! ! " #$% # &' ( )**'+,- )**, )**'
!"#$ %
&'
$() *$ +,$- . /00!1$ %
% '$ '
2 3% $ 3 3 3
$
3 '3 '
$ ' $4 5$6 78$ !"!! ( /00# $ (
#$ %%$&
' /00!$9'
%
$
3 3 $$$(
3' 3
7
7
$
/0 $ '' ' % $
' : ' 3$ 3
'
%
3 $9 3
!$ % !;</$ !<=$ !><?$ !" <#$ /0 !";;$
3$
' 3
$
3 ' 5 ( (2$
% 3
$
' ' % $9 @ $4 %
A 3 ' 4 (
3 3 5
3 B C D E
'
$F (*DD&( * D A D 1
'
$-
%
'
/00% /00>$ 6 G3) .
.GH%4 FF4.
8$($ .G H+$4 FF4. $() ' ) D +G !"> .H $ .H !"# *%%+ % *%%+ % , -./"0/$D D$ G *.+ *$ IH$ J .$FK9 - ( @ !""! 5 F*.I D$5 F*.I &% 1% % . !";%!"! #$ %%
#$ %%
%23 %22 %
' *$ *G.I L * !""0 6 .5 4$$6 .5 M
3 N O
%4 %!!;&!";01 $/>% /" 6 .L-FK.K *$6 .L-FK.K # % 5 23 " 23 6 %78**% 9 8 6 !">? LDG ,$LDG
%
% . !">;%/00= %)$ 8$BID & $1 %)$ ) 7 ?$ P !"""%/00? .I I(FD5 *$.I I(F D5 %&% & %%% A , !""; .I I, HI 8$. I I, HI ' % % ,*%69) % ,%9 %Q ( @ !"0!%!"=; .I 5 F, - 6 $.I 5 F,- : $&% 1% 1 %( A , % !""%/00= .I 8I $.$*$.I 8I
. !""/ .IG FFI&B $$1 ,$.IG FFI (8 %%%923 + )", %$ *
' %"; <9$=% + >, ''23% G !=/%!= .IG FFI&I $$1 ,$.IG FFI , ) 1% ,
% ? ) :)@: % ) : +%@) @ A%) B) 3 @ 1% %% % !/=%!=!
>
5 ' ' ' $9
' ' '
$. ' $ 3 & 3 1
3
3
3$ 4 ' ' $ F
$9 & R1
3 $ *
' 3
$ 4 ' ' $ ' '
3 ' $F ' $I '3
'
3 $
' $
'3
$F
'3 '3
'3 $5
3 @ S $5
' 3 '
3 <
' '
' T . ' $'
&
1
' ' $9 3 ' $5 ' $
3
$9 3
!! /0 $ *
3
"
$
'3$ '
$ G 3 '' '
$
'
' 6 , % :$
3 ' 3 3
$5
'
$
' $F @ <
% $ 5
'
&
1 < < 3
%
<
3 $-
$
' '
' 3 ' %
$
' 3 ' ' ' '3 3
$ 9 3
3$
' ::
$
%
3 ' 3 3
$9 %
. 3 3 $ 9 $ -
3 5 ( (2 '$ 3 '
@ 3 $
:: @ '
* 4 U &!#/01 9 & $ !#=;1 9 9 ' & $ !#?#1
8 L3&!#?>1 D &!#;;!#/1 !0
6 5 8 &!;0?1$9 ' $
'
!""/$
!>$
3 $,
3 $
, S'$G ,
, $ &"%;$D$1
& #*) $ #*) &
& $ , 6 '
' 3'$- 6 '
3 ' $
& $?>0%?=01
3F
#*) & $' (
A '$
&
+ &
1' &
& 1$ & #*) I 3 L'$
#*)
&
$- 3
$ * &/$D$1 '
3
9 3 3 .'
$9 .'2
$-
, 3$ * 9$ ,
$ (
& ' 3
3
$
$ 4
3 ' "$4 ' 3 L &>;%=?$D$1 3 6 F
& $=>#%?/01$ -F
3 L 33 3>& 3$L , L3 $/= 3$!1$ 2 & 3
.3 3
$ (
'2 -$ !!
F $ 3
3
3 * 9 D %
L
3 6 F
$ .'2
3
' 3
' . !#$ 3 ' &
%) ( G &;%>;1 '
3 ' 3 3
$
' '
$ L ' )% $ Q
(
' I ' ," @ 1 * %
1 % * % % <
(< < @< % @ %
' : C @ @<
%<
@< * * $VRW 1 @<
@< < @
@
4 % AE 4 @ %: C @< $' 3
D ' ' &
L & 8 3
$ , 8 3 L' S 3
.'2 < '
$
3
' $
3
$
' $ !?
' $
3 & $ !=001 .3
'
3$ F != 3$9 ' $ 2
' * 9 . F '
!/
'
$K 3 '
' 3 $ 9
* 9
33$9 3
$ - ' '
3
$ I ' 3
S $ !# ' 3$ '
, 3
3
$
G ' 6 &/ $ D$1 3 X $' 3 X ' $' X
!#!; $ ' ' 6 '
3 $6
' ' 3 $
'
3
!#!! !#/0 $ * 4 U &!?0%!#/01 ' ' 3 '3 '
$ ' L * &!?>"%!##/1 '
$
' '
$
$ *' . !# 3
$ 3 3
3 3 $ 3 $
' ' $ - 3
3 , * &!#!!%!#"?1$ I
$ '
3
$
.'2$* !?#" B *
'!000 !=
$ 4 ' '$
'
$9 . F F
' $. !; !
$6 !>
F $
3
$F
3 ' /0
' $
.H Y 6 .5 Y .GH7 4 FF 4 . Y . I 8 I Y (.( 6$ $;%" ( .( 6$& $1 , G /00# 4 (
- !; ! '
'
7 '
'7 ' $ '
'
$ '
3
'
3
' '
$ !; !
' 3 $ @
3 3 $ B L '
$ 9 G 6 %* : 3 (
B !#=/ ' <'
. B $ F 5
3 . D 2$F !; ''
B6 '
'' $9 L
$
'
' $F
' ( L !?
4U 3
3 $9
$ F ( $ ( ::
$ 4 ' - $
3 !#"" !;0=$L 3
!;0=
:: '3
8 L 8 $ ' !>
Z, ' A $ -
2 !#
$ ' 3 ' ' $9
B '
L
$
!; 2 $ B B '
*
& * !? !#!#1$ B I
% 2
I !#!; I 3 L $ 9 % 2L2 !> $ 3!#/! 5 ' L B 2 $ 6 &/# 3 !#/#1' B ' $ * * !#/; B G , 3 $
5' 5 !#/ 3
'
%B ' 2$ 3!#=; B L 2 B 6 2
$ D :%%G !#?? $5' 5 2* & L3 ' 1- & * 1$!### @ - L ' ' L $ . : 3 L 3 3
B $ B B
5' 5 '
!#
F $* D !##/ ' *' - $ 3
' L I B ' L %[ &!0 !##1$ * D %D :
< '' !##" $ I
% 4%
$ I
9 !? K 5 F $ !; 9 D &!#/!1
, 3 &!#/=1$ ' B
&!#/=1 I
&!#/?1 '
$ - 3 !; B 3 ' \
$ 3 !#;= @ 39 $ L !#0 J F ' $!#;! 9 ' 2
6 $- 6 '
@ G3 6 < ' !#;" K G$ 3!#> 8 ' ' 9 $ ! 9 , 3 . 3 '
$ B 5 2 2 G3
' F ' ' $
' 6 $ 3 ! 6 ( 9 $ ' B F !;;0 9 '
F '
L \
$ !;# 9 ' (
L$ G Q ' 9 !;"
( $
9 5 Q '
$ I
!;
7 I &=0 !0017 6 $ L L !#/0 '
$
( !#/! !#//
F @
* 9 $ I ' !#/; * ] - !#/" 3 4$
5' 5 !#=# - !#?! . $ '!#=;
B F
'
9 % 2$ !#= 3 6 2$ L
' $!#;> ' * 24 $
Z - A 6 L B 2 * 9 $ F !#! 8 F F G , $ '
!#=
- D !#? ' - L !#> B' 6 '$ - !;'F
(
$ 3 !
F $ !;;! - ' L % , !;;?
$ !;;> 5
$ 4!;>= ' ' ' F 2 6 $F 9 !;"; 5 '&/; !;""1 F ' '@ $
!; ' 3 $ 3
' B
3 '$9
$ I
$ - ! '
$ !
. % ' !#;;
L I !#0 $'
L
3
$ . !#>#
' $
' B $- ! L I 6
2 ' 3 & F !;0? !;0"!;/!
(
L !;/#1$ *U &=0 !;?>1 L 3 6
2 $ 8 L 3 & , - ( 1 * " F G0H ?> # @ ;0$ , , 4 A) %$ 6 $L=??/> ' 3
6
2L
=0 !;?> *U 3 6
2 !# '3 $ F ' , (
$ I , G & ?# ?@#> #<$I,>";1 $
8 L 3 & $ !;!=%!;>;1 , (
3
$ '
2 ' ' $ 3
7 7 ' 3 6
2 ( , $9 3 $ L
' , ( ,'] 3 6 ^ $9 3 $ .
'+ > & 1$ !>
, ( $ 9 '
3 ' ' > 9 >% &' ' 3
1$- 7 B ' *U 7
'
3 3
$
3$F ' 2 3
3 ' '
$ 4 KLL I 8$ 4 A) I 8 % 8 8 %$&%% 8 8 (() ( @ !>;/ $ !0= $ #>%;0Y FF6 LD B B $ + 5HL ,$ (%% $ J% K
0 !"/!! /> ( !">? $/0" Y , 3 F V-$ $W * !""> $ ="%?/$ Y G0H K + $ V-$ $W /; @ 3 D 3
*U 43_ G 3U 5 5 F U 5 *+ 5 *U %F U !"">%!""" $ /!/%/!? //! $;? .8
! 6 L L % 1*
% 7<< ?/ =@?> !$, + A > &% +%% (%% K"J I B & ( &* % % 3 $: %< ) 1* 7)<M&8%&* +%8 % > % = % 7) % 1N*N = 7<<$ 6 $ L!"?#!
' 6 L '3
' I /0 !;" $
!;=?B
B F !> $ 6 L &!;;0%!!N 1 3 $ 9
"00
' $ 4
% !=' 3%% 7 7
+ %% & % , !"
9J !A*G./ ' % 9 > &. $ !;">N 1 6 L $ &!; #@/01 (: %)()7)) %
3 $ != '$ ' '
' 3$ I '
3
$ $- B '
5 ( '
$
$
3%% 7 7 )
3 B 3 '$
' 31 +&2 & B7 ' #$
5 (
$ * 6
G L 3
&$L?>=0/ 1$ L$ *KGG B$ % % , * < 1% % @
. !>;=%!>0 $ /";#Y (FFI 5$,$ (%% $ J% K
0 !"/!! QQ + A . !">! $/>! $!0>0 .8
F !;!> 3
$ 3 !;=0 3
L 9 B
$ 3
( 5 G 6
K
G 4( &> !;/01$ - F $ 6
F % I (
3
$ ' $ 3!;/! L B$
!;/# /0
6
2 $I
'
' GU !;/"
' $ - '3 9 ' 3 $!;=! , 3 . 3' ' ' B $ 9 * &/0!;=!1GU'&!; !;=/1$*
9
'' IX %; !;=?1$: B ' ' 9
L &!"!;=#1$!;=; B
3 L L '$ !;?0 D 2 B L $B
. 2
L I $
&!? !;?=1 F
B ' $ *U &/? !;?>1 ' B *' -
( %' I
% 2$ '3
F U
9 B $6 I ( F $ 9 6 L 4 ( 4 $
B 9 $
B L 6 2& !;#"1 L
$B . 2
$ B
D $ !;?0 3L 6 3 ' $ 6 ' L
!;;> 3 G $ "# $%& I L B '
!;; I !;;> B %D :$ - G Q'' B
B %D : !;;> . L L I $ B
' '
/!
' #$ % $ !;?# % =; @ ?> # B
3 $ 6 $L?"0
% ' ZB A &!;=#%!;?>1
$- B %
L %
L F $ 3 7
L ' % $
B 3
B %
B $ KDDI $ MGA A J B Q )O ,.L 8$%D$ +6 FIDI $ & $1 #$8 %$ 9 6 !""? $!!%=Y(KLL* .I I 5$+LDGGI, $& $1G0HK + V-$ $W43_G 3U 5 5 *U 5 *+ 5 F % U /?$!0$!"">%!$0!$!""" *U !""> $=>; 3$!!!? .
.
7 6
2 9 7 $ 3!;/ 6
2
3 B $. &=0 !;=1 6
2 L 5'
G
B $ !;? B
B %D : L I $ !;> I ' Z
A
B $ , 3
B ' @ '
6 $ !;>;
6
2 G . $ G Q 2 L I &B !;"0 I !;"=1$ I !;"0 ' 3
( G !;"/$ 6
B
$ 6
2 L
I G@ $ 4 F
' L $ //
!;" L L
' K !!/$9 6
2 $
G.6 H $ # 8 23 6 % # % % 6 !"=Y (`GH G$#% %=%$89 6 !""0Y `G 8$ + &% 9 6 /000Y K,F I .$ 7 %8 8 88 % 23 " 23 6 % 6 /00/Y G 5I9 $ + ,.I-- D$ > % G"/6 % 6 /00=Y ,.I-- D$+LD . K( *$5$ M
- . a 3
L A &!;!>%!!?1O 1%% ( 7% % 6 /00= Y L.GG*. II 8$%*$ M,: J Q ) !?"0%!;!>O 1%% ( 7% % 6 /00= Y G(KI B$ #$ % 23 23 23 6 % 6 /00?Y .L[ K I $ # 23 = %$ 1D %$ *% % %*8 ( @ /00# Y (F, .I $ # & D GH"G0H 6 /00; * J4
! $
%
$@ % 3
$
%
$ 9 9
$
L &L 13
$
!$
3 % $
' % ' 3 '
$ ( # ) # % ( @ %@ '% % % # 3 3 +%) 3 B 3 ' %% 2 +% % +% % 8 8 # J 5 + A % % 7 ' %' %% $.6 ,
!##;$ %3 < V?W DDQG33$< !"% 3 3 $ (>!?D6 - * &% % 8 % 8 %% %", 8 8 > 6 8 4"4"1 ( ( @ G
D !>="$#=>;=DD6 8 $(8H--
/=
) ,
& $ ?>0%?=01 ( 3 , 6 '
$ &!%/1'
3
, ( $3 6 ' ,
B2 . - '
B2 $ &=;?/%?#13
@
3')%9 %%% % %% 8 $ %$&%$8 %E )%$ %$ )9%%%% VRWV3 $ "W$ .'2
.3 &G2
1$
.'2
'2 .3
% $9 %$ *%=%$ $%% 8% A D *
9 % %% 8 % %$& %$& 9 9% $O%) 8 %% 9)% 1%+ %'% * 8 9) % % , '8 9 9 8 >9 9$%@ 8 > % VRW 9 %
%$ % %% % 9 %%)9%) 8 9$%%%$ A)D %% /?
sans nom ainsi que les deux autres. Et c’est chose manifeste, que telle femme estoit d’Asie, ne iamais se transporta en la région que les Grecs appellent auiourdhuy Europe, sinon d’autant qu’elle vint de Phénicie en Crète, et de Crète passa en Afrique : mais à tant sera dict de ces choses, endroit lesquelles userons cependant de ce qui est accoustumé [fol. 98]. Herodotus stelt hier al de vraag naar de grens van Europa met Azië, een probleem dat geografen en cartografen zou bezighouden tot ver in de 20e eeuw. Voorts begrijpt hij niet vanwaar het Europese landsgedeelte zijn naam haalt, want de mythologische figuur wier naam het draagt, heeft er nooit voet aan land gezet en is zelf a fkomstig uit Azië. Deze eerste Franse vertaling van de Historiae van Herodotus is het werk van Pierre Saliat, secretaris van Odet de Coligny (1517-1571), bisschop van Beauvais en kardinaal van Châtillon. Het werk sluit aan bij het breed opgezette vertaalprogramma dat vanaf Frans I werd gelanceerd om het grote publiek kennis te laten maken met de literatuur en de geschiedschrijvers van de klassieke oudheid. De vertaler draagt zijn werk op aan de Franse koning Hendrik II. Een gedeeltelijke vertaling van Herodotus, door dezelfde Saliat, zou omstreeks 1552 aan de koning zijn voorgesteld. Van de volledige versie bestaat er een editie van 1556, van identieke collatie, op naam van Jean de Roigny te P arijs. Deze vertaling verscheen in 1576 opnieuw in P arijs bij Claude Micard, maar in een ge makkelijker te hanteren formaat in-16°, daarna opnieuw en in hetzelfde formaat bij Micard in 1580. Deze versie kreeg grote bijval en werd gebruikt door tal van humanisten en schrijvers. Het is deze ‛Franse Herodotus’ die Montaigne in handen heeft gehad; deze auteur had veel waardering voor de stijl die hij omschreef als charnu, plein et moelleux, ayant douceur, politesse et mignardise. Deze vleiende beoordeling gold zowel voor de Griekse geschiedschrijver als voor zijn vertaler, van wie de taal in bepaalde opzichten doet denken aan François Rabelais. Het laatste deel van deze editie is een verzameling aantekeningen samengesteld door de Byzantijnse humanist Georgius Gemisthus Plethon (ca. 1355-1450), die Saliat ditmaal heeft opgedragen aan kardinaal de Châtillon, zijn beschermheer. Het exemplaar, dat zijn oorspronkelijke band heeft verloren, heeft op het voorplat een gedrukt ex libris met het wapen van Filips II. Dit bewijst dat het tijdens het ancien régime werd bewaard in de Koninklijke Bibliotheek die de Spaanse koning in 1559 te Brussel had opgericht. B . De kaart uit de atlas van de Franse geograaf en geoloog JeanJacques-Nicolas Huot (1790-1845) die de Géographie universelle van zijn collega geograaf Conrad Malte-Brun (1775-1826) reviseerde, toont de geografische kennis zoals die blijkt uit het werk van Herodotus. De door Herodotus gekende streken zijn gearceerd; de gebieden waarvan hij het bestaan veronderstelde zijn met een stippellijn aangeduid. SIM O NIN, M. “Saliat, Pierre”, in DE BEA U MA RC HAI S, J.P., C OUT Y, D. & REY, A. (dir.) Dictionnaire des littératures de langue française, III, Paris, 1987, p. 2 258 ▪ P ELLETIER, M. Visages d’Europe, premiers regards sur le monde, in Visions d’Europe. Itinéraires de l’idée européenne de l’Antiquité à 1950, s.l., s.d., pp. 24-25 CS & WB
25
5. Ovidius De roof van Europa [Ovidius, Metamorphosen II: 843-875], ca. 1592, atelier van Jacques de Ghey n II [Zacharias Dolendo?] naar Karel van Mander, burijngravure, 17,4 cm diameter, r.o.: KM (verweven) andere in / IDG (verweven) eijn. ex, Latijnse verzen rond het medaillon: Flamma Iovem tauri formâ remeâre coegit / Alta Sali, è manibus missa cupidineis. / Quamuis tantilli manibus demissa puelli / Non docilis tanto cedere flamma salo. Prentenkabinet, Inv. S II 81 221, quarto
De prent met de roof van Europa hoorde mogelijk samen met een gelijkaardige gravure, Perseus bevrijdt Andromeda [Ovidius, Met. 4, 665-739], die Jacques de Gheyn II sneed en die in 1588 verscheen bij de Amsterdamse prentuitgever Jan P itten. Rond het midden van de 16e eeuw onstond er in Europa belangstelling voor het visualiseren van Ovidius’ boek de Metamorphosen. Karel van Mander die de besproken prent met de roof van Europa ontwierp, schreef in het begin van de 17e eeuw zijn Wtleggingh op den Metamorphosis Pub. Ovidij Nasonis (1604). FILEDT -KOK, J.P. “Jacques de Gheyn II Engraver, Designer and Publisher – I”, Print Quarterly 7:3 (1990), p. 265 ▪ FILEDT KOK, J.P. & LEESBERG, M. “The De Ghey n Family . Part I”, in The New Hollstein Dutch & Flemish Etchings, Engravings and Woodcuts 1450-1700, Rotterdam, 2000, p. 211, nr. 142 AD
6. Mythe en geograf ische realiteit bij Moschus Theocriti Syracusii Idyllia & Epigrammata cum mss. Palat. collata. Moschi, Bionis, Simmii opera quae exstant. Iosephi Scaligeri & Isaaci Casauboni emendationes seorsim dabuntur [Latine – Graece], [Heidelberg] : Hieronymus Commelinus, 1596, in-8°. Papier, 319 p., ca. 170 x 110 mm. VB 6 053 A RP Titelpagina
Moschus van Syracuse was een grammaticus en een dichter. Hij is bekend om zijn bucolische gedichten die hier samen met het werk van zijn oudere en bekendere stadsgenoot, en eveneens bucolisch dichter, Theocritus (3e eeuw v. C.), met de gedichten van Bion van Smyrna (2e eeuw v. C.) en Simias van Rodos (ca. 300 v. C.) zijn uitgegeven. Hij schreef een epyllion van 166 verzen dat hij volledig aan Europa wijdde: de droom van het jonge meisje Europa waarmee het gedicht opent, haar wandeling naar de kust en het speelse gescherts met haar gezellinnen, de ontvoering over de zee en de aankomst in Kreta zijn op een charmante en sensuele manier beschreven. In de droom de avond vóór haar roof ziet Europa twee landsgedeelten in de gedaante van een vrouw ruzie maken over haar lot: Azië en het landsgedeelte dat recht tegenover haar ligt. De eerste vrouwelijke gedaante is voor het meisje duidelijk herkenbaar en een vertrouwde figuur. De tweede vrouwelijke
26
gedaante is haar echter onbekend. Ze draagt ook geen naam. Azië klampt zich vast aan Europa dat ze haar bloedeigen kind noemt. De onbekende vrouw trekt echter met geweld het kind naar zich toe en voert aan dat Europa volgens de wil van Zeus een eergeschenk is. Het kind verzet zich niet. Het gedicht geeft aan de mythe van de roof van Europa de geografische dimensie zoals die later gemeengoed zou worden: de mythologische figuur Europa heeft het oude continent haar naam gegeven. Het gedicht van Moschus heeft een grote invloed gehad op de Romeinse dichter Ovidius (43 v. C.-17/18 n. C.) die het verhaal van Europa vertelt in het tweede boek van zijn Metamorphosen (vv. 843-875). De roof van Europa wordt dankzij Ovidius een geliefd thema in de plastische kunsten. We vinden het ook vaak op kaarten afgebeeld. Deze editie van Theocritus’ Idyllia behoorde vroeger toe aan de beroemde humanist Justus Lipsius (1547-1606). Deze geleerde filoloog liet het werk na aan het jezuïetencollege in Leuven, getuige het ex libris op de titelpagina: Collegij Soc[ieta]tis Jesu dono I[usti] Lipsii M[aioris] B[ibliothecae] H 45. Het maakte deel uit van een partij boeken die volgens de wil van Justus Lipsius zelf net na zijn dood uit zijn persoonlijke bibliotheek werd weggehaald. Lipsius had geen kinderen en had inderdaad beslist al zijn in het Grieks geschreven boeken na te laten aan het college in Leuven, terwijl de rest van zijn verzameling bestemd was voor zijn achterneef, Willem de Greve (1593-1672). De huidige Koninklijke Bibliotheek van België verwierf dit boek, samen met ongeveer 300 andere boeken uit het Leuvense college dat in 1773 op bevel van keizerin Maria-Theresia van Oostenrijk (1717-1780) was gesloten, nadat de Stad Brussel in 1842 afstand had gedaan van het fonds dat afkomstig was uit de oude Koninklijke Bibliotheek die Filips II in 1559 had opgericht en die de Franse overheid in 1795 had opgeheven. BÜ HLER, W. Die Europa des Moschos. Text, Übersetzung und Kommentar, Wiesbaden, 1960 ▪ ADAM, R. & DE SCHEPPER, M. Bibliotheca Lipsiana Bruxellensis. Les livres de Juste Lipse conservés à la Bibliothèque royale de Belgique, Brussel-Turnhout, 2007, nr. 468 RA & WB
Mappaemundi Middeleeuwse wereldkaarten of mappaemundi zijn het cartografische equivalent van de narratieve tekeningen uit die periode: ze vertellen in de eerste plaats een verhaal. Het didactische karakter primeert boven het strikt geografische. P recies daarom steunen de middeleeuwse wereldkaarten op zowel mystiek, symbolisch als allegorisch beeldmateriaal. We vinden ze in handschriften van klassieke en middeleeuwse auteurs zoals Sallustius, Macrobius, Martianus Capella, Isidorus, Beda Venerabilis, Beatus a Liebana, Lambertus Audomarensis, Henricus Moguntinensis, Mattheus P arisiensis, Ranulphus Higden. In deze omvangrijke groep neemt het historische œuvre van Sallustius (8634 v. C.) ongetwijfeld een bijzondere plaats in. Het type wereldkaart dat we in handschriften van zijn werk terugvinden, kende een enorm succes. Bovendien waren zijn de Coniuratione (of Bellum) Catilinae en Bellum Jugurthinum bijzonder geliefd in de middeleeuwen. Het moraliserende karakter van beide werken en het mooie, retorische Latijn waarin ze zijn geschreven, maakten daarvan de leesteksten bij uitstek in de grammatica-scholen. 27
7. De ‛T in O’ wereldkaart Sallustius, Egmond, 11e eeuw Perkament, 146 fols., 230 x 160 mm, 16 -1 , 26 , 18, 16 -2 , 98 , 18 -1, 18, 26 , 18-1 , verscheidene bladspiegels, gothica primitiva en textualis, verzamelhandschrift (11e-12e eeuw): I. f.. 2-31 Theodericus Carnotensis’ comm entaar op Cicero, De inventione, II. fols. 33-58 Excerpten uit Macrobius en Guillelm us de Conchis, Philosophia en Dragmaticon, III. fols. 59-146 Cicero, Orationes in Catilinam en Sallustius, Bellum Catilinae en Bellum Iugurthinum. Moderne lederen band, deels op hout. Hs. 10 057-62 MS Fol. 146v
In de Bellum Jugurthinum wijdt de Romeinse historicus Sallustius enkele hoofdstukken aan de geografie van Africa (cc. 17-19). Hij begint zijn betoog met een discussie over de driedeling van de aarde, in Asia, Europa en Africa. In tientallen bewaarde handschriften van Sallustius uit de periode van de 9e tot de 12e eeuw komt op deze of op een andere plaats in het handschrift een wereldkaart voor die deze driedeling uitbeeldt. De kaart heeft traditioneel de ‛T in O’ –vorm, waarbij een cirkel (de bewoond e we reld omringd door de oceaan) door hoofdletter T in drie delen wordt opgesplitst: Asia bezet de bovenste helft van de cirkel; Europa en Africa delen de onderste helft. De letter T wordt g e v o r md d o o r d e d ri e waterwegen die de landsdelen scheiden: de Tanais of Don, de Nijl en de Middellandse Zee. De kaart is doorgaans naar het oosten gericht, maar andere oriëntaties zijn mogelijk. De oriëntatie van de kaart naar het noorden zoals we die vandaag kennen, is lange tijd eerder marginaal geweest in de cartografische productie. De meeste wereldkaarten in de Sallustius-handschriften zijn zeer eenvoudig en vermelden alleen de namen van de drie continenten (met o f zonder aanduiding van de windrichtingen). Soms ontbreken ook deze. De meer uitgewerkte Sallustius-kaarten hebben ook nog andere namen: namen van steden en volkeren die Sallustius vermeldt, Bijbelse namen of namen van belangrijke steden, bergen of rivieren. Op sommige kaarten zijn torens, versterkte burchten, steden of andere geografische tekeningen weergegeven. Onderaan f. 146v van dit handschrift vinden we dan ook een zeer eenvoudige wereldkaart van het type ‛T in O’ . Behalve de namen van de drie continenten vinden we de afkortingen IHRLM in het midden van de cirkel en Ekmdia in het Europese gedeelte, links onderaan. De eerste afkorting staat voor Hierusalem, Jeruzalem. De ver melding van Jeruzalem op een Sallustius-kaart is niet uitzonderlijk; ze komt vaak, 28
maar niet altijd centraal op de kaart voor. De latere middeleeuwen baseerden zich hiervoor op Ez. 5.5, dat in navolging van Hiëronymus’ commentaar op de passage werd geïnterpreteerd als zou Jeruzalem in het midden van de wereld liggen. De tweede afkorting op de wereldkaart staat voor Ekmundia, Egmond. Het is een expliciete verwijzing naar de plaats van herkomst van het handschrift, nl. de abdij van Egmond in Noord-Holland. De abdij was in de late middeleeuwen een belangrijk schrijfcentrum met een meer dan behoorlijke bibliotheek. Ze had een sterke band met de SintP ietersabdij te Gent. De kopiist van de Sallustius-tekst vond zijn abdij in elk geval belangrijk genoeg om ze als enige locatie naast die van Jeruzalem op zijn wereldkaart weer te geven. M AS AI, F. “Le catalogue d’Egm ond et le Bruxellensis 10057-62”, Scriptorium 5 (1951), pp. 121-123 ▪ V IS, G.N.M. (red.) In het spoor van Egbert. Aartsbisschop Egbert van Trier, de bibliotheek en geschiedschrijving van het klooster Egmond, Hilversum , 1997 WB
8. De wereld volgens Ptolemaeus A. P tolem aeus, Cosmographia, Gent (?), 1482-1485 P erkam ent, 108 fols., 535 x 400 mm , sexternen behalve f. 37-46 (quintern), 4754 (quatern) en f. 103 tot laatste achterplat (quatern), 2 kolom m en, 48 regels, textualis formata en littera antiqua. Op f. 1r is een blazoen uitgewist en overschilderd. Boek 8 (f. 56v en volgende) is geïllustreerd met 31 dubbel- of enkelbladige kaarten in kleur, waarvan de laatste vier zij n toegevoegd. Moderne lederen band op karton, m et enkele resten van de oude 18e-eeuwse band. Hs. 14 887 MS Fols. 69v-70r
De Cosmographia (of beter Geographia) van Ptolemaeus (2e eeuw) is het belangrijkste traktaat over astronomische geografie in het Westen. Het Griekse origineel was vertaald door de Florentijn Jacobus Angelus die zijn vertaling in 1410 aan paus Alexander V opdroeg. De eerste uitgave voorzien van kaarten werd in 1477 in Bologna door Dominicus de Lapis gedrukt. In acht boeken geeft Ptolemaeus richtlijnen voor het maken van kaarten. Boek 8 geeft een overzicht van 27 regionale kaarten waarbij voor elke kaart dezelfde informatie
29
wordt gegeven: een korte omschrijving van de kaart en een lijstje van de belangrijkste steden met hun ligging. Het geografische traktaat van P tolemaeus vormt door het gebruik van coördinaten de basis van de wetenschappelijke cartografie en zou dan ook nog vele eeuwen lang worden herdrukt. Europa wordt door Ptolemaeus in 10 kaarten afgebeeld. We tonen hier tabula VIII waarop de oostgrens tussen Europa en Azië voorkomt. De grens scheidt Sarmatia in een Sarmatia Europe en een Sarmatie Asie pars. De scheidingslijn wordt gevormd, zo kan worden afgeleid uit de begeleidende tekst (fol. 68v), van zuid naar noord, door de Zee van Azov, de Don (Tanaite) die ontspringt in de fictieve Ripnei [!] montes, en vandaar door de Chersinus rivier tot aan de Noordelijke zee. Het handschrift is samengesteld uit twee duidelijk te onderscheiden delen. Het eerste deel loopt tot f. 104r en is een kopie van een van de vele drukken die eind jaren 1470 – begin jaren 1480 uitkwamen. Volgens het explicit werd het op vraag van Raphaël de Mercatellis gekopieerd en beëindigd op 14 februari 1482. Het tweede deel wordt gevormd door de vier kaarten die op fols. 104v-108r achteraf zijn toegevoegd. Hiervoor stond de bekende P tolemaeus-uitgave van Ulm van 1482 of een latere versie model. Deze uitgave voegt aan het traditionele gedeelte vier kaarten toe die het werk zijn van Donnus Nicolaus Germanicus. Volgens het colofon van ons handschrift moet dit deel ten laatste in december 1485 zijn uitgevoerd. De vier kaarten zouden het werk zijn van Jan van Kriekenborch die een atelier had in Gent en in dat jaar een Ptolemaeus-handschrift versierde voor Lodewijk van Gruuthuse. Les Monuments de la Géographie des bibliothèques de Belgique. Carte de l’Europe 1480-1485, Brussel, 1887 ▪ A UJAC, G. Claude Ptolémée, astronome, astrologue, géographe: connaissance et représentation du monde habité, P aris, 1993 ▪ D EROLEZ , A. “A Survey of the Mercatel Library on the Basis of the Early Catalogues and the Surviving Manuscripts”, in C AR DO N, B. et ali i (eds.) ‛Als ich can’. Liber amicorum in Memory of Professor Dr. Maurits Smeyers, P aris-Leuven-Dudley , 2002, pp. 545-564 B. Geographiae universae tum veteris tum novae absolutissimum opus duobus voluminibus distinctum, in quorum priore habentur Cl. Ptolemaei Pelusiensis Geographicae enarrationes libri octo: quorum primus, qui praecepta ipsius facultatis omnia complectitur, commentariis uberrimis illustratus est à Io. Antonio Magino Patavino […] Venetiis: apud haeredes Sim onis Galignani de Katera, 1596. In-4°; band van perkam ent (ca. 1600), versiering met inkt op de rugzij de. VH 14 186 A RP II, fol. [33]
Editio princeps van de Geographia van P tolemaeus, uitgegeven en van commentaar voorzien door Giovanni Antonio Magini (155530
1617), opgedragen aan Vicenzo Gonzaga, hertog van Mantua. Magini, geboren in P adua, studeerde geneeskunde en filosofie aan de universiteit van Bologna en werd er vervolgens hoogleraar in de wiskunde en de astronomie. Dit werk werd al snel in het Italiaans vertaald door Leonardo Cernoti en werd vanaf 1597 in Venetië uitgegeven. Het werk bestaat uit twee boekdelen, elk met een eigen titel en index. In het eerste deel geeft de auteur de tekst van P tolemaeus zonder de legende van de kaarten van boek 8. In het tweede deel geeft hij de 27 kaarten van P tolemaeus en de 34 nieuwe kaarten, alle vergezeld van een beschrijving. Op de nieuwe kaarten gaat de meeste aandacht naar de verschillende regio’s in Italië. De tweede van de nieuwe kaarten die bij de kaarten van Ptolemaeus worden gevoegd, stelt Europa voor. In de beschrijving bij de afbeelding noemt de auteur de geografische grenzen van Europa, nl. in het oosten de Egeïsche zee, de Zwarte Zee, de Zee van Azov en de Don doorgetrokken tot aan de kusten van de Arctische Oceaan, in het zuiden de Middellandse Zee en de Straat van Gibraltar, in het westen de Atlantische Oceaan en in het noorden de Arctische Oceaan: Habet Europa ab oriente mare Aegeum seu Hellespontum Graeciae, nunc Archipelago; Pontum Euxinum, nunc Mare maggiore; palludem maeotidem, quam Scythae Temeridam, quasi maris matrem dicunt nunc Mar delle Zabache et Tanaim fluvium, quem Schythae Silim vocant et nunc Don, diducta insuper ab eius fontibus linea usque ad Grandvicum Oceani Septentrionalis sinum. A meridie mare Mediteraneum, quod etiam nostrum dicitur, ac fretum Herculeum. Ab occidente vastissimo et apertissimo pulsatur oceano, quem Atlanticum et Occidentalem vocant. A septentrione Hyperboreo Oceano, ac mare Septentrionali, quod etiam glaciale vocatur, clauditur. Est itaque ab Africa Herculeo freto disiuncta, ab Asia per dorsum supra Maeotidem et per Tanaim fluvium, ab America autem magno tractu discreta est. Forma eius multiplex est, ut ait Strabo, quae tamen draconis fere effigiem emulatur, cuius caput Occidentem spectat, et utrinque alas expandit, quas referunt ad austrum Italia et ad septentrionem Cimbrica Chersonnesus [fol. 33v]. In het noord-oosten wordt het Oeralgebergte aangeduid onder de titel zona mundi mons (d.i. de gordel van de wereld). Het exemplaar is sober gebonden in perkament. Hoogstens is de rugzijde versierd met een decor van in inkt getekende festoenen. Het exemplaar maakte deel van de bibliotheek van de jezuïeten in Brussel, getuige het handgeschreven ex libris Collegij Societ[atis] Jesu Brux[ellensis] M.B. op het titelblad. Na de opheffing van de jezuïeten raakte hun bibliotheek in 1778 over Brussel verspreid en dit exemplaar kwam terecht in de handel en in het circuit van de verzamelaars. Op het voorplat bracht de Gentse bibliofiel Karel Van Hulthem (1764-1832) zijn ex libris aan, met het hoofd van Ceres naar rechts, omgeven met een krans van bloemen en vruchten, een achthoekig vignet dat Ch. Onghena graveerde naar F.T. Suys in een reproductie van de medaille die Braemt graveerde voor de Société royale d’Horticulture (koninklijke maatschappij voor tuinbouw) van Gent. Op het vignet werd de datum (1817) met inkt aangebracht. Op het eerste schutblad schreef Van Hulthem een lange bibliografische nota waarin hij de nadruk legde op de zeldzaamheid van het werk en de kwaliteit van de gravures. De gravures zijn niet gesigneerd. Karel Van Hulthem 1764-1832 [Tent.cat.], Brussel, 1964
31
C. Geographiae Cl. Ptolemaei pars secunda, continens praeter antiquas ipsius Ptol. recentiores etiam tabulas, quae universae terrae faciem nostro aevo cognitam exhibent. A Hieronymo Porro Pat. incisas… Authorae [sic] Io. Antonio Magino Patavino, Arnhem i : apud Ioannem Ianszonium , 1617, in-4°. P apier, 340 p., ca. 215 x 170 m m . II 23 902 A RP Titelpagina
Het hier getoonde werk is het tweede deel van de Geographia van Ptolemaeus met een commentaar van Giovanni Antonio Magini (1555-1617) en in 1617 gedrukt door Jan Janszoon in Arnhem. Deze publicatie is een opnieuw samengesteld exe mplaar van de kopie van het werk van Magini dat P eter Keschedt in 1597 publiceerde in Keulen en waarvan hij vele drukfouten bewaarde. Op het titelblad van het tweede deel, dat in tegenstelling tot het eerste deel niet werd gewijzigd, zien we een allegorische voorstelling van de vier in die tijd bekende continenten. In de linkerbovenhoek wordt een Europa met kroon en scepter vergezeld door de beer, onder andere symbool van de kracht. Dit boek is afkomstig van de oude bibliotheek van de jezuïeten in Gent. Het ex libris op de eerste pagina leert ons dat zij het boek verwierven in 1660: Collegij Soc[ieta]tis Jesu Gandaui 1660. Na de opheffing van de orde kwam het boek in 1773 terecht in de verzamelingen van de Koninklijke Bibliotheek, samen met ongeveer 3 000 andere boeken uit de bibliotheken van de jezuïeten overal in de Nederlanden. VA N DE R
K RO GT IIIB, ’t Goy -Houten, 2003, pp. 683-694
RA, CS & W B
9. De Tabula Peutingeriana Tabula itineraria ex illustri Peutingerorum bibliotheca quae Augustae Vindel. est beneficio Marci Velseri septemviri augustani in lucem edita, Antverpiae e ty pographeio nostro, 1598, 230 x 286 m m , 9 bifolio’s. II 55 832 A RP Blad 5 [Tabula Peutingeriana : kaartblad m et Rome]
Het betreft hier de eerste volledige uitgave van de Tabula Peutingeriana door Abraham Ortelius (1527-1598). Afzonderlijke bladen werden al voordien uitgegeven. De Tabula Peutingeriana toont het stratennetwerk van de bewoonde wereld zoals gekend te Rome in
32
het midden van de 4e eeuw. Het oorspronkelijke document is een perkamenten rol uit de 12e eeuw van 7,4 m lang en 34 c m hoog waarvan vandaag nog 6,82 m overblijft. De kaart werd gevonden door de humanist Konrad Celtis, bibliothecaris van keizer Maxi miliaan I, die z e a an Konrad P eutinger gaf, kanselier van Augsburg, op voorwaarde dat hij het uitgaf. De kaart zou uiteindelijk te Antwerpen worden gepubliceerd dankzij Marcus Weber, een a fsta mmeling van P eutinger, in 1598. Het originele document verdwijnt na deze datum o m pas in 1714 weer op te duiken bij een a fsta mmeling van P eutinger. Het wordt dan aangekocht door Eugène de Savoie. Daarna komt het docu ment bij keizer Karel VI ter echt en zo uiteindelijk in de Nationale Bibliotheek te Wenen, waar het vandaag nog wordt bewaard. De kaart toont de toenmalig gekende wereld o mgeven door de Atlantische Oceaan. De drie continenten zijn gescheiden door de Nijl, de Don en de Middellandse Zee. De kaa rt is naar het oosten georiënteerd. Het noorden van Italië ligt op de kaart in het westen en dat van Europa in het noordwesten. Noord-Europa is niet afgebeeld, want dit landsdeel interesseerde het doelpubliek van militairen, functionarissen en Romeinse handelaars niet: het kende belangrijke centra noch echte handelswegen. Enkele grote waterwegen zijn afgebeeld, ma ar hun loop is niet precies. Bergketens zijn herkenbaar door hun ligging. De Apennijnen bijvoorbeeld delen het noordelijke gedeelte van het Italiaanse schiereiland middendoor. Bepaalde economische activiteiten zijn aangeduid, alsook namen van volkeren. De grenzen zijn aangeduid aan de hand van een dubbel altaar. Ro me is gepersonifieerd door een tronende vrouwelijke figuur met een kroon op het hoofd en een rijksappel in haar hand. De meer dan 400 tempelachtige afbeeldingen met twee o f drie torens zouden landgoederen zijn die sinds de 2e eeuw voorzien waren van verdedigingstorens. Zij boden de mogelijkheid uit te rusten van de reis (mansiones) of van paard te wisselen (mutationes). Zij zijn dus verbonden met de cursus publicus, de publieke dienst. De wegen vertrekken noorden zuidwaarts vanuit Rome. Ze zijn op het origineel in het rood weergegeven en geven de verschillende etappes met hun onderlinge afstanden uitgedrukt in de lokale maten. Het tentoongestelde blad toont centraal het zuidelijke deel van Italië (vanaf Ro me) met Sicilië, in het zuiden Afrika, in het noorden de Dalmatische kust en het gebied tot aan de Zwarte Zee.
33
U GGERI, G. “La Sicilia nella Tabula Peutingeriana”, Vichiana 16 (1968), pp. 127-171 ▪ VAN DE N BR OEC KE , nr. 227 ▪ P RONTERA, F. Tabula peutingeriana: le antiche vie del mondo, Firenze, 2003 WB
10. Liber Floridus, 1120 Lamberti s. Audomari canonici Liber F lo r id u s c od ex a u to g ra p h u s bibliothecae universitatis Gandavensis editus curan te Alber to Der olez, Gandavi, 1968. Gent, Universiteitsbibliotheek, hs. 92 Fol. 241r Europa mundi pars quarta [facsim ile]
Kanunnik Lambertus van SaintOmer (ca. 1050-1125) schreef dit encyclopedische werk dat gekend is onder de titel Liber floridus, tussen 1112 en 1120. Het exemplaar dat voorligt is van zijn hand . Hoew el ve rscheiden e handschriften van het werk zijn bewaard, bevindt de kaart van Europa zich uitsluitend in de autograaf. Voor de auteur is Europa het vierde werelddeel omdat hij Azië in tweeën deelt. De kaart is heel schetsmatig en haar oriëntatie is niet heel duidelijk. Ze lijkt naar het zuiden of zuidoosten gericht met het Italiaanse schiereiland rechtsboven en links ervan (van rechts naar links) Achaia, Macedonia, Grecia, Mesia en het rijk der Huni. De mons Iovis, de Saint-Bernard waar de Romeinen een tempel voor Jupiter hadden opgetrokken, scheidt Italië van de rest van Europa. Rechtsonder is Spanje afgebeeld als een schiereiland gescheiden van het Franse vasteland door de Pyreneeën. Europa is volledig omgeven door water: bovenaan op de kaart de Egeïsche Zee, rechts de Middellandse Zee, onderaan en links de Atlantische Oceaan. Toponiemen en namen van volkeren worden door elkaar gebruikt om bepaalde regio’s aan te duiden. De belangrijkste stromen zijn aangeduid: de Donau (Danubius en Hister), de Rhône (Rodanus), de Rijn (Renus). Slechts enkele steden zijn vermeld: Athene, Rome, Venetië, Keulen, Barcinona (Barcelona) en Tarragona. In het rood de grenzen van het Frankische rijk. De opsomming van de volkeren onderaan de kaart is gebaseerd op Ps.Aethicus, Cosmographia, I 26. Het gaat om de eerste kaart waarop Europa alleen staat afgebeeld. Eigenlijk is de kaart niet meer dan een uittreksel van de wereldkaart die in andere exemplaren van het Liber Floridus zijn bewaard. In de autograaf ontbreekt evenwel de wereldkaart. D EROLEZ , A. Lambertus qui librum fecit. Een codicologische studie van de liber floridus-autograaf (Gent, Universiteitsbibliotheek, handschrift 92), Brussel, 1978 ▪ L ECOQ, D. “La Mappem onde du Liber Floridus ou La Vision du Monde de Lam bert de Saint-Omer”, Imago Mundi 39 (1987), pp. 9-49 WB
11. Europa volgens Marino Sanudo Liber secretorum fidelium crucis, Venetië, kort na 1332 P erkam ent, 182 fols., 357 x 255 mm , 1 2 +1 , 1 2 , 1 6 , 3 12 , 18 , 10 12 , 18 +1 , 45-64
34
regels, 2 kolom men, textualis meridionalis en hybrida. Moderne band m et resten van de 19e-eeuwse band. Hs. 9 347-48 MS Fols. 161v-162r
Marino Sanudo (ca. 1260-1343) was een Venetiaans patriciër die na een reis naar Jeruzalem het plan opvatte een kruistocht te organiseren naar het Heilig Land. Hij illustreerde zijn werk met rijk versierde kaarten, waaronder die van het Heilig Land ongetwijfeld de bekendste zijn. Zij zijn ook het meest vernieuwend. De wereldkaart die hier wordt getoond, volgt met haar ‛T in O’ -weergave meer de traditionele voorstelling van de wereld. Toch valt ook hier de rijkdom aan geografische gegevens op. Er is een poging gedaan om de kustlijnen beter weer te geven en de belangrijkste bergketens en waterwegen zijn aangegeven. De verschillende regio’ s waarin de wereld is ingedeeld, staan op de kaart vermeld en worden in de bijgaande tekst in de marges van de kaart, indien nodig, geografisch begrensd. Europa bevindt zich links onder op de kaart (de kaart is traditioneel naar het oosten gericht). De Middellandse Zee in het midden scheidt Europa van Afrika. Italië is duidelijk zichtbaar en wordt begrensd door de Alpen die overgaan in de Apennijnen. De grens met Azië is niet precies aangegeven. Wel wordt de Don (Tanais) vermeld begrensd door de mythische Riphaei montes. In de begeleidende tekst lezen we dat Europa a fluvio Tanay usque ad fines Yspanie porrigitur et insula Gades vel melius in capite sancti Vincencii de regno Portugalis finitur. Hierop volgt de geografische omschrijving van de provinciae of regio’ s van Europa. In de beschrijving van Azië vinden we echter dat Asia […] extenditur a septentrione vero usque Tanay et brachium Sancti Georgii [i.e. de Bosporus]. Ook hier wordt de traditie dus gevolgd. De datum 1332 is vermeld op het einde van de opdracht die Marino Sanudo richtte tot Filips VI, koning van Frankrijk. De auteur zou immers, om zijn doel te bereiken, aan elke Europese vorst die hij in staat achtte een kruistocht te ondernemen, twee exe mplaren hebben ove rhandigd. Hoewel verscheidene e xe mplar en zijn bewaard, bezit de Koninklijke Bibliothe ek als enige b eide exemplaren bestemd voor Filips VI (cf. het andere exemplaar, hs. 94049405). Het handschrift kwam na 1436 in de bibliotheek van Filips de Goede terecht. VA N DE N G HE YN XI, Ronse, 1927, nr. 7433 (9347-9348) ▪ Isabelle de Portugal, p. 112, nr. 13 ▪ P ARKER, pp. 278-297 ▪ D EGENHART , B. &
35
SCHMITT , A. “Marino Sanudo und Paolino Veneto. Zwei Literaten des 14. Jahrhunderts in ihrer W irkung auf Buchillustrierung und Kartographie in Venedig, Avignon und Neapel”, Römische Jahrbuch für Kunstgeschichte 14, Tübingen, 1973 ▪ A RENTZEN, J.-G. Imago Mundi Cartographica. Studien zur Bildlichkeit mittelalterlichter Welt- und Ökumenekarten unter besonderer Berücksichtigung des Zusammenwirkens von Text und Bild, München, 1984 WB
12. Europa in de 15e eeuw La Fleur des histoires, Bergen, 1446-1451, perkam ent, 357 fols., 435 x 305 m m , 21 8 +1 10 +218 +1 8+3 , 45 regels, 2 kolom men, bastarda. 19e-eeuwse band. Hs. 9 231 MS Fol. 281v
La Fleur des histoires, een historische compilatie van de hand van Jean Mansel, ontvanger van P hilips de Goede te Hesdin, was in de 15e eeuw een zeer populaire tekst. Tientallen handschriften uit de periode zijn ervan bewaard. Het bestrijkt de periode van de schepping van de wereld tot de dood van Charles VI in 1422. De auteur zou zich hebben geïnspireerd op het werk (of co mpilaties ervan) van Jean Wauquelin (ca. 1428-1452). Maar het is niet deze tekst die ons interesseert. In het exemplaar dat hier wordt getoond zijn vijf andere teksten toegevoegd waarv an dri e e en mor alistische , didactische inhoud hebben. De vijfde en laatste tekst behandelt de gebouwen in Rome. De voorlaatste tekst, in het Frans geschreven, is gewijd aan de wereldprovincies. Het gaat om een inleiding gevolgd door 20 korte hoofdstukken met alles samen 171 alfabetisch gerangschikte notities over de bewoonde gebieden van de wereld. Het is deze tekst die wordt ingeleid door de wereldkaart die hier is te zien. De miniatuur is van de hand van Simon Marmion (ca. 1425-1489), bekend Frans schilder beïnvloed door de Vlaamse primitieven. Ze illustreert een beschrijving van de wereld gebaseerd op Isidorus’ Etymologiae (boek XIV 2 en 4) waarvan de auteur een vertaling laat volgen. Zo lezen we dat Europe est de septentrion jusques en occident [fol. 282r] en dat het est la tierce partie du monde ainsi apellee deurope la fille du roy Agenor de Libie que Jupiter ravy et laporta de Libie en Crete. Europe commenca aux montaignes de Riphee et aux mares de Meotide devers orient en descendant vers occident par le rivaige de la mer occean de septentrion […] Europe vers occident et vers midi est toute environnee de la mer occean et fine aux isles de Gades [fol. 286r]. Isidorus brengt de driedeling van de wereld in verband met de Bijbelse verdeling van de wereld na de zondvloed onder Noahs drie zonen: Cham die zijn vader had onteerd en Africa krijgt, Sem aan wie Asia toekomt en Jafet voor wie Europa is weggelegd. Beide tradities vinden we afgebeeld op de wereldkaart die van het type ‛T in O’ is. De kaart is naar het oosten gericht. Azië en Sem bezetten het noordelijk deel van de kaart, terwijl het zuidelijke deel gedeeld wordt door Europa met Jafet links en Afrika met Cham 36
rechts. Het landschap is imaginair, maa r do et eerd er denk en aan Vlaanderen dan aan het Middellandse Zeeg ebied. De steden die zijn afgebeeld, ook die van Azië (Ninive) en Afrika, zijn op westerse modellen geïnspireerd. Athene (Atenes) wordt in Afrika gelegd, Korinthe (Corinte) in Europa. Andere toponiemen die op de kaart voorkomen, zijn : le lac de Meotide, les mons de Caspie, Armenie (in blauwe letters onder de berg Ararath) en Arabe. Het handschrift werd misschien door Guillaume Fillastre (ca. 1400-1473), beschermheer van Simon Marmion en vertrouweling van Philips de Goede die hem in 1461 het bisdom van Doornik gaf, aan de hertog geschonken. Een tweede handschrift met een gelijkaardige inhoud afkomstig uit het atelier van Marmion wordt vandaag in Wenen bewaard (Schottenstift, hs. 139-140). VA N DEN G HE YN V, Brussel, 1905, nr. 3567 (9231-9232) ▪ D E P OERCK, G. Introduction à la fleur des histoires de Jean Mansel (XVe siècle), Mons, 1936 ▪ H OF FM AN N, W . “Sim on Marm ion Reconsidered”, Scriptorium 23 (1969), pp. 243-271▪ L YNA, F. Les principaux manuscrits à peintures de la Biblitohèque royale de Belgique, Brussel, 1989, III, nr. 301 ▪ Isabelle de Portugal, p. 102, nr. 4 WB
13. Sebastian Munster, 16e eeuw Cosmographiae universalis lib. VI […] auctore Sebastiano Munstero, Basileae : apud Henrichum P etri, 1550. In-folio; Duitse boekband in varkensleder (zeug) op borden van eikenhout, versierd m et rolstem pels; twee sloten; titel (COS MOGRAP HIAE), initialen VW en datum 1551 in zwarte inkt op het voorplat; titel m et inkt bovenaan de rug; vermelding betreffende aankoop en band gesigneerd Vitus W insem ius, gedateerd 1551, op het achterplat; handgeschreven ex libris van Aegid[ius] Caroloman[nus], doctor in de geneeskunde, 1675, op de titelpagina. VH 14 274 C (3) RP
Dit is de eerste editie van de Latijnse vertaling van het beroemdste werk dat werd gepubliceerd door de geograaf Sebastian Munster (1489-1552), hoogleraar aan d e unive rsitei ten v an Heidelberg en Bazel, korte tijd na de editio princeps in het Duits die in 1544 bij dezelfde Heinrich Petri verscheen onder de titel Cosmographia: Beschreibung aller Lender. Toen hij zich in Bazel vestigde om er theologie en Hebreeuws te onderrichten, had Munster 37
inderdaad als corrector gewerkt bij de drukker Adam P etri. Munster bekeerde zich tot het lutheranisme en trouwde met Adams weduwe; zo werd Heinrich P etri zijn stiefzoon en de uitgever van zijn werken. Tussen 1544 en 1628 verschenen er niet minder dan 36 edities van zijn Cosmographia, waarvan 35 edities tussen 1544 en 1575, de meeste in Bazel bij Heinrich P etri en daarna bij Sebastian Heinrich P etri, zijn opvolger. Burmeister telde niet minder dan 21 edities in het Duits (van 1544 tot 1628), 5 in het Latijn (van 1550 tot 1572), 6 in het Frans (van 1552 tot 1575), 3 in het Italiaans (van 1558 tot 1575) en één editie in het Tsjechisch te P raag (1554). Daarbij komen nog vele uittreksels en verkorte versies, in het Engels vanaf de 16e eeuw en daarna ook in andere talen. Het succes van de Cosmographia universalis heeft veel te danken aan de tekst, maar ook aan de kwaliteit van de kaarten en de vindingrijkheid van de illustraties. Het werk telt honderden vignetten en houtsneden, meer bepaald van de hand van Hans Holbein de Jonge, Urs Graf, David Kandel en Konrad Schnitt, waaronder een portret van de auteur op 60-jarige leeftijd. De Cosmographia sluit aan bij een stevige Duitse traditie die in 1493 werd ingeluid door het Liber chronicarum of de Kroniek van Nürnberg van Hartmann Schedel en waarvan eveneens talrijke edities verschenen met vele illustraties op houtsneden. De kaart van Europa wordt door zijn auteur als ‛modern’ bestempeld omdat het een verbetering inhoudt ten opzichte van het beeld van Europa dat in de uitgaven van Ptolemaeus te zien was. Toch gaat het hier nog om een vrij schetsmatige voorstelling van het oude continent met zijn provincies of regio’ s. De kaart verrast enigszins door haar oriëntatie naar het zuiden. Ze toont ook maar een deel van de Britse eilanden en van Noord-Europa. In de begeleidende tekst die aan de kaart voorafgaat, verklaart Munster de afwezigheid van de grote noordelijke regio’ s zoals Anglia, Scotia, Dania, Gothia, Norvegia, Suecia en andere meer afgelegen gebieden van Europa, door het gebrek aan informatie over deze gebieden en hun geringe bevolkingsdichtheid. Hij verwijst voor de noordelijke gebieden ten slotte naar de Carta marina van Olaus Magnus (1490-1558) die in 1539, een jaar vóór Munsters uitgave van Ptolemaeus’ Geographia, uitkwam. Op Munsters kaart van Europa vinden we voorts de belangrijkste steden, rivieren, wouden en bergketens. De Duitse boekband is strikt contemporain met de editie en de eerste lezer: hij dateert van 1551. De versiering van de band werd blindgestempeld (zonder goud) met behulp van verschillende rolstempels: een rolstempel met de hoofden van de hervormers en met de schilden van Saksen en Augsburg, een rolstempel van 1544 met de Kruisiging, de afbeelding van David, de Annunciatie en de afbeelding van de H. Johannes. Enkele fileten en petits fers vervolledigen de versiering. Het exemplaar werd heel kort na de publicatie, in 1551, gekocht door de Duitse humanist Veit Winsheim (1501-1578), die zijn initialen en de datum (1551) aanbracht op het voorplat. Winsheim studeerde Grieks aan de universiteit van Wittenberg en was een leerling en vriend van Melanchton, van wie hij de grafrede uitsprak. In 1550 werd hij doctor in de geneeskunde te Wittenberg. Hij wist zich vooral te onderscheiden door het publiceren van verschillende gelegenheidstoespraken en het vertalen van klassieke literaire teksten. 38
In de 17e eeuw bracht Aegid[ius] Caroloman[nus], doctor in de geneeskunde, zijn handgeschreven ex libris en het jaartal 1675 aan bovenaan de titelpagina. In het begin van de 19e eeuw kwam het exemplaar terecht in de bibliotheek van de Gentse bibliofiel Karel Van Hulthem (1764-1832), wiens ex libris met een citaat van Cicero, omgeven door een bloemenslinger, voorkomt op het voorplat. H ARTFEL DER, K. “W insheim , Veit”, Allgemeine Deutsche Biographie, 43, Leipzig, 1898, pp. 462-463 ▪ Exposition de reliures. I. Du XIIe siècle à la fin du XVI e, Bruxelles, 1930, p. 162, nr. 376 ▪ BURMEI STER, K.H. Sebastian Münster : Eine Bibliographie, W iesbaden, 1964, pp. 62-91 en m eer bepaald 76-77, nr. 87 ▪ I DEM, Sebastian Münster. Versuch eines biographischen Gesamtbildes, Basel-Stuttgart, 1969 CS & W B
14. Europa virgo A. Itinerarium sacrae scripturae, dat is een Reysboeck over die gheheele heylighe schrift in twee boecken ghedeylt […] Noch is hierby een boecxken waerin alle silvere ende goutmunte oock coorn ende wijnmate die inde heylige schrift verhaelt zijn na nootdruft verclaert worden. Dit alles door M. Henricum Bunting, predicant der kercken tot Groenaw int landt te Bruynswijck, ghedruckt tot Utrecht : by m y Rey nder Wy licks, 1596. P apier, 170 x 136 m m , 288 fols + 142 fols. W itte kalfsleren band. II 3 183 A RP B. Heinrich Bünting, [allegorische kaart van Europa, Praag: Adam de Veleslavin, 1592], 343 x 235 mm . Collectie A. Roba C. Sebastian Munster, [allegorische kaart van Europa], s.n., s.l., 295 x 174 m m . Collectie A. Roba
Heinrich Bünting (1545-1606), theoloog en kroniekschrijver, schreef dit zeer populaire werk over Bijbelse geografie, dat hij illustreerde met verscheidene kaarten, waarvan het aantal variëert maar nooit de 12 overschrijdt. Het werk kende tientallen uitgaven tot ver in de 18e eeuw en werd in verscheidene talen vertaald. De belangrijkste houtsneden zijn ongetwijfeld de afbeeldingen van Europa als gekroonde vrouw, Azië als het mythische paard P egasus en de wereld in de vorm van een zogenaamd klavertje. We vinden ze in de latere uitgaven van Büntings Itinerarium. Vanaf 1588 vinden we de allegorische kaart van Europa ook in de Cosmografie van Sebastian Munster (cf. 13). Het Europese continent neemt de vorm aan van een koningin met Spanje als haar hoofd, Italië en Denemarken als haar armen, Frankrijk en Duitsland als borst en hart, Griekenland en Rusland als haar voeten. Bohemen is volgens de begeleidende tekst als een gouden munt of een broche op de koninklijke borst. Bünting nam het idee om Europa voor te stellen als een vrouw over van de Tiroolse humanist Johan 39
P utsch (Johannes Bucius Aenicola, 1480-1551) die al in 1537 een houtsnede maakte in die zin voor Ferdinand I, broer van Karel V. Ferdinand kreeg bij de verdeling van het Habsburgse rijk de keizerskroon. Hij was in 1526 in Bohemen tot koning gekroond. Het is deze kaart die Michael von Aitzing aanzette om de Nederlanden af te beelden in de vorm van een leeuw, de bekende Leo Belgicus. De legende zoals men die kan lezen in de prent van Munster vinden we zonder kaart op p. 14 van Aitzings Nova rerum in Europa gestarum historia (Keulen, 1588; KBR II 6 179 A). H EIJ DE N, pp. 118-135 ▪ VAN DER H EIJ DEN, H.A.M. “Heinrich Büntings Itinerarium Sacrae Scripturae, 1581. Ein Kapitel der biblischen Geographie”, Cartographica Helvetica 23 (2001), pp. 5-14 WB
VA N DER
15. De eerste grote wandkaart van Europa Gerard Mercator, [Europa], 1554, [schaal ca. 1:4 300 000]. Lin ks onderaan de aanduiding: Absolutum divulgatum est opus Duysburgi anno Domini 1554, mense Octobri, per Gerardum Mercatorem Rupelmondanum. II 58 924 E CP
Gerard Mercator (1512-1594) was de eerste om een wandkaart van Europa te maken. Het enige gekende volledige exemplaar verdween in 1945 te Breslau. Hier wordt een afdruk getoond van het facsimile uitgegeven door het Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin in 1891. De kaart werd van vijftien bijna even grote koperplaten gedrukt, gegroepeerd in drie reeksen van telkens vijf bladen. De cartouche links boven beschrijft voor de lezer de projectie die aan de basis ligt van de kaart. Daaronder een cartouche met de opdracht aan de keizerlijke raadsman Antoine P errenot de Granvelle, bisschop van Atrecht. Daaronder dan wordt een vergelijking gemaakt van de 40
verschillende mijlen gebruikt in verscheidene landen en streken en worden de mijlschalen gegeven. Hierop volgt uitleg over de manier waarop je de precieze lengte- en breedtegraad kan vinden voor elk toponiem vermeld op de kaart. Aan de rechterkant zijn verscheidene cartouches afgedrukt met een Bijbelse inhoud: de eerste verhaalt de reizen van de H. P aulus, gevolgd door die van de H. P etrus; daaronder vindt men een verwijzing naar de dubbele rij punten die de tocht aangeeft van het joodse volk door de woestijn naar het Beloofde Land; en helemaal onderaan staat een cartouche met het leven van Christus. De omlijsting toont een aaneenschakeling van dieren, mensen en fantastische figuren. De kaart toont Europa van IJsland tot de Sinaï. In het westen vinden we de Atlantische Oceaan, in het zuiden de Middellandse Zee en de Noord-Afrikaanse kust, in het oosten de monding van de Ob en de bovenloop van de Wolga. In het noordoosten bij de Don (Tanais) lezen we Tanais fluvius Europae terminus quem Tartari sanctum Don vocant. De Don blijft dus voor Mercator de oostelijke grens van Europa. De door Mercator gebruikte projectie is de hartvormige projectie van Stabius-Werner van het begin van de 16e eeuw. De nulmeridiaan die hij hanteerde is die van het eiland Ferro (Hierro), een van de Canarische Eilanden. Naar eigen zeggen baseerde Mercator zich op reisverhalen en itineraria, zeekaarten en reisverslagen van zeelieden. Uitgangspunt was wel het werk van Ptolemaeus (cf. 8). De kaart betekent een grote vooruitgang in de afbeelding van het continent : Groot-Brittannië en het Scandinavische gedeelte (behalve Finland dat onder invloed van Olaus Magnus zuidwaarts een te spitse vorm heeft) en vooral Spanje zijn preciezer weergegeven. De lengte van de Middellandse Zee van het oosten naar het westen bedroeg bij P tolemaeus, als gevolg van een foutieve meting van de omtrek van de aarde door Poseidonius waarop Ptolemaeus steunde, ca. 62° in plaats van de reële ca. 41,5°. Bij Mercator bedraagt die maar 53° meer. De weergave van de loop van de grote rivieren is er ook op vooruitgegaan. De kaart kende een tweede druk in 1572 met topografische verbeteringen voor het noorden van Europa. Een jaar voordien werd ze gekopieerd door P aolo Forlani en Claudio Duchetti in Venetië. Tot het einde van de 17e eeuw was de Mercatorkaart het toonaangevende voorbeeld en stond ze model voor andere kaarten van Europa. Drei Karten von Gerhard Mercator Europa – Britische Inseln – Weltkarte. Facsimile-Lichtdruk nach den originalen der Stadtbib liothek zu Breslau hergestellt von der Reichsdruckerei. Hgb. von der Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin, Berlin-London-P aris, 1891 ▪ W ATELET , M. (dir.) Gerardi Mercatoris Atlas Europae. Een facsimile-uitgave van kaarten van Gerard Mercator uit de Atlas van Europa, ca. 1570-1572, Antwerpen, 1994 WB
16. Europa in Londen P ierre P ena & Matthieu de l’Obel, Stirpium adversaria nova […], Londini: excudebat prelum Thomae P urfoetii, 1570 (1571). In-folio; 18e-eeuws geschubd leer, vergulde rug, gemarm erde sneden. VH 6 378 C RP Titelpagina
41
Deze uitgave van het plantkundig traktaat dat twee artsen – Pierre Pena (vóór 1538-1605) en Mathias de Lobel of l’Obel (1538-1616) – in 1570 bij Thomas P urfoot in Londen publiceerden, kende een vrij ingewikkelde bibliografische geschiedenis. Het boek verscheen in 1570 te Londen. Het wordt voorafgegaan door een in koper gegraveerde titel met een kaart van Europa in een versierde cartouche, met daarboven de gegraveerde titel, een voorstelling v an de h e mel volg ens P tolemaeus en de emblemen van Lobel en P ena in de bovenhoeken. In het midden van de kosmos, op de plaats van de aarde, bevindt zich het wapen van Elizabeth I, koningin van Engeland, omringd door de roos van de huizen van Lancaster en York en door het valhek van het huis Tudor dat regenwolken scheidt. De boodschap van de gegraveerde titel is duidelijk: de koningin heeft vrede gebracht in haar rijk en maakt zich klaar om over de wereld te heersen. De kaart is ongeveer 95 x 120 mm groot. Het is volgens van der Heijden de oudste gedateerde kaart in kopergravure in Engeland. De kaart is een kopie naar de Europa-kaartjes van Girolamo P orro en Girolamo Olgiato op eenzelfde schaal (ca. 1:60 000 000) uit 1568/69. Wel is de afbeelding van de Europese eilanden in deze Engelse uitgave erop vooruitgegaan. De plaatsnamen in de Noordzee en de Golf van Biskaje staan op hun kop. De inleiding bevat een lange opdracht aan de koningin, een brief aan de professoren van de universiteit van Montpellier, een index en het privilege van de Franse koning Karel IX. Het plantkundig traktaat beschrijft ongeveer 1 300 planten en hun gebruik; het is verlucht met bijna 300 houtsneden en bevat verschillende vlinders die in het boek werden gekleefd op de pagina’s 11, 33, 150, 252 en 400. Deze editie eindigt met het colofon, een extra botanische beschrijving, een bericht aan de lezer en de lijst van de errata. Enkele jaren later verwierf Christoffel P lantijn in Antwerpen 800 exemplaren van deze Stirpium adversaria nova voor een bedrag van 1 200 florijnen. Daarvan ontving hij er zelf 556, terwijl de resterende 244 exemplaren aan zijn schoonzoon Gilles Beys in P arijs werden geleverd. P lantijn gebruikte deze exemplaren en katernen, ook de vlinders, om in 1576 een nieuwe editie van het plantkundig traktaat van Lobel uit te geven, uitgebreid met een Plantarum seu stirpium historia, door hemzelf gedrukt en vooraan geplaatst, terwijl de index die in Engeland was gezet naar het einde van het boek werd verplaatst. Bovendien werd een titelpagina met P lantijns merk in Antwerpen gedrukt bij wijze van inleiding op deze nieuwe editie van de Stirpium adversaria nova. De Antwerpse editie van 1576 bevat dus de katernen van de Engelse editie van 1570, de tekst, de vlinders en de index, plus nieuwe katernen die in Antwerpen werden gedrukt en vooraan werden geplaatst. Een aantal 42
! " #$% & !%'% (% '% ) ) ( * %+ %$ % % $% % ' ) $% % , $ -.**- / *$ 0,,1 12
333 $ 4 5 63 78-9 ( $ 00 ... 1&5 85& ." ,,5, :5& 2 ";6 8
!!! !"#$% & '( ) & * + ... < 0& &2"<-9#.=- &5& /*>?(
& ), - , -.,
, / ) - % , ), @/ A$ 5 $ < $($$$ 5 $.$ / B $ $$ $ 5
4 9$$ 0 5 : 10 "#& 9: @ 0150 A 0 , 0 - , , ., - @A
#% & 4 C150D % ' ' ) E ) $ 4 )' % % ' % $ $ $
7 ' ' % % %)') 4 9$$ C5,D & ' 4 & &0 $ % ' )' %" % $ 9$$ ) )) $ % $ )' C D%$ % <)F ) % ; %
$$'% '% ; .)$'%'%' ) % ?' '% $ $% - * C DB . , $ ; 6 ) B ; % $ % ' % )%
%% % ' # %'% ) 9$$ 4
+%% % ?5$ & $% % . F )$ $ &0 % % ' .= 5( F 9$ * ( % $$ $% " ) ) GG % % $ $)
$ $ $$ '% % ) $ %$ % ! " #$" #$% $ % % $ % 4 )' %< ; $ $'% )' % F % + - ! 1 !#2@6 A ( $ 002 "<-9 !9;6 . HB 5#$ 00 5CI
?(
: $ )'% ) . ) '% ') ' %$' % $ . F $ ' $ %$ %$' '% % +')' % % $% % 5 ) 8 %$5 ')' '%5 )' # % 5 % 5 ' % <J $H< @% $ )FA & &1 1 &1 # % )' C D )%
9 8% %3 $ - & 4& !25% /: K.. L $ 3LLJ $L..101
) $ - ) < ; %$ ?5< % / )$ 4 + %$ - 5< % + +C%$ D ( %$' * F 6 )' I"F( BC 9+D( "F '%$%$ ) %$ % $% 4 + . )% $ " )' * M 8 % '% J $ -
B 8 B / C
( 8 @% $ %$A &&1 # % . $ $ $% , )'33 % )9 # )' % /:...L;3 < O$L &&L8 L ..1,
% $ % $ % $ , $ + '% $ -
- , C< ; D .= $% - $ +C8 D )$%$ ?5< % ! + +: $ * % ;% )' )$'% % I= $) / % $ CP &, )% ) $$ Q D +
% ) $ %$) ; ( 8 ' % %#' 8 , % )% " ( 8 )' % ) 0 % $ %% $ < % < % ') < ; $ ( 8 ) )'' 8$ 6 - $% : $: $ $ = #$B 8+' $ )% - , $ "< - -
#N - K. 9 01 , C.. 1 ,D 2 /;96*< ; < > 6.K.9; 4;6 < < , , ... 8 0, 0 0
6 0 7 ,(7 8 ) 8% * 40,7 9 : @ ,0A & ,
$%H< B %: ) H ?: B $ $ ,1 & & 0 $% % . % % $ $% $ * J ' I ,; ! % ) = 4 B % = / $ , ' % , % $ /:...L;3 < O$/RH$ L,0 L)L...0,
% F #'% 4 +$% - 5< % %$' % %$ !5<)F- 5< % C6$D)' . % '% * I ;
7, 0%%-% < = > . '% <) =, 0 % '+
,
! " # $" %"#" & ' ( )*+) ,# -+. / % 0 1 0 )23 4 4 " #" / 5 % )*6* , )*) )*-6.7 #" " "8 1! ! 9 : "" ! " " #" ! " !" 8 1! #" % #" 4 4 ,;)*)+. )23<)*6 4 4 = > = # #" #" # #
#? # " "@# 5 / " ,# -6. !#" = #" # #" 7 ! #" # #" : ! ! " ! = "
8A 9 % )3) +B 4=$@ C & D/ 5 % E 8 ,)*6*. 9 C# # 0 F -< ,)3*. 3-6 B =G@(8 'C ( )33+B 4=$@C $$9" C-66+ 3< /%
9! " H I9 )2< J +*>*
+*2>3<
#" $ 7 IK * # J #" !"H
0 "#" 4'L$$ M N M )*)- M H M $$$<2<)
9! " H ,)26)*)-. ! " " )26 9 1 ! H 8 & # & & 8 # H 8 ! ! # #" 8 1 & 8 # 8 8 # " ! = ! " " # " # #" !7! ! " $! #"#" ! ' $ A)26)*)- -
9 % CH4 ( 2B 9 C( C H&A $$$9E&0 =-66+ +)
#$ !%& $ $'"!( ) * %* % %!+ ! , * !
$' 9 ! $ % )*63 )+6 > )2
4'$ <*<9,-.
H E ! " ! & ,)2+)*)-.!" )2 # 6 H E #" ! ' -! . ! ' =0 ## " " @ $ )2<< H " ! $ " !' 5 % 9 ? $)*6)!# 5 ( ! ,)2<* )*-O .9 ## #" ! 8#" 4,)23)*-+."! )*6) )*63 1 #" ENN"@ " <
H " #" #" #" # !H # # /1" ! !
! '0 ? $ 4 ! ! 7 * * * * - * * * / # * * 01 + * - * ! H ' *" * *2 ( 7 !" I J - *,*, * ,** * ,!* "* + " IPJ 7 " ( '* 3 * ' '" ( ' ' - ( 4"*- *+ 5
9 C( CH &A $$$9E&0 =-66+++6+22,+++76-%.
/%
@# 5 / " ! " " 9 "= #" $)2 " ""#"! # =" !! " #" "! " !#" !#" , Q " #". ! / " !# )2< )23* ! ,-! ! 6!455"6. " ! ! / " #" $)2<3!# " " 8 1! ,9 G !! "@( $$$+. / % 7"!4 ! ,"6 8! )232-! $ )2<2 #" ,# -6. 2 3
#" / &! #=! ! ! ! ' @ ' " )2<+ =! 0 " !" 9! " H ' )23 !
-! 8 * 7!8 IPJ ! 8 " * "6 * ! " !8* # 8 .! 8 ! 9: " # @0 !0 4" ' @# 5 / " #"0 )2<2 66 > -<2
& 5" # =)+<+C' ( )7 ; + * /! 8 6 8 * 8 # < 8 . ! 226 > 66
4! #- => H #"7
"" #" " !
' " #"C#"" # #" $)2<+ ' " -! ,)2<)2<2. / H 9! " H @ )2< !# = ! / $5 4 #" -- )766666 !#" A> "( 4 )2<+ #" #" / " ! " # #" ! " ! !
#" ' $"& N " ! # # ! "8 1! #" !& #? !# # !& 8 # H 8 % " ! #" #" = #" " " 26
#" " )2<2 % ! / " H )2<+ $5 @ ! # ! %#" 9 ##" H# ! # #" $)23- $5 % # !# #" ! # # )23- ! /1 " $ ? #"" #" " )2<+ " ,= . H> !!" =" ,# )*. (H8 9 4 ! !4 # < 8.! ! ?-! $ @ )3* B @# 5 / 9&= 9C -! #4 9@59 9 )3* B # < 8 .! 6!4 8 ! " 8 7 " )3< B 4=$@ C $$ 9" C -66+ <636B =C RC G ! !4 ! 24! 4=-66* /%
!"#$ % # @# 4 ! ,)2<6 )*)O. " 9 9? 9 " ! 0 !
" " ! -3 > ) # , . $# 7 ! ( : 7 A ' A ' A ' #"7 # ," ;" "' !$$))3
H 4 ! ? 9 9 9? # 4 C " )23+ ) #" )2<6 2)
#" $ ? C "# "#" ! 0 ! #" ( 4 $ 9 9 9? " # 4 ! #" Q 4 C )*6+ #" " ! '6 "! : " '6* "" " " !" " : '8C " " : #" " A ! 8 # !#" #" = " #" " ! 9? " " C " C 7 C C A! ! ( ! Q 0 ! #" 7" ," . , ." ,#" . " , #"# . ! " ,!". !,. H #" ! 4 ! #" C ! "
, A 8 # 9 !. #"" > ,)2<*)236. ?> # # " "#" ! 1 0 ! " " " " 8 ! ' " #" #" " M M C " ! #"
@ 4HC%$@@C 4D89 # = 7 # " " F 'D )3<,)3*).-63--+ B ! D!7 !- !, 4 S )3<+ )2 <2 ,). B =9 & DAN E" 7 '" /" T 9! " H F D $ " 0*-,)33-.*)+ &
&'(
* , 3 )*6- +6 > 2+
#" $ 7 B IK +)# J H #" # #" 7 $ #" !" #" " # #" 4' L$$ M NM@4 #M)*6-M$$$)2*3
2-
$ # #" 5 # = ,)2*+)*)-. ># "! & 8 # 9! " H = " 0 #" #" ! = 9 NA")22 ## 9 N A",)26)236. # =!# ,! ; ,' )22.$#" 9! " H ,# )3.7& % ?" !#" 1 ! " /1 !" " # " ,! H " ". ! 9 ##"H# $5 $ ?, $ ? #" .= & #" ! !
# 8#"A" & 8 # )2*3/ " # 2 ,# ). " , ." $)*6- = 5 @4 #E !%%!+ 4 2 )*)3 ,# %. !"
" ! %#" # ' "
,@=A5.,# 2+.
AH8 % 8 D9 N A" ,)26)23-. # ! T # "T E#N "F , " % % E $
,! - + G #"' )3< 6)))B 9C=$ 5 3<)66
2+
I#J I' J* I )*-+J 6< > 2+<
-- > 226
I# )7)+ -)2 666J / #" !" # #"4'L$$M NM )*-+M=M$ )-3
% # ! #" % ,# -<.H# #" #" 1 " " ! " # #" ' ( ,# -+.' ( ! #" $ )*-- ( #? ! " #" " " 8#"#"5#= #" =7)*)3 3 )*-+ #" "! # =E )*6-,# 9. =E )*-+ = '# ,)2<)**. ' 5 @4 #$ ,)2*6# )*-). ,)*)3. @L$$$ # #" #"!> " > )*-+ 3 " < ' A #" H = #" = 0 $ #"!A ( 7 - " * 8 2 78 5 , , ! " ! 0 $ #" ( A . # = & ,# )2<6 )*+-. C )*)+ , )*). 1 / 5 % "
(G$& 5 D= & F *,)33. ***B ' 9AHGC9G -32+6)B 4=$@C $9" C-666)*2)*3 /%U4
2
! " # ! $ % $ ! ' ' " (% ' # " # !
! )*( '
*" ! $ "* " +" " ' % , ! ## - ./01 '$21 1 3 #1
4" " #!$!! " " ) $! &" " ! ( ! % $!' "" $( ' ! $ ! 4 ! $ " "4" " ) **"!*%5% ) ) . 6( 5 #$! ! 4 ")# 74! # ! %%! ! $4" '
!8 6 %! ! ! 9
:$ +( ; "#, (# <))*" ! 3': 4 $ $ % $ ( ! ' ) # '$ -
! " " " # $%"&
' " () * " # * = ) " " $ (> ! $ *" $ ! ' ' " # *" $$! 4 9
: $ #$ " )*" ( = ' " # '' " ! / ''5 + +,-*., .=; 4&?5' ?*7'' @
AB
/ 0 # " 1 " $
0 " 2
0 7 C '
-./01 '1B#1+ ,15 7
4 " # $"% ? ! #$ ) ! ' 133/0 /3/0/ $ / 00 / 0/ /! $3 $ ! " (* ) $ " ' !'! *";*" $ $ % % D)) ' " 3!3 8 ! )( ( '$ (* $ % &$ # B* ) 3 8 E "! 7) @ " !FF ! )
* " ) E "
! '$ "$!$ 3 ) $ ! 4" ) #$$! A6 B#! ( # $! $ % #"" #$! #)#% + @
,/ #B # ## ! " $ B! =*)! "! ) " $ % / ! 3 +/ # 3 #G % 7,=* !# H *"H * $ $) ' % #! ; A$ $#( *" !$ *( / *" ( 7 " ) " $ %!; )*"0 = *"!3 8 ) !"#$ 4 '" ! < #! ! +% C,4$ (! *"(*( I%( J +"# ,' ) $$! & (* *" " $ '! $ ( ! A@E " *") $! ## *" $ * !3 8 '5 $!5 # ! ?*" (* "( ) ! B ! $ $ ( ! A@E " *" #")*" (* ) @ %(# $ * ! 3 8 %$ 9 $) ## (*" ' $; )*"0!E " *" *"(*' $#($ ) #""
3<&9H C '' @
K / D
N " ( N O ./0 1 ' $2 1 + O, 1 1
=#M 1 =#$ 1 + " $ !, ) ! ( % ! " " #$! ' ! " ' =* ' (*(" % C :* ( . ( ( ! '# " " " ) " 4(" #$! ) #$$!: ) $$ ! 6! 5 ( ' $%+3 ,4(= $ # " ' $ !# % ) # $ $ $ 5 (* ' ! :) " $ . " 1*)** )1!<! . ) 4" '$ $ !
"*(*$ # A $ $ ($! ' < ? ' *" $ ! ' () $ $( ' ( 8 " M $ ;" ! " '# $"! " %$# !$- " ' '!*" $ # + " ! ,) "(* ' *+(>
,! +% " ", < 6 $ $ ) *! B"* ( ) B (+ ' " #)# 4)# $ , $(5 ) )= #$! ' $" = ## " H B*P PM " B $ ! $$$ "!" =#$A #$M '
*" # 9 " # =* % )$ )* ) ! ? . $$ A:! ! ! 9 " #
3<&9 H C '' !K D=&9& Q B&.3&? 1 4 6 ;'($ C@ CC '' 77 ! K .4 .=; 4&?5' ?*7'' C!
8' B # 1 ; < 3 " = >,? @ ( 5
$*) % 4 C 8$ " @ < ' 2!A %% %8 ' ) 2 B 3 7 8 / "!C77 '
4 $! D# "! ' !A ' 7' " $ ) "" ':#
!
< $$$ # $!
< *" ' B" '! $ * ! *" (! $ $ $ ;$; %8587
; & C ; < 3 "; 8 # ; / ; " ;; % R +B # * 6 ; , 4 ) " ) ! # ' ! $ !# 6S#/ ' !? = $: # ! %* $ $!
! )$H $) '*= "5 ))
$ ' !8' B #$ #" $ 4 ## % $'# ! $ $ 22 $ ' ' ! $ (!#! D# "4( ! )$ # ! # ! " $!/ $! ; $ $ %! $ ) "$( 8 $) ! )$$ $
( % ! ' 4 $ " ' *% $$% $* # $ ! $ *" M ! ) ' $ !# ' 8' B #+ @ CTC ,($( ! ! ! *" ! ( <$$ ) ' " % ' ! $ $$ ' " $ ! " "' * # " *$! " ( * % ! B # $ $ 8) *" ! $ ( ! ( ' !! ' $ %! '!
$(% ' (( '$ M' # %#"() )'$4( $# ' ! )'%! ! %(*! $) $ ! *" 6 ! " " # / 7*'
/ 2 89 : %9 : 9 : ?
!C '! D 7- /
/ 2 G - / 2 ./ 0 1 ' $2 1
1 H #15 7
H #+8 !BH @ ,)' ! 5# =*) *! $ $ % 7$% 8 0 ' $ ) $! ! ) ! ! $ " ! $#( = # (* C( 8 ' $ +?
, ) ! $ *" ! #)=*! " ! " ' 4( ! ! '7$! $ " ! =$? ?*" !> 4 " ' $ A $ ) ! 3' : $" = >% ) ! ) $$! ! '* < " ) ' '4 ) $ # "* % *<' ! '(* "*' '$ ' " # (*$ # : (* ! B & ' ! > ! = $ *! 8 " &$U:7 4 # $ ! ( )! ) - ## % # +,*" $! $ * # $! = $ * ! 4# $ ' # $ B ! "# C = =$ ? ?*" ( ' (% ) $$!- >%) ' = * '*$! $ 5 $ ! (" $% H # ) 3 () # *" 5 ' ! ! $ H B # $ 3 ( ! 3 5 4 ! (* H '$ E ! E @5 H # $ ! *") $ !$=(# * *% $! $ ) * (" >!$4" !> ! $ . >> (* %$ & '#) * $# ' * . ! M / > ) ( # B$$! '##! %$8 )H #! !
' U A ! * ( ! '
(*' " ")*) 8 ! # ) * %() $ ! (* $ ) $ ) $ = *( ( " ' " ' * ' *" $ # $' * H # ) ' ! IH ' *J ) ! (" ! 4( I$ # J ' * )
:) $ ;= C
C )) @B # 4 ! )*($ $ # ''$ #" VH ' *J C#)( ' '# )
4& 9DD&< W4J= # $ $ % # 8B H X '-TT)))% T Y## T## T T .4
$ "
B ' 2 D
" ' " - 7./01 '$21 051 C7
4 ( ' $ " ) #$$! A6(B# + @ , $ $$ ! $! $ % #$! : ) "# $# ' ) $!:) (* $ ! $ $ ' $ ' '% $'$ 4(*" ' $ " " = #+%77,B#) ' '!" ! " )""$ !
4 " ! " # '$ ! " !) ! $ ' " ) %$ : # ' (* # " (* # 0 !B # = $ $+ 7 , '# AB#" % % !
'(> % " "4 *" # ' !$ )
! )* ' ) $ 4" #!B#J) " ! ' ! #% " ##5% 7+!FF 7 ,! )* # #4 (*!
M' ! )* ' " (* H $ " D"" ! #$!! B ! ) ?'#" 5 $ H ! 4() !6 B#J #+
7@ , '$ " ' (* ) ! ' '$ " $ $ ! ! $=# ! $*-
D
$$ R 5 $
D " ) " 4 " 4 "
$ )" " 4
4 D % $ (>*$ "
!
" # $ %$ &' % ( ) *+ ( + % !" " # $ " % # $ #
& # ' (
$ ) # *
+ ! + !" " ,+ ) &
-.*/ 0!1 ( 2" 1 334 "" 54,5 63,47 ( "" 6, 687 ( "" ,8 9 (2 : 0!1 ;1 '< = '> 6 "" 6,64 85 6 .0?@
A + " * + + # # + " ) " ( + A + # $ $ #$$ " 5 + + $ $ #
+ "# + <# # " " # #$$ $##
0 " $ $ $
# + 0 " " $ + B" + $
+ 0 # $$
" $ $# + # & " " $ $ +
$ + < $ $ 5 + + + #
, C# D ( # $ > $# # #$$ $
# % " , " % % " % % -
" % 2$ $E 5#8C$$ # 0 $
. /0F A#$ .D5AGH
* $ $ (
E
E G55,8H# 2$ $2 # E# * " # $ * # ) #I* IE 0 ( $ 5 ! A 0 ! + $ E + $ #$" # +$
= & "( 40
0 " 0 @ !" G6555 $H " &+ @ $ &+ & & + $ # # % $ + " 0 + J $+J + "* #" + 0 G H K0 $
+ $ $ 0 ##
!" # / * 1$ 1* G "" +H $ + # >$
1 # $ + + + "" $ 2 +" -$
" + # " >$ + # + " $ $ $ 6 $ 63
@ D + @ 54 + "$ $ $ $ "
" $ L1 . $ = 0 1 "(
6
# $ + $ " &, !" < 5 ++ !"
$ 1 $ L0 = ( $ $ $ $ $ " + $
+
1M :2 !/. N2# , + : < 1
O ) 8G35H""6,39 (2: 0!1;1 '< = '> 33A "" 8 5 7 = '> 6 "" 6,64 85A 6 .0
D # !" ) G " "# 84 $$ " H D" ' D" ' D" ' # 5,3 4 C 3 #$ # 12 + /
. ; $
3 4-56 " 7 * 89 # $ D
-(63P
0 84 $ " # $ + & + $ " $ $ # # $ " +
" 0 2 + " + " " D" ' " # " ) ) / * # # " $ $ . 1"= 7 G34H
D 12& ) ) $ 7 $ 1$ 38Q " 86 9 -!//: ; ) .
:9;<=)9>9/?@ % 0 ( M 2$ $ ' 1 $ 33A "" 46,4 8I56 84, 9 -!//:; ) ? /!!-!1' ) ND" ' O (
# A B + 98;0)9=001 $6"",3
4,4"",46 4,4
$ ( @ 2 . ) ( 2 . 66 C 63 #$ !* 1 *
3
*, / $ 12 C
% $ " D
-A5P
4
$ ( @ 2 . ) ( 2 . 64 C 6 #$ !* 1 *
*,
/ $ ($ & R " " D
-AP
$ ( @ 2 . ) ( 2 . 64 C 6#$ !* 1 # *
*,
/ $ R " % D
- A3 P $ ( @ 2 . ) ( 2 . 68 C 6 #$ !* 1 *
3
* , / $ 7
- R !27 D
-AP 55,53# ) ( + " " $ + 0 # " # # " " = 2 " #0 C""# + $ " # 2 K 2 +
$ + #
$# " . # & ,$ # $ # #$ # I * $ + # I +0 # # + $ # " " &# !" 2 K G # H $ # 2 2$ G+ H (2:0!: 1!. ;D * *;00& 4& ) 4 4 < # ; ) $ -# ; 2 + " ' 336 "" 44 49 ).' 12<* ! N*$ $2 #
D # . O (/!'*! *2/-2? ( 2:0! ( !/0! .G H # , B :9;;0)9=00? < 6 "" , 9 0!/- 2 ? /!!-!1' ) N< . 0> >O (
# A B + 98;0)9=00( E 6 "" 4,4 20 48,4A""45,43 48,4A
8
4 DD E ! 1
C F % F %D
*#1 .D
!& D S D # = = D #" T 1> "6 8 8 C 6 $$ # .D5AA0GH
D 0 G3,54H / + U( :# - G,AH 8 " ( + +" # ## "* $ " D
"F RD A A " + "# D 0 $ C"# L = $ " G " AH<+
# 558 ) ' +#
$ #+ $
$ + & $ ) # / D $ G. # ! H
$ + (# @ 0 # < 0 V # - E V ! ) $ V ! * G. # ! H"
$ D + A + + * 0 $ +# V < > K ) K + $ " $$
$ 1 G" - H D" + <
-2: 0/!1 . G !H 4 @ . I 2$ $ 38 9 D 2-<M1! 2M ""4, .0
( 1
84AC 88 $$ #1 # #, # $ "# %
)
#* % A* " ! , % #*#* ( 1
.D860G4H
:# G5,A3H :# G83,A6H(# + $ 2$ $ #
0 !"$:# = ! + C $"+ &
54 0 $ B
" # $" "
$ 2 ! " 0 # G#442H + 0 + "" " ## $ # 2 # $ $ " # +
+ +
$ L( = 2 + $ $ " "-$ * $ 2$ $ "# + # " " # 0 ## $ "#+ $ +" # * 6 + #$" A , + 2$ $ " " ' -# G86,W H 0 + " +# " " $$ 5 , + ( -# + $ # $ " $ (# @&" !" (# " "$ $ ## < . ) 5 + " " " +
+ $ ( -#
$ R @0 # $ @ $ . ) + ! @ + ( -# +$ "
;!)2 : 2$ $33 "" ,589 @ !1:!1 E N0 "$ / / ' -# 2 $ E O 12.;! @ G H ! * 4 # =; % 6""3,54 .0
% 7* # 83 C 5 $$ " 66C4$$#5AA0G8H ( B + 2$ $ 85 C A4 $$ " 8 C 44 $$ # 1 # B*+,*) *# *(A550GH
0 $ 0 # 2$ $ + " A , + 2$ $ E G4,AH + $ : $
! " # $ $ %& &
' &
& #
! ( ! )*+*
, - $&
," #
" & +. , ' &
$
& & " $ /
$ " $ # $
0 %" ,$&" ' !
-
1 &
$ # !"
$ $
&
2 3 # $
#
4
555
*
5
$ & # 67 8
%& # $ 9):9. ; & & 2$ ! "
< $ "
$ $$ =$ "
2
" "$ "
%" " # " & & $
%&
! ' %&
> ?52" ( = @ 9) & !
> ,"& $
$ ( $
3-%; ,@ 55, &&99+A555, &&+*. &)B #,@ 3C 0D6 E;% 0 F< G= # $ / &$ $ 8 &H
I** &&.)+ J#
9* % @ .9
, + > &
& +
$ " # &
&' + + ,
&
"
$ 1 ,
&$
"
2
&
! &
K % "K 5 &
" + $ & & &$ +
$ $
$ +
5
&
L #
&
.
$ & < 1
$)9*+.II 2 + "" " 4
# 0 $ "
<$ L
$ $ $ "+ 5 4
J + # "
$ & <
& &
$
& $ $ +
- $ M
M$ & + $ " & & +
1
& &$ 0 &
" 9
&$ $ <
" , & ;
+
&$ &
"" & ," $ 5" # &
+ * $ > %8$ 1 , " " "
% J &
> & "$& J& > + " "
( " 6
@
& &
& "
$ " &
& " # &
"
&
";
)$
# & " @ " & N # &
&
+ " # $ **&
& O & < & " # & &$ "
& &
< " " ' J I). & &
"
2 " & J "$ & & 1 J "
$ $ " J
&
& & P # &
& &
" & J " "
# ( > ?52.)+I
Q N @ C $ ) @ 4 &" 6$ 0
O
&
( $# $
" &
@ -&R&
&
< & $ " ! & $ "
& " K # & $ " % $ &
" & & &
$ I , & S ; &
" "
& #7 P
2, @
>- -@ @ && )+) B 6;-> #%4%@ > GS ; 8 R N% H 55 > && I)+IIB 2,@>- - @0 N+0 )& I*+I II+I B 2,@ #%4 ;%%4 0 G0 > 9)+I9 = &$ &
H 9 . && 9+ B 6;-> #%4%@ > G ; R T R R
I+.9 H ! . &&9*9
$
,; '5 0C - 1 ,? %= '%>> C ; > C J=, ;5 @% J%4=,@= 1,? %C4 -1 , 2-2%= >,%=,=4- 1 ,%, (%4,= P ; 2
/ 6.# >,%= , =4 -+ 1,% , =C>5= 25J= - 1 ,? -1=5; ,'%>>-@ C@J =%;565 @ =%44,; %= J- 15 , 1C> 6, 4% #5= # 2 $& &&
A$ ," $&
< 6 "# *9I M*
5 .9 !
# -
$ $ L %&# ;7 ! & " & $
=$ - 6& 4 &" 2 1 $L
2, @> -- @ (
55&&)*.+)*IB 2, @>- - @@ 55
&&)I+)
-' J52% 6 6%4 2 ,=- 6 &
A"
1, ? C@ ,=45 C ;1 5 65@ @ C;% 456 1 -=5- 4
$ 1 ,
& " 8 " @ & $ - & ,
$$ $ $& & %?=5@J= - + =%44, ; ,45 SC% + 1C '>5J- '%>> -4 5@ J%@ #5- + 1%4>???, @ @- 6 J- @=5 @C ,+ JC ;= 45'1 5>51 56 14% 0+ =,@ #%; S - #55 6 C= 45; S 6 C'> ,= + %= ,66% 4=, 1,=4 5,% >5'%4=,=% + 1 ,J5 6 @- ; %= -; 5@% ,%=%4 @ + >,%=5 >C'%@=% 6S C% +6 1S, ;6=%> #, ;+;#J?>2555+6J <
> 6 . MI
6& 4 &" 2 @ # , $ & $ $ $ & *
2, @ >- - @ ( 55 & )** B 2,@ > -- @ @ 55 & )+) B 0,>%@ #%=>%(6 0 D -4#%>%5#% 3 " #$% &' " &$ $ () ;7 99 &&)+)9B 6J%463* ! '" $+, @ F&&.+.9
%= C @J=5 J C44 C; #- ;5 @,% 6C '5%4% >%-@% 6# 2
&
" 6& 2 1 $L @ A 1,? 5 61 ,@ - ' ,=, 2, A
/ @C@ J 1 ,? ,; '-4 C ; + 6C 1%4 , 4; , , '%J= , M=45C ;1 ,=
/'>E;U'4% ;/ 0-#=6 0 -%=%5= ; ,%J 3= - @6 045 @#>% @ 2, 6= M 2- -4 ,>>% 25 , @#= 6 -2% 4>, 6= <$ & % A $
& " &
"
%;#%@ < ' 4$
I99 MI
5 $
& + &
%
" $ $ @ &
8 2, @>- - @( 55&)B 2,@>- -@@ 55&) B @,C F6 ;=J G;R R V N O+ &
$
& $ 18 +'H ! - ) &&.+I&&+ B 0,>%@#%=>%(6 0D-4#%>%5 #% 3" #$%&'"&$ $() ;7 99&..
@ C@ S C, ; 25->%= C4 ,' ,% 2- ; $ $
" A
/=4,@S C5>>5=, 6+4%# C?+W @% =-= , #% 56J ,= # 2 ; $"
" & %& & " / %C4- 1 ,A
/1,?4 F 6!5J 3J -@J> + ;%#5 , @= 6 2%J5,+ < ).* M).
5 "" & > ?52 %& & & " $ 4 &
" # #" $ & = @ " ! 555 - & % # $
< &
$ 8 $ " " + "
+ " +
$ &
2, @
>- -@ ( 52 && +* B 2,@ >- - @ @ 52&&*9+
65J 4%# 5= + ,> ; , SC5% 6 ; &
& &
" $ " 2 $ ,
" & / 1 , ? 4F 6!5J : - ;/ 1 ;1& $;7 J-%>- #% ;5==5=C 4 ,>=- % $$ & &
" %& $& / %C4-1 , '
X "
Y
" $ -&
/ 1,? C @, =45 C; 1 56 5@ @C ;%45 6 1-=5 -4 < 1& $;7 .I M)I.9 2, @ >- - @ ( 52 && +9B 2,@ >- -@ @ 52&&*9*
J,%6, (54 ;,' , @= (-% #%4, 1-4 J, # + $ Z
& 2
" 0
,4-@#% ,C ?(
4 A " 4F6!F3 0C5>%>;5 555 #0+ ; '45=,@ %=J 41 ,>,= -&
/ ;#J?J255 & A @ / 3%F6%4 61 ,@ 05%@ '4, @ #%@' C4 0 1 ,>=6 6, ?%@ '%F%4% @ %@ 0%>, @# 6!%#% @ 1 4-25@=5% 6@%#% 4>, @Q =4FJ3> -= ,45 @0% @6, 2 -5%@ 24, @J 34 F3 < ,4 O.9 M.I)
2, @ >- -@ (
52 && )+.B 2,@ >- -@ @ 52&&I+ 5@=%4J,6=4,+%?>, C45 6->%,,
/ 1 ,J% 0%@% 4,>5+ 5@ %C4 -1 ,- $ ' 1 / & 3 ( % 2 1 $L FC6=5=5,,J1 ,J% %C 4- 1,% 4% ##5= ,# 2 4 $ " %&
5
/;#J>????255 0 . M9I
# 4 &
( &$ &" ! 555 ! ' $ 1
( $
' = &
" " " '
2, @ >- -@ (
52 && *B 2,@ >- - @ @ 52&&*9 ! # 2 & A & &
A & & &$ / ,@ @- + ;# J?J255 5
# #4 ,1 1%@=5%4 ,$ 2 ; $ A
" & / %C4- 1 ,% +1, ?4% ## 5=, %& &
$ & A
A
/%C4-1 , < # $
# L#&& .) M)I 2, @ >- - @ ( 52 && )+. B 2,@ >-- @@ 52&&I+
" 1,? ,#% 6 C $ & $ # 2 & 5
/=4,5%J=5,#4 %@C ; 1, ?+(,J= ,%6= ?5 ,145>56+;#JJ?555 (,J #%C 6 ,%=%4 @ -6 1 ,J% ; 1 ,J5 6 S C% ;5 @5 6=4- 6 " / 5 + JC15 &
/ @5J->, - J%2 ,>5%4 JC ; 145 25>% 05- % & ( % 1 1 2 1 $L 68 &
& 0+'
L
%& $ < @$J I. M.9
# 9
6& 6$$ -& )* " ** 6& 3 55 5 " & < @
> ?52 ,
> ?52 $
$ 4 &" 2 1 $L % # " @ & &) 2 C $ ( 6& % 1 68
$ & " %& $ " / > ?52 6& " 3 25 @ 5 " C $
"$&+ " 9
$
& $ "
&
)
2, @> -- @(
2&&)+)B 2,@> -- @@ 52&&+ $ C>=4,%J=C; 0 $ & C $A " "8 " A $ /6552'%= ,@@, @5;5 6 @- @ (5#5 = '% >0, J-> -45 A
/ J-@04%0 ,=- & 5,@ J-@ 2%@= C5 + >%0,=5-@ C ; %C4- 1,% ,% + 1,J56 6=, '5>56+ 6C ,6 -4+## # 3
" & />-@ #5 @5 -&
" ' $
& & =
&
#
" $ &
" $ 1! A & " $ $ &
> ?52 $ % A &
& A # / 6J >CJ 3 6J > CJ3 6J> CJ 3-& ( & 5
& && & / 0>CJ3 0>CJ 3 0> CJ 3 $ / 5;'% >>%6 ( 426=4 , 62,#%@= '% >>, #
( 1,? 1, ?1 , ?
& #
& % &
& " & / =-4456 & # & $
"
& "& !5J 6
$ #
$ /45 05#26@- @;5 = 5 61 ,J5 (5J ,= -4 6$
1!1 1!
K .)9* MI
2,@> -- @( 2&&*9+*B2,@> - -@@ 52&&)+) 2DJ#
#
5
" & $ " 9
$ " &"
L $ $ L *./ 0$ > *
& %&
$
$ &$ $ $"
& %
6& 6$$ C $) D4. & $
" & .
4 $ %& M
4 4 # @ " & M& " &
M
M
"" %
& &
"$&& & "
" $L
" $
&
A " "
" $$
$ $L " " # "
" $ "
"
& 9
&"$
( [ J\ " 1 2 3 2 /)2 / 1 ' , &$ $ Q& $ N I 6" & + # 6$]& .+ - & $" &
$ $
2 $ $
2 $ $ " 8 " " & Q
N
$
# 6& 1 - 6$$ &**+ ):.))+)9.*+.9 + -**+ - += - +9 )+) 9+ < - I+) &
2 1 ) I 4$+= - 9+9. 9+ ^ & $ $ %&
8
& J , 5 $ =
( +< += 9
$ & ' &
> ?52 M I
& & %&
M
/=
2 1 & 9 A< &$ 2 @8 & $ = %
L "
M 6& 1 2 1 $L
$ _ N M
- 3 25 )+.* %& 4 1 $
&
" & 2 2 @8
4 1 0 `I '$
$
# I
J 5 3 25
" "
$" %& > ?2 # $ ( +! 5)+.* ' "+1
$
" " = - 6$$ .*+.9 1 $ & ;+ = .*+9* M $ M % . % & , & "
$&& ^
% $ & O& & " % M
$
"" $
& % 0 55M $ " 1 4 & $ " - $ &"
# ;+= N "" $ " ( "
$ $ %
" -
@ " 0 55 ( 55 ! II
" $ $
> +'
!
+ 2
& " ! ,2 I 4 " %" - - ;+= 6 L" &( 55 .*+9
M $ M I+) -
&
& $ $ $ 1 M - ( " M ( 55
^ &
$ @ %" 1 555M
& Q1 N M
# $ & $ %& / ( % M $ $M " A - 1 " & 1 D " " ) J 55
$ & $ +. " &$ ( 0 "
$ %& = ! + J +%& 2 " "
& )+ #
J 55 Q0 1 $N " "
' M O 0 M $
3
$ < <
=
9+.+9.
- ( J 55 $
"
1 I A
& 4 - 1 & &
"
$ %& @ =
4$+= 9+ M
J 55" $M & " ( #"
$ %&
L 2 0 @&
" > R 9* , 9* " @ I & ( $
%& $ & L = J !
9I
" & & $ &
$" $ $ " " " # $
" " $
%&
=,15a 2+> 45 *1' " 0 4 1 1 ) B '-56 +1 " 6 5 7879 7:7; 1**)B 'a>F>43 '-
<= <= 121** #> 8
5
9
$ %&< " "
& " + @ $$
;
$$ &+ $
& $ # $ "
"
+
" & # ( $ & " , / 1 &
# & $
$ J N & & ( + "
%& # 9
$ < "
" 9
" $&& $ # $ 9
$ $ & &$ " & $+ $ & $ 2 $ %& "
%&'(() * +, > 2 2 ' 0' @ " * .9I O II & . O * X$ /* *** ***Y '
/ + 7? 78@A B 7? C 2 2 2
'+' " / '' '0' $X YJ1?55M%& R M*M
M5559
'&
.+.
* $ "
@7 " 5 *
4 4 " 3 ,$ ! + $&& 1
&
+ Z &
D J 8 @ & "
&
" $
# &
0" #&& 8
@7 " 1 6$
& # %& N > " %& & C " & $ %& 5
$ $& '
$$ *# %&
& & # $& *
&
&& < & 6 0" ( J +%& 1 @+4
6" L
$ * &/:: $& :: &: $+*+*I++ b 2 $& $ +
** ( + 5 +# c J I+I $ " 1 ) & " "$ # , , > " 6 ; *
9
! " # $ %&'(
) ( * + ' * ''',- +
" . " /0//1 ) $$2'3" # ") ""0 4
!"# $ % # "" !"& '" () *" + ,, 567 # # #" 8 9 8
!
) : ",";<,/"5 97 4)'';//=,8*+
) : *0+% > 8 8
!
*;0+
> >
? -- .
% "
>
% %
9 .
%
% >. =;
;/ 0% @ @ % "
> < % %
% * >
>+ %
" @ %
" A> *%
+
% " ' %
9 * , / 0) /, 1-) 2-) !3) " ) 4" ,) !) 0,) 1) 5) 6) !) 4 . " % < "
"
%
>
"
" >6 % < > "
"7 8 ' %
% *% + %
9 ;," BC#8?"''"8 ""0-'''"8 ""04
9 3 ) % ) ! !) " *) : 8 (" ; ", %) ; % ; -; 63 5% 1) 8 " 5 7" =; <, / <" 9 8 ,< , 1
5D ="7 !
9 9 ) = 1 ><) !) 8) 4) 6, ) 0 ) ) 1) < ,< ,) ,") ,) %< < , ( ,, 3 ! !) " * ! :6,,".086; (!==*+
: > % > >
%
E : *//0 /+"F "
6'
8 <0. G */0+ > , % >G
> " E :
. % % G " % H I
> ", " . % % H I >% % % ,;
,' 8 ) # "
0 % %
% 8 "% %
) % # %
,,=) %
% % G "
% > % %
( ># % : 0 G ) % % "
" (
% . >,' ,% %
%
? :
!
# # " J % % C
8 %
,
'
:
" % % # #
3
" > >
$ %&'(*/,0=+ "%
" :
? $ % :
>
"
>"
6 BC# 8?'''"8 "";01 ) 8:2CK3 8 K"0"/,0;/ 1 (8? E # C? # ? 8 0) #++ ,, + -" " 6,, @AB BAAC" IEJ 0. "="/0 4
8 4 *;0,+" 6 " D ) 6.E 6-+,"%"
2
B " "/"<;E
96 ,-L 9"F .) 0 "':''/"
' 4
% % $ 4 0 % %
8 "8A 8> % *>+? 0 % > > " 8 0 ! 0
1 4 3 4
> >
%" "
> % % 8> 8A : %
9
" , "J
% % K
% 0 % > % - ( % > "
8> % %
% 0 %" > 3 8
> 8 % 8A 0
> % 0
?
% > % 0
,
8>
8 , %9
> E
. > % "
%
% > B % >"
"
>
I @ % " > %
E
! "
) 8 *0+" ( "
8 @ " ";<"/ :
9 2 0 3-
9 6 0 ". / 8 0 '( ". ! E ' - 9 0 6 ' " % 9 ' & 8 ' (G*$0
/ ; 567
*60G! G*$0H
! I3 567
6 ; * ) "':'';"
. % E $ "%
% 9 # * % 4+ '' 8,- C * % 4+ @ > M 2J M
.
%
" >
" %
.
"
6 ?
> %
% % M
% % " % " % .
"
0 %
@
% . > %
, %
. > - % " >
EC?4 CK 32 " J ) 62") ",="/ E
,
#$ % &
6#,--,"%)%""% !,83<)"*5"0%1 !3"" " ;,<===/<=,/6-8A ( D
5D=", 74)&''0 FNN: <0'(,=
G : < * ,0;+ % " " $ > ' ,% % > 3J : J .
>" 91!3 .
: #J <*,0,+" " > 3J : J 3
952 >
9 0
% >M
%
8
% '
? " %"
9 "% % $
? " # C %
> % 9 >" " %
"%
" 6
A>" " %
> % : <*8 M
C " % % >
@ (
(
%
M 8 4
"$ B A M% ?% ! % 0 9 . 3 3 "%
E> 2A #
M 'A% % ! M% > > C0) ) "%
0 ' A " > * E >( A 8 +" % ? %
% . # 0
M 0
% 9 8 C 0 M ? 0
!"
" % = 0
% ( 2 J
. J ,/
@
: <"
>
8 :#J < ,%
% "
% % % . %
% 9 %
O
, 9 >"%
0-2 ' , % >; ) >@ " E '*;0+
:.'3$P" 3 0,- " >"1 A K " $ " . > " ,," 1": <"/, 4
#"! &'(
8 , " ,,,) " 1 / 5 " " 5/7" ,= < ; ;= < ; 4) &'' N F N / N . N''',=
( G E . % , > 65" " >
>% 9 B M% M
" #
M *> B 4 % '
" > 0 + :
0 %
8 A> B )J A 8 ? 08> - 8 '
"
% > C > %
3 %
" %
" C
M% %
0
H I % > "%
% % C
% 8 < E ; %4 "
8 < >
% .
'
> > 8 ' C > "&/,"%
E :A M 0' A = %4
%
"
3 3
,;
! " #
$ % & ' $
( ) $ % # $ %) ( $ ( * %
+
& ! ,
( &
+
- ! ,
. / 01)
" 2 3 +
$ 2
+
% 04
# ) 2 5 "#$ 67
(
C$0A:D0:6A%
= 0:11 0:16= 0:0 ( -. &
(D
'
D
' E F
+
D
+ % & ' ( ' ) ' 8*9 + & " , & & 8 0:19 7 ! 1 7/6 ! : 8 0"/411 1119 (; <== > ) ? >0:1>@ >===A1
)
B
/ '
; G DG
B D
B
D
D
H 1D 0D1 67D41D1 ;
=I
= 3 01 ,& @
,
23 4 "& ,
G @
)
/0
5% &B
# D2'!$, % , 6'
" % &
5 ' C '$ %
3 H$ %B
J , 4 C
(B, + @! , G G + 2 (
@ $0:0:D0:::%
+ G
&
KC ,)5 @ L2 (
@ 0:0:D0::: # M 2 & ! 6: $0/::% 0:6D0: N G2-;; # L@ 2 (
M ,+ 7 2 & =3 0/A 7D7/N 5=22)5 + L @ G@ ; M &6$6116%6D01
% & / + 3 %+ ' 8*9 + ( / ,89 ( & 2 (
@ 8 0:19
A
76 ! :4 61 ! A00 80"000111119(;<==>) ? > 0:1O>>===AA0
I
&)
C + 70P P H D
) $
'%
3 / $
%
# D2' "
3 ,
=I
= =I @ I +Q + + ( )
G ;
#+=' ,
)
@ @
G H 5
$ P P
% & $% &:;<=.>% H5-( , L. R @ <=&" S D, M ' 8 && 64T6$0/:1% 070D04 N L CM C=@@=G;=) ( ( $ % / # 4
4 &#=&,U 0/:066 @
- & - " ' 4-- - 3? " ) 8% & ( ' - " - *& , - &; +
0:A/1!:00 6!:780"7A111119(;<==> ) )>0:A/>@ >===:6/
; @ <&===
( :
@ 8%
D ) & ' ( @A<=.>
& ' - -
#
3 IE . )
#
B
= # 2 +51B
" 1 C QQ 2 51(' ' # 2' 2# 21 " = . @ + 'B 3 -
@ ; -E
5 + ' ; - D;
D
H
, &
Q
2 + ' H'
@
8% & - & & + % ( - & 5 #. & ' ; @? 0::/ :1 ! //A
:71 ! 0 147 8 0"/111119 (; <==> ) ? > 0::/ >H
>===AA1
) ' D $ D %
; $ P P% 4P
B 4A1P /1P
) =' A Q
' ) & $% & B=<=.>%
-
% - &) @
, @
@ C * = G H *F
*
#' @
5 @
'$@ % )
! 0 C
# D2' (' C ' 5 + G D;
3
#
/
5 2D5
0:AD0::7 0::D0:/62 H H + '
2; @
2 Q '
B ;
-
+FD @
#
Q 5 H
$0:60D 0:/%
* 0"1111 I @? 0:66 0:
; )@@)2=)5 +LH
5 M ,+17 2 &= 3 0/A 010 N +)@@-2 I V W.)&@ ) '-& 8& < =D>>E =F=> ;6117471 411A @
! 2 &7 7 % 1 G 'G 8*9 70 ' 3 ( " 1# 2( @ $ ) % 0 : 7:: ! /A 1 ! :1: 8 0"6 11 1119 (;<==> ) ) > 0: > @ > ===:6:
& D $' ( !H@F%
I
@ 5
5
2
#
( ==
2 5
5
; 5
- D H 5 H - D
&
/1
! ! ! " " #$
#$$ % & '%"& ( ( #) %"
%" " # *$
+,- ! . " /0 112 3 004 ( 5 3 6/ +%# 71 422 222-# 8! 9 : ; ( < # : /0 : 8 : 014=
; % ( > " %" ## # ; "?( " ( ; ( 7; ( ; ( " %" @ ; (%" " ! (
A "02 B #$ " %"" %" # $ #$ % %" '" ! C( '.
" # %"" % %" " D( # ;
%"
C & # E * %#5= %" F(%" & "G G %" "; ( #$ ( !" #$ #$H @3 ) F ( " ) ( ( * # $ " ( /1#& 8 F F "! * F D F # D 8 D # $ ( ( %" # ! FI F " ! . J# $ %" F * K "? J "% & '. J %" %" E
(( # $ F J %" ) # $ " $ #$ # " " *( * ()) " %" & " L #D( #M ((
C . I # *$ ' > % 8N025>041 " ==4 3 64 %# D > 7 *+,-.# %(7 (/ 01 2 ( 01 +%- OO 1 "3 4 # $ 5 %2 +6 % 7 ( " ( 7 -. %"7 8 # % -6# !
# D24
6
" %"
%" # " " " ((
" 0=0 " * > !" ((# ; " ( " ( # $ 8N " % ( 3% 1 0 # E % J % %" %"# $ > % " " % ; (( #$ " > %" %" ( ( #$ " #$
" J ( %"
> %" ( %">
% # * >!" (( %" (
C# M$
C 02= : : # F C(
"E $C %" 7 E
" " F G $ " %" ! :"M " %": # K%""
("( " J C( C D% J# $ %" C( *( D 05# G( " 8 " ; G F ! ; ( ! # $ %"
%" 7 " ; ( %" " ( %(# K " %"
" " " %"( # =
$$ " ( #C( " %" #$=1 "E $ C % = 9 " : D " G ( # ! " C >D ( ! ! $ &> ! #; P ( "% %" " E $ . %" #
%" /0# $
7 ! J D ? C% M &
% " F
C ! %J "! * "" G C #$ G & C D ) % ( ! M %J J#E %" ?%"( % ( " * %"> K F
# J ( " M K J# G F D " # $ # E & J " G # E ! 8 >! ( %"#D% J #
$ C & % ( "
3# $ M > J! G
( %"" (% ( %%" %" " # & (#$ (( M % #$ ) ( (
%" ( %"
#& " K ' ( # $ M ) 06 0=2 "
"# G %" ( 8 >! ! F C " #$! ( ( " "0=2 # @ M ? @ > ( ? $* 4 "
$ 1
( 11300%#M 5; 81 < -=*> %?@ 57)<+,+A#!
#D01/5
5
@ > ( ? /1/>044 ( %" ( #E %" " %" (% ( " " #C" C( " (" %
05 04#' ( ( %"
# ) ? ? (%" " % %" # E%" %" # $ ! * 0/ ("D ! B " $ C # % 7AE " ( ( J # )
B ? " %" ; ( " 0 %% ; ( (( %" (< ( #E ? #E "( " :" #' " ( G #G(
" %" ( " %" F # ) %" " "( .> )"# E
# $ " ( ; % #$ ( %" %"" " (
" ( %J "% %" #G ( "" %" (? ( % "D "A B +Q % ( -( ( %" " (
# 8 K @# $ ; ( " % ; ( ( @ M ? //>0=# $ ( %"%" %" M< 8" K D%" ?# 4
$ "8 0 ("D ! %# #51#$( " %" % " ( " # ? %:%" D% " %" % ( > %" ( : " " % ( M ? (
" ( > " %" ( # ) @#?
( % (" ( #E %% % A> ( ; (( B #K %" (J # E!
