actueel
Harder werken
34
FORUM #15/13.08.09
De arbeidsproductiviteit moet omhoog adviseert de Sociaal-economische Raad. Om de concurrentiepositie te behouden en de vergrijzing te betalen.” Stilstaan is geen optie.” Tekst: Remko Ebbers | Foto’s: iStockphoto
De handjes harder laten wapperen. Dat is het waar het de komende jaren om moet draaien, staat in het advies aan de regering over de economische toekomst van Europa waarmee de Sociaal-economische Raad (ser) in juni kwam. Het klinkt als de trommelaar die in de tijd van de Romeinen galeiroeiers steeds harder liet roeien door telkens een sneller ritme te slaan. Of als de slapsticks waarin een lopende band steeds sneller gaat lopen om ervoor te zorgen dat er meer en meer afrolt. Maar waar het de ser om gaat is niet om meer te produceren, maar om meer geld te verdienen aan de producten die worden gemaakt. Kortom om met een krimpende arbeidsbevolking meer toegevoegde waarde te creëren. En dat kan door in te zetten op een hogere arbeidsproductiviteit per uur (zie kader 78.000 euro per jaar). Doel van de hele exercitie is het behoud en het vergroten van de welvaart. Nieuwe investeringen, bijvoorbeeld in onderwijs, milieu en infrastructuur, worden nu eenmaal betaald uit de resultaten van economische groei. Dus 35
uit meer opbrengst per werkende en uit meer mensen aan het werk. Dat is ook van belang met het oog op de gevolgen van de vergrijzing: minder werkenden en meer maatschappelijke kosten. Dat moet opgevangen worden door een hogere productiviteit. “Arbeidsproductiviteit is de motor van de economische groei. Het is een maatstaf van het economische succes van een land, de rijkdom”, zegt Michiel Vergeer, hoofdeconoom bij het Centraal Bureau van de Statistiek (cbs).
race In 2000 spraken de Europese leiders in de Portugese hoofdstad Lissabon af om de groei en de werkgelegenheid te stimuleren zodat in 2010 de Europese economie de meest concurrerende ter wereld is (de zogenoemde Lissabon-agenda). De interne markt voor diensten moest worden uitgebreid, de administratieve lasten verminderd, de beroepsbevolking zo hoog mogelijk opgeleid, 3 procent van het bruto binnenlands product (bbp) bestemd worden voor research & development en de FORUM #15/13.08.09
arbeidsparticipatie omhoog naar 70 procent van de werkenden. Al in 2005 concludeerde Wim Kok bij de tussenevaluatie die hij voor de Europese Unie maakte dat het moeilijk zou worden die doelen te halen. De Europese Unie wilde teveel ineens, vond Kok. “Inzetten op alles is in feite inzetten op niets”, was zijn samenvatting. Nu de Lissabon-agenda bijna afloopt is het de vraag: “Hoe nu verder?” Veel van de doelen mogen dan niet zijn gehaald, het betekent niet dat er geen resultaten zijn geboekt. Zo steeg de arbeidsparticipatie in Nederland met sprongen. Begin juli maakte het cbs bekend dat meer dan 77 procent van de Nederlandse bevolking van 15 tot 65 jaar een betaalde baan heeft (cijfers 2008). Ter vergelijking: het Europese gemiddelde ligt op 66 procent. Daarmee gaat Nederland op ‘kop’ in de Europese Unie. Alleen in Denemarken is de arbeidsparticipatie hoger. Ook de inspanningen om de Europese interne markt te verbeteren hebben vruchten afgeworpen. Aangezien bijna 60 procent van de
actueel
De groei van arbeidsproductiviteit moet vooral komen van technische innovaties
Concurrentiepositie Nederland behoort tot de top 10 van de wereld als het gaat om de concurrentiekracht. Volgens het World Economic Forum (wef) staat Nederland op de achtste plaats. Volgens een zelfde soort onderzoek van het Zwitserse imd komt Nederland uit op plaats tien. Het verschil zit in het feit dat het imd zich uitsluitend baseert op hard cijfermateriaal; het wef gebruikt ook onderzoeken (zoals enquêtes) die volgens het imd te subjectief zijn. De imd Top 3 bestaat uit vs, Hongkong en Singapore. Die van het wef luidt: vs, Zwitserland, Denemarken. www.imd.ch | www.weforum.org
36
export binnen de Europese grenzen plaatsvindt, tikken kostenbesparingen door een afnemende papierwinkel in Europa lekker aan in een exportland als Nederland. Nu is het zaak vast te houden aan de ambitieuze doelstellingen van de Lissabon-agenda, stelt de ser. En meer te focussen. Zodat Europa, en daarmee ook Nederland, internationaal mee kan komen en de concurrentieslag aankan. Een slag die wereldwijd wordt gevoerd. Nederland doet het daarin niet slecht (zie kader Concurrentiepositie), alleen zit de buitenwereld niet stil. Overal ter wereld wordt er aan gewerkt om zo efficiënt mogelijk te produceren, om economisch beter te presteren en om meer welvaart op te bouwen. Niet meedoen aan de race is geen optie. Wie niet concurrerend is, verkoopt niets en wie niets verkoopt, kan niets investeren. “Arbeidsproductiviteit is een maatstaf voor het productieproces die zegt hoe efficiënt je werkt”, zegt cbs-econoom Vergeer. “Je moet efficiënter produceren dan de concurrentie. In het openluchtmuseum staat alles stil. Leuk voor FORUM #15/13.08.09
een dag, maar daarna is het prettig weer in de moderne wereld te zijn.” Wie niet terug wil naar de dagen van Bartje moet zijn arbeