No title

Aanvulling MER NGB n.a.v. concept toetsingsadvies commissie MER

BIJLAGE

4

Kaartbijlage

075365086:0.7

ARCADIS

24

S # 7.365

Legenda

S # 7.698

veehouderijbedrijf #

S # 6.810

voor geurhinder gevoelige objecten

S # 14.159 S # 7.179

emissiepunt

S # 16.910

S #

object

S #

overbelast object

S # 21.784 S # 22.026 S # 23.516

#8

#7

#6

#5

S # 17.751

#4

#3

#1

S # 9.227

5.104

S # 6.785

S # 7.507

Geurbelasting op objecten huidige vergunning 60

Aan deze kaart kunnen geen rechten worden ontleend

0

60

120

180 Meters

110502.201295

23 maart 2009

4,5

Legenda S # 5,2

ontwerp veehouderijbedrijf

S # 6,0

#

emissiepunt

voor geurhinder gevoelige objecten S # 4,6 S # 9,1 S # 4,8

S #

object

S #

overbelast object

S # 11,3 S # 13,9 S # 13,0 S # 12,8 C2 B2 #

#

#

C1 # B1

# A5 A4 # A3 # A2 # A1 #

S # 9,8 E D

# #

S # 6,4

S # 4,1

Geurbelasting op objecten aangevraagde vergunning

S # 4,3 60


0

60

120

180 Meters

110502.201295

29 apr 2010

Legenda ontwerp veehouderijbedrijf stallen #

emissiepunt

voor geurhinder gevoelige objecten S # 12.9

S # 5.6

S #

object

S #

overbelast object

S #

# # # # # # # # # # # # # # # #

# #

S #

S # 4.9

S # S #

Geurbelasting op objecten Variant Recht Compact

S # 1.9 Aan deze kaart kunnen geen rechten worden ontleend

S #

100

0

100

200 Meters

110502.201295

15 juni 2010

Legenda

Arcen Lingsfort

Melderslo

ontwerp veehouderijbedrijf ontwerp

contouren depositie van Nh3 (mol/ha/jr) 2 3 4 5 6 7 8 10 25 100

Lottum

Lomm

Maasduinen

Natura 2000 gebied zeer kwetsbaar gebied (WAV)

Californie

Grubbenvorst

Velden

Depositie van ammoniak op Natura 2000 gebieden aangevraagde vergunning 500

0

500

1000

1500 Meters

110502.201295

21 dec 2009

Legenda

Arcen Lingsfort

Melderslo

veehouderijbedrijf stallen


Lottum

Lomm

Maasduinen


Californie

Grubbenvorst

Velden

Depositie van ammoniak op Natura 2000 gebieden huidige situatie 500

0

500

1000

1500 Meters

110502.201295

14 juli 2009

Legenda

Arcen Lingsfort

ontwerp veehouderijbedrijf perceel stal contouren depositie van Nh3 (mol/ha/jr)

Melderslo

Lottum

1 2 3 4 5 6 7 8 10 25 100

Lomm

Maasduinen


Californie

Grubbenvorst

Velden

Depositie van ammoniak op Natura 2000 gebieden 500

0

500

1000

1500 Meters

110502.201295

14 juli 2009

Legenda

Arcen Lingsfort

Melderslo

ontwerp veehouderijbedrijf ontwerp


Lottum

Lomm

Maasduinen


Californie

Grubbenvorst

Velden

Depositie van ammoniak op Natura 2000 gebieden aangevraagde vergunningen 500

0

500

1000

1500 Meters

110502.201295

21 dec 2009

# S

Legenda

# S

# S

# S

%%%%%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % %%%%%%%%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % %%%%%%%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% # % %%% %%% %%% %% %%% %%% % # % S %S %%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%#8%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%#7%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%# %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% 6%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% % #5 %%%%%%%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%#4% % %% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%#% 3 %# %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%1%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% # %% % S % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % # S %S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % %%%%%%%S# %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % %%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % # S

50

0

50

100

150

200

veehouderijbedrijf stallen #

emissiepunt

concentratie fijn stof (µg/m³) (voor zeezout gecorrigeerde waarden)

0 - 20 20 - 25 25 - 27.5 27.5 - 30 30 - 32.5 32.5 - 40 >40 # S

object / woning

Concentratie van fijnstof (PM10) huidige vergunning 250 Meters

110502.201295

20 juli 2009

# S

Legenda

# S

# S

# S

# S# S

%%%%%%%%%%#S%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %#S%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%#S%%%%%%%%%%%%%%%% % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%#S%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %%%%%%%%%%%%%%%%%%#S%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %%%%%%%%%%%%%#S%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %%%%%%%%%%%%#S%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % # # S % % % %% % % %% % %% % % %% % % % S % % % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% C2% %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%#% B2 #% %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % % # A5 % % %% % % %% % %% % % %% % % % #% % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % # % % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %A3A4 % %% % % %% % %% % % %% % % % # C1 # %%%%%%%%%%%%#S%%%%%%%%%%% % % % %% % % %% % %% % % %% % % % % B1 # %A2%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%% #A1 % % % %% % % %% % %% % % %% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% #% E %% % % %% % %% % % %% % % % # S %%% %% % % %% % %% % % %% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% # D% %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % %% % % %% % %% % % %% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %%%%#S %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %%%%%%#S%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%#S%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % # S

50

0

50

100

150

200

ontwerp veehouderijbedrijf ontwerp #

emissiepunt

overschrijdingsdagen fijn stof (d/jr) (voor zeezout gecorrigeerde waarden)

0 - 20 20 - 25 25 - 27.5 27.5 - 30 30 - 32.5 32.5 - 35 >35

# S

object / woning

Overschrijdingsdagen van fijnstof (PM10) aangevraagde vergunning 250 Meters

110502.201295

28 jun 2010

# S

Legenda

# S

# S

# S

%%%%%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % %%%%%%%%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % %%%%%%%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% # % %%% %%% %%% %% %%% %%% % # % S % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %S %%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%#8%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%#7%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%# %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% 6%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% % #5 %%%%%%%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%#4% % %% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%#% 3 %# %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%1%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% # %% % S % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % # S %S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % %%%%%%%S# %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % %%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%S#%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% %%% %% %%% %%% % # S

50

0

50

100

150

200

veehouderijbedrijf stallen #

emissiepunt


0 - 20 20 - 25 25 - 27.5 27.5 - 30 30 - 32.5 32.5 - 35 >35 # S

object / woning

Overschrijdingsdagen van fijnstof (PM10) huidige vergunning 250 Meters

110502.201295

20 jui 2009

# S

Legenda

# S

# S

# S

%%%%%%%%%%%%#S%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%#S%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%#S%%%%%%%%%%%%%%%% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%#S%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%#S%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %%%%%%%%%%%%%%%#S%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %%%%%%%%%%%%%%#S%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % # # S % % % %% % % %% % %% % % %% % % % S % % % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% C2% %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%#% B2 #% %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % % # A5 % % % % %% % % %% % %% % % %% % % % #% % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % # % % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %A3A4 % % % %% % % %% % %% % % %% % % % # C1 # %%%%%%%%%%%%#S%%%%%%%%%%% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % % B1 # %A2%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% #A1 % % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% #% E %% % % %% % %% % % %% % % % # S %%% %% % % %% % %% % % %% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% # D% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % # S %#S%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %%%%%%%#S %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % %%%%%%%%%#S%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%#S%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% % % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % %% % % %% % %% % % %% % % % # S

50

0

50

100

150

200

ontwerp veehouderijbedrijf ontwerp #

emissiepunt

concentratie fijn stof (µg/m³) (voor zeezout gecorrigeerde waarden)

0 - 20 20 - 25 25 - 27.5 27.5 - 30 30 - 32.5 32.5 - 40 >40 # S

object / woning

Concentratie van fijnstof (PM10) aangevraagde vergunning 250 Meters

110502.201295

28 jun 2010

Legenda ontwerp veehouderijbedrijf perceel stal

%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%% %%%%%%%%%%%% %%%%%%%%% %%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%% %%%%%%%%%%% %%%%%%%%%% %%%%%%%%%%% %%%%%%%%%% %%%%%%%%%%% %%%%%%%%%% %%%%%%%%%%% %%%%%%%%%% %%%%%%%%%%% %%%%%%%%%% %%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%% %%%%%%%%% %%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%

#

# S

emissiepunt

concentratie fijn stof (µg/m³)

# S

(voor zeezout gecorrigeerde waarden)

0 - 20 20 - 25 25 - 27.5 27.5 - 30 30 - 32.5 32.5 - 35 35 - 40 >40

# # # # # # # # # # # # # # # #

# S

object / woning

# #

Concentratie van fijnstof (PM10) 50


0

50

100

150

200 Meters

110502.201295

9 sept 2010

Legenda ontwerp veehouderijbedrijf perceel stal

%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%% %%%%%%%%%%%% %%%%%%%%% %%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%% %%%%%%%%%%% %%%%%%%%%% %%%%%%%%%%% %%%%%%%%%% %%%%%%%%%%% %%%%%%%%%% %%%%%%%%%%% %%%%%%%%%% %%%%%%%%%%% %%%%%%%%%% %%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%% %%%%%%%%% %%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%

#

# S

emissiepunt


# S

0 - 20 20 - 25 25 - 27.5 27.5 - 30 30 - 32.5 32.5 - 35 >35

# # # # # # # # # # # # # # # #

# S

object / woning

# #

Overschrijdingsdagen van fijnstof (PM10) 50

0

50

100

150

200 Meters

110502.201295

9 sept 2010


BIJLAGE

5

Het initiatief in relatie tot volksgezondheid

075365086:0.7

ARCADIS

25

Volksgezondheid en Nieuw Gemengd Bedrijf

Februari 2011

Adresgegevens: Nieuw Gemengd Bedrijf p/a Knowhouse Venrayseweg 182 5928 RH Venlo

18-2-11


Pagina 1 van 11

Inhoudsopgave 1. 2.

Inleiding Effecten Korte Keten Vleeskuikenhouderij voor volksgezondheid 2.1. 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12 2.13

3.

Principe van Korte Keten Vleeskuikenhouderij Ligging van het nieuwe bedrijf t.o.v. woningen Onderlinge afstand bedrijven Emissies Antibiotica en resistentievorming Kruisbesmettingen Diertransport Arbeidsomstandigheden Dierenwelzijn en weerstand Veterinaire begeleiding Traceerbaarheid Bedrijfshygiëne Conclusies Korte Keten Vleeskuikenhouderij

4 4 5 5 5 6 6 6 6 6 6 7 7

Effecten Heideveld Varkens voor volksgezondheid

8

3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10 3.11 3.12

4.

3 4

Principe van Closed Herd Uitbreiding t.o.v. woningen Onderlinge afstand bedrijven Emissies Antibiotica en resistentievorming Kruisbesmettingen Diertransport Arbeidsomstandigheden Veterinaire begeleiding Traceerbaarheid Bedrijfshygiëne Conclusies Heideveld Varkens

Literatuur

18-2-11

8 8 8 9 9 9 9 9 10 10 10 10

11


Pagina 2 van 11

1.

Inleiding

Kuijpers Kip en Heideveld Varkens zijn bezig met de realisatie van het Nieuw Gemengd Bedrijf. Hiervoor is een Milieu Effect Rapportage opgesteld. Naar aanleiding van de maatschappelijke discussie over veehouderij en de realisatie van het Nieuw Gemengd Bedrijf, worden veel vragen gesteld met betrekking tot de gevolgen van het bedrijf voor de volksgezondheid. Door GGD Limburg is hier al een verkennend onderzoek naar uitgevoerd en door het RIVM wordt op dit moment een groot onderzoek uitgevoerd naar de gevolgen van intensieve veehouderij voor de volksgezondheid. Op dit moment vindt er een grote transitie plaats binnen de Nederlandse intensieve veehouderij. Als gevolg van de reconstructiewet worden bedrijven gesaneerd en verplaatst naar meer wenselijke locaties. Verder worden de bedrijven in snel tempo groter waardoor de impact van een individueel bedrijf op de omgeving groot is. Dit levert met name op de inplaatsingslocaties veel discussie op over de locale toename van de productie. Al bij het ontwerp van Nieuw Gemengd Bedrijf is ingespeeld op de reconstructie en de maatschappelijke eisen die daaraan ten grondslag lagen. Met name is ook gekeken naar de gezondheidsaspecten bij het samenvoegen van een aantal ketendelen in gesloten bedrijven. De huidige plannen bieden in vergelijking met de huidige sector een groot een aantal voordelen voor de volksgezondheid. De doelstellingen van de dierhouderijen in Nieuw Gemengd Bedrijf zijn: · Voedselveiliger product maken · Voorkomen diertransporten · Gezondere dieren · Minder stress bij dieren · Voorkomen antibioticagebruik · Minder emissie van stof en stank · Betere arbeidsomstandigheden In deze notitie wordt toegelicht welke voordelen Nieuw Gemengd Bedrijf heeft voor de volksgezondheid.

18-2-11


Pagina 3 van 11

2.

Effecten Korte Keten Vleeskuikenhouderij voor volksgezondheid

2.1.

Principe van Korte Keten Vleeskuikenhouderij

Gebeuren het vermeerderen, broeden, mesten, slachten en verwerken van vleeskuikens nu nog op verschillende bedrijven, de gebroeders Kuijpers brengen de hele keten straks onder in één organisatie. Een stuk grond, langs de A73 in het Limburgse Horst, is de beoogde locatie voor een groot deel van de productieketen voor pluimveevlees. Het nieuwe all in one vleeskuikenbedrijf van de gebroeders Kuijpers wordt groter dan de bedrijven die de broers nu beheren. Eén miljoen vleeskuikens en 70.000 moederdieren. De slachterij is relatief klein: 4.000 slachtingen per uur. Het gaat ons in eerste instantie niet om omvang. Vierduizend is in principe aan de lage kant, waardoor er bij het vangen en slachten een rustiger tempo kan worden gehanteerd.

Schematische weergave Korte Keten Vleeskuikens binnen het Nieuw Gemengd Bedrijf.

Door de ouderdieren worden bevruchte broedeieren geproduceerd. Na het voorbroeden komen de kuikens in de vleeskuikenstallen uit het ei, waardoor ze direct over water, voer en bodemstrooisel kunnen beschikken. Hier groeien de kuikens op tot het gewenste gewicht, waarna ze naar de slachterij worden gebracht. Ook in de slachterij wordt extra aandacht besteed aan het voorkomen van stress. De dieren worden verdoofd vóórdat ze van de transportband worden genomen. Dit is beter voor de dieren maar ook voor de vleeskwaliteit. Na de slachtlijn en het delen van de kuikens worden ze ter plekke verwerkt en vers voorverpakt voor transport naar de winkels.

Met het zo veel mogelijk samenbrengen van de hele keten zijn volgens Kuijpers Kip veel voordelen te halen. Alleen de transportkosten al: een half tot één miljoen kilometer per jaar. Wat het nieuwe bedrijf daarmee bespaart, is een slok op een borrel. Maar ook het milieu wordt gespaard. Behalve dat miljoenen voedselkilometers niet meer op de teller verschijnen, worden de reststromen, zo ver mogelijk, binnen het Nieuw Gemengd bedrijf verwerkt tot andere weer bruikbare producten, zoals de elektriciteit waar het pluimveebedrijf zelf een deel van gebruikt. Doordat er geen fossiele brandstoffen worden aangevoerd, heeft het bedrijf een lage CO2-emissie. Bijkomend voordeel is nog dat Kuijpers geen risico meer loopt dat de hele boel stil ligt als er ergens een dierziekte uitbreekt. Immers, de kippen gaan niet meer op transport en aanvoer van eendagskuikens is ook overbodig.

2.2

Ligging van het nieuwe bedrijf t.o.v. woningen

De Realisatie van het nieuwe pluimveebedrijf aan het Witveld in Horst aan de Maas betreft een nieuwvestiging op een locatie waar nu geen veehouderijactiviteit plaatsvindt. Daardoor is er lokaal sprake van een toename van de milieubelasting en dus ook van de effecten op de volksgezondheid voor zover deze lokaal zijn. De beoogde locatie van het nieuwe bedrijf van Kuijpers Kip ligt gunstig t.o.v. de vier huidige bedrijven van Kuijpers Kip in Noord Brabant. Uit het rapport Belasting huidige bedrijven en het toekomstige bedrijf in Grubbenvorst blijkt dat in een straal van 500 meter rond het nieuwe bedrijf 4 woningen zijn gesitueerd. In een straal van 500 meter rond de huidige vier locaties zijn dit 73 woningen. Het aantal bewoners dat direct binnen de invloedsfeer van de huidige bedrijven woont is dus een veelvoud van het aantal mensen die nabij het nieuwe bedrijf woont. Ook is de afstand naar de meest nabije bevolkingsconcentratie groter dan bij de huidige locaties deze liggen respectievelijk ca. 1.030, 920, 2.510 en 940 meter van de dichtstbijzijnde bebouwde kom. De locatie in Horst aan de Maas ligt ca 2.550 meter van de kom van het dorp Grubbenvorst wat de dichtstbijzijnde kern is. Verplaatsing van de activiteiten van Kuijpers Kip naar Horst aan de Maas heeft dus een vermindering tot gevolg van het aantal mensen dat hinder kan ondervinden van het bedrijf.

18-2-11


Pagina 4 van 11

2.3

Onderlinge afstand bedrijven

Als een belangrijk aspect met betrekking tot de volksgezondheid wordt vaak de onderlinge afstand tussen verschillende bedrijven genoemd. In het algemeen kun je zeggen dat de onderlinge afstand tussen bedrijven groter wordt als de bedrijven groter worden (bij gelijkblijvend totaal aantal dieren). Dit gaat hier ook op. Kuijpers Kip heeft nu een aantal locaties in Brabant waar ruim 120.000 kuikens worden gehouden. Deze bedrijven liggen alle in nabijheid van andere bedrijven. Dit zijn zowel varkens, pluimvee en rundveebedrijven. In de tabel is weergeven op welke afstand het meest nabijgelegen bedrijf is gesitueerd.

Bedrijf Milheeze Heeswijk

Borkel en Schaft Valkenswaard

Afstand (meter) <150 < 50 < 150 < 200 < 150 < 50 < 150

Soort bedrijf Vleesvarkens Vleeskuikens Vleeskuikenouderdieren Rundvee/varkens Vleesvarkens Nertsen Varkens

Ook in het LOG Witveld zijn een aantal bedrijven in de buurt te vinden. Voor al deze bedrijven geld dat zij verder van de nieuwe locatie liggen dan in de huidige situatie. Het meest nabijgelegen varkensbedrijf ligt boven de 350 meter van de nieuwe locatie verwijderd. De onderlinge afstand neemt na de verplaatsing van de activiteiten van Kuijpers Kip naar Horst aan de Maas dus af.

2.4

Emissies

Met name de emissie van fijnstof en geur zijn bij Kuijpers Kip in vergelijking met de traditionele sector onderscheidend. Zoals uit de MER blijkt blijven deze emissies binnen de door de wet gestelde eisen. Door de toepassing van luchtwassers op het nieuwe bedrijf vindt ook een vermindering plaats van de emissie van potentiële ziekteverwekkers. Hiermee is de kans op besmetting van mensen buiten het bedrijf en op verspreiding van zoönosen lager dan in de traditionele houderij.

2.5

Antibiotica en resistentievorming

Een bekend gevaar voor de volksgezondheid in relatie tot de veehouderij is het optreden van resistentie van bacteriën tegen antibiotica als gevolg van het gebruik hiervan in de veehouderij. Veel besproken zijn het voorkomen van MRSA en ESBL. De ketenorganisatie van Kuijpers Kip is erop gericht om het gebruik van antibiotica zo veel mogelijk uit te sluiten. Om te beginnen door geen preventieve antibiotica-behandelingen te gebruiken. Doordat Kuijpers Kip alle ketendelen van ouderdieren tot en met de slachterij in eigen hand heeft is ook alle informatie uit de voorgaande ketendelen bekend. Hierdoor is het mogelijk vroegtijdig te anticiperen op suboptimale omstandigheden. Hierdoor kunnen betere condities worden geschapen met betrekking tot de diergezondheid en de veterinaire begeleiding. Dit levert vitalere dieren en minder ziekteproblemen op (WUR-rapport Lourens, A. en A. Steentjes, 2008, Zoötechnische en veterinaire factoren op vermeerderingsniveau: effecten op uitval bij vleeskuikens. Report 194; Animal Sciences Group) De kuikens worden gehouden in het Patiosysteem en worden dus geboren in hun eigen leefomgeving. Hierdoor is de aansluiting van de broederijfase en de houderijfase optimaal. De kuikens kunnen na de geboorte direct beschikken over water en voer en maken daardoor een veel betere start. De antistoffen uit het dooierrest komen daardoor te goede aan de weerstand en worden niet verbruikt Hierdoor ontstaat een betere overdracht van de maternale immuniteit van het moederdier via de dooier naar de kuikens. Dit resulteert in sterkere kuikens met een betere weerstand tegen ziekten en in het overbodig maken van veterinaire ingrepen. Dit heeft tot gevolg dat het gebruik van antibiotica geminimaliseerd kan worden. Kuijpers Kip levert zo een bijdrage aan het voorkomen van resistentievorming bij bacteriën en daarmee een positieve bijdrage aan de volksgezondheid.

18-2-11


Pagina 5 van 11

2.6

Kruisbesmettingen

Binnen het nieuwe bedrijf van Kuijpers Kip wordt gewerkt met eigen uitgangsmateriaal dat op de eigen broederij wordt uitgebroed en vindt er geen uitwisseling van dieren plaats met andere bedrijven, behoudens de aanvoer van onder eigen regie opgefokte ouderdieren. Daarom vindt er geen kans op kruisbesmettingen plaats met andere bedrijven in de pluimveeketen. Hierdoor vindt kruisbesmetting tussen dieren van diverse herkomst niet meer plaats. Hierdoor wordt voorkomen dat ziekteverwekkers van het ene op het andere bedrijf overspringen. Dit heeft als resultaat minder ziektedruk en minder kans op ingrijpen met antibiotica en is de kans op verspreiding van zoönosen binnen de Kuijpers Kip organisatie kleiner. Beide aspecten zijn gunstig voor de volksgezondheid.

2.7

Diertransport

Met name het transport van kuikens tussen de stallen en de slachterij is een belasting voor de dieren. Traditioneel worden de kuikens in containers op vrachtwagens vervoerd. Afhankelijk van de weersomstandigheden zijn de condities in de containers suboptimaal. Vaak is de luchtvochtigheid rond de dieren ideaal voor de vermeerdering van het aantal bacteriën. In het korte keten concept is dit transport overbodig. De dieren worden stressvrij op transportbanden naar de slachterij gebracht en komen droog en schoon aan bij de bedwelmingsunit. Dit geeft minder kans op vermeerdering van ziekteverwekkende bacteriën en daardoor een schoner eindproduct. Het voorkomen van transporten heeft tevens tot gevolg dat de kans op verspreiding van ziektekiemen naar de omgeving wordt geminimaliseerd

2.8

Arbeidsomstandigheden

In de Patio wordt gewerkt met optimale luchtconditionering. Dit is gunstig voor de dieren maar ook voor de werkomstandigheden van de dierverzorgers. Tijdens het werk lopen de verzorgers niet meer tussen de dieren maar rijden op een platform langs de dieren. Dit geeft minder onrust en daardoor minder stofontwikkeling. Bovendien kunnen de verzorgers de dieren benaderen aan de kant van de luchtinlaat. Hierdoor werken ze in de schone luchtstroom. Door het automatische vangsysteem worden de kuikens op de transportband gezet. Hierdoor zijn de zware en onprettige werkomstandigheden van een vangploeg overbodig. De slachterij werkt binnen normale arbeidstijden. Omdat de dieren direct worden aangevoerd vallen ook de werktijden bij de aanvoer van de kuikens binnen de normale werktijden waardoor er geen nachtploegen nodig zijn om de tijdige aanvoer van dieren te garanderen.

2.9

Dierenwelzijn en weerstand

De omstandigheden voor de dieren in de korte keten zijn beter voor het dierwelzijn (WUR-rapport Lourens, A., 2010, Transport van vleeskuikens. Welzijnsvoordelen van de Korte Vleeskuikenketen. Report 330; Animal Sciences Group.). De invloed van verminderd welzijn op de gezondheid van de dieren is groot. De kans op ziekteproblemen in de korte keten en de kans op verspreiding van zoönosen is daardoor lager dan in de huidige houderij. Dit is gunstig voor de volksgezondheid.

2.10

Veterinaire begeleiding

Binnen de korte keten wordt gewerkt met een NEN-EN-ISO gecertificeerd managementsysteem. Alle procedures zijn nauwkeurig vastgelegd en worden extern geauditeerd. Zo is er ook een specifiek bedrijfsgezondheidplan waarin de veterinaire begeleiding van de dieren is vastgelegd. Deze begeleiding wordt gedaan door een gespecialiseerde dierenartsenpraktijk die wekelijks een dag op het bedrijf aanwezig is. Hierbij is extra aandacht voor de integrale ketenbenadering. Managementmaatregelen bij de ouderdieren om te komen tot vitalere vleeskuikens worden bij ons wel genomen, omdat het rendement ten goede komt aan de vleeskuikens (in de huidige keten werkt elke schakel voor het eigen rendement). Hierdoor is de kans op ziekteproblemen lager met als gevolg de eerder genoemde effecten voor de volksgezondheid.

2.11

Traceerbaarheid

Doordat Kuijpers Kip zowel voorwaartse als achterwaartse integratie toepast is de traceerbaarheid in de keten veel beter gewaarborgd. Hierdoor is het voorkomen en traceren van eventuele bedreigingen voor de voedselveiligheid optimaal. Bovendien is de verantwoordelijkheid in de keten geconcentreerd op één plaats waardoor er veel meer transparantie in de keten optreedt. 18-2-11


Pagina 6 van 11

2.12

Bedrijfshygiëne

Op het bedrijf van Kuijpers Kip geldt een streng hygiëneprotocol. Dit gaat verder dan de gebruikelijke maatregelen op gangbare bedrijven. De maatregelen worden uitgevoerd volgens de procedures en werkwijzen van het NEN-EN-ISO en HACCP-systeem en worden regelmatig door externe auditeurs gecontroleerd. Doordat er alleen intern diertransport plaatsvindt is het handhaven van een hoge hygiënestandaard veel beter haalbaar. Er vindt geen uitwisseling van smetstoffen plaats via containers of vrachtwagens waardoor de kans op insleep van ziekteverwekkers kleiner wordt,

2.13 · · · · · ·

· ·

· · · · · ·

18-2-11

Conclusies Korte Keten Vleeskuikenhouderij Lokaal is er door de realisatie van het bedrijf een kleine toename aan risicos voor de volksgezondheid omdat er nu op deze locatie geen belastende activiteiten plaatsvinden. Door de toepassing van luchtwassers nemen de emissies van fijnstof en geur af waardoor ten opzichte van de huidige situatie een verbetering van de volksgezondheid optreed. Volgens de berekeningen in de MER vallen de fijnstofen geur belasting op de gevoelige objecten binnen de normen die zijn toegestaan. Het aantal gehinderde woningen zal na de verplaatsing van Kuijpers Kip en de realisatie van het bedrijf veel lager zijn dan in de huidige situatie van de bedrijven in Noord-Brabant. Door de realisatie van de Korte Keten neemt de onderlinge afstand tussen bedrijven gemiddeld toe. De logistieke consequenties van de korte keten heeft positieve effecten voor de diergezondheid, de weerstand van de dieren en de kans op kruisbesmettingen. Dit heeft indirect gunstige effecten op de volksgezondheid door vermindering van het antibioticagebruik. Minder antibioticagebruik vermindert de kans op resistentie bij ziekteverwekkers. De kans op verspreiding van ziekteverwekkers en eventuele zoönosen is bij de korte keten veel lager dan bij de huidige werkwijze door luchtreiniging en het voorkomen van diertransporten. De traceerbaarheid van het product is in de korte keten optimaal. De integrale keten benadering heeft voordelen voor de beheersing van de diergezondheid en daardoor een positief effect op de volksgezondheid. De arbeidsomstandigheden zijn beter dan in de huidige keten. Hierdoor ontstaat een gezonder werkklimaat voor de mensen binnen het bedrijf. Door een professioneler management en een intensievere veterinaire begeleiding is de kans op ziekteproblemen kleiner. De optimalisatie van de traceerbaarheid levert een betere garantie op voor een voedselveilig eindproduct. De insleep van ziekteverwekkers via transportmiddelen en de handhaving van een streng hygiëneprotocol geven een vermindering van de veterinaire risicos.


Pagina 7 van 11

3. 3.1

Effecten Heideveld Varkens voor volksgezondheid Principe van Closed Herd

Closed herd (gesloten kudde) is een uit Amerika afkomstig managementsysteem waarbij de aanvoer van bedrijfsvreemde dieren en materialen zoveel mogelijk word uitgesloten. In ons geval betekent dit dat er eenmalig dieren met een hoge gezondheidsstatus aangevoerd worden voor de opstart en hierna worden er enkel een paar beren per jaar via een quarantainesysteem toegevoegd. Het bedrijf wordt verdeeld in drie groepen, waarbij de zeugen en de kleinste biggen een groep is, de kleuters oftewel de opfokbiggen een groep wordt, en als laatste hebben we een groep vleesvarkens. Dit heeft als voordeel dat je een scheiding krijgt van leeftijden en dat de ene groep niet meer de andere groep kan besmetten via direct contact. Om deze scheiding zo goed mogelijk te doen krijgt elke groep zijn eigen verzorgers die gespecialiseerd zijn in de verzorging van hun dieren. Ook krijgt elke groep zijn eigen materialen zodat hierdoor geen versleping van ziekten plaats kan vinden. Voor de werknemers is voor elke groep de beschikking over aparte faciliteiten zoals een eigen omkleedruimte met douches en kantine waar de rusttijd tussen de arbeid door kan worden gebracht. Bij verplaatsing tussen de groepen wordt gebruik gemaakt van eigen transportmiddelen waardoor er op deze manier geen kruisbesmetting met anderen bedrijven plaats kan vinden. Voor de ventilatie van de stallen zal het frisse neuzen-systeem worden gebruikt, dat geen tocht veroorzaakt. Dit voorkomt dat de dieren ziek worden. Ook wordt er voor gekozen, als de dieren verplaatst worden, om de broertjes en de zusjes bij elkaar te houden om zodoende het verslepen van ziektekiemen intern te voorkomen. Door het toepassen van deze technieken is het mogelijk om met minimaal antibioticagebruik de dieren gezond te houden wat weer positief is voor het voorkomen van MRSA-bacteriën e.d.. Hierbovenop wordt het eventuele gebruik van deze antibiotica zorgvuldig gemonitord en is er regelmatig intensief overleg met een dierenarts die gecertificeerd is en gespecialiseerd is in het gezond houden van varkens. Als de varkens slachtrijp zijn worden de dieren naar het slachthuis vervoerd door een gecertificeerde en gespecialiseerde vervoerder. Het restproduct mest gaan we verwerken in de Bio energie centrale Maashorst van Nieuw Gemengd Bedrijf waardoor van de mest energie gemaakt word en de mineralen teruggewonnen worden. Ook wordt door dit proces de kans op verspreiding van kiemen kleiner omdat de mest niet meer vers uitgereden word maar een bewerking ondergaat waarbij de kiemen vernietigd worden. Met het zo veel mogelijk samenbrengen van de keten zijn volgens Heideveld op het gebied van efficiency maar ook voor de volkgezondheid veel voordelen te halen. Door onze omvang kunnen we beter inspelen op de recycling van reststromen uit de levensmiddelen industrie wat de duurzaamheid enorm verhoogt, binnen het Nieuw Gemengd Bedrijf wordt de reststroom mest verwerkt tot andere weer bruikbare producten, zoals elektriciteit en bodemverbeteraar. Door de combinatie van deze twee heeft het bedrijf een lage CO2-emissie.

3.2

Uitbreiding t.o.v. woningen

De Realisatie van Heideveld Beheer aan de Laagheide in Horst aan de Maas betreft een bestaande vestiging van het vleesvarkensbedrijf van Heideveld varkens bv. Op deze locatie zijn nu reeds circa 6.500 varkens gehuisvest. Door toepassing van nieuwe technieken nemen de emissies van zowel geur, ammoniak als fijnstof af. Dit is een verbetering ten opzichte van de huidige situatie. Ook worden er elders dierrechten opgekocht waardoor daar de bedrijven verdwijnen en dus ook de bijbehorende emissies daar verdwijnen.

3.3

Onderlinge afstand bedrijven

De varkenshouderij van Heideveld ligt ongeveer 1.200 meter verwijderd van de locatie van Kuipers Kip bv Andere pluimveehouderijen zijn op grotere afstand gelegen.

18-2-11


Pagina 8 van 11

3.4

Emissies

Door het toepassen van luchtwassers neemt de uitstoot van fijn stof af, de meeste ziektekiemen verspreiden zich door aanhechting aan fijn stof. Hiermee neemt dus het risico op het verspreiden van ziektekiemen ook af.

3.5

Antibiotica en resistentievorming

Een bekend gevaar voor de volksgezondheid in relatie tot de veehouderij is het optreden van resistentie van bacteriën tegen antibiotica als gevolg van het gebruik hiervan in de veehouderij. Veel besproken zijn het voorkomen van MRSA en ESBL. Het management van Heideveld is erop gericht om het gebruik van antibiotica zo veel mogelijk uit te sluiten. Om te beginnen door geen preventieve antibioticabehandelingen te gebruiken. Doordat Heideveld alle ketendelen tot en met de vleesvarkens in eigen hand heeft is ook alle informatie uit de voorgaande ketendelen bekend. Hierdoor is het mogelijk vroegtijdig te anticiperen op suboptimale omstandigheden. Hierdoor kunnen betere condities worden geschapen met betrekking tot de diergezondheid en de veterinaire begeleiding. De varkens worden gehouden volgens de nieuwste inzichten en volgens de nieuwe welzijnswetgeving die in 2013 van kracht wordt, waarbij de dieren meer ruimte tot hun beschikking krijgen dan in de huidige varkenshouderij wat ook een zeer positief effect heeft op de ziektedruk . Heideveld zal gaan werken met een speciaal managementsysteem met een exacte administratie dat het mogelijk maakt om: · gebruik van antibiotica te minimaliseren; · tijdig extra hygiënemaatregelen te nemen; · de uitval van dieren te voorkomen.

3.6

Kruisbesmettingen

Binnen het nieuwe bedrijf van Heideveld wordt gewerkt met eigen uitgangsmateriaal, behoudens jaarlijks de aanvoer van een paar beren, dit middels strenge quarantaine. Daarom is er geen kans op kruisbesmettingen met andere bedrijven in de varkensketen en vindt kruisbesmetting tussen dieren van diverse herkomst niet meer plaats. Hierdoor wordt voorkomen dat ziekteverwekkers van het ene op het andere bedrijf overspringen. Dit heeft als resultaat minder ziektedruk en minder kans op ingrijpen met antibiotica, waardoor de kans op verspreiding van zoönosen bij Heideveld kleiner is. Beide aspecten zijn gunstig voor de volksgezondheid.

3.7

Diertransport

Diertransport vind intern plaats met eigen transportmiddelen waardoor er geen kruisbesmetting plaats kan vinden met andere bedrijven. Voor het vervoer van de vleesvarkens naar het slachthuis zal gebruik worden gemaakt van gespecialiseerde en gecertificeerde transporteurs. Doordat dit een eenweg-transport is - alleen van het bedrijf af - zijn hier de risicos ook zeer gering. Verder worden de transporteurs verplicht met schone en ontsmette transportauto's te komen.

3.8

Arbeidsomstandigheden

Doordat elke groep zijn eigen team heeft van minimaal 3 medewerkers zijn de medewerkers in staat om elkaar op te vangen in de weekenden bij verlof of ziekte. Hierdoor neemt de werkdruk flink af. Voor de verzorgers is dit erg prettig, omdat ze bij hun dieren betrokken zijn en deze zorg niet graag uit handen geven aan niet-gekwalificeerde collegas. Dit is bij ons systeem gewaarborgd. Doordat we met meerdere mensen werken, kunnen we ook aandacht besteden aan een goed personeelsmanagement en opleidingen voor de werknemers. Ook kunnen we door de omvang investeren in het verlichten van zware arbeid waar op traditionele bedrijven vaak niet de middelen voor zijn. Het werken met gezonde dieren verhoogt de arbeidsvreugde enorm en staat daarom bij ons op plaats een. Natuurlijk worden aan de werknemers beschermingsmiddelen verstrekt zodat ze zich kunnen beschermen tegen eventuele schadelijke invloeden zoals stof. Ook zal door middel van opleidingen en trainingen de kwaliteit van de medewerkers verbeterd worden en zal het verplicht worden om een bedrijfshulpverlening diploma te behalen wat de veiligheid van de 18-2-11


Pagina 9 van 11

bij ons aanwezige mensen en dieren verhoogt.

3.9

Veterinaire begeleiding

De veterinaire begeleiding zal worden verzorgd door een gespecialiseerde en gecertificeerde dierenarts. Op regelmatige basis zal de dierenarts zowel de verzorgers als het management begeleiden. Er zal nauwkeurig worden gekeken naar de gezondheidsstatus van de dieren, maar nog veel belangrijker naar het management om de dieren gezond te houden. Ook is de dierenarts poortwachter voor besmettelijke dierziekten en zoönosen hij heeft dus een belangrijke taak bij het beschermen van de volksgezondheid.

3.10

Traceerbaarheid

Doordat alle handelingen totdat de dieren naar de slachterij gaan, plaatsvinden op één bedrijf is de tracering gewaarborgd. Hiermee kunnen we dus ook beter instaan voor de voedselveiligheid.

3.11

Bedrijfshygiëne

Op het bedrijf van Heideveld geldt een streng hygiëneprotocol. Dit gaat verder dan de gebruikelijke maatregelen op gangbare bedrijven. De maatregelen worden uitgevoerd volgens een van te voren vast gesteld protocol en zullen regelmatig beoordeeld en indien nodig aangepast worden. Doordat er alleen intern diertransport plaatsvindt is het handhaven van een hoge hygiënestandaard veel beter haalbaar. Er vindt geen uitwisseling van smetstoffen plaats via vrachtwagens bij de aanvoer van biggen waardoor de kans op insleep van ziekteverwekkers kleiner wordt,

3.12 · · · ·

· ·

· · · · · ·

18-2-11

Conclusies Heideveld Varkens Lokaal is er door de realisatie van het bedrijf een verbetering van het leefklimaat . Door de toepassing van luchtwassers nemen de emissies van fijnstof en geur af waardoor ten opzichte van de huidige situatie een verbetering van de volksgezondheid optreedt. Volgens de berekeningen in de MER vallen de fijnstofen geurbelasting op de gevoelige objecten binnen de normen die zijn toegestaan. De logistieke consequenties van de gesloten keten hebben positieve effecten voor de diergezondheid, de weerstand van de dieren en de kans op kruisbesmettingen. Dit heeft indirect gunstige effecten op de volksgezondheid door vermindering van het antibioticagebruik. Minder antibioticagebruik vermindert de kans op resistentie bij ziekteverwekkers. De kans op verspreiding van ziekteverwekkers en eventuele zoönosen is bij Heideveld veel lager dan bij de huidige varkenshouderij door luchtreiniging en het voorkomen van diertransporten. De traceerbaarheid van het product is in gesloten keten optimaal. De integrale ketenbenadering heeft voordelen voor de beheersing van de diergezondheid en heeft daardoor een positief effect op de volksgezondheid. De arbeidsomstandigheden voor de verzorgers zijn beter dan in de huidige varkenshouderij, waardoor een gezonder werkklimaat voor de mensen binnen het bedrijf ontstaat. Door een professioneler management en een intensievere veterinaire begeleiding is de kans op ziekteproblemen kleiner. De optimalisatie van de traceerbaarheid levert een betere garantie op een voedselveilig eindproduct. De insleep van ziekteverwekkers via transportmiddelen en de handhaving van een streng hygiëneprotocol geven een vermindering van de veterinaire risicos.


Pagina 10 van 11

4.

Literatuur

Kool A. et al, Nieuw Gemengd bedrijf Duurzaam en Innovatief? ,Blonk Milieuadvies Mei 2008 Marcel Kuijpers, Belasting huidige bedrijven en het toekomstige bedrijf in Grubbenvorst, Kuijpers Kip BV, juli 2008. Lourens, A. en A. Steentjes. Zootechnische en veterinaire factoren op vermeerderingsniveau: effecten op uitval bij vleeskuikens. Report 194; Animal Sciences Group (2008). Lourens, A. Transport van vleeskuikens. Welzijnsvoordelen van de Korte Vleeskuikenketen. Report 330; Animal Sciences Group(2010). L. J. F. van de Ven et al, Effects of a combined hatching and brooding system on hatchability,chick weight, and mortality in broilers 2009 Poultry Science 88 :22732279

18-2-11


Pagina 11 van 11

NIEUW GEMENGD BEDRIJF - HORST AAN DE MAAS

BIJLAGE

22

Gezondheid en de intensieve veehouderij Inleiding In dit hoofdstuk is informatie opgenomen aangaande de lopende onderzoeken en huidige inzichten met betrekking tot de relatie tussen intensieve veehouderij en gezondheid. Eerst wordt het beleids- en onderzoekskader beschreven, waarna de relatie tussen de verschillende milieuthema!s en de volksgezondheid wordt aangegeven. Omdat volksgezondheid geen wettelijk toetsingskader kent, is dit thema opgenomen in een apart hoofdstuk.

Beleid Op verzoek van de vaste kamercommissie van LNV (RIVM rapport 215011002, februari 2008) en de GGD!en in Brabant en Zeeland (RIVM rapport 609300006, januari 2008) heeft het RIVM (in samenwerking met o.a. de Universiteit van Utrecht) een analyse gegeven van de volksgezondheidseffecten van schaalvergroting van kleine tot grote intensieve veehouderijbedrijven. Hieronder zijn enkele conclusies en aanbevelingen uit deze studies weergegeven. Voor een nadere toelichting wordt verwezen naar de genoemde rapportages. Er zijn vele studies gedaan naar de gezondheidseffecten op werknemers van intensieve veehouderijen; onder omwonenden is minder onderzoek gedaan. Werknemers hebben extra kans op klachten aan de luchtwegen en klachten als rillingen, transpireren, koorts en gewrichtspijnen. De blootstelling van omwonenden van de intensieve veehouderijen is een ordegrootte 100-1000 lager dan van werknemers. De bijdrage aan de concentraties op leefniveau lijkt gering. Op basis van de beschikbare gegevens is geen relatie te leggen tussen blootstelling aan specifieke componenten uit de intensieve veehouderij en de gezondheidsklachten. Uit het beschikbare onderzoek blijkt wel dat omwonenden vaak meer klachten (o.a. aan de luchtwegen) rapporteren. Er is behoefte aan nader onderzoek naar de verspreiding van stoffen vanuit intensieve veehouderijen en de blootstelling aan deze stoffen. Een verband tussen de grootte van intensieve veehouderijen en het voorkomen en de verspreiding van infectieziekten (veroorzaakt door micro-organismen die kunnen overgaan van dieren op mensen) en antibioticumresistentie (MRSA) is op basis van de beschikbare kennis niet eenvoudig vast te stellen. Er zijn diverse bedreigingen maar ook kansen bij verdere schaalvergroting. De balans hangt sterk af van de wijze waarop de bedrijfsvoering en het stalconcept worden ingevuld. Op basis van de beschikbare gegevens lijkt het van belang het antibioticumgebruik op bedrijven zoveel mogelijk te beperken, te voorkomen dat varkens en kippen op 1 bedrijf worden gecombineerd en in het stalontwerp de risico!s voor introductie en verspreiding van micro-organismen mee te nemen. In de landbouwontwikkelingsgebieden zullen zowel de bedrijfsgrootte als de veedichtheid toenemen. Dat heeft lokaal een negatief effect op het voorkomen en verspreiden van infectieziekten en antibioticumresistentie. Dit kan worden beperkt door een voldoende grote afstand tussen bedrijven.

ARCADIS

30


Schaalvergroting zal in de meeste gevallen gepaard gaan met sloop van oudere gebouwen en vervanging door nieuwbouw. Hierdoor is het mogelijk maatregelen wat betreft hygiëne en ventilatie te treffen die de ongewenste verspreiding van microorganismen kunnen verminderen. Andere kansen zijn het integreren van meerdere schakels, extra inzet van nieuwe technologieën en samenwerkingsverbanden voor het verwerken van reststromen (bijvoorbeeld mest). In opdracht van de Tweede Kamer heeft de Raad voor Dieraangelegenheden de verschillen ten aanzien van dierenwelzijn (inclusief diergezondheid) onderzocht tussen de bestaande gezins- of familiebedrijven en de zogenaamde megabedrijven. Megabedrijven zijn in het onderzoek gedefinieerd als bedrijven met een grootte van minimaal 3,5 maal de grootte van een gezinsbedrijf, op 1 locatie (zoals een bedrijf met mimimaal 12.500 vleesvarkens of een gesloten varkensbedrijf met 900 zeugen). De Raad voor Dieraangelegenheden concludeert in haar advies aan de Tweede Kamer (februari 2008): Dierenwelzijn inclusief diergezondheid zal in megabedrijven in beginsel niet beter of slechter zijn dan in de huidige familiebedrijven. Megabedrijven bij elkaar plaatsen geeft grotere diergezondheidsrisico!s dan wanneer grote onderlinge afstand aangehouden wordt. Met betrekking tot (aangifteplichtige) dierziekten is er in geval van familiebedrijven sprake van een relatief grote kans op een relatief kleine ramp en op megabedrijven is er sprake van een relatief kleine kans op een absoluut grote ramp. Voor grote en kleine bedrijven geldt: bij gesloten bedrijfsvoering is de kans klein, bij nietgesloten bedrijfsvoering is er een grotere kans door meer aanvoer van levende dieren. In landbouwontwikkelingsgebieden wordt door de verdere verdichting lokaal de kans op een ramp met betrekking tot diergezondheid groter.

Effecten Effecten van intensieve veehouderijen op de volksgezondheid kunnen op verschillende manieren tot stand komen. Bijvoorbeeld via direct diercontact, via de lucht, via mest en via voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong. Mogelijke risicogroepen zijn: De veehouders, familie, personeel en bezoekers Omwonenden Consumenten van voedingsmiddelen van dierlijke oorsprong In de wetenschappelijke literatuur komen de volgende onderwerpen naar voren: gassen (zoals ammoniak) en geuren, fijn stof en bio-aerosolen (stofdeeltjes die bacteriën, virussen of schimmels kunnen bevatten). Hieronder worden deze thema!s nader toegelicht.

Ammoniak Intensieve veehouderij is een belangrijke bron van ammoniakemissie naar de lucht. De concentratie van ammoniak in Nederlandse stallen bedraagt gemiddeld enkele g/m3. De MAC (maximaal aanvaardbare concentratie) waarde (14 mg/m3 over 8 uur tijd gewogen gemiddelde) wordt soms kortdurend of op een enkele dag overschreden. De concentratie in de directe omgeving van intensieve veehouderijen is door de enorme verdunning 100-1000 keer lager dan in een stal. Deze verdunning neemt zeer sterk toe met de afstand van de bron. De jaargemiddelde concentratie in Nederland is 8 ȝg/m3. De gemiddelde concentratie in gebieden met veel intensieve veehouderijen is ca. 15-17 ȝg/m3 .

ARCADIS

31


De gemiddelde concentratie ligt ruim onder de advieswaarde voor chronische blootstelling, die 100 ȝg/m3 bedraagt. Enkele veldmetingen tonen aan dat tijdens het bemesten lokaal tijdelijke pieken kunnen optreden, hetgeen onder de advieswaarde ligt voor acute blootstelling. De schadelijke effecten van ammoniak zijn vooral terug te vinden in de natuur. Effecten op de mens (anders dan geuroverlast) door ammoniak in gebieden met intensieve veehouderij zijn minder waarschijnlijk. Staltype en manier van het opslaan van mest hebben grote invloed op de concentratie ammoniak.

Geur In hoeverre een geurwaarneming als hinderlijk wordt ervaren hangt af van diverse factoren, zoals de blootstellingskarakteristieken (concentratie, duur en frequentie van geurwaarneming), aard en karakter van de geur en persoonskenmerken van de waarnemer, zoals de sociaal-economische context. In het geval van geurhinder van de intensieve veehouderij, hebben agrariërs minder last van geurhinder dan niet-agrariërs. In het beperkte aantal uitgevoerde praktijkonderzoeken is een algemene samenhang tussen geurhinder en ervaren gezondheidsklachten gevonden en blijkt geen sprake van een lineaire relatie tussen geur, hinder en gezondheidsklachten. Voor veel stoffen met een sterke geurcomponent geldt dat de geur bij lagere concentraties ruikbaar is alvorens de stof tot toxische effecten aanleiding kan geven. Er is daarom geen relatie tussen geur en toxiciteit. Indien een geurprikkel zeer sterk is of zeer onaangenaam, kan dit tot directe fysiologische gezondheidseffecten leiden, zoals misselijkheid en hoofdpijn. Deze directe effecten verdwijnen zodra de blootstelling is beëindigd en treden in de woonomgeving meestal alleen op bij calamiteiten. Langdurige of herhaalde blootstelling aan geurstoffen kan ook aanleiding geven tot (subjectieve) gezondheidsklachten, zoals hoofdpijn, duizeligheid, lage rugklachten, slaapstoornissen en depressieve klachten. Deze worden waarschijnlijk indirect veroorzaakt door een complex van stressverwerkende mechanismen. Hinder (inclusief welbevinden) en gezondheidsklachten dienen dus als afzonderlijke effecten van blootstelling aan geur te worden beschouwd. Hinder wordt beschouwd als een direct effect op de gezondheid. De gezondheidsklachten door geur (dus niet door hinder) worden beschouwd als indirecte effecten waarbij 10 Ge/m3 als 98-percentiel als bovengrens voor de toelaatbare geurbelasting werd aangegeven. Onderzoek heeft laten zien dat boven deze waarde in (vrijwel) alle gevallen sprake is van ernstige hinder. Aangezien niet-agrariërs gevoeliger zijn voor de geurhinder is het vanuit het oogpunt van gezondheid verstandig de geurbelasting in de bebouwde kom zo veel mogelijk te beperken. De verschillende alternatieven laten allen een afname van de acceptabele leefkwaliteit zien en een toename van de afweegbare en slechte leefkwaliteit. Luchtwassers dienen te worden ingevoerd, omdat deze de geuremissie tot wel 80% kunnen verminderen.

Fijn Stof Blootstelling aan fijn stof kan leiden tot een toename in luchtwegklachten, hoesten, benauwdheid, vermindering van de longfunctie en een toename van ziekenhuisopname. Met elke 10 g/m³ stijging in PM10 concentratie neemt bijvoorbeeld sterfte toe met 4,3% wanneer men chronisch is blootgesteld aan fijn stof.

ARCADIS

32


Hoewel de Europese norm voor jaargemiddelde concentratie PM10 op 40 g/m³ ligt, is de advieswaarde van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) 20 g/m³. De jaargemiddelde 24-uurwaarde in de landbouwontwikkelingsgebieden in de gemeente Horst aan de Maas ligt volgens die prognoses in 2020 tussen 23 en 25 ȝg/m³. Bij luchtmodellering is gebleken dat er sprake is van een overschrijding, indien de fijn stof achtergrondconcentratie van 32,5 ȝg/m³ wordt overschreden. Er zijn groepen mensen die gevoeliger zijn voor blootstelling aan fijn stof. Dit betreft mensen met longen/of hart- en vaataandoeningen, kinderen en ouderen. Verder zijn de normen in de buitenlucht gebaseerd op fijn stof en de gewoonlijk gevonden samenstelling daarvan. Er zijn weinig meetgegevens beschikbaar van de concentratie en samenstelling fijn stof voor de directe omgeving van intensieve veehouderijen. Schattingen wijzen erop dat op korte afstand van bedrijven (enkele tientallen meters) de bijdrage aan de concentratie fijn stof enkele g/m³ kan zijn. De concentratie stofdeeltjes in stallen is afhankelijk van de soort dieren, behuizing en het jaargetijde. De concentratie is hoger in pluimvee- en varkenshouderijen dan in rundveehouderijen. In stallen behoort een relatief groot deel van de stofdeeltjes tot de grotere stoffracties. De kleinere deeltjes, dus fijn stof en kleiner, kunnen zich met de wind tot op grotere afstand verspreiden en dringen ook dieper in de longen door. Er zijn weinig metingen gedaan in de directe omgeving van LOG!s. Modelberekeningen laten zien dat op een afstand van 1 km de bijdrage aan de jaargemiddelde concentratie van een stal met 1000 vleesvarkens ca. 0,02 ȝg/m³ is. De hoogste bijdrage is ca. 1 ȝg/m³ op 25 m afstand van de stal. Ook hier biedt de luchtwasser soelaas maar ook verandering van voeding en verminderen van hokbevuiling.

Biologische Agentia Er zijn vele studies gedaan naar de gezondheidseffecten van werknemers van de intensieve veehouderij. Onder werknemers wordt vooral een hoge prevalentie van luchtwegklachten gevonden waaronder hoesten, slijm opgeven, kortademigheid en benauwdheid. Daarnaast heeft een beperkt aantal werknemers systematische klachten zoals rillingen, transpireren, koorts en gewrichtspijnen. Allergie voor allergenen buiten de werksituatie, zoals graspollen (hooikoorts), huisstofmijt en huisdieren (katten en honden) komt echter juist minder voor bij agrariërs en hun kinderen.

MRSA (varkens) Op het gebied van bacteriën is vooral MRSA een probleem. Ca. 40 % van Nederlandse slachtvarkens is drager van MRSA. Van deze bacterie worden mensen in de algemene bevolking gewoonlijk niet ziek. Een risico ontstaat wanneer deze bacterie wordt geïntroduceerd in ziekenhuizen of verpleeghuizen. Patiënten met een MRSA-besmetting zijn moeilijker met antibiotica te behandelen, en vooral bij mensen met verminderde weerstand vormt dit een gezondheidsrisico. Onder de algemene bevolking is minder dan 0,1 % drager van de bacterie. Op grond van de huidige inzichten wordt de kans dat de bacterie via het milieu wordt overgedragen aan omwonenden gering geacht, omdat in de buitenlucht een sterke verdunning plaatsvindt. Met name antibioticumresistentie is een probleem. In de afgelopen 10 jaar is de antibioticum resistentie met 50% toegenomen. De verspreiding van resistente micro-organismen wordt vergemakkelijkt door een hoge dichtheid van dieren met nauw contact al dan niet in combinatie met slechte hygiënische omstandigheden

ARCADIS

33


Voor de meeste micro-organismen is de insleep via introductie van nieuwe dieren een van de belangrijkste factoren. Wanneer bedrijven dichter op elkaar zitten, is dit meer mogelijk maar doordat het dichter op elkaar zit, ook sneller beheersbaar. In een gesloten bedrijf komt dit minder voor omdat dit bedrijf (vrijwel) alle schakels van de keten integreert. Vermindering van het risico bij open bedrijven kan wel door middel van desinfectie, tussentijdse reiniging en leegstand. Schaalvergroting maakt het integreren van een deel of de gehele productieketen op één bedrijf mogelijk. De introductie van micro-organismen kan hierdoor gereduceerd worden. Verder kan er in een nieuwe stal gebruik worden gemaakt van de nieuwste technologieën zoals luchtwassers. In de naaste omgeving van nieuwe bedrijven nemen milieuhinder door geur en fijn stof en ammoniakdepositie wel toe maar de voordelen zullen per saldo opwegen tegen de nadelen, mits de dierenaantallen gereguleerd blijven door beleid en oude stallen worden gesloopt. Grote bedrijven dienen te voldoen aan de laatste stand der techniek (nieuwste voorzieningen en innovatieve technieken) dus het toepassen van luchtwassers en in het stalontwerp risico!s voor introductie en verspreiding van micro-organismen mee te nemen. Verder dient personeel goed geschoold te zijn zodat ziektes snel worden ontdekt en dient het antibioticumgebruik af te nemen en personeel op varkens- en pluimveebedrijven worden geadviseerd gevaccineerd te worden tegen influenza. De GGD adviseert de gemeenten ten aanzien van het aspect volksgezondheid in relatie tot de intensieve veehouderij.

NGB en gezondheid Momenteel wordt, onder de verantwoordelijkheid van het Ministerie van LNV, samen met VROM, provincie en gemeenten bezien of nader onderzoek moet worden uitgevoerd. Dit proces loopt parallel aan de procedures voor het Nieuw Gemengd Bedrijf.

ARCADIS

34


BIJLAGE

6

Interimrapport IRAS

075365086:0.7

ARCADIS

26

Mogelijkeeffectenvanbedrijvenmetintensieveveehouderijopde gezondheidvanomwonenden:onderzoeknaarblootstellingen gezondheidsproblemen Interimrapportage 21januari2011 D.J.J.Heederik(projectleider) C.J.IJzermans F.vanderSmanͲdeBeer I.M.Wouters L.A.M.Smit M.Hooiveld A.deBruin B.vanRotterdam

IRASUniversiteitUtrecht,NIVEL,RIVM,21januari2011

Ͳ1van41Ͳ

Kortesamenvatting Hetonderzoekbestaatuitverschillendeonderdelen:fijnstofmetingeningebiedenmetveel intensieveveehouderijenonderzoeknaardesamenstellingvanhetstof,metingenrondindividuele bedrijven,evaluatievanmedischegegevensvanhuisartsenpraktijkeneneenpatiëntͲ controleonderzoekgerichtopastma.Allegegevenszijninheteerstejaar(2010)verzameldende eersteresultatenkomennu(januari2011)beschikbaar. Opdemeetlocatiesmeteenrelatiefgrootaantalveehouderijbedrijvenofdierenindenabije omgeving(minimaal7bedrijven)zijndeendotoxineconcentraties,eenindicatorvoorblootstelling aanmicroͲorganismen,verhoogdtenopzichtevanhet(relatiefstedelijk)achtergrondniveau.Voorde PM10Ͳstofconcentratieisditveelminderduidelijkhetgeval.Erzijnaanwijzingengevondenvooreen positiefverbandtussenendotoxineniveausenhetaantalbedrijvenenhetaantalvarkensen/of pluimveeronddemeetpunten;hoehogerhetaantalbedrijvenofdieren,hoehogerde endotoxineconcentratie.Bijdegemetenniveauszijnvoorzoverbekendgeengezondheidseffecten teverwachten,ooknietopdelocatiesmetdehoogstgemetenconcentraties.Deresultatenmoeten vooralalseenindicatiewordengezienvanpotentiëlemicrobiëleemissiesafkomstigvanintensieveͲ veehouderijbedrijvenindeomgeving.Overhetrisicoopgezondheidseffectenkanopbasisvandeze resultatennoggeenuitspraakwordengedaan. UitdevergelijkingvandemorbiditeitvandehuisartsenpraktijkeninBrabantenNoordͲLimburg wordtduidelijkdatinhetalgemeenminderrespiratoireengastroͲintestinaleaandoeningen voorkomendanindeLINHͲreferentiepraktijkgebieden.Vooreenaantalrespiratoiresymptomenen aandoeningen(hoesten,acutesinusitis,acutebronchitisenhooikoorts)wasdeprevalentie significantlagerdanindecontrolegebieden.Voorastmawerdgeensignificantverschilgevonden. PneumonieenchronischebronchitisdaarentegenwerdenvakergevondeninBrabantenNoordͲ Limburg.Desuggestiedatingebiedenmetintensieveveehouderijmeerrespiratoireklachtenen aandoeningenwordengerapporteerd,konnietwordenbevestigdaandehandvande morbiditeitsgegevensvandehuisartsenpraktijken.Eerderwordthettegendeelwaargenomen.Op grondvandezeanalyseskanechternietwordengeconstateerddateendergelijkverbandniet bestaat.Daarvoorisdegevolgdebenaderingnogteweiniginformatiefoverdeblootstellingdie optreedtalsgevolgvanhetwonenindenabijheidvanintensieveͲveehouderijbedrijven.Welwerd eenverhoogdvoorkomenvoorpneumoniegeconstateerd,hetgeenmogelijksamenhangtmetdeQͲ koortsuitbraak.Gedetailleerdereanalysesmoeteninzichtgevenofereensamenhangbestaattussen hetvoorkomenvanbepaaldeaandoeningenenmeerspecifiekeblootstellingsmaten. Ͳ2van41Ͳ

Uitgebreidesamenvatting InopdrachtvandeministeriesvanVWSenELIvindtmomenteeleenonderzoekplaatsnaarheteffect vanintensieveveehouderijopdegezondheidvanomwonenden.Hetonderzoekwordtuitgevoerd doorhetIRAS(UniversiteitUtrecht),hetNIVELenhetRIVMenlooptvaneind2009totmedio2011. Allegegevenszijninheteerstejaar(2010)verzameldenwordenmomenteelgeanalyseerd.Deeerste resultatenzijnindezetussenrapportageweergegeven. Doelstellingenenopzet Dedoelstellingenvanditprojectzijn: -

Hetvaststellenvandeblootstellingaan(fijn)stofindeomgevingvanintensieve veehouderijenomdemogelijkebelastingvanomwonendenvasttestellen.Inditstofwordt deconcentratiegemetenaanenkelemicroͲorganismendiegezondheidsproblemenkunnen veroorzaken,evenalsdeconcentratieaanendotoxinen(endotoxineiseencelwandfragment vanbepaaldebacteriënendaarmeeeenindicatorvoorblootstellingaanmicroͲorganismen).

-

Hetoriënterendinkaartbrengenvangezondheidsproblemenbijdebevolkingrond intensieveveehouderijen(bedrijvenmetvarkens,kippen,geiten,runderen).

-

Hetvaststellenvanrelatiestussendevoorkomendegezondheidsproblemenendegemeten blootstellingaanfijnstofendedaarinvoorkomendemicroͲorganismenenendotoxinen.

Hetonderzoeksprojectbestaatuitverschillendeonderdelen: -

FijnstofmetingeningebiedenmetveelintensieveveehouderijinoostelijkNoordͲBrabanten hetnoordenvanLimburg,metverschillenindichtheidvanhetaantalbedrijvenenhetaantal dieren.Opbasisvandezemetingenwordtdeblootstellingaanendotoxine,Coxiellaburnetii, MRSAenvirussenbepaald.Demetingenvindenplaatsop5meetlocatiesen1(relatief stedelijke)controlelocatie.

-

Gerichtemetingen(zogehetengradiëntmetingen)rondverschillendetypen veehouderijbedrijven,omdeverschillenendespreidinginconcentratiesfijnstof(plusmicroͲ organismenenendotoxinen)tussendiversetypenbedrijven(omvang,sector,werkwijze)te bepalen.

-

Onderzoeknaarmedischeconsumptie,vóórkomenvanaandoeningenenvoorgeschreven geneesmiddelenaandehandvandebestaanderegistratiesvanhuisartsenpraktijkeninde onderzochtegebieden.Dezegegevenswordenvergelekenmetdievan (plattelands)huisartsenpraktijkeneldersinhetland.

-

ZogehetenpatiëntͲcontroleonderzoeknaarastma,opbasisvaneensteekproefuithet bestandvanhuisartsenpraktijken.Hierinisonderzochtofhetvóórkomenvanastmaeen

Ͳ3van41Ͳ

sterkeresamenhangvertoontmetdeaanwezigheidvanintensieveveehouderijin vergelijkingmeteenandereaandoeningwaarvannietwordtverwachtdatdezesamenhangt methetvoorkomenvanintensieveveehouderij,inditgevallagerugpijn.Ooklevertdit onderzoeksdeelgegevensopoverheteffectvanandere(omgevings)factorenopde gezondheid,zoalskenmerkenvandewoning,beroep,rookgewoontene.d.Erisspeciaalnaar astmagekeken,omdatopbasisvaneerder(literatuur)onderzoekwordtvermoeddatastma mogelijkvakervoorkomtingebiedenmetintensieveveehouderij. -

Analysevanhetverbandtussendezegegevensovergezondheidsproblemeninde onderzochtegebiedenendeafstandtotintensieveͲveehouderijbedrijvenendematevan dierendichtheidronddewoning.

Tussentijdseresultatenmetingen Deresultatenvandeblootstellingsmetingenzijngedeeltelijkbekend,tewetenvoorde fijnstofconcentratiesendeendotoxineconcentraties.Deresultatenm.b.t.deconcentratiesaan microͲorganismenenvandegradiëntmetingenzijnnognietbekend.Opdemeetlocatiesmeteen relatiefgrootaantal(minimaal7)veehouderijbedrijvenendierenindenabijeomgevingzijnde endotoxineconcentratiesverhoogdtenopzichtevande(relatiefstedelijke)controlelocatie.Voorde fijnstofconcentratieisditveelminderduidelijkhetgeval.Metanderewoorden,opdemeetlocatiesin deomgevingvanveehouderijbedrijvenisdehoeveelheidfijnstofindeluchtredelijkvergelijkbaar metdecontrolelocatie,maarzijndeinhetfijnstofbepaaldeendotoxineconcentratieshoger.Erzijn daarnaastaanwijzingengevondenvooreenpositiefverbandtussenendotoxineniveausenhettotaal aantalbedrijven.Ookzijneraanwijzingenvooreenpositiefverbandtussenendotoxineniveausen hetaantalvarkensen/ofpluimveeronddemeetpunten.Hoehogerhetaantalbedrijvenofdieren, hoehogerdeendotoxineconcentratie. Bijdezegemetenendotoxineniveaus(dieinabsolutezinzeerlaagzijn)zijnvoorzoverbekendgeen gezondheidseffectenteverwachten,ooknietopdelocatiesmetdehoogstgemetenconcentraties. DeresultatenmoetenvooralalseenindicatiewordengeziendatermicroͲorganismenindelucht aanwezigkunnenzijndieafkomstigzijnvanintensieveͲveehouderijbedrijvenindeomgeving.Over hetrisicoopgezondheidseffectenkanopbasisvandezeresultatennoggeenuitspraakworden gedaan. Tussentijdseresultatengezondheidsgegevens Vanhetonderzoeksdeelnaardegezondheidsproblemenzijnderesultatenbekendvande vergelijkingentussenderegistratiesvanmedischeconsumptie,vóórkomenvanaandoeningenen

Ͳ4van41Ͳ

voorgeschrevengeneesmiddelenvanhuisartsenpraktijken.DeresultatenvanhetpatiëntͲ controleonderzoekzijnnognietbekend. Voordematevanmedischeconsumptieenhetaantalvoorgeschrevengeneesmiddelenzijngeen verschillengevondentussendehuisartsenpraktijkeninBrabantenNoordͲLimburgende referentiepraktijkeneldersinhetland.Wordtgekekennaarhetvóórkomenvanaandoeningen,dan blijktdatindeonderzoeksgebiedeninhetalgemeenminderaandoeningenaandeluchtwegen(alle luchtwegaandoeningenalsgroepsamengenomen)enaanhetspijsverteringsstelsel(eveneensals groepsamengenomen)voorkomendanindereferentiegebieden.Wordtbinnendegroep luchtwegaandoeningennaareenaantalspecifiekeaandoeningenapartgekeken,danverschillende resultaten.Enkelesymptomenenaandoeningenvanhetademhalingsstelsel(hoesten,acutesinusitis, acutebronchitisenhooikoorts)komensignificantmindervoorinBrabantenNoordͲLimburgdanin decontrolegebieden.Voorastmawerdgeensignificantverschilgevonden.Pneumonieenchronische bronchitisdaarentegenwerdenvakergevondeninBrabantenNoordͲLimburg. Voorlopigeconclusies Desuggestiedatingebiedenmetintensieveveehouderijmeerklachtenenaandoeningenaande luchtwegenwordengerapporteerd,konnietwordenbevestigdaandehandvandeverkregen ziektegegevensvandehuisartsenpraktijken.Eerderwordthettegendeelwaargenomen.Opgrond vandezeanalyseskanechterevenminwordengeconstateerddateendergelijkverbandnietbestaat. Daarvoorisernogteweiniginformatiebeschikbaaroverdeblootstellingdieoptreedtalsgevolgvan hetwonenindenabijheidvanintensieveͲveehouderijbedrijven.Zoalsgezegdwerdweleenverhoogd vóórkomenvanpneumoniegeconstateerd;dithangtmogelijksamenmetdeQͲkoortsuitbraak. Gedetailleerdereanalysesvandepatiëntgegevens,incombinatiemetinformatieoverdeafstandvan veehouderijen,dierendichtheidronddewoningenspecifiekeregegevensoverdeblootstellingaan fijnstof,endotoxinenenmicroͲorganismen,moetendefinitieveantwoordengevenopdevraagofer eensamenhangbestaattussenhetvóórkomenvanbepaaldeaandoeningenenhetwonenrond intensieveͲveehouderijbedrijven.

Ͳ5van41Ͳ

1.

Inleiding

Delaatstejarenisermeeraandachtgekomenvoorgezondheidsproblemendiemogelijk samenhangenmetintensieveveehouderij.Daarbijgaathetvooralomomwonendenvandeze bedrijvenenminderomeigenarenenwerknemers.Bijomwonendenwordendewaargenomen symptomen(luchtwegklachten,irritatieogen,hoofdpijn,misselijkheid,stress)intoenemendemate inrelatiegebrachtmet(nabije)veehouderijen.Hetbetreftsymptomendieiniederepopulatie regelmatigvoorkomen. Naardespecifiekegezondheidsrisico svooromwonendenvanintensieveveehouderijbedrijvenzijn, behalveliteratuurinventarisaties,totnutoeinNederlandnogweinigstudiesuitgevoerd(Dusseldorp e.a.,2008;Kornalijnslijpere.a.,2008).Ineenrecentoverzichtsartikelwordtgewezenopmogelijke associatiestussenzelfgerapporteerderespiratoireklachtenbijmensenmetallergieenhetwonen nabijveehouderijbedrijven.(O´Connore.a.,2010).EenbelangrijkestudieisdievanRadone.a. (2007).DezeonderzoekerslietenineenomvangrijkestudieinDuitslandziendatomwonenden (minderdan500mvanminstens12veehouderijen)eensignificantlagerelongfunctie(7%)hadden entweemaalzovaakklachtenvandeluchtwegen(piependeademhaling)daneencontrolegroep. Eenbeperktaantalmeetstudieslietziendatdeblootstellingaanendotoxinenindebuitenluchtin eengebiedmetintensieveveehouderijverhoogdwastenopzichtevanstedelijkgebied(Schulzee.a. 2006).Eenrelatiemetdeafstandvaneenveehouderijisindezekleinestudienietnaderonderzocht. Ookheteffectvanindividuelebedrijvenopdeendotoxineconcentratieindenabijeomgevingis meetbaar(Thornee.a.2009).InanderestudieswerdMRSAindeluchtaangetoondineen varkensbedrijfentotopeenafstandvantenminste150mmetdewindmeevanhetbedrijfaf(Gibbs e.a.,2004;Greene.a.,2006).Ineenbeperktaantalanderestudiesisgekekennaarverbandentussen hetwonenrondintensieveͲveehouderijbedrijvenenanderegezondheidsrisico´sdanallergieen astma,waarondergastroͲintestinaleinfectierisico´s(Febrianie.a.,2009,HausͲCheymole.a.,2006; Pottere.a.,2002;StͲPierree.a.,2009,Valcoure.a.,2002)enMRSAͲdragerschapbijomwonenden (vanCleefe.a.,2010).Dezestudiesgevenaandatnaastastmamogelijkookbepaaldeinfectierisico´s doormicroͲorganismenvanintensieveͲveehouderijbedrijvenrelevantzijnomteevalueren. Huisartsen,dorpsͲengemeenteradeninhetoostenvandeprovincieNoordͲBrabantenhetnoorden vandeprovincieLimburgmakenzichzorgenoverdemogelijkegevolgenvoordegezondheidvan schaalvergrotingindeveehouderij.Ookeldersinhetlandwordtongerustgereageerdopdeze mogelijkeschaalvergroting.Diebezorgdheidbetreftdeveehouders,hungezinnenenwerknemers, maarvooraldeomwonenden.Dezorgenbetreffenvooraleenvermeendhogerrisicoop

Ͳ6van41Ͳ

infectieziekten(bv.vogelgriep,influenza,QͲkoorts),blootstellingaanmicroͲorganismen(o.a.MRSA enCoxiellaburnetii),(fijn)stof,ammoniakengeuroverlast. DeministeriesvanVolksgezondheid,Welzijn&Sport(VWS)enLandbouw(destijdsLNV,nuELI: EconomischeZaken,Landbouw&Innovatie)gaveninseptember2009opdrachtaanhetIRAS,het NIVELenhetRIVMomonderzoektedoennaarhetvóórkomenvangezondheidsproblemeninde nabijheidvanintensieveveehouderij.HetBureauGezondheidMilieu&VeiligheidvandeGGD'en BrabantenZeelandisintensiefbetrokkengeweestbijdetotstandkomingvanhetprojectenis verantwoordelijkvoordecommunicatie.Inhetonderzoekgaathetomhetbepalenvanzowelde blootstellingaanfijnstofenbiologischecontaminanteninfijnstof,alsomhetoriënterendinkaart brengenvangezondheidsproblemen.Nadeopdrachtverleningishetonderzoekinhetnajaarvan 2009vanstartgegaan.Doordeonderzoekerszijndedoelstellingenvanhetprojectineersteinstantie omgezetineengedetailleerdepraktischeonderzoeksopzet.Hieropwerdcommentaargeleverddoor eenbegeleidingscommissiewaarininhoudelijkdeskundigenzittinghebben.Vervolgensisookdoor eenklankbordgroepdeopzetvancommentaarvoorzien.Deopzetistoenbijgesteldendeeerste metingenzijninhetvoorjaarvan2010vanstartgegaan,evenalsdeextractievangegevensoverde morbiditeituithuisartsenpraktijken. Dedoelstellingenvanditprojectzijn: -

Het vaststellen van de blootstelling aan (fijn)stof, en van een aantal microbiële agentiaenendotoxineninditfijnstofindeomgevingvanintensieveveehouderijen omdemogelijkebelastingvanomwonendenvasttestellen;

-

Hetoriënterend inkaart brengen vangezondheidsproblemenbij debevolkingrond intensieve veehouderijen (varkens, kippen, geiten, runderen) in zogenaamde landbouwontwikkelingsgebieden(LOGs)enverwevingsgebieden,aandehandvande bestaanderegistratiesvanhuisartsenpraktijken.

-

Het vaststellen van associaties tussen gezondheidsproblemen die via de huisartsenpraktijken zijn verzameld en de blootstelling aan fijnstof en de daarin voorkomendemicrobiëleagentiaenendotoxinen.

Hetprojectheeftmeerdereonderdelen: -

Onderzoeknaardeblootstellingaanendotoxine,Coxiellaburnetii,MRSAenvirussen opbasisvanfijnstofmetingeningebiedenmetverschillenindichtheidvanintensieve veehouderijen.

Ͳ7van41Ͳ

-

Gerichtemetingen(zogehetengradiëntmetingen)rondverschillendetypenbedrijven met intensieve veehouderij, om de verschillen en de spreiding in concentraties fijnstof (en microbiële agentia en endotoxinen) tussen diverse typen bedrijven (omvang,sector,werkwijze)tebepalen.

-

Onderzoek

naar

medische

consumptie,

gepresenteerde

morbiditeit

en

voorgeschreven geneesmiddelen in huisartsenpraktijken in Brabant en NoordͲ Limburg in gebieden met intensieve veehouderij, waarbij wordt vergeleken met praktijkeneldersinhetland. -

PatiëntͲcontroleonderzoeknaarastma,opbasisvaneensteekproefuithetbestand van huisartspraktijken. Voor astma is gekozen vanwege resultaten van eerder onderzoekzoalsdieindeliteratuurzijnbeschreven.

-

Analysevanassociatiestussenmedischeconsumptie,gepresenteerdemorbiditeiten voorgeschreven geneesmiddelen in huisartsenpraktijken in Brabant en NoordͲ Limburgenafstandvanintensieveveehouderijbedrijvenendierendichtheidrondde woningmiddelsGeografischeInformatieSysteem(GIS)Ͳtechnieken.

Hetlaatsteonderdeelisinoktober2010toegevoegd,omdatdooreffectievesamenwerkingmetde provinciesNoordͲBrabantenLimburgdebeschikkingwasverkregenovergedetailleerde bedrijfsgegevens(aantallendieren,RDͲcoördinatenvandelocatie,fijnstofemissiesvolgensde vergunninggegevens).DezegegevenskondenmetArcGISͲsoftwaregekoppeldwordenaande woonadressenvandepatiëntenvandedeelnemendehuisartsen.Hiermeezijnvoormeerdere aandoeningenanalysesmogelijkwaarineerderinhetvoorstelnietwasvoorzien.Demeerwaarde vandezeadditioneleanalyseswerdzogrootgeachtdatinoverlegmetdeopdrachtgevershetproject isuitgebreidendezeactiviteitaanhetprojectistoegevoegd. Indezetussenrapportagewordtallereerstdestandvanzakenronddeuitvoeringvanhetonderzoek beschreven.Vervolgenswordendeeersteresultatenbeschrevendiesamenhangenmetheteerste doel(blootstellingsmetingen).Daarnaastwordtingegaanopeersteresultatenrondhettweededoel (inventarisatiegezondheidseffecten).Hetderdedoelkomtuitgebreidaanbodinheteindrapportdat medio2011zalverschijnen.Aanheteindevanhetrapportwordtkortaangegevenhoedeopzetvan deeindrapportageeruitzalzienenwelkeonderzoeksresultatenhierinzullenwordenopgenomen.

Ͳ8van41Ͳ

2.

Standvanzaken

Blootstellingsmetingen.Deblootstellingsmetingenzijnafgerond.Intotaalzijn13meetseriesvanéén weeknaarfijnstofblootstellinguitgevoerdop6vastemeetlocaties:1controlelocatieinhetoosten vandestadUtrechtnabijlandelijkgebied,en5locatiesingebiedenmeteenverschilinbelasting door(intensieve)veehouderijintermenvandierendichtheidendiersoortenineenstraalvan1000m ronddemeetpunten.Gedurendeeendeelvandeperiodezijnookdegassenstikstofoxide(NO)en stikstofdioxide(NO2)endekleinedeeltjesfractiePM2.5gemetenomeenbeeldtekrijgenvande invloedvanverkeersemissiesopdeverschillendemeetpunten. Naastdeblootstellingsmetingenzijnzogenaamdegradiëntmetingenuitgevoerdrondindividuele bedrijven.Bijdegradiëntmetingenwordttegelijkertijdopeenpuntbovenwindsenopmeerdere puntenbenedenwindsvaneenbedrijfgemetengedurendeeendag.Ineenaantalgevallenwarener problemenmetdezemeetlocatiestengevolgevandewindrichtingofdoorneerslaggedurendede meetdag.Alsgevolghiervanzijnnietallemeetseriesonderoptimaleconditiesuitgevoerd.Intotaal zijn4meetdagenrondeenvarkenshouderijmetionisatie,2meetdagenrondeengewoon varkensbedrijf,3meetdagenrondeennertsenbedrijfen5meetdagenrondkippenbedrijven uitgevoerd.Erzijngeenmetingenuitgevoerdrondeengeitenbedrijf,allemetingenzijnruimna aanvangvanhet´QͲkoortsseizoen´gestart.Demeetinspanningisuiteindelijkietslagerdangepland doorderelatiefongunstigeweersomstandighedenafgelopenjaar(veelneerslagofnoordenwind). OpditmomentvindenlaboratoriumanalysesplaatsnaarCoxiellaburnetii,MRSAenendotoxineen wordendestikstofoxide(NOx)Ͳconcentratiesbepaaldvandeblootstellingsmetingenénde gradiëntmetingen.Indezerapportagezijndeeersteresultatenopgenomenvande blootstellingsmetingenopdevastemeetlocatiesvoordebepalingenvanfijnstofenendotoxine.De bepalingenvanMRSAenCoxiellaindeblootstellingsmetingenenderesultatenvande gradiëntmetingenzijnnognietbekend. Medischegegevenshuisartsenpraktijken.Vanmeerdan200.000patiëntenzijnmedischegegevens verkregen.Eensubsetvancirca130.000personenkomtvanhuisartsenpraktijkenwaarvande diagnostischeinformatieaangesteldekwaliteitscriteriavoldoet.Deeersteresultatenwordenindeze rapportagebesproken,waarindegegevensvanBrabantenNoordͲLimburgwordenvergelekenmet referentiegegevensvanhetLandelijkInformatieNetwerkHuisartsenzorg(LINH).

Ͳ9van41Ͳ

PatiëntͲcontroleonderzoek.AnalysevanhetpatiëntͲcontroleonderzoeknaarastmaisvertraagddoor onderbezettingbijhetexternedataͲentrybureauendoorproblemenbijdegegevensinvoerbij hetzelfdebureau.Deeerstebeschrijvendegegevensoverdezestudiewordeneldersindeze rapportagegepresenteerd.

Ͳ10van41Ͳ

3.

Rapportageeersteresultatenblootstellingsmetingen

Indezerapportagewordendeeersteresultatengegevenvandeblootstellingsmetingen(fijnstofen endotoxine).Hetgaatomdemetingendieuitgevoerdzijnopeenaantallocatiesmetverschillende belastingvanuitdeomgevingdoorveehouderijbedrijven.Hiertoezijnuitdeluchtstofmonsters genomeneninhetstofisdeconcentratieendotoxinebepaald.Endotoxineiseencelwandfragment vanGramͲnegatievebacteriën.Voorendotoxineisgekozenomdatditeenrelatiefeenvoudig meetbareindicatorvanmicrobiëleblootstellingisdieinhetbuitenlandeveneensindebuitenlucht rondomintensieveͲveehouderijbedrijvenisgemeten,maarookinwoningenenopintensieveͲ veehouderijbedrijven.Endotoxinekandaarnaastzelfookontstekingsreactiesveroorzaken.

3.1 Opzetenuitvoering Meetlocaties VandeprovinciesNoordͲBrabantenLimburgzijngegevensontvangenoverpreciezelocatiesen kenmerkenvanveehouderijbedrijven,waaronderdesoort(en)enaantallendierendiegehouden worden.MetbehulpvanGISisvoordeverschillendemogelijkemeetlocatiesberekendhoeveel veehouderijbedrijvenzichineenstraalvanrespectievelijk500en1000mronddemeetlocatie bevinden.Ookisberekendhoeveelenwelkediersoortenzichineenstraalvan500en1000mrond demeetlocatiebevinden.Opbasisvandeverschillenindierendichtheidenaantalbedrijvenzijnde meetlocatiesgeselecteerd. Inbeginselzijn9mogelijkemeetlocatiesonderzocht.Naeenbezoekaandeverschillendelocatieszijn deuiteindelijkemeetlocatiesvastgesteld.Deafgevallenmeetlocatieshaddenteveelverstorende begroeiingofervondenbouwactiviteitenplaatsvoornieuwestallennaasthetmeetpunt.Intotaal zijnermetingenuitgevoerdop5locatiesinBrabantenNoordͲLimburg(ingroenaangegevenin figuur3.1)eneencontrolelocatiebuitenBrabant,tewetenaandeoostkantvanUtrecht,nabij landelijkgebiedzonderintensieveagrarischeactiviteit.Intabellen3.1en3.2staandeaantallen bedrijvenendierenineenstraalvan500/1000mrondomdemeetpuntenindegebiedenmet intensieveveehouderijweergegeven,uitgesplitstnaardebelangrijkstediersoortopdebedrijven.

Ͳ11van41Ͳ

Figuur3.1.Locatiesveehouderijbedrijven(kleinerodestippen)ineendeelvanNoordͲBrabanten Limburgmetaangegevendemeetlocaties(vierkanten).Meetlocatie4isnietweergegeven,ditis hetmeetpuntinUtrecht.

Tabel3.1.Aantallenbedrijvenmetintensieveveehouderijineenstraalvan500en1000mafstand vandemeetpunten.

Aantalbedrijvenineenstraalvan500mrondomhetmeetpunt (Melk)

Meet Totaal Varkens Pluimvee locatie

Paarden Geiten Schapen Nertsen Konijnen Gemengd rundvee

1

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

2

3

1

1

1

0

0

0

0

0

0

3

2

0

1

1

0

0

0

0

0

0

5

5

4

1

0

0

0

0

0

0

6

4

1

0

3

0

0

0

0

0

Aantalbedrijvenineenstraalvan1000mrondomhetmeetpunt

0

Meet

0

(Melk) Totaal Varkens Pluimvee

locatie

Paarden Geiten Schapen Nertsen Konijnen Gemengd rundvee

1

3

0

1

1

1

0

0

0

0

0

2

18

7

6

4

1

0

0

0

0

0

3

7

1

1

5

0

0

0

0

0

0

5

23

11

7

2

3

0

0

0

0

0

Ͳ12van41Ͳ

6

18

4

4

9

0

0

1

0

0

0

Tabel3.2.Aantaldierenineenstraalvan500en1000mrondomdepotentiëlemeetlocaties.

Aantaldierenineenstraalvan500mrondomhetmeetpunt

Meetlocatie

Varkens

Pluimvee

Rundvee

Paarden

Schapen

1

0

0

0

0

0

2

1333

46198

141

0

0

3

0

90180

155

0

0

5

11705

242788

0

0

0

6

1010

0

2772

0

12

Aantaldierenineenstraalvan1000mrondomhetmeetpunt Meetlocatie

Varkens

Pluimvee

Rundvee

Paarden

Schapen

1

0

69000

154

7

75

2

15692

279378

418

52

78

3

5304

90180

3974

0

0

5

39587

691060

234

443

0

6

5426

256700

4031

16

73

PM10ͲenPM2.5Ͳstofmetingen Opde5vastemeetlocatiesinBrabantenNoordͲLimburgendeachtergrondlocatieinUtrechtzijn weekgemiddeldePM10ͲmetingenuitgevoerdmetbehulpvanHarvardimpactorendieverbondenzijn meteenpompmeteendebietvan10liter/min.Hetstofdatbemonsterdwordtmetdeimpactoren wordteerstgeleidlangseenimpactor,waarbijdedeeltjesgroterdan10micrometerafgevangen wordenopeenimpactorplaat.Dekleineredeeltjesmeteenaerodynamischediameterkleinerdan10 micrometergaanmeeindeluchtstroomenwordenopgevangenopeenTeflonfilter.Dezelfde Harvardimpactormeteenanderevoorafscheiderisgebruiktomopéénlocatiegedurendeeendeel vandetijdookPM2.5Ͳmetingenuittevoeren.Omoverbeladingvandefilterstevoorkomenisper uuréénkwartierbemonsterd.Intotaalisdaarmeepermeetserievan8dagengedurende48uur bemonsterd,waarmeeeenweekgemiddeldeconcentratiebepaaldwerd.Demetingenzijn uitgevoerdindeperiodejuni2010totenmetoktober2010.Tijdenselkemeetseriezijnveldblanco´s meegenomen.Dezezijnexacthetzelfdebehandeldalsdeanderefilters,maarerisgeenluchtdoor hetfiltergezogen.

Ͳ13van41Ͳ

StofͲenendotoxinebepalingen Namonsternamezijndefiltersuitdeimpactorenverwijderdennaterugkomstinhetlaboratorium opgeslagenbijͲ20oCtotverderebehandeling.Filterszijnvoorennademonsternamegewogenop eenmicrobalansineengeconditioneerdeweegkamer,omhetstofgewichttebepalen.Daarnazijnde filtersgeëxtraheerdvoordeendotoxinebepaling.Hiertoewerdendefiltersovergebrachtineen 50mlͲbuisonderaseptischecondities,waarna5mlpyrogeenvrijwater+0,05%Tween20werd toegevoegd.NaeenuurschuddenopdeendͲoverͲendrollerbijkamertemperatuurisdesuspensie gecentrifugeerdbij500ggedurende15minuten,waarna1mlsupernatantwerdafgepipetteerd.Dit werdinaliquotsvan100µlopgeslagenbijͲ20oCtotdebepaling.Hetresterendmateriaalis vervolgensweeropgeslagenvoorverdereverwerkingineenlaterefasevanhetprojectvoor extractievanDNAenbepalingvanspecifiekemicroͲorganismen.Deendotoxineconcentratieis bepaaldmetbehulpvandeLimulusAmoebocyteLysate(LAL)Ͳassay(Lonza)endeextractenzijnin eenverdunning1:25getest.Dedetectielimietvoorstofbedraagt51,5µgperfilterenvoor endotoxinen2,45endotoxineͲunit(EU)perfilter.Filtersmeteenwaardebenedendedetectielimiet hebbeneenwaardevan2/3vandedetectielimietgekregen. Statistischeanalyses Aangeziendeblootstellingsmetingeneenlognormaleverdelinghebbenisopdeverschillende locatiesdegeometrischgemiddeldeconcentratiebepaald.Verschillentussendelocatieszijngetoetst opstatistischesignificantiemiddelseentͲtest.Associatiestussenomgevingskenmerken,zoalsaantal bedrijvenendieren,endelogaritmevandeconcentratieaanendotoxinenenPM10zijnonderzocht middelszogenaamdesmoothingͲregressieanalyse.HierbijkunnenooknietͲlineaireverbanden beschrevenworden.

3.2 Resultaten Blootstellingsniveaus Tabel3.3geefteenoverzichtvandegeometrischgemiddeldeendotoxineͲenstofblootstellingopde verschillendemeetlocaties.Deendotoxineconcentratiesopdelocaties2,3,5en6zijnsignificant hogerdandeendotoxineconcentratieszoalsgevondenopdeachtergrondlocatie.DePM10Ͳ concentratiesoplocaties2en5zijnookhogerdandePM10Ͳconcentratieopdeachtergrondlocatie. DeNederlandseoverheidgeeftgemiddeldeconcentratiesPM10normaalgesprokenals rekenkundigegemiddeldewaardenweer.Voordemeetpunten1totenmet6zijndeze respectievelijk19.9,21.3,19.6,16.8,22.8and20.7 µg.m3.Dezewaardenkunnennietmetde geldendenormenvoorPM10wordenvergelekenomdatdenormalsjaargemiddeldeconcentratieis uitgedruktendegemetenconcentratiesalsweekgemiddeldeconcentratieszijnweergegeven. Ͳ14van41Ͳ

DePM2.5Ͳstofconcentratieszijngemiddeld2/3dewaardevandePM10Ͳconcentratiesopdezelfde locatie.DeendotoxineconcentratiesindePM2.5Ͳfractiezijnopeenuitzonderingnaveellagerdande endotoxineconcentratiesindePM10Ͳfractie.TweederdevandeendotoxinemetingenvandePM2.5Ͳ metingenhebbeneenwaardebenedendedetectielimiet(figuur3.2aenb).Wanneereenenkele afwijkendePM2.5Ͳmetingbuitenbeschouwingwordtgelaten,isdeendotoxineconcentratieinde PM2.5Ͳfractiegemiddeld1/4vandeendotoxineconcentratieindePM10Ͳfractie.Ditsuggereertdat deorganischeͲstofblootstellingzich,zoalsverwacht,grotendeelsindegroveredeeltjesfractievan PM10Ͳstofbevindt. Tabel3.3.GeometrischegemiddeldeendotoxineͲenstofconcentratiesopdeverschillende meetlocaties. 3

3

EndotoxineinEU/m inPM10

Locatie

Nd/N

1

GM

GSD

MinͲmax

Nd/N

GM

GSD

MinͲmax

1

1/13

0,21

(1,87)

(0,06Ͳ0,43)

0/13

19,05

(1,37)

(11,4Ͳ31,69)

2

0/12

0,31* (1,54)

(0,16Ͳ0,51)

0/12

20,57*

(1,32)

(12,48Ͳ32,50)

3

1/11

0,25* (1,98)

(0,06Ͳ0,48)

0/12

18,83

(1,38)

(9,24Ͳ29,32)

4=ref

2/13

0,16

(1,86)

(0,06Ͳ0,43)

0/13

16,07

(1,35)

(9,82Ͳ27,88)

5

0/11

0,31* (1,77)

(0,14Ͳ0,75)

0/11

22,19*

(1,27)

(15,72!34,00)

6

0/13

0,25* (1,61)

(0,10Ͳ0,54)

0/13

19,83

(1,36)

(10,5Ͳ31,65)

(1,55)

(5,83Ͳ22,3)

2

3

PM10inµg.m 4

3

EndotoxineinEU/m inPM2.5

3

4/6

0,09

(2,32)

1

2

3

4

3

PM2.5inµg/m (0,06Ͳ0,45)

0/6

11,59

Nd/Naantalwaarnemingbenedendedetectielimiet/totaalaantalwaarnemingen,

1

2

GM=geometrischgemiddelde,

3

GSD=geometrischestandaarddeviatie,

4

Min=minimum,Max=maximum

*

statistischsignificantverschillendvandewaardeopdeachtergrondlocatie(locatie4,tͲtest;p<0.05)

Ͳ15van41Ͳ

Figuur3.2aenb.ConcentratiesPM10ͲenPM2.5Ͳstofenendotoxineoplocatie3

Relatiemetomgevingskenmerken AssociatiesvandegemiddeldeblootstellingopdemeetlocatiesinNoordͲBrabantenNoordͲLimburg metomgevingskenmerkenzijnonderzochtdoormiddelvanzogenaamdelineaireensmoothingͲ regressie.Hettotaalaanveehouderijbedrijvenineenstraalvan1000mrondhetmeetpuntlijkt samentehangenmetdehoogtevandeendotoxineconcentratie(p=0,078;figuur3.3).Hetzelfde geldtvoorhetaantalpluimveeͲenvarkensbedrijvenineenbuffervan1000momdemeetlocatie.Er wordtgeenverbandgevondentussendeendotoxineconcentratieenhetaantalrundveebedrijvenin deomgeving.Vergelijkbareresultatenwordenookgevondenmethetaantalveehouderijbedrijvenin eenstraalvan500mronddemeetlocatie,maaromdatbinnendezestraaldevariatieinhetaantal bedrijvenmindergrootis,isdeassociatieminderduidelijk(tabel3.4).Eengroteraantalbedrijven rondeenmeetpunthangtsamenmeteenhogereendotoxineconcentratie,hetgeenduidelijkwordt uitdeoverwegendpositieveregressiecoëfficiënten(bèta´s).Derelatieszijnechterinallegevallen zogenaamdmarginaalstatistischsignificant.Ookwanneermethetaantaldierenineenstraalrondde bedrijvengerekendwordtinplaatsvanhetaantalbedrijvenwordenvergelijkbareverbanden gevonden(figuur3.5;tabel3.5).Hetisnietmogelijkomonderscheidtemakentussendediersoorten diegehoudenworden,inverbandmetdesterkesamenhangtussenhetvoorkomenvande verschillendediersoorten. Erwordengeenofiniedergevalminderduidelijkerelatiesgevondentussenaantalbedrijvenof dierenendePM10Ͳstofconcentraties(figuur3.4,tabellen3.4en3.5).Ditwordtduidelijkuitde mindersterkpositieveregressiecoëfficiëntenendeveelhogerepͲwaarden.Deassociatiestussen gemetenconcentratiesendotoxineenPM10enaantallenbedrijvenendierenronddemeetpunten zijnstatistischgezienvoorPM10veelzwakkerdanvoorendotoxine.

Ͳ16van41Ͳ

Tabel3.4.AssociatietussenendotoxineͲenPM10Ͳconcentratiesenaantalveehouderijbedrijvenin deomgevingvandemeetlocaties.Deregressiecoëfficiëntgeeftdetoenameinendotoxineof PM10Ͳstofconcentratiemetdetoenameperbedrijfineenstraalvan500of1000mrondhet meetpunt.DepͲwaardegeeftdebijdebètabehorendesignificantie. veehouderijbedrijven1000m

Endotoxine(EU/m3)) 1 2 3 Range Intercept Bèta p 3!23 0,208 1,017 0,078

veehouderijbedrijven500m

0!5

0,217

1,073

0,097

18,616

1,026

0,225

varkensbedrijven1000m

0Ͳ11

0,225

1,035

0,062

18,765

1,014

0,130

varkensbedrijven500m

0!4

0,241

1,079

0,140

19,144

1,040

0,141

pluimveebedrijven1000m

1Ͳ7

0,214

1,057

0,067

18,412

1,022

0,145

pluimveebedrijven500m

0Ͳ1

-

-

Ͳ

-

-

Ͳ

rundveebedrijven1000m

1!5

0,258

1,004

0,875

20,287

0,997 0,798

rundveebedrijven500m

0!3

0,263

0,999 0,991

20,206

0,990 0,775

PM10(µg/m3) Intercept1 Bèta2 18,247 1,007

p 0,176

1

Range,laagsteenhoogstewaardevoorhetaantalbedrijvenvanhetaangegeventypeindeaangegevenstraal

rondhetmeetpunt. 2

HetinterceptisdeconcentratieendotoxineenPM10inafwezigheidvanveehouderijbedrijven,dusdelokale

achtergrondconcentratie; 3

DebètageeftdetoenameinendotoxineͲenPM10Ͳconcentratieweerdiesamenhangtmeteentoenamevan1in

hetaantalveehouderijbedrijvenrondomdemeetlocatie

Tabel3.5.AssociatiestussendeendotoxineconcentratieenPM10Ͳconcentratieenhetaantal dierenindeomgevingvandemeetlocaties.Deregressiecoëfficiëntgeeftdetoenamein endotoxineͲofPM10Ͳstofconcentratiemetdetoenamevanhetaantaldierenineenstraalvan500 of1000mrondhetmeetpunt.Detoenamevanhetaantaldierenisuitgedruktper1.000(1k), 10.000(10k)of100.000(100k)dieren,afhankelijkofnaarvarkens,pluimveeofrunderenwordt gekeken.DepͲwaardegeeftdebijdebètabehorendesignificantie.

PM10(microg/m3)

Range

Basis1 Intercept2

Bèta3

P

Intercept2 Bèta3

varken1000m

0!40k

10k

0,235

1,094

0,088

19,032

1,041 0,144

varken500m

0!11k

1k

0,248

1,022

0,186

19,386

1,012 0,165

pluimvee1000m 69kͲ690k

10k

0,228

1,055

0,112

18,665

1,026 0,134

pluimvee500m

0!240k

100k

0,243

1,121

0,170

19,327

1,050 0,258

rund1000m

150!4k

1k

0,269

0,986

0,731

20,537

0,985 0,473

rund500m

0Ͳ2700

1k

0,266

0,983

0,800

20,068

0,995 0,880

Endotoxine(EU/m3)

Ͳ17van41Ͳ

p

1

Range,laagsteenhoogstewaardevoorhetaantalbedrijvenvanhetaangegeventypeindeaangegevenstraal

rondhetmeetpunt. 2

Aantaldierenopbasiswaarvanderegressiecoëfficiëntisberekend;

3

HetinterceptisdeconcentratieendotoxineenPM10inafwezigheidvandieren,dusdelokale

achtergrondconcentratie; 4

DebètageeftdetoenameinendotoxineͲenPM10Ͳconcentratieweerdiesamenhangtmeteentoenamevanhet

aantaldierenrondomdemeetlocatie

Figuur3.3aͲd.AssociatiestussenendotoxineconcentratieinPM10enhettotaalaantal veehouderijbedrijven,aantalvarkensbedrijven,aantalpluimveebedrijvenenaantal rundveebedrijvenineenstraalvan1000mronddeNoordͲBrabantsemeetlocaties.

A

B

C

D

Ͳ18van41Ͳ

Figuur3.4aͲd.AssociatiestussenPM10Ͳconcentratieenhettotaalaantalveehouderijbedrijven, aantalvarkensbedrijven,aantalpluimveebedrijvenenaantalrundveebedrijvenineenstraalvan 1000mronddeNoordͲBrabantsemeetlocaties.

Ͳ19van41Ͳ

Figuur3.5aͲc.AssociatiestussenendotoxineconcentratieinPM10enhettotaalaantalvarkens, rundveeenpluimveeineenstraalvan1000mronddeNoordͲBrabantsemeetlocaties.

Ͳ20van41Ͳ

3.3 Conclusies OpdemeetlocatiesinNoordͲBrabantenNoordͲLimburgmeteenrelatiefgrootaantal veehouderijbedrijvenofdierenindenabijeomgevingzijndeendotoxineconcentratiesverhoogdten opzichtevanhet(relatiefstedelijk)achtergrondniveau.Voordestofconcentratieisditveelminder duidelijkhetgeval.Hoeweldemeetserierelatiefgeringvanomvangisintermenvanhetaantal meetpuntenenhetaantalmetingenoverdetijd,enveelvandeonderzochteverbandenniet statistischsignificantzijn,isookalleenvoordemetingendieinBrabantenLimburggenomenzijneen consistentesamenhangtezientussenhetaantalbedrijvenendierenindedirectenabijheidvande meetlocatiesendegemetenconcentratiesendotoxine. Inabsolutezinzijndeconcentratiesendotoxinezeerlaag.Ditzalvooreendeelsamenhangenmet hetfeitdatweekgemiddeldeniveauszijngemetenendatookgedurendedenachtisdoorgemeten. ´sNachtsisdemenselijkeactiviteitminderenditzalzekerbijdragenaanlagereomgevingsbelasting. Bijdezeniveauszijnvoorzoverbekendgeengezondheidseffectenteverwachten,ooknietopde locatiesmetdehoogstgemetenconcentraties.Overigensmoetwordenbedachtdat weekgemiddeldeniveausvooralgeschiktzijnomeenindicatietegevenoverdebelastingvande omgeving,maarmindergeschiktzijnomdegezondheidskundigerisico´sdieopkunnentredenals gevolgvandeblootstellingtebeoordelen.Effectenalsgevolgvanendotoxineblootstellingkunnen optredennaenkeleurenverhoogdeblootstelling.Korteverhogingengedurendeurenzijnmogelijk ookvanbelang,maarveellastigertemeten.Echter,degemetenniveauszijnmeerdaneen ordegroottelagerdanniveauswaarbijgezondheidseffectenzijnbeschreven.Daarmeelijkthetniet waarschijnlijkdatregelmatigzeerhogeniveausvoorkunnenkomen,maardegradiëntmetingen zullenhieruitsluitselovermoetengeven. Deresultatenmoetenvooralalseenindicatiewordengezienvanpotentiëlemicrobiëleemissies afkomstigvanintensieveͲveehouderijbedrijvenindeomgeving.Overhetrisicoop gezondheidseffectenkanopbasisvandezeresultatennoggeenuitspraakwordengedaan.

Ͳ21van41Ͳ

4. Rapportageeersteresultatengezondheidseffecten Hetonderzoeknaargezondheidseffectenisuitgesplitstineenaantaldeelvraagstellingen: x

Watisdeprevalentievanklachtenenaandoeningenbijbewonersvangebiedenmetintensieve veehouderijinhetoostenvandeprovincieNoordͲBrabantenhetnoordwestenvandeprovincie Limburgin2009?

x

VerschillendezeprevalentiesvanbewonersvangebiedeneldersinNederlandmeteenzelfde matevanstedelijkheid,daarbijrekeninghoudendmeteventueleverschilleninleeftijd,geslacht ensociaalͲeconomischestatus(SES)?

x

Isereenrelatietussendeblootstellingaanintensieveveehouderijendeprevalentievanklachten enaandoeningen,nacorrectievoorverstorendevariabelen?

x

Watishetzorggebruikbijbewonersvanbovengenoemdegebiedenindeperiode2009?

x

VerschiltditzorggebruikvanbewonersvangebiedeneldersinNederlandmeteenzelfdemate vanstedelijkheid,daarbijrekeninghoudendmeteventueleverschilleninleeftijd,geslachten SES?

x

Isereenrelatietussendeblootstellingaanintensieveveehouderijenhetzorggebruik,na correctievoorverstorendevariabelen?

x

Watisdeprevalentievangeneesmiddelendiewordenvoorgeschrevendoordehuisartsvoor aandoeningenvanmetnamedeluchtwegenenhetspijsverteringskanaalonderbewonersvan bovengenoemdegebiedenmetintensieveveehouderijindeperiode2009?

x

VerschillendezeprevalentiesvanbewonersvangebiedeneldersinNederlandmeteenzelfde matevanstedelijkheid,daarbijrekeninghoudendmeteventueleverschilleninleeftijd,geslacht enSES?

x

Isereenrelatietussendeblootstellingaanintensieveveehouderijendeprevalentievan voorgeschrevengeneesmiddelen,nacorrectievoorverstorendevariabelen?

Dezerapportagewordtbeperkttotdeluchtwegenenhetspijsverteringskanaal.Inheteindrapport volgteenoverzichtvandegehelemorbiditeitenallevoorgeschrevengeneesmiddelen.Bovendien zullenindatrapportcorrectiesplaatsvindenvoordesociaalͲeconomischestatusenzullen,waar relevant,longitudinaleanalysesplaatsvindenvoordejaren2006Ͳ2009.Dekernvanheteindrapport zaleenkoppelingzijnvandegeconstateerdegezondheidsproblemenmetdeblootstellingaan intensieveveehouderij.

Ͳ22van41Ͳ

4.1 Opzetenuitvoering

Afbakeningonderzoeksgebied HetonderzoekIntensieveVeehouderijenGezondheid(IVG)werduitgevoerdinhetoostenvande provincieNoordͲBrabantenhetnoordwestenvandeprovincieLimburg.Hetonderzoeksgebied(figuur 4.1)werdbegrensddoor: x

inhetnoordendeN324(metGravealshetmeestnoordelijkepunt)

x

inhetwestendelijnNistelrode,HeeswijkDinther,AarleͲRixtel,Bakel,Deurne,Asten/Someren

x

inhetoostenvanafCuijkdeN271volgendtotaanGrubbenvorst,vervolgensdelijnBaarlo/ Reuver

x

eninhetzuidendelijnReuver,MeijelenSomeren(netonderdeA67)

Inditgebiedbevindtzichveelintensieveveehouderij.Naastditgebiedzijnooknog3kernenten westenentennoordenvanEindhovenonderzocht;OirschottotaanBladel/Reusel,Bergeijke.o.en Boxtele.o..Eindhoven,HelmondenVenloe.o.vielenbuitenhetonderzoeksgebied,omdatdit stedelijkegebiedenbetreftwaargeenofnauwelijksveehouderijenzijn.

Figuur4.1Hetonderzoeksgebiedvanhetprojectgezondheidseffecteninrelatietotintensieve veehouderij

Ͳ23van41Ͳ

Voorhetonderzoeknaarderelatietussenintensieveveehouderijengezondheidsproblemenwerd gebruikgemaaktvangegevensuitdeelektronischemedischedossiers(EMD s)vandepatiëntenvan dedeelnemendehuisartsenpraktijken.HetEMDisonderdeelvanhetHuisartsInformatieSysteem (HIS)datdoordehuisartsookwordtgebruiktvoordedeclaratiesbijverzekeraarsenhetbeheervan hetpatiëntenbestand.Overieder(zorg)contactdateenpatiëntmeteenhuisartsheeft,worden gegevensvastgelegdinhetEMD.

Huisartsenpraktijken IVGͲhuisartsenpraktijken.Dewervingvanhuisartsenpraktijkeninhetonderzoeksgebiedvondplaats tussendecember2009enmaart2010.Praktijkenkondenalleenparticiperenindienzowelde symptomenvandepatiëntenalsdegesteldediagnoseswerdengeregistreerdvolgensde "InternationalClassificationofPrimaryCare#(ICPC)Ͳcodering(Lamberts,1987).DeICPCbestaatuit 17hoofdstukkendiewordenaangeduidmeteenletter.Dehoofdstukkenzijnmeestalgegroepeerd perorgaansysteem.Elkhoofdstukstaatvooreengroepsymptomenenaandoeningendieonderling veelmetelkaargemeenhebben(bijv.allesymptomenenaandoeningenvandeluchtwegen beginnenmetdeletterR(van$respiratory ).NadeletterindeICPCͲcodekomentweecijfersdie aangevenofheteensymptoombetreft(0Ͳ29)ofeenaandoening/diagnose(70Ͳ99);hoestenisdan bijvoorbeeldR05enastmaisR96. IneersteinstantievonddewervingplaatsvianieuwsbrievenaandehuisartsenkringNijmegene.o., dehuisartsenkringNoordͲBrabantNoordoost,dehuisartsenkringZuidoostBrabant,deRHVHelmond endeCoöperatieCohesieU.A.(NoordͲLimburg).Onderdebenaderdepraktijkenbevondenzich14 praktijkendiedeeluitmakenvanhetLandelijkInformatienetwerkHuisartsenzorgLINH(zie hieronder). Beginfebruari2010isvanuithetNIVELeenherhaaldeoproepgestuurdnaardehuisartsenmiddels eenpersoonlijkebriefen/ofeͲmail.EnkelewekenlaterisdoordeGGD enBrabantenZeelandeen briefgestuurdnaardewethoudersvanVolksgezondheidvandegemeentesinhetonderzoeksgebied metdaarinhetverzoekomdehuisartsenuithungemeentetevragenomaanhetonderzoekdeelte nemen.Intotaalhebbenzich55praktijkenaangemelddiegebruikmakenvandeICPC.Zespraktijken vielenaf,omdatdepraktijkuiteindelijktochnietwildedeelnemenaanhetonderzoek(n=1),de extractievangegevensuithetEMDwasmislukt(n=1),deprovidervanéénHISnietinstaatbleekte zijnombinnendeafgesprokentermijneengoedeextractieteverzorgen(n=4).Erblevenderhalve49 praktijkenoverwaarvandatabeschikbaarwarenvooranalyses.

Ͳ24van41Ͳ

LINH plattelandspraktijken.DegegevensvandeIVGͲpraktijkenwerdenvergelekenmetgegevens vanhuisartsenpraktijkendiedeelnemenaanhetLandelijkInformatieNetwerkHuisartsenzorg(LINH) (Verheije.a.2009).Ditnetwerkbestaatuitruim90praktijkendiealjarenlangbetrouwbaregegevens leverenoverdemorbiditeitindeNederlandsehuisartspraktijk.Uitdezepraktijkenwerdener22 geselecteerddiegelegenzijningebieden(exclusiefhetonderzoeksgebied)meteenvergelijkbare matevanstedelijkheidalsdeIVGͲpraktijkenenwaarvandedatavangoedekwaliteitwas(zie paragraafSelectiecriteriadeelnamepraktijkenaananalyse).

Gegevensuitdehuisartsenpraktijken Inmaartenapril2010werdendoorexterningehuurdemedewerkerspatiëntengegevensen gegevensoverdezorgcontactengeëxtraheerduithetEMDvandepatiëntenvandedeelnemende praktijken.Omdeprivacyvandepatiëntentewaarborgen,zijndezegegevensnietgelijktijdig geëxtraheerdenlosvanelkaaropgeslagen.Degegevenszijnverzameldoverdeperiode1januari 2006totenmet31december2009. Patiëntengegevens.DevolgendepatiëntengegevenswerdengeëxtraheerdtenbehoevevanhetIVGͲ onderzoek:patiëntnummer,geboortedatum,geslacht,adresgegevensvandepatiënt,soortpatiënt (vastofpassant),dedatumvaninschrijving,deeventueledatumvanuitschrijvingenderedenvan uitschrijving.NaextractiewerdeenbestandbeschikbaargesteldaanhetNIVELwaarde adresgegevensvandepatiëntenuitverwijderdwaren. Gegevensoverdezorgcontacten.Devolgendegegevensoverdezorgcontactenzijngeëxtraheerduit deEMD s:gegevensoverklachtenenaandoeningen(demorbiditeit),gegevensoververrichtingenen gegevensoverprescripties. Inhetmorbiditeitsbestandbevondenzichdevolgendegegevens:patiëntnummer,praktijknummer, datumvanhet(deel)contactendediagnose.Onder"diagnose#wordenalleklachtenen aandoeningenvastgelegdwaarmeedepatiëntopdebetreffendedatumbijdehuisartsisgeweest. Perdatumkanerdusmeerdanééndiagnosezijn.Ineendergelijkgevalisersprakevanmeerdere deelcontacten. DegegevensoverdeverrichtingenomvattendeverrichtingdatumendeCTGͲcode.Sindsde stelselwijzigingin2006wordengegevensoverwatdehuisartsendepraktijkondersteunerdoen(de zogenaamdeverrichtingen)verzameldopbasisvandedeclaraties.Hetfeitdatdehuisartsper verrichtingbetaaldwordt,heefttotgevolgdatallecontactengeregistreerdwordeninhetEMD. DaarbijwordtgebruikgemaaktvandezogenaamdeCollegeTarievenGezondheidszorg(CTG)Ͳcodes.

