzoeksproject-metingen
Onderzoeksproject-metingen (ERP) Electrofysiologie Gedrag: slechts uitkomst van een reeks van processen Electrofysiologie (EEG): onderzoeken van verschillende processen in de tijd
© 2009 Karakter |
© 2009 Karakter |
Onderzoeksproject-metingen (ERP) Go/Nogo taak • 3 blokken van 110 trials; 66% go trials (3 x 5 min)
Onderzoeksproject-metingen (ERP) Visuo-spatiële werkgeheugentaak • •
+ 750 ms
2000 ms
+ 750 ms
2000 ms
Event-related potentials (ERPs) (Jonkman et al., 2007)
Memory
Retention
Test
500 ms
1500 ms
3000 ms
3 blokken van 50 trials (3 x 5 min) 50% same, 50% different (Vogel et al., 2001)
750 ms
ERP (Vogel et al., 2004) • Contralateral delay activity
Werkgeheugen, Inhibitie of Aandacht?
Go-P3: Aandacht • Nogo-N2, Nogo-P3: Inhibitie
•
© 2009 Karakter |
© 2009 Karakter |
5
20-1-2009
DEMO trainingsprogramma
Inbedding in de praktijk • •
Werving via wachtkamer, Karakter Nijmegen Locaties: • • •
• • •
Karakter Nijmegen FC Donders Thuis
Memo’s professionals Aparte status WORM studie Aanmeldingen
[email protected]
© 2009 Karakter |
© 2009 Karakter |
Discussie
?
© 2009 Karakter |
6