<< %" ' 6653=6/% #D=06#
;**; $; *' 8E 'K M C;; ;# R ' HK 'S *# 9 7 )D
$ 8 !006(#1/T ;'*$ E#(7 E;E *7
/! 000 (# 1T 5>: ;> F+@6@>+,..G / +) #%#- .< 8"U> . >!< 0 % 6224 : 6221 C %? .< 3>' 60 6221 . >C %? 6224> 6221((#/>05/ '@
; %" 050# E #$ % %" % 054>05/# G( %" % # K E %" ( ( " # $
9 " :
8 > G >; ( ( ( #$( ? E %"
J %" #
# $ "
( # ; " ( (% % #$ $ " # J " = > " ( << $
#$ ( #$ ! " #G % 016 >( % 1
#E (" # E # C
( D >E " G ( 7! "%"D F G E # " % %E #E! %" J"
K ! 011 $ "%" # $ 9 ": ( #! ( D >E E
E >F C
! << %" ' FI # ( 9 " : C >$ 66 # $ &>$ L E >$, &>$ # J K J #$ >$G 0/2 " ( %# % ( #E
( " ( &>$ #$ (
# $
$ ; > * " #$( $ > ( 7 &>$ " " ( " " F $ # $ G (! " "E #F >@ " " " #$"
" #$ %" " (# $ % ( # & ## E )%" F ! D #$ %"
%" E F 01/ % ( $ " " (#EE ( *" $ ? %" %" # 8 " J " " G " . J M %J D F "J J $ J# ) " J " " ( E ) ? J F J D J#' "" > @ ! H " !I $0$F#H#F##& %" 7" ( "# % %"J ( # E " ( ( ( # /
J (
$ G #F K% ; ! J >D J !J F " (
(
#C 8 ( % %G " %% #$ C(
G #E ( C( * " !J D ? C%#8 ( #; %"( " #E& ##"
C(
( M ( # 8 " " ( ( ( " ! D ( M # $ ( ( ( 0128 #EF
J 01) ( #D %" 7K J J " ( % ! D ( # $
G >E "G
%" $ " " # ; $ $ >@ G >E ' 3 "
G >; ( ( ( %" % " # $ G >E " D %" F J "G " " " #E 3( DJ J " #
%" G >E %" ( D %" # $
" " %" $ ( " " J && G >E # E " %" (; " " D
# ' " " ( #$) >%" 0/4 % ("
) ( J>E #E%" (") #C " " ("8 DJ . J "
%" %" ( %" G >E % J>E .% J
$ %" "%" #' 0
!" #$% "
&
' & () * " * ! " &
!"
##+ , ##+ * ! - . & && / ' & 0
& - * ! * ! 0 1
0 ! 0 & 2 1 " 3
!' && 4* ! & . ! - ! '
4 " " '
* ! ! , ! 0 ! , 5 ) " ) " +% ##6 *& !"
7 *88 9 : #;<6 = * /0/> 9 ! " # ! " $ ! : #%%= ?>> @:%& ' ( ) & * +,8 #%% 2
, #
& 1 & G " & H IJ & ' & " K& " & " 4 &
& & 4 K " & #%%6 " - ./' 0* -& /#& # /#&1 +# 2 3* 4&5$ A6B 74 8 4* A2 B #%$C + $$ 5 + $<< + #D< 5 + ##C A #4+ #$$ $$$B 3: E,, F G F#%$CF F2 ;D#6+ &
6< 6#<5+#<( " 5 & 2 3 8 ", #;D 9 " #;% #$$
9 1 < <$& L < 5 &
"& H#;<;"#%CCJ : ) ' #;;D
&! +$ 8 &
9 *$ $9* CCM ;+M ! 8 $M %<M N 8 E,,, #DC6 L #;;+OO : ) &
, #;;+ #%$C ) %C #$; , ! : & -" ! 4 / * (, .#& & 3 " H* J )P * ,9 ;% 0#&&? 1 12 , .
1 , ! ': # & 8 , > > 8 * 2 : !
. * ,9 #;D% ( >1 #<6%A B . ) #;%(. 0 0
&
!& * 1 )
> ' - !(3 !- ! 0 ! #$#
'1 0 ! ? & #;%C? #;# ' ! : 0& 8 !K 0Q 2
HJ
8., > ", *0 0 7 3 #*& :* ; <; ( 8= > 4* 5
#; C<"C;;"%$#%%"#%4 6# 8
; A 08 *0- B A#%$%B C;< 566+ <+< 5 D% A #4#+ $$$ $$$ 6$M>B3:E,,FG F#%$%F ,,,D;%+
EEE / & **1 #& * **& 08 * &.9 0 8 3 3 0$ .3 > #%$C#D
1 &2 R
& CC #%+; : 9 . #%#<
#%$% ) , ) N& L $ $$$ %$ - ) , , ! ! " &
8 : ! -" ! , 1 ) :
& &K : K ! * 0
N L > 1 #$+
NL / 1 .
1 1 K & . " G & 0 * - " 5 & & & &
:
H <M<MJ #<M : 1 &4 N)K L . " . 3 N L N L & S 4 N K L > 8* N
L 1 > &
80 )0- 0 T8 3 U ? :*& *+: #%<
;6;";<$=%& ? @ -*C#;8 #;6#++8
0 ) & - . ) 1 . A B:, (# '1
#:* & , $ 61 ( 1 A1 .2 3 # 8 / ) #%#D+ #+6+5#C<6#C#<5#<$+A#4#+$$$$$B3: E,,F F#%#DF) F,2##666
#$C
&
&" " ++ +C" & " & " 6M +DM - * ) 2 , ! & ' ) H J , ! ,
> 1 : / : * * ! 2 : +$ #%#<0 #+ #%#D & & #;# #%$6
K
& & !4 .9 * . -&* "- / . * 9 - 8 K0 )
V S !& ( / .
( & #M #6M #<M & /
) H#;6"#%CDJ & & & & & / %& ? @ -* #D< 8 #;# 6+%"6+= %2 ) 6<"6D 8
#$6
!"#$" #%&
'( ) *!! + ** *, ! + '#- #. ) ! # ,( !,/* ., *#0 1) *+ . *# * . , #+ #2#! + #3###2+ * !+ # / + # #+. 425#(+ #* 2(+ # 2, 6 #* ,#7 8##*2 #*! 92 +# !+ ##+ ! #! 92((#!'1 , #!, #* ,#( .+#2( * 92 , ((# # * ,#( .#*#2( ,,,,#7+ #::81/#.!# * ### !#! 92# , 9# , * # * : # # + # / ' 5!.,* ,! #&:) #9, 5; #, #*#: &: # * * # :< *=>5 ( 7 . 8 2 ? (( # (1
/( # *(##( /(# >,! # @ # + ,,# # 4 , + ,*#*,1/#* + #** 1#+ #A (!(#*+ # 51/# + ( ,B 2% ! % !( #/ , 2 ,, , # % $ + (+ #C " + # # +## #!!+# $#!, ((!,+ #*#*((#! 1! .,5, #!#!(#*
!(# # ! 9 * + , /( , #*# # #,. ) ,# 1/# ) !!+# ', + # * ? 2 ./ + # #2, ,/ ' ! #1#1/#!(, * #2 1' , #*71#* - ( #* ! # 8 )/,#(, *# #+ #*(,#+ #*##+ # #1/#+ ,* 1#* (, #1#* ! #1# #D = # ., ) D # /( ' , E !, / F , #* 2 # ,# ; ,9E G , #*H#, #*3,2B#E7#D( I#8; !E (#*
, 92 #@ (/.1* ,( ##2,; (#, #* )/, #92*# 52 #(,/(2* ,!) !. (#H #( /( #!*,* # * ## 1/# !# +#9 # *
<* , #*#? ,*B .,/(. #!<* , #* 1/#(2 #(, ,5 #" + 3 , # # + 3 + < )!##4)*#1/#+ #!** , 92, #*# #2, # FJ!#) *# #!(, * #!# ,,#! ) ' ! + ( *,/( #* 7# 8 1/# * -2, #*, #*# 2 92
? , ., ) 1 , ,E 2 (,# C * .,/5 (, , #2@ ( >1E1/# 92,! 92#,92#!#K*
I# + # .B,#E#G 5 L #K#.)#* , L 92 $" # 7M =%8 *=#!# $B* ! 5 ./ * ? #!#! * 2/#, ,#!) + #F!. ## $/1 #%# ( + # 2..#! ( ,= >#* " ) !+ #2 #*, # ### / - #= A 9N $ % + $" # & O ?CCD@ A' P QR6>C && '()**+,*- # % C'
2,6 #* ,#) *2#*+ #* ) , !. # # # /( 5 , >, # 1/#(#* / # ,* 2/ +, ., #!#*9 ! 5#2/+ *192 , ** 9$/.!# 1/# 9
S # ) ( + # # # , + #! # . * 2/ # # .,9 * # + ! 5,+ #!#+ #,(# # 5,L ') ( # ) 192# 1#* ,/(2! * ) ,* , ""##(, 92 , ) + ## 92!) ,*.,#* #*+ # ( #) *#! (0.+#*#! 2* , * #*() #* (92#(*( # # 2! 92 # ) )# 92 #! #+ )* ) #* ,2! 5 $ * * # , #! + 2, 6 #* ,# # # # , .(#*2*!#D#**,,/(* .!#2/ ##.
#%5,L # & 92 6 #* ,# # * # + # * * 2
' & /012
'1# ,,#!+ #.* /5* ( # * 9 *#,2! 5 92* (( /# ./1#* /( ..,2( # 2( # #! 5 92 # # 2 92 ! , / # 92, # ,= # *9 # 9#
##. # 92 # @# ,!E # 52 #(,/() * * 9 ! 5 1/# * 9 ## ,92 #(, #*#/* , *2/* ., *#+ # # 1 0 34#5,L ,,,,** 2/#! 92 ,!9 !#+ 2+ 1 ,#+ ##5 ! #*) + #2/#&(#.!###2 !+#+ #* /02 1 0 $, #,) *6 #* ,#* ,! 929 ! 5./ (# &( !2/+ #* ! #!** 92#5 3 ,,# ! #* ) + # *#* 2 #*,#!# # ,!E # $,, #* ) *# !+ * $ ) 2 .!# + # # , #! #) (#! # * + 2* # *1 +"=#* # 6 #* ,# ( ! * * 92 # * ! #1#( * )!# ( # ,# )!##*,! 5#( . #!##* # ( %
*/###5 . (#* ,!#) #!#*#* ! #* + # ,!E # * . *#! + # , $/ 5 * + # 1/# .+
92 , *+ 2* *2 #* ,!!#* 2 #*! 92 +#, ###+ #*!#,/(( * $/+ ) 5 (*. #** 2( #!#$/ *1/#! 5# # * #!# +#9 * #*! #!# *# # .,9 *)! 5 92( #+ # ,!E*( 92 , # 5,L # ) ( + # * ,2! 5 ) +,,*!+,*#& )/,*5,L + #*( 92 , + 92## #%#, #!+UU *( + #2 ? 7 ) + #* 5,L # % + # * # ,*# @#2 ' & /012
#+ !* 1/#* # ,+ ) 5*G##(,/( .,2(+ # ,!E2 , )#*,+ #*# * 9+ #*1! 9 ! 5
6 6 2 / 7 & 6 /
8 9 T 65 ': ;/<& 7 7 & 65 / ' 8 ; 9 = G,1# S * F! % 9 H#* 6'?
'1( + #C/5, #*+ #* !+ *,* # , #*#C, #* #*/*#*,+ #2F 92 /( + #*2 #*+ #* 9 ! 5 C *)! > ! +# ?,,#7=&8*!)1# * 9 + # 2 @(#. + # 2 F 92 ,! # -#= . ! 6,!# * 9 ,! + # * # # , ..,2( + # , #* (*1( *, + ##. 6 5. 65 *#+ 92#./A2 ##H * 92$ (#927%= 8#F! #* # ) * !. *### )) * !!+#C1!'1 (,/( , *, # ## 2 #2C . , + 2 +,,*! ,, +#9 + # C/5, #*# , #**9 ! 5+ #* , 92 +#9 . #* * #+ # ,/( E,( ##2C /##2F 92 + #*>9 *+ 3# 92 ##-#= . ! '( *#) *! !# * > ; 3 ) ! 5+#?,,#)#*# * 2/ , , # #) !! # ) * #!! + *##! .,9 *' . #* (# *#+ #) *+#?,,# + #. 92 ,*!*, !2# #2. #, #*,+ #*., *#+ #* , ) # #* * *! .,9 *#F! ) #!! + *# ,/#' + ( + # * , + # C/5, #* ) * + .*# # * + (92 , # ) *#+ . * + (, * , 7=8 * 1/# * 2 # #%2 *!+,!*2 **! #1#+ #2 (1
/(! ,##*9# + ( $ , * * G##(,/( .,2( + # ,!E .) + 2 **, # + # # (,/( + 2 , * 2, ) 92/#,/(+ . #*2 **,( #*!2*#) #
*( #* !(##) *! .,9 *$*9 # 5( ! + # * #,/( + 1 ,#! + # * , 9 ! 5 2,6 #* ,#7=%8#2# / + # # 6 #* ,# *( + # C/5, #* # #,* #* 2 #*#02/ #*#5 !# #, #*#! + * ( - 7V ,#24)* 8#$ 7' !W8#.1 !* * #1/# !##-#= . !'1, 92 51/# #) * *( 1/*+!*)# 92 5#*+ 1/*# * ,, * !# ,6 #* ,## # ).1 + # 2 5 !# # +!* 2 ) # * ( '1 + / !),** *!2 #*,#! 1/## +
#*./ #**+ # # .(#* #* , # # @ 3 ( #*9 ! 5=+ 1 , 2..#.)!##+ ) 1/#+ 1 ,#!*1 # + #(#M $ * *,/(* 2/ #!## 525!2 #*,*2#* 1(+ #2. 92 *( 1/*+ #2 (( , *1 !,/(2* # 2B2 ) ./ # #* * 92!+ 1 1/#', 2.. + #6 #* ,##* 2 #*,* 2@! 5 92 + #2 (1
/( $/2 * # * ..,* 922/ * . + *# 225*#* ) + #* . 5 # .+#*##5 + 1 ,# # #+ , !! 5 92) *#.(* *9 ! 5+ . ** #+ ,,#! + #1/# , ' 2#,* 1 2!+,!1/#+ #* * ((,/(+ !+ #*F 92, #*+ ,,#!+ # *1 , #*# * # 2! ! 92 ) * 2 **# ( ### . * ##( *1/#2 **# , !+,!+ #*9# #* *+ ! # ,* + 26 #* ,#. ,,#!# ( /!# + 1/# . # .+# , , ( # *9 ####5 *# !) #+ *)# 92 ,/(# +,(#9+,( #) + #2/* * 9+ . ** # * !+ ,) * 2, # ! 99 "# / , ) *# % , # + # * . !,+ * # F , #* ) + # & # -#= . ! # * + # ) * !(92 * 2 @! 5 92 + #2(1
/(* 1/#. #2, 6 #* ,#+ 92,,#*( #+ #F , #*.1 !*) #* #! 5 92( + #*!+#!+ #? ( #( + #*
G # ( + # * 4 + # >1+ # ,(# ""# ( + #
.E?,* +E#3 , 92/'9 ! 5!. (*1*9 = ##1/#. # ,,#< *##* 2,* 6 #* ,# (#* , *F 92 ! #!#!# , 5 ' .,/( 2 ! 1 + , * !# , H * 92 3,2,F . +# !7=8 ,!# */ * #+ #* F 92(1 7# 5( !+ #C/5, #*8# . %# # + #*F 92 ! #!() + ,!!# #* ,! 92 9 ! 5*9W *# + ##*,*#!+ #-#= . !2 ! + #+ #*( + #F , #*')! #!+ #*9 ! 5* 1 + (#92) #1/# ' & /0**!# 5. ( #*!*+ #*2 *#!#)#! ,2! 559 # #*# + #*(1 + #K ,,F , #*#L #* )** 9 + # 2 D ,! * # -#= . ! # % # # # +/5# F/( *+ , #2 #2 #*(##!#2.1( ,. + #2
' & /012
, (#+ # .*+ 2 #1# + # # ., #! /( 9 ! 5 * & , ) + (1# 9
#* #* ,* + # 2 !! 5 92 !# 92 + #2F 92(1
/(
X # #! # Y 78 # O A>;D ? Z; A P ?>F '-@ $ X? #* #! # # Y7@ && 78 # = O <R-$Z HH F $ X?,,# C *)! > ! ; 5Y # A / 1/ $ !!.# +# * $ 92# G # . * B 92# >( * * 3 # 92 5# ,/# &=O -@ F=@ ,,## $
$B 72 [[ # ,.8 O 6>< 'F ?>C< 2 8 + # * . # + # * .
,=#=&O 6>F X@2 5 # ., 2* .B 2 >9 *B 5 -9#9 - . ! # 2 !2#2 # BYC&D &78= ?-
! "# $
3 &
&2 , ., # !"! 2N 5#*" 2 6 #* ,# & ( 5 %% 5 5 (,# #!. 92 & 9 !"#&%&
'1 ( * #& ) * !,2! 5 * # 2 ' & /012
,, ) # ##,# * ., #! /() + *9 ! 5 2,6 #* ,# * + *#! + # * !! 5 * + ,! #! # + 2 #* )/ #&(#*!*6 #* ,#* .,9 #+ ##
. *!! 5 92 * K , (#L ' . *2/#+,*#*. * 2/""#/ , #+ ) #* .(#) 2+ ! *, + # * .+,(#! !# ! #! 2 * <92 # #* * 9 ! 5 ) #* )/ ., #! /( @0 05& &' . , 2/+ ,) 192** , ##(#+ ,+#) ( #( #+ # ,,*,# + #* ) ,* .,9 #' ( . #* ( #+ ., *#*)* ( #""##(,., *0,(
( (##(,# 51#* ,/( , + #*#+ #&., *# #* #* + #., *#' / ) 7+ /8, !#., *) * #!.*# + 9## )/, # ., * + # * .
&5, /###9##( '1 3 &
&2+ 92#21,5*!#.,(## *1,5* ( , *( #+ ., *#+ #>1E>5 ( *) > ( L D9 #E##) ,*( #)2 ,5 #*#4 ( *9 ! 5# #+ #!+ #1/#. *# ,,#
/(# #192(#*#+ ,+# ' , 92 ( 5( ! + # * , + # 2
' & /012
$25* *,/(*# !* # , ) (*9 # # 5# # + * , ,#!# # ! + # 2 # 2, 6 #* ,# +#* * !! 2,., #! /(#2 *#1/## (# 92,! 92*# 2.!#+ #*/ #&, .* #, ,#!# # #/ 4/( !#! #,*#!E
E
< * 5*,#!# ) ( #* # )# 92 #2 ** 92, ( # 5*,#!(##) . ,* /0= /0 /%/+ 0= ) *#. * *+# , # 5= *,#!,2! 5) #, ! 5# + /0= /0 /%/0= = = % '1( + # * , !+,! + # * ./1#* **, ! () , + # 2 5* ((##! 92() + *+ () ** + 92,,#* , ,#!## ! !. ('( (#2 ,. .+ ,* # +,# , (# ,, , #+!#!## = (#!##+ 92,,#*2 #* 92 5#D (,/( ##!,/(# #92 ##(, #!*2!+,!,/(1/#+ # #,#* # 9 > #(##!## *#(. #!#+ . #!#5 #= + ,,#* #5 # >#* ) ( #(##!# # 2 ' 2..# . ((#! !!+# ,,/## !+# * + )!#+ #* 92# ##* 5 #*#1/# !* (#1= /,#7F& 5!( & 85#* !#7$ 8 # * . + # * , #2 #*(##!# 1) #( 12
*+ #$# F# *#/#! #+ ##* ! 5(
!" # $ % & ' ( " ) * # +
, # # " *
"( *
-. !) /-)$). % 0 1 ! % 23 /'
!" # " $ % % ( 4 455 ( 0 64 ( 70 2 87 000 0003 9 : ; ) < ;4;= ;6
! + # / ' 9 >- = ?0> 64@$ $( * / '% # % ** > $( * A * ! ? 6B 6B@ " 0B # A C 40B! DE F * " E #E "* * " # ! - + A E * * ' ' ' * + % * << << ! * "
G" %H . " - I /
H H H +H! " * . > &> ?* @
+ I & C - H ! J 9<
C E K ' = - K = A & +H + * " * ! * " ) E G9 A"? 67@ L !J E G 9<?57>4@ / 'A * # >##
-. .M, ' G N= O 4 % ( 7>77 6>6 1 $)/I.) > ' -%)- , 9 # & " ?'( ) @ *+,-*.*/ % ( 7 645 $!