Ͳ25van41Ͳ

Elkvandiecodesstaatvooreenspecifiekeverrichting.DeCTGͲcodesenbijbehorendetarieven wordenelkjaarvastgestelddoordeNederlandseZorgautoriteit(NZa,2009). Devolgendegegevensovergeneesmiddelenvoorschriften(prescripties)zijnverzameldvoorhetIVGͲ onderzoek:receptdatum,diagnoseenATCͲcode.Indieneenpatiëntmedicatievoorgeschrevenkrijgt, dienterdoordehuisartstegelijkertijdookeendiagnoseaangekoppeldteworden.DeAnatomisch TherapeutischChemischeClassificatie(ATC,2007)wordtgebruiktomgeneesmiddelenintedelenin groepennaarhetorgaanofsysteemwaaropzewerkzaamzijnen/ofhuntherapeutischeof chemischeeigenschappen.HetATCͲsysteembestaatuit14hoofdstukken,dieallenmeteen letterwordenaangeduid.Dezelettergeeftaantotwelkegroepaandoeningendemedicatiebehoort. DefocuslagvoorditonderzoekvooralopdeATChoofdstukkenA(spijsverteringskanaal& metabolisme)enR(ademhalingsstelsel).

Uitkomstmaten Bijditdeelvanhettussenrapportisgekekennaardrieuitkomstmaten: x

prevalentievansymptomenenaandoeningen(morbiditeit);

x

prevalentievanverrichtingen(zorggebruik);

x

prevalentievanprescripties.

Dezeprevalentieszijnuitgedruktper1000vastingeschrevenpatiëntenperjaar.Dathoudtindatper praktijkhetaantalklachtenenaandoeningen,verrichtingencq.prescriptiesgedeeldwerddoorhet aantalvastingeschrevenpatiëntenvandebetreffendepraktijk(denoemer).Gegevensvan incidentelepatiëntenwerdendusbuitenbeschouwinggelaten.Perjaarteldeelkevastepatiëntmee naarratovanhetaantalingeschrevendagen.Eenvastepatiëntkreeggewicht1alshij/zijvan1 januaritotenmet31decemberingeschrevenisgeweesteneengewichtvan0,75alshij/zijop1april geboreniseningeschrevenistotenmet31december.Doorallegewichtenperpraktijkoptetellen, ontstonddevasteͲpatiëntenpopulatie. Morbiditeit.Deprevalentievanklachtenenaandoeningen(demorbiditeit)isberekendopgrondvan deICPCͲcodesdieinhetbetreffendejaargeregistreerdzijndoordehuisarts,dezogenaamde jaarprevalentie.KlachtenenaandoeningendiebehorentoteenͲzelfdeziekteͲepisodezijn samengenomenomdubbeltellingtevoorkomen.Eenpatiëntdieineersteinstantiemetdeklacht "hoesten#bijdehuisartskwamenwaartijdenseenlatercontactbleekdathetomastmaging,is geteldals1episode"astma#.BijpraktijkenmeteenHISwaarbijepisodesnietworden$aangemaakt , werdeneerstepisodesgeconstrueerduitdezogenaamdedeelcontactͲdiagnosesdieaanwezigwaren

Ͳ26van41Ͳ

indetabelMorbiditeit.Hethiervoorgebruiktealgoritme(EPICON),isdoorhetNIVELontwikkeldin samenwerkingmetdeUniversiteitNijmegen(Biermanse.a.,2008). AllejaarprevalentieszijngestandaardiseerdnaardelandelijkeleeftijdsͲengeslachtsverdelinginhet betreffendejaardoorgebruiktemakenvanbevolkingsopbouwgegevensvanhetCentraalBureau voordeStatistiek(CBS). Zorggebruik.Hetzorggebruikishetaantalmaaldateenpatiëntcontactheeftmetdehuisartspraktijk ineenbepaaldeperiode.Perjaarwerddeprevalentieberekenddoorhettotaalaantalverrichtingen vandeIVGͲpraktijkenoptetellenentedelendoordevasteͲpatiëntenpopulatie.Hierbijis onderscheidgemaakttussencontactenmetdehuisartsenerzijdsencontactenmetde praktijkondersteuner(POH)anderzijds.Bijpraktijkendieminderdan48(voorsolopraktijken)of52 weken(voordeoverigepraktijken)haddengeregistreerd,werddeprevalentievermenigvuldigdmet eencorrectiefactor(48/aantalgeregistreerdewekenof52/aantalgeregistreerdeweken).De prevalentiesvanverrichtingenvandeIVGͲpraktijkenzijnvervolgensvergelekenmetdeprevalenties vanverrichtingenvandeLINHͲplattelandspraktijken. Prescripties.Erisgekekennaardeprevalentievangeneesmiddelendiezijnvoorgeschrevenvoor aandoeningenvandeluchtwegen(ATCͲhoofdstukR)envoorhetspijsverteringskanaal(ATCͲ hoofdstukA).PerjaarwerdgekekenofeenpatiënteengeneesmiddeluitbijvoorbeeldhetATCͲ hoofdstukRheeftvoorgeschrevengekregen(1)ofniet(0).Deprevalentievanhetbetreffende geneesmiddelwerdberekenddoorallepatiëntendieindatjaardatgeneesmiddelvoorgeschreven hebbengekregenoptetellenendaarnatedelendoordevasteͲpatiëntenpopulatie.Bijpraktijken dieminderdan48(voorsolopraktijken)of52weken(voordeoverigepraktijken)hadden geregistreerd,werddeprevalentievermenigvuldigdmeteencorrectiefactor(48/aantal geregistreerdewekenof52/aantalgeregistreerdeweken).Deprevalentiesvanvoorgeschreven geneesmiddelenvandeIVGͲpraktijkenzijnvervolgensvergelekenmetdievandeLINHͲ plattelandspraktijken.

Selectiecriteriadeelnamepraktijkenaananalyse Omindeanalysesopgenomentekunnenworden,werdgekekenofdemorbiditeitsdatavande praktijkenindatbetreffendejaarvoldedenaandevolgendecriteria;hetpercentagerecordsmeteen ICPCͲcodevandeMorbiditeittabeldiendeminimaal50%tezijnendepraktijkendiendentenminste dehelftvanhetaantalteregistrerenwekendaadwerkelijkgeregistreerdtehebben.Eensolopraktijk

Ͳ27van41Ͳ

werdgeachtmaximaal48wekenteregistreren,vooralleanderepraktijkenisditvastgesteldop52 weken.

Statistischeanalyses OmdeprevalentiesvansymptomenenaandoeningenvandeIVGͲpraktijkentekunnenvergelijken metde22LINHͲplattelandspraktijkenwerdeenzogenaamdemultiͲlevelͲanalyseuitgevoerd.Ditis eenstatistischemethodewaarmeewordtgecorrigeerdvooreventuelesystematischeverschillen tussendepraktijken(bv.registratieverschillen).Erwerdperaandoeningeenmulti(cross)level logistischregressiemodelgebruikt(Goldsteine.a.2011).Deafhankelijkevariabelewaseen0/1score dieperingeschrevenpatiëntaangeeftofdezeinhetbetreffendejaareenaandoeningheeftgehad (1)ofniet(0).OmdevergelijkingtussenIVGͲenLINHͲplattelandspraktijkenzinvoltelatenzijn,is vooreenaantalfactorengecorrigeerd:praktijk,leeftijdvandepatiënt,geslachtvandepatiënten observatieperiode(ofdepatiëntvoordevolledigeobservatieperiodewasingeschreven).Tenslotte werdgetoetst(doortoevoegingvaneen0/1indicatorvariabele)ofdeprevalentiescorevoorde patiëntenvandeIVGͲpraktijkensignificant(p<0,05)verschildevandepatiëntenvandeLINHͲ plattelandspraktijken.

4.2

Resultaten

Indittussenrapportzijnalleendevoorlopigeresultatenvanhetjaar2009beschreven.

Algemenekenmerkenpraktijkenenpatiënten IVGͲpraktijken Vande49IVGͲpraktijkenmetbeschikbaredatavoldeden28praktijkenaandehierbovenbeschreven selectiecriteria.Intabel4.1zijndealgemenekenmerkenvandeze28praktijkenbeschrevenvoorhet jaar2009.

Ͳ28van41Ͳ

Tabel4.1Kenmerkenvande28IVGͲpraktijkenin2009

NoordͲ

Limburg

Totaal

Brabant Aantalpraktijken

22

6

28

Praktijkvorm:

Solo

5

5

10

Duo

6

1

7

Groep/Gezondheidscentrum

11

0

11

Stedelijkheid:

Matig

4

0

4

Weinig

6

4

10

Niet

12

2

14

Aantalhuisartsen

59

7

66

107.645

14.897

122.542

Aantalvastingeschreven patiënten

22praktijkenbevondenzichinhetoostenvanNoordͲBrabanten6praktijkeninhetnoordwesten vanLimburg.Depraktijkengebruikten6verschillendesoortenHuisartsInformatieSystemen.De28 IVGͲpraktijkentesamenvormdeneenvasteͲpatiëntenpopulatievan122.542personenmeteen gemiddeldeleeftijdvan40(±22jaar,meteenspreidingvan0Ͳ108jaar);49%(n=59.921)was vrouw. LINHͲplattelandspraktijken De22LINHͲplattelandspraktijkenwerdengeselecteerdopbasisvaneenzelfdematevanstedelijkheid alsde28IVGͲpraktijken,namelijk matig!, weinig!en nietͲstedelijk!.Intabel4.2zijndealgemene kenmerkenvande22LINHͲplattelandspraktijkenbeschrevenvoorhetjaar2009.

Ͳ29van41Ͳ

Tabel4.2Kenmerkenvande22LINHͲplattelandspraktijkenin2009

Totaal

Aantalpraktijken

22

Praktijkvorm:

Solo

16

Duo

3

Groep/Gezondheidscentrum

3

Stedelijkheid:

Matig

3

Weinig

9

Niet

10

Aantalhuisartsen Aantalpatiënten

32

78.060

DepraktijkenbevondenzichindeprovinciesGroningen(n=3),Overijssel(n=4),Gelderland(n=4), Utrecht(n=1),NoordͲHolland(n=4),ZuidͲHolland(n=3),Zeeland(n=1)eninhetnoordwestenvan NoordͲBrabant(n=2,gelegenbuitenhetonderzoeksgebied).De22LINHͲplattelandspraktijken haddeneenvasteͲpatiëntenpopulatievan78.060personenmeteengemiddeldeleeftijdvan39(±23 jaar,spreiding:0Ͳ106jaar);50%(n=38.983)wasvrouw.Tabel4.3bevatdeleeftijden geslachtsverdelingvandevasteͲpatiëntenpopulatiesvande28IVGͲende22LINH" plattelandspraktijken. Tabel4.3DevasteͲpatiëntenpopulatiein2009vande28IVGͲende22LINHͲplattelandspraktijken, naarleeftijdengeslacht(%vantotaal) Leeftijd

IVG(n=122.542)

LINHͲplatteland(n=78.060)

Mannen

Vrouwen

Mannen

Vrouwen

0"4

2,7%

2,5%

3,0%

2,7%

5"14

6,4%

6,0%

6,9%

6,4%

15"24

6,7%

6,3%

6,4%

6,2%

25"44

13,3%

12,0%

12,6%

12,5%

45"64

15,2%

14,1%

14,3%

13,8%

65"74

4,4%

4,4%

4,2%

4,2%

75+

2,4%

3,7%

2,8%

4,1%

Totaal

51,1%

48,9%

50,1%

49,9%

Ͳ30van41Ͳ

Degeslachtsverdelingvanbeidepatiëntenpopulatieskomtgoedovereen.Beidepopulatieswijken nauwelijksafvandebevolkingsopbouwvolgenshetCBS.

Morbiditeit2009 DoorgebruiktemakenvaneenmultiͲlevelͲanalysezijndeprevalentiescoresvanaandoeningenvan deICPCͲhoofdstukkenvoorhetspijsverteringskanaalendeluchtwegenvergelekentussendeIVGͲen deLINHͲplattelandspraktijken(ineenlaterstadiumwordennogdesymptomengeanalyseerd).In tabellen4.4en4.5zijndevoorlopigeresultatenweergegeven. Tabel4.4Prevalenties(per1000patiënten)in2009vanaandoeningenvoordeIVGͲendeLINHͲ plattelandspraktijkenmetbijbehorend95%betrouwbaarheidsinterval(BI)endepͲwaardevoorde toetsopverschilvandeprevalenties. ICPChoofdstuk D.Tractusdigestivus R.Tractusrespiratorius

IVG

LINHͲplatteland

Prevalentie(95%BI)

Prevalentie(95%BI)

P

42,4(37,7"47,6)

49,8(43,7"56,7)

0,06

130(119"142)

154(140"170)

0,01

Zowelalleaandoeningenvandeluchtwegenalsalleaandoeningenvanhetspijsverteringskanaalzijn alsgroepsamengenomen.DaarbijblijktdatbeidegroepenaandoeningenalsgeheelinhetIVGͲ gebiedstatistischsignificantmindervaakvoorkomendanindeLINHͲplattelandspraktijken. Vervolgensisgekekennaarindividuelecodesbinnendezetweegroepenaandoeningen/diagnoses (tabel4.5). Metbehulpvandemeestrechtsekolomkanwordengeziendatersoms(vetgedrukt)statistisch significanteverschillenbestaantussendemorbiditeitindeIVGͲendeLINH"plattelandspraktijken. AlsdezepͲwaardeonderde0,05ligtkanmet95%zekerheidgesteldwordendatdetwee prevalentiesvanelkaarverschillen.Pasalsdezecijferswordengekoppeldaandieoverde dierendichtheidenaantallenbedrijvenkanwordenbekekenofereenrelatieismetintensieve veehouderij.

Ͳ31van41Ͳ

Tabel4.5Prevalenties(per1000patiënten)in2009vanindividueleICPCͲcodesvoordeIVGͲende LINHͲplattelandspraktijken. IVG

LINHͲplatteland

Prevalentie(95%BI)

Prevalentie(95%BI)

P

GastroͲintestinaleinfectie(D73)

4,2(3,4"5,3)

4,9(3,8"6,4)

0,37

Colitisulcerosa(D94)

3,1(2,5"3,8)

2,4(1,8"3,1)

0,10

Hoesten(R05)

21,9(18,1"26,5)

29,7(23,9"36,7)

0,03

Acuteinfectiebovensteluchtwegen(R74)

26,5(22,0"31,8)

28,1(22,8"34,5)

0,68

Acute/chronischesinusitis(R75)

24,4(20,4"29,1)

36,9(30,3"44,9)

0,002

Acutebronchitis(R78)

5,2(3,9"7,0)

10,0(7,2"13,9)

0,004

Influenza(R80)

8,1(5,9"11,1)

9,7(6,7"13,8)

0,47

Pneumonie(R81)

5,3(4,5"6,4)

3,9(3,2"4,7)

0,009

Chronischebronchitis(R91)

0,9(0,7"1,2)

0,5(0,3"0,7)

0,003

Longemfyseem/COPD(R95)

1,9(1,6"2,4)

2,2(1,7"2,7)

0,35

Astma(R96)

23,7(19,8"28,3)

25,9(21,2"31,8)

0,50

Hooikoorts(R97)

28,8(24,6"33,8)

37,2(31,1"44,4)

0,03

Klachtofaandoening (ICPCͲcode)

BI=betrouwbaarheidsinterval

Zorggebruik2009 Intabel4.6ishetzorggebruikvanhetjaar2009weergegevenvoorzoweldeIVGͲalsdeLINH" plattelandspraktijken.In2009werdendoordehuisartsenvandeIVGͲpraktijken5,2verrichtingenper patiëntgedeclareerd.Ditaantalisietslagerdanhetaantalgedeclareerdehuisartsverrichtingenvan deLINHͲplattelandspraktijken.Hetaantalgedeclareerdeverrichtingenvanpraktijkondersteuners (POH)kwamvoorbeidepraktijkpopulatiesovereen.Hetaantalverrichtingenisinclusiefde herhaalrecepten(CTGͲcodes12000t/m12005en12100t/m12105). Tabel4.6Gemiddeldaantalverrichtingenvandehuisartsendepraktijkondersteunerper ingeschrevenvastepatiënt(2009).

IVG

LINHͲplatteland

Huisarts

5,2

5,7

POH

0,3

0,2

Ͳ32van41Ͳ

Prescripties2009 Infiguur4.1isdeprevalentiein2009weergegevenvoorgeneesmiddelendiezijnvoorgeschreven vooraandoeningenvandeluchtwegen(ATCͲcodesR)enhetspijsverteringskanaal&metabolisme (ATCͲcodesA).Dezetweegroepengeneesmiddelenwerdenin2009ongeveerevenvaak voorgeschrevenvoorpatiëntenvandeIVGͲpraktijkenalsvoorpatiëntenvandeLINHͲ plattelandspraktijken. Figuur4.1Prevalentievanvoorgeschrevengeneesmiddelenvooraandoeningenvandeluchtwegen (R)enhetspijsverteringskanaal&metabolisme(A)voorIVGͲversusLINHͲplattelandspraktijken

PatiëntͲcontroleonderzoek InhetpatiëntͲcontroleonderzoekwerdeensteekproefvanastmaticiuithet huisartsengegevensbestandvergelekenmeteensteekproefvanmensenmeteenandersymptoomof eenandereaandoening(#controles$),inditgevallagerugproblemenzonderuitstraling(datlaatste omeenherniauittesluiten).Voorrugklachtenisgekozenomdatdezeaandoeningnaarverwachting nietgeassocieerdzalzijnmethetwonenrondeenintensieveͲveehouderijbedrijf. Viahuisartsenvan20praktijkeninhetoostenvandeprovincieNoordͲBrabantzijnpatiëntenmet astmaeneencontrolegroepvanpatiëntenmetlagerugpijnbenaderdmethetverzoekeen vragenlijstintevullen.PatiëntenencontroleswerdengeselecteerduitdevasteͲpatiëntenpopulatie van2009meteenleeftijdtussende18en74jaar.Patiëntenhaddenin2009eendiagnoseastma (ICPCͲcodeR96);controleshaddenin2009eendiagnoselagerugpijnzonderuitstraling(ICPCͲcode

Ͳ33van41Ͳ

L03).Patiëntendiezowelastmaalslagerugpijnhadden,werdengeëxcludeerd.Indienerop hetzelfdewoonadresmeerderepatiëntenmetastmawoonden,danwerdslechtséénpatiënt geselecteerd.Indienerophetzelfdewoonadreszoweleenastmapatiëntalseencontrolewoonde, danwerdalleendeastmapatiëntgeselecteerd.Indienerophetzelfdewoonadresmeerdere controleswoonden,danwerdslechtsééncontrolegeselecteerd.Devragenlijstomvattevragenover opleidingenberoep,woningenwoonomgeving,zelfgerapporteerdesymptomenenaandoeningen, enrookgewoonten.Devragenoverhetvoorkomenvanrespiratoiresymptomenvolgdendeopzet vandeEuropeanCommunityRespiratoryHealthSurvey.Deelnemersaanhetvragenlijstonderzoekis ookgevraagdgedurende2wekeneen#electrostaticdustcollector$(EDC)indewoningneerte leggen.Hiermeewordtstofindewoningopgevangenendezemethodeblijktindewoninggoedmet actiefgemetenPM10Ͳfractietecorreleren(Nosse.a.,2008).Eenpakketmetdaarindevragenlijst, EDC,eeninstructie,eentoelichtendebriefvandehuisartsenretourenveloppen,werdinjuni2009 viadeeigenhuisartsperpostnaardegeselecteerdepatiëntenencontrolesverstuurd.Na2weken werdeenherinneringsbriefgestuurd.Devragenlijstkondesgewenstookonlineingevuldworden.De verwerkingvandegeretourneerdevragenlijstenwerduitgevoerddooreenexternbureau;deEDC$s werdennaarhetIRASteruggestuurd. Indegeselecteerdehuisartsenpraktijkenwerdenintotaal1.041astmapatiëntenen1.988patiënten metlagerugpijngeïdentificeerd.Naontdubbelingopwoonverband(gezinssamenstelling)en controledoordepraktijkassistenteopverhuizingen,overlijdenofongeschiktheidvoorditonderzoek, werdeenaselectesteekproefgetrokkenvan758astmapatiëntenen1.519patiëntenmetlage rugpijn.Degegevensverzamelingisafgerondendegegevenszijnperseptember2010beschikbaar gekomen.Intotaalhebben980personendevragenlijstgoedingevuldenteruggestuurd(responsvan 44%;zietabel4.7).Bij53geretourneerdevragenlijstenwashetrespondentnummererafgescheurd, waardoordeoorspronkelijkepatiëntͲcontrolestatusnietmeerteherleidenwas.Vandezeanonieme respondentenhadden50personendevragenlijstcompleetingevuld.Drierespondentenhaddende vragenlijstvanhunpartneringevuld.Voordeze53respondentenisaandehandvande zelfgerapporteerdeinformatieindevragenlijstbepaaldofzeastmahaddenofniet.Deresponswas lagerdanverwacht.Degegevenszijnechtervangrootbelangvooreensensitiviteitsanalysevande analysevandehuisartsgegevens,gerichtopheteffectvanmogelijkverstorendevariabelendieop individueelniveauzijnvastgesteld(rookgewoonte,kenmerkenwoning,binnenmilieuwoning, beroep). Ͳ34van41Ͳ

Tabel4.7OverzichtresponspatiëntͲcontroleonderzoek.

Totaal

N (%)

Totaalbenaderd

2277

Astmapatiënten N (%) 749

Controles

Anoniem

N (%) 1525

N

56

36 (2,4%)

1

9

25

Ͳ

4

Ͳ

3

1

nietopmijvantoepassing

5

2

3

Ͳ

analfabeet

1

Ͳ

1

Ͳ

verblijftinbuitenland

6

2

4

Ͳ

2227

736

1489

55

Retourgezonden

50 (2,2%)

onbestelbaar

34

nietinstaatintevullen

Nettobenaderd Weigeraar

anonimiteit

geenzin/geentijd

geenbehoeftevragenlijst

onbekendereden

71 (3,2%)

13 (1,7%)

27 (3,7%)

43 (2,9%)

1

3

Ͳ

2

1

23

8

15

Ͳ

6

2

5

Ͳ

38

17

21

Ͳ

1165 (52,3%)

398 (54,1%)

820 (55,1%)

Ͳ

Respondent

991 (44,5%)

314 (42,7%)

623 (41,8%)

54

volledigingevuld

980 (44,0%)

311 (42,3%)

616 (41,4%)

53

incompleet

11 (0,5%)

3 (0,4%)

7 (0,5%)

NonͲrespondent

Ͳ35van41Ͳ

1

4.3

Conclusies

UitdevergelijkingvandemorbiditeitvandeIVGͲhuisartsenpraktijkeninBrabantenNoordͲLimburg metdeLINHͲplattelandspraktijkenwordtduidelijkdatinhetonderzoeksgebiedinhetalgemeen minderrespiratoireengastroͲintestinaleaandoeningenvoorkomendanindeLINHͲ referentiepraktijkgebieden.Vooreenaantalspecifiekeaandoeningenzijnsignificanteverschillen gevondenmetdeLINHͲreferentiepraktijken.Vooreenaantalrespiratoiresymptomenen aandoeningen(hoesten,acutesinusitis,acutebronchitisenhooikoorts)wasdeprevalentie significantlagerdanindecontrolegebieden.Voorastmawerdgeensignificantverschilgevonden. PneumonieenchronischebronchitiswerdendaarentegenvakergevondeninBrabantenNoordͲ Limburg.HetaantalverrichtingenenprescriptiesverschildeniettussenBrabantenNoordͲLimburgse praktijkenendeLINHͲreferentiepraktijken. Desuggestiedatingebiedenmetintensieveveehouderijmeerrespiratoireklachtenen aandoeningenwordengerapporteerdkonnietwordenbevestigdaandehandvandeverzamelde morbiditeitsgegevensvandehuisartsenpraktijkeninrelatietotdelandelijkereferentie.Eerderwordt hettegendeelwaargenomen.Dezeinformatiemoetechtervoorzichtigwordengeïnterpreteerd.De vergelijkingvindtplaatsmetanderelandelijkegebieden,waarmogelijkookeenzekerematevan belastingaanveehouderijenplaatsvindt.Ookkanopgrondvandezeanalysesnietworden geconstateerddatgeenverbandbestaattussenveehouderijenindewoonomgevingenhet voorkomenvanrespiratoireklachten.Daarvoorisdegevolgdebenaderingnogteweiniginformatief overdeblootstellingdieoptreedtalsgevolgvanhetwonenindenabijheidvanintensieveͲ veehouderijbedrijven.Welwerdeenverhoogdvoorkomenvanpneumoniegeconstateerd,wat mogelijksamenhangtmetdeaanhoudendeQͲkoortsuitbraak. Gedetailleerdereanalysesvandepatiëntgegevens,metinformatieoverdeafstandvan veehouderijenendedierendichtheidronddewoning,moetendefinitieveantwoordengevenopde vraagofeensamenhangbestaattussenhetvoorkomenvanbepaaldeaandoeningenenhetwonen rondintensieveͲveehouderijbedrijven.

Ͳ36van41Ͳ

5.

Opzeteindrapportage

Deopzetvanhetonderzoekiseind2010deelsbijgesteld.VandeprovinciesNoordͲBrabanten Limburgzijngegevensoveragrarischebedrijvenverkregen(bedrijfstype,Ͳgrootte,emissiegegevens voorvergunningsverlening)inclusiefdeexacteRDͲcoördinaten.MetbehulpvanArcGISͲsoftwareis vooriederepersoonuitdehuisartsregistratiedeafstandtotdemeestnabijeveehouderijberekend enishetaantaldieren(onderverdeeldnaarsoort)berekendineenstraalvan500en1000meterals maatvoorexpositieaanstofafkomstigvanintensieveveehouderijen.Dezebenaderingwasinhet oorspronkelijkevoorstelnietvoorzienmaarlevertenormeadditionelemogelijkhedenop.Zokanniet alleenvoorastmainhetpatiëntͲcontroleonderzoekwordengekekennaarassociatiesmetnabijheid vanintensieveveehouderij,maarkanditinprincipevoorallepatiënteninhethuisartsenbestanden voorallegezondheidseffectendiezijngeregistreerd.Ditheeftgevolgenvoordeuiteindelijkeopzet vanhetverslag.Inheteindrapportzullendevolgenderesultatenwordenopgenomen: x

Eenoverzichtvanconcentratiesendotoxine,NOxenPM10ͲenspecifiekemicroͲorganismenin hetstof,waaronderCoxiellaburnetii(QͲkoortsbacterie)enMRSAST398(veegerelateerdeMRSAͲ bacterie)rondmeetpuntenmethogeenlagedierendichtheid.

x

Eenoverzichtvanconcentratiesendotoxine,PM10eninhaleerbaarstofbovenͲenbenedenwinds vanveehouderijenenspecifiekemicroͲorganismeninhetstof,waaronderCoxiellaburnetii(QͲ koortsbacterie)enMRSAST398(veegerelateerdeMRSAͲbacterie).Samenhangtussengemeten agentiaendeafstandtotintensieveveehouderijenendierendichtheid.

x

Eenvolledigoverzichtvandeprevalentiesvoorhetjaar2009vanalleindividuelesymptomenen aandoeningenvande28IVGͲpraktijken.

x

Eenvergelijkingvandeprevalentiesvanalleaandoeningenvoorhetjaar2009tussende28IVGͲ ende22LINHͲplattelandspraktijken,waarbijgecorrigeerdisvoorpraktijkverschillen,leeftijd, geslacht,observatieperiodeensociaalͲeconomischestatus(SES)d.m.v.multiͲlevelͲanalyses.

x

Relatiestussenblootstellingaanintensieveveehouderijendeprevalentiesvanklachtenen aandoeningen,doordemorbiditeitgegevenstekoppelenaandeblootstellingsgegevens;bijdeze analyseszalgecorrigeerdwordenvoorleeftijd,geslacht,SESenindiennodigvoor fijnstofconcentratiesindebuitenlucht.

x

Longitudinaleanalyses(dushetverloopindetijddoordegegevensvandejaren2006t/m2009 teanalyseren)vaneenaantalrelevanteaandoeningen.

x

Eenoverzichtvanhetzorggebruikvande28IVGͲpraktijkenvergelekenmetde22LINHͲ plattelandspraktijkenvandejaren2006t/m2009.

Ͳ37van41Ͳ

x

Eenoverzichtvandeprevalentiesvanvoorgeschrevengeneesmiddelenvooraandoeningenvan deluchtwegenenhetspijsverteringskanaalvande28IVGͲpraktijkeninvergelijkingmetde22 LINHͲplattelandspraktijkenvandejaren2006t/m2009.

x

Associatiestussenmeerdereaandoeningenendeexpositiematenzullenwordenonderzocht.In principekunnendaarbijalleaandoeningendiedehuisartsdiagnosticeertwordenbetrokkenen allevoorgeschrevengeneesmiddelen.Opgrondvandeliteratuuroverdemogelijkeinvloedvan deintensieveveehouderijopgezondheidwordtmetnamegekekennaaraandoeningenvande luchtwegen(astma,COPD,influenza,longontsteking),vanhetspijsverteringskanaal(gastroͲ enteritis,collitisulcerosa,ziektevanCrohn)endehuid(eczeem).Per(groep)aandoening(en) wordtdesamenhangonderzochtmetdeafstandtoteenbedrijfendedierendichtheidineen straalronddewoning.Erwordenookaandoeningengeanalyseerdwaarvaneenverbandmetde intensieveveehouderijisuitgesloten(bijvoorbeeldaandoeningenvanhetbewegingsapparaat). Naastcorrectievoorgeslachtenleeftijd,zullenassociatiesookwordengecorrigeerdvoorsociaalͲ economischestatus(SES)opbasisvangegevensvanhetCentraalBureauvoordeStatistiekop postcodeniveauenvoorderespiratoireaandoeningenendefijnstofconcentratieindelucht. DaarnaastzaleenmultiͲlevelͲanalysewordenuitgevoerdomtecorrigerenvooreventuele praktijkeffecten(bijvoorbeeldverschillenindiagnostischekwaliteit/registratie).

x

ValidatievandeGISͲgegevensmetbedrijfsgegevensvanhetMinisterievanEconomischeZaken, LandbouwenInnovatie(UBNͲgegevens).

x

AssociatiestussencaseͲcontrolͲstatusenfactorenindewoonomgeving,inhetbijzonderde nabijheidvanintensieveveehouderijopbasisvanzelfgerapporteerdeafstandenberekende afstandalsookdedierendichtheidronddewoningvanpatiëntenencontroles,waarbijrekening wordtgehoudenmetmogelijkverstorendevariabelen,zoalsopgroeienopdeboerderij,wonen opdeboerderij,werkenopdeboerderij,enmogelijkverschilleninrisicodooratopie.

x

Deovereenkomsttussenzelfgerapporteerdeblootstellingaanveehouderijbedrijvenende aanwezigheidvanbedrijvenopbasisvanhetBestandVeehouderijBedrijven(BVB).

x

Overeenkomsttussenzelfgerapporteerdegezondheidsklachtenendoordehuisarts gediagnosticeerdeklachten.

x

Deassociatietussendoordehuisartsgediagnosticeerdeastmaenzelfgerapporteerdeastma, piepenopdeborstenhooikoorts(ECRHSͲdefinities).

6.

Planningenrapportage

Deaanvullendeanalyseszulleninclusiefderapportagefaseongeveer4maandeninbeslagnemen, gerekendvanafjanuari2011.Deeersteruweanalysegegevenskunnenindeloopvanmaartworden

Ͳ38van41Ͳ

besprokenmetdebegeleidingscommissievooreeninhoudelijketoetsingeneventuelebijsturing.De resultatenvanhetoorspronkelijkgeplandeprojectendeuitbreidingwordeninéénconceptͲ eindrapportageneergelegd.Dezezalindeloopvanmei2011metdebegeleidingscommissieen klankbordgroepwordenbesprokenendaarnadefinitiefwordenvastgesteld.

Dankwoord DezestudiewasnietmogelijkzonderdebeschikbaarheidvanmeetlocatiesinBrabantenLimburg. Wijdankendedeelnemersvoorhetbeschikbaarstellenvanhuntuin.Ookdankenwijde deelnemendehuisartsenpraktijkenendedeelnemersaanhetcaseͲcontroleonderzoekvoorhun bijdrageaanhetonderzoek.EenspecifiekwoordvandankgaatuitnaarJohanBeekhuizenvoorzijn hulpbijhetopzettenvandeARCGISͲanalyses,MyrnadeRooijenIsabellaOostingvoorassistentiebij deverzamelingvandeblootstellingsmetingen,BernadetteAalders,SadeghSamadi,Siegfriedde Wind,MirianBoeveenJackSpithovenvoorhunhulpbijhetwegenvandefilters,hetextraherenvan demonstersendeendotoxineanalysesenhunhulpindedataverzamelingenͲverwerking. DankaanMaartjeVogelaarvoorassistentiebijdewervingvanhuisartsen,StefanVisschervoorde coördinatievandedataverzameling,RodrigoDavidsenTruongNgovoordatabasebeheer,Petraten Veen,JanGravesteinenPeterSpreeuwenbergvoordataͲanalysesenRobertVerheijvoor waardevolleadviezen.MedewerkersvanIQHealthcare,UMCStRadboud,warenvangrotewaarde bijdedataverzameling.

Ͳ39van41Ͳ

Referenties AnatomicalTherapeuticChemicalClassificationSystem(ATC).2007.WHOCollaboratingCentrefor DrugStatisticsMethodology. Biermans,M.C.,DeBakker,D.H.,Verheij,R.A.,Gravestein,J.V.,VanderLinden,M.W.,andRobbe, P.F.2008.DevelopmentofacaseͲbasedsystemforgroupingdiagnosesingeneralpractice.IntJ MedInform77:431Ͳ439. O´ConnorAM,AuvermannB,BicketͲWeddleD,KirkhornS,SargeantJM,RamirezA,vonEssenSG. TheAssociationbetweenProximitytoAnimalFeedingOperationsandCommunityHealth:A SystematicReview.PLoSOne2010;5:e9530. DusseldorpA,SijnesaelPCC,HeederikD,DoekesG&vanderGiessenAW.Intensieveveehouderijen gezondheid;overzichtvankennisoverwerknemersenomwonenden.Bilthoven:RIVM/IRAS, 2008. FebrianiY,LevalloisP,LebelG,GingrasS.Associationbetweenindicatorsoflivestockfarming intensityandhospitalizationrateforacutegastroenteritis.Epidemiol.Infect.(2009),137, 1073"1085. GibbsSG,GreenCF,TarwaterPM,ScarpinoPV.Airborneantibioticresistantandnonresistant bacteriaandfungirecoveredfromtwoswineherdconfinedanimalfeedingoperations.JOccup EnvironHyg.2004;1:699Ͳ706. Goldstein,H.2011.MultilevelStatisticalModels.JohnWiley&SonsLtd,Chichester,UnitedKingdom. GreenCF,GibbsSG.TarwaterPM,MotaLC,ScarpinoPV.Bacterialplumeemanatingfromtheair surroundingswineconfinementoperations.JOccupEnvironHyg.2006;3:9Ͳ15. HausͲCheymolR,EspieE,CheD,VaillantV,DEValkH,DesenclosJC.Associationbetweenindicators ofcattledensityandincidenceofpaediatrichaemolyticͲuraemicsyndrome(HUS)inchildren under15yearsofageinFrancebetween1996and2001:anecologicalstudy.EpidemiolInfect. 2006Aug;134(4):712Ͳ8.Epub2005Dec22. Lamberts,H.andWood,M.1987.Internationalclassificationofprimarycare.Oxford:Oxford UniversityPress. NossI,WoutersIM,VisserM,HeederikDJ,ThornePS,BrunekreefB,DoekesG.EvaluationofalowͲ costelectrostaticdustfallcollectorforindoorairendotoxinexposureassessment.ApplEnviron Microbiol.2008;74:5621Ͳ5627. PotterRC,KaneeneJB,GardinerJ.AcomparisonofCampylobacterjejunienteritisincidenceratesin highͲandlowͲpoultryͲdensitycounties:Michigan1992Ͳ1999.VectorBorneZoonoticDis.2002 Fall;2:137Ͳ43.

Ͳ40van41Ͳ

RadonK,SchulzeA,EhrensteinV,vanStrienRTetal.Environmentalexposuretoconfinedanimal feedingoperationsandrespiratoryhealthofneighboringresidents.Epidemiology2007;18:300Ͳ 8. SchulzeA,StrienRvan,EhrensteinV,SchrierR,KuchenhofH,RadonK.Ambientendotoxinlevelinan areawithintensivelifestockproduction.AnnAgricEnvironMed2006;13:87Ͳ91. ThornePS,AnsleyAC,PerrySS.Concentrationsofbioaerosols,odors,andhydrogensulfideinside anddownwindfromtwotypesofswinelivestockoperations.JOccupEnvironHyg.2009 Apr;6(4):211Ͳ20. Tarievenlijsthuisartsenzorg2009.NederlandseZorgautoriteit. ValcourJE,etal.Associationsbetweenindicatorsoflivestockfarmingintensityandincidenceof humanShigatoxinͲproducingEscherichiacoliinfection.EmergingInfectiousDiseases2002;8: 252"257. Verheij,R.A.,VanDijk,C.E.,Abrahamse,H.,Davids,R.,vandenHoogen,H.,Braspenning,J.,and Althuis,T.LandelijkInformatienetwerkHuisartsenzorg.Feitenencijfersoverhuisartsenzorgin Nederland.Utrecht/Nijmegen:NIVEL/IQ.2009.

Ͳ41van41Ͳ

No title

Recommend Documents