& 0 1 0 2 3 ! 0 2P3 $"$ 24Q3 07 ( 0 7 ( 4 86 00 000 9 : ; ) < ; 4; ;67
! %< "* #
4*56! - >/ # ?57>57@ 4 * J " " 6! " "
- 7 ! * " )
J * $ ** ! J " " E # ) C
*
> * K . * ;" #* # DEF ) " * " !7 ! % " "
! K" *#* " ) K# " "K " ' " " #* 8" *
* % >/ ! * " ) " / ? 6B6B@" * 6B 0B " "
%
405
$!
)7 8 %)LA-, ' A 2 L 6 -* B6(45 5(40
40* % ? @ ) " K# E !" A ) K#" *
# " * A % *> * # A * " E * * > " * > * ! R
" 6
?840000@ K# > ! *G>9A" > K# * *
E " * ?# 67@ ! % * K# ' %G
! 23 % ( />/ 2663 64 ( 5 5(5 285000000?Q@39:;) < ;66;/; 6
! # ? ,59:*@! $/>/ ?5> 4@ 7 ; ! * * "
" # * " !" +
> >J ! " E # ! * * 4
*
# A = L # !" % H < $ % S E *" ) /#* * ? Q@) * * * % + >-"K * " " A # I * " * & " T " * * # # * ? * @ C A I * !J * * " " ! % . * " " ! H %H " + ! " '*) ' * * L* A # K ** 'K * " ; D* F ' K K "8 " 66 " 9 * )* . * %K" 8% & C
6
. " - ! A ' ?
@ =( ! E K ' * - + . * " #* A ! << " & " !* # *
/-.. L N! ) - O = > ) ! A 75 65>601 A$$ L $ 751,=.L-$S'=I/'/NJ 9 8 # * O %
?004@> $!
"#
? @ A$$ B % ( $* 2653 640 ( 0 ( 76 286 000 0003 9 : ; ) < ; 65 ; A" ; 60
!" ) K# * 86000000A
G>9A" ( " * ?65@! " 0 7 ?64@ *" A" ! ) " *
8000000A" #?5@8# ! C
! " # $% &% '% ( $% &% ) '
% " *
'# +
- . / )
' 0 '# 1 '% 2 3
. '%" %2
# + '%* 0 4 " '% ) 5 4 + % ! ! "#
$ ! 6 %7 89:9# :9 .,9 %( # # .# 8# % * ! ;; # '% ) < = ' " ! %$ 0 2 '% ( >
=%* ) '#
% "$ & " ' (# ?; @ A7;#0 ?B#!%C#D,E%F% :,=,. # DF E% &0 G77 H ! ; % H , H ( H777,:F
) ;( ,F ,' AI A <# " J
> %( # %
H ! H
"+
: '# %7 ! ,
( % ( #
/ 7
" # 0 # 5 ' ,%)
! %2 = C )' %! L < ;; % ( # # ( % M # # (
, 0 < % "$
) D E * $ ! " %$ " = # !
;3 " = # D,KE# F. = .K, F = 8 # D% 8 : E% &0 G72 H 7 ; % H ,K H !% ;%H7778
(
2 ! 77# C 777# I #
7
% C
,K# M 4 # % ( 5> %7 ,:2 ! 7+# # 4+ ? # 7
# 4< K
C J % M 99- 9 0 % ( #I
# 4 +# 0+ 4<# 6 # % 4 M N %( < % (
%
I 4 '# 6 C %!
4 # 5&2% (
%( J
< # % ( " %$ #
,F. ,,# " !
0 2 %
++ $ # 0 )O 1P # :# 0 #K88#%K ?(
& " ,
* - - # *! & . . (
! / 0 1 2 # M # 1%2 J # ? # ,:.# F8:=:KF=,#D% ,KE%&0G77H! ; %H ,:.H2 H777,:.
( + # % ( # # F F < # ( # ! # 7
# 6 % ( 9 0 - 9 9' # 9 9' % 7 # # + # % ( - .
I % + # # ' -
# -,& # ( %
# #
# 6 /'# # % 7
#
%> % 2 + % 2 J
+ ) # # % !
) 6 ! 6 # 1 ) 6' 3 7
' >%( )
% ( ,( " ( # 0 I # ? = "+%( ! # I 0 ,::%7 5 # # N # > ) # * QQ > %
/ +4+ #F#0 #,:K#%,,K ,K ?(
& "
5 30 / " = # 1;# ,:F# F # % K = 8.: : = F. # F%&0G77H! ; %H,:FH!%1;%H777.K
1 0 2 ? $ 2 1; : ,:F =
"
% Q
%., * "
Q %6 .
% "
% C
+
% (
% ( #
%Q+ # %( # 99' # .9 0 % ( % C 2 + # # % ?(
!" # " 5 #5 4 4 (
' ) # &% (
< # D,:KE# :: = : ,. = 8 # F%&0G77H! ; %H,:KH(
< H7778.,
( = . ,:K 1 ) (
<# 1%! # 4 R 6< % ( % ( # % (
< J
% 0 %" $%(
< % 0 ;; # * " #
..
!" ! # $# $ % &' " ( )*! + , &$ ( ! -! ! ( . (! $ $ ! (! & / ! / .&(! $& /(! '
/$ ( /0 1 . ! ! + ,& 23 4 5 & $ ( ( $ 6 , ! 7 % !
+ " 6 !(!
$ $& % !6 "
8$'! $& 4&5. ! (! (! ! 7 , 80$(
(! 8 ! & $(! ! & $& . '9
* (! !
$ ( ! ! & 1
: 0 & 3; &
3(! ( ( &! (& 33; $& & ! & ! < 7= 8 & ( ! ! (& 3;33;* ! > & ? 08 * !* @ & # A ( @ - 8 ! &
! ( B @ C 0 & 8 4.: " 85 &! 33; (! & D66* (! !
0D '4335 - ! ! 3; 0 8 & A &$ $& &&
0 >&& 0 & $ ! + & < EF= $ & & ! & ! & ! (! ? 0 $ ( ,$ (' ( - + , * $ && ! $ & & ! & 4 5 & , 0 & ! 6$
& D6.+ .(,&G ( & & !& (! ( ( 0 & ? &
! ! $& 0 4 & & & !
5B 0& ( 0 & & $ & ! 0 < = ( $ & , ( 9 $ ( & &#& ( $& & ( $ & ! & 8 3C $ ( & 0$&
$ $ 08 &' && 3; +
!<7 7= & 3) & # ( .& $& & & * & ' ! & 0 & $ 0 &33;$& $(! !( & 49 $ B$9$: ( H5*
$(
! $ ! ( & $ & ( ! 4B(!$-* $ !# B(!$- & !5# & ! & ( (&
& : C
>&$ & ( $ & D6. 4 .& 8 8 5 + ! 3 . # (! !46." 5 & # & &$ & $ & + 8&
(! ( ! & &&! (&. & ! & . & ! & # (! , & # & #( ! & G 3' !! 39 + 32 + , ' 0, . , 3 + $ ( / $ ' & 33& (! + 3
% & 6 # ! &+ % $&& 8 0 :! ( ( # & <. = !/! &6 ! -!6 !
% ! 0 < = 'I 3&3 0 J $ 0&& ! J # 6 33 &"
8 &33
" 6 (( ! & & 33; *(
$ 0 % ! % &33 B & & & &
6!D #& &33$& -
8 & ? < ( = 80;&3C;4 5$ <=! 3C& 6!D G " # &3C &! !
D6. + 3C !
4D6.$D66*$0
5 & $ & ( (0 &3C& - < -= 4%* $G6 89 5 & & & !( & # *
2
6 & K
( ! * 1
!
& * (
9 0& 0' & &$ &(! && ! &$ D6.$ &(
&$ & $& ( ( B 4&3C25 G 42
3C25( &!&
& B $ !( + 0 & $ 9 $ <+G( 7 ! =? & * + 80 .& + ! 3C)& & ' # & && & & & $ &&
.: 43C35$ & .&
8 ! 3) & & & 0 (! ! $ & ( 8 & 800 & & ! 407B65 & 40&5 & 32) & *& / 4 A$ % !$ + ,$ 8 5 ( 0 ( 0
'4335 $ 2$ ) & & ! $ ! ! : 04 ( D6.5& 0D & ( & $ ( 0 !& & && ? (! & & ! $ (! 0 9&& ! & 0 0 ! (! # '& ( 0
& 6!D && &
? +G( 7 ! $ & $
-!, 6 !$ ! 4 & & 5 & 6!D H0D ( $ & / 0D && $ 4 5 & $ & &
( & & ! $ (! 4'
/ * 5 & D6. & & $ & + 3; & $ & && A& & $ & 4 $ 5+ 03; & 3; && $ $& & 8 +16$1 $ 1 . $ 33L 6-070* 6$ G ! $ 1 $ 33)L 9 16.0- $ * " # $ %&'()((($1 $;;L '.+110 $ M *$ *$ + $ $ $ $ ;;; L :. 0 8 +G7 .0*- $' " # , $. $;;;L *0N00. D$'- "$- $;;
#& (
8 $& ;? && &
* ( & ! & &0 &F $ $ & & $ O$ =$ ! .& $&$ & ! $ ! & $ ( >& $ & (. (! (( ! ! 4 $ $ & & H5 $!! & & E (
)
$ $ $
& ! (! & 7+6( (! J&
S J $ ( & -$ *$ . /0.
1 $ . $ * 8> $ -& $ * $ 3;$ 3; A 2 && 3C2 A 3; &&$ P?C;;;;;Q9"M++J0 E J3;J8> J+++)
( $ $ , 0 @( " !!' F
# & & ! 3 ( $
*& && 4 ;R ;R5 (! & & 6 & 4 & 7 5 0( ! 4 .&.5(! : (! J , & & )2 % !2 * D* ,& &$ $ $ & ( ( & $ $ $ $ !# ! ( &
( $ 7 , ,A S 0(! ! &(&1A& 0 / 43;25 & ( EE ! ! 1
2 $3 -$ 2 3 4 $ -$ P5Q$ 6 $ 7$ G "$ 32$ )22 A 2C && ) A 33 &&$ ?2 ;;; ;;; 9" M++ J 0 E J 32 J 1 J +:33
$ & (! " & (! 4 2R2R5 & 4;R " !5 B4BT5 $ ( ( $& ! $ ( $ ! $ $ $ $ ( J( * % $ &32((
' 'E (U$* : & &&> 0 (! $ (! !8$ 1 !: $ ( ! (
& $ &
3
& 0
$ 7 ' ,6 ,$. , ' (! !$ ! + , * ( . - $*& , <= ! 0 K / 7 -!$B ! (! 7 % *$ & 1A&
A ( $ , & 0(! $ * - & $ % & ( (! & " 1 ! 6 , $ %.N 110 $'04'E 5VD.+1 $.N0947E E 5$
. .. $7$"$3; 1
8 2 $$ $ $ $ 8 6 $ 6 $"V 1($ P3Q$ 2 A C; && ;2 A C22&&$ 9"M++J0 E J3J"J+:;
6 0+ )', 3 , 2 & # < $' , = & ! ! & (! & $ & (! ! # $ & ?2;;;;;& ( , % !4 *& :
5 $ % !( & (! * , $ ! (! & : (! # &
8 ?2;;;;;# 3)$ $ & ! ! ; 3& J ( !J& (! & ! & & & & ! ! 3 ! $ .4.5$. $ '
$ ( > 1 $ *&$ 6 'E E ;
!"""" # $%& '% () % * + ,%& & +, - . % /""""" # 0" % 12 3 4 +35, 3 & % ## ( 6 # '7 8 9% /"""""# 12 ( * 8 %$ % ' 1! ' % 9 12
% 6 : %
*8; 6) 3)+3< ,= &>(8' 8;)+?< <, 9 10" %%0010/2@ 8.'?'8 ) A B %3(C9( 91D &
! " # 9 8 A 10" 2! 5 1DE % 2E2 5 "D1 / 0"" """ 9 F'' G )%< G10"GA G'./1!E
& 5 $%&' % %& )% $ % % 6 H # # # I H < I H % I H I - %% % .& % 6 : # - ( ) # * )% 3 < C
& & % * J K 9 $ (75 * K +L, '7 $ K 6 : A 0
- 7 (M7 # 7N7 3 :# - 7A % 9 - 69 ( 7 - 7 - * A ? (& % ( 7 & A 8 9 N # . +. , %% 9 ? % % + "O"O, % 0"O P #? 9 * % H I L & % % 6 # A 7 - % """ """ +" 5 0D , % N 87 )C% 87% !D"""""+ED5" ,
:)-K*)&:Q& . .R. M NC 38$$ ? + , ( ) * F'F # & :: 1!/ % E @ -6()-A M3 $++',$%-.!9 ) 0""% &
/0 1 1 0 2 S9T M 10E !0 5 " % !/! 5 " / """ """ 9 F'' G )%< G10EGM G'.E"/
& 7
) % # %% & % 5% % % # #) & # ) % %% 9 + DO DO, %0"O ? &7 %
&
& % )% 85 7 KK
8 # ?(
7 : %
J )% & $J ' %% % 9 %
# (9 10 # ' 10E ( 6 L& 8<% % 10! <U N )5%<C A & %% % +% ( 8 3, %) % 9
K $ ? 3 %% ( : J ( % K4 - # 3 $ $ ( A # . <<
3 8 $ . % (7 $ % 0D"""""K % 0"""""" )% # #
.8$A :)3 :) ? 3 11!$%&4,&''$
(50""0%%0E0! &
5 6 6 7 ) ( ' <% N4 = *C S1T DD 5 EE0 % DE" 5 E1" " """ """ 9 F'' G )% < G S1T G J G '.!/2
& )% %#% % K
1%% H I : % HI * K & * ( K P(7. J * /
9 7 $ 7 ? K * 9 V ( ) % 3 % # % # # # '
# A U 0" )%&% - ) ' * K """% % & J & % % + DODO, %0"O A 87 8#
& H I # & % - ? N 6 A 8 # ' )% . # K * J 7 % P & $ K % D
# ' ?(
7 ) ' > % * # J :-
) 9 2 & % 9 * ?7 % % 6 J
% A % %
3)')A 8 " # 8 3 6 9102 &
9! : 3 # 1
: 1 31
) 3 8 % & $. 9 S11T EDD5221 %2025D" S E/"""""T!2 D"" 9 F''G)%< G11G&&G'.!!E"
& E )% % % %% # ( % % N J 6 )% - &: L00 ### E
% ) # /2" 3 ( P %% % : % + DODO,# & 11
% A % ' & # 11 6 # A ' * & & - * % & # WWJ '' ) 1/"+9 F''G)%< G1/"G 9 G'./!20, 9 % - & % 9 # L 6 A 7 & . # & - * J : % % #& % ' % ;
;-''1$&'1< #,=> :? & WW J '' ! :@! #:A %% & ) 6 + 12, A + 11, %% & N% 6X : 8 7'7 % 11P 11 & & 9 % & - 8%1/" & $ * - 6 % J)% 1/" ) 5 % % # ?& << - 8 7 '7 * % ) 5 )% 3 < C &:
# - 7 M7 ( M7#% N7 7) 9 A % - % & & . - ' - % ) )% $ !
8# J87 % + , % L & +9 F''G)%< GS1/TG&&G'.2E2, 1/ WW 9 && & 1/ 1//& D2 D"" 2E""""" % E2E"""" &
B (5 ) B88(1/" % D!!51/D % E/D 5 110 9 F'' G )% < G 1/ G ) B88(G'.2E"
& )% % D"" + D"""""", 1011 1/ 0!!5DD K . . J ' J ''' 10 )% - 9 * ( 6 : ( 6A % 1D+ EE,K (# )X K 8 7 ' 11 6 : # 6 : A M7 A7 ' & # 9 #9 +9 , - # 9 %6 & # # 9 & - * % ( 2
X - 7 - & ( )X K # ? ## C N 87 ( )% A ' C7 % * % ): # % 5 % # (7 ' 1/ 9 % >- & &( >- * - 7 % 10P - ( +(, : A # A X
8 7' ?& #(7 NY +N , ( 5 # # (7 * % A )% ( 1/% 2"""""" 0"!50 D" . 10 #A 8 7 3 # 7 ? # 3 7 ( # )X K : 101
& % 10 # A ( ? % A ( % )X K #? # N ) ( " $%-$ 7 0D5! 02" % % " D" D"""""": . )% M7 J '' - 7 % 1/: (
(7 >- ? M7 &P WW%1/% # ' ? 1/"
&&
? AL A 5 + )%% , 10 12 1/ % K %% & D/"2E1 Z /E2!E Z 22"! ZP? E/E!" Z 011E" Z 1
.# % &% /""""" % 3 K ? 3 ?3 ( 1/0) ' N% ? :% & % """"" 6 %*
: ( % P & 11 : ?%+?, % /2"""" & ( * % % 1D % 6 - % A 1E % #
# @7#C@@" @/"7!2$%-'
1$%-& 1//@ /"91/2@ A)>$') $:= A))?: MB D:@ : 1 5 :
0"" &
#) 7 5 1 5 3 @ * 3 0J & A $ ?% 3 & 1DE/"5"D %E!"5"/" /"""""""% 9.G 3%% G1DG$ ?% C G'.E1E
& E""511" %
) # # M3 &CP # 8 : = O ( 6% % 8. ? + , 2"O
E"O &% %% 6% . ? % 1"" /"
3 % % + "O"O, & % % 1"O 8 ?% 87# 7 % : %% % # %% ? & & ) % ) N 7 % # P . $& % 8% L& %% + , % 8% 3# - % % % % ) 6 # [ # % 6 1"5!/ 3% % 0/ 1/D X . $% $8.6 - 9 8# 87 ? 8% M . ? # 1"D % # # % 6 $J
.8$ &)- ?-'$A)$ 8Q& ) #\ # #Y 9 3 N R 1 7! D" +1"/, %%DDD1@ 8$A)-*=&))'-:# " 0 @ 1 : $;121%%!"! &
! " # $% 5 11 7 11! 55"! 1 S&T << %'(* N6-3 6 = ? >)$)K (55 < %<
% B # +1EE, 0"50"" %0!"50" 1""""""+" ,90E"(
& )%? %
(7 & +( %, * '7 5 $ A % % & % /
> ( & # # & B )% 5 H-I #
% % +* , +'7 % , 1 + . N , +K ,) && -% 6 * -% M7 ' !512 % /D"""""" )% # A% N D 1ED H [ I % # C &
# % % 7
C + 3# K , ## # %% ) % 1D" 12" #1!": + L, 1!"
&& -% A & 7B % 2 H I B % : & ) * # &
5' 5 % $ '7 ) J. $ & & #
& % % # ) $ ' N %# )% # )%
% % # # & /0
Teksten door H. Balthazar, W. Bracke, D. Leyder, R. Van Eenoo, J. Van Heesch, M. Weis Hebben bijgedragen tot de catalogus: Renaud Adam (RA) (nrs. 6, 8C, 17), Wouter Bracke (WB) (nrs. 4, 6-8B, 9-20, 22, 23, 28), Lisette Danckaert (LD) (nrs. 42-46, 49-52, 55-56, 58, 61-74), Caroline De Candt (CD) (nrs. 22, 24-25, 27-29, 31-37, 40-41), Godelieve Denhaene (GD) (nrs. 21, 38-39, 47), Ann Diels (AD) (nrs. 3, 5, 30), Alain Jacobs (AJ) (nrs. 1-2, 26, 48), Bernard Jouret (BJ) (nrs. 57, 5960), Marguerite Silvestre (MS) (nrs. 53-54), Claude Sorgeloos (CS) (nrs. 4A, 8B, 13, 16), Johan Van Heesch (JV) (nr. 34) Coördinatie van de uitgave: Wouter Bracke Vertaling: Benedikt P erquy (Nederlandse versie), Carine Van Bellinghen (Franse versie) Fotografie: Koninklijke Bibliotheek van België Gent, Universiteitsbibliotheek (nr. 10) Opmaak: Andrée Van Loo, Frédéric Winand Gedrukt en gebrocheerd door De Hauwere-Huau, n.v. te Dendermonde in oktober 2007 ISBN 9-066337-143-9 D 2007/0020/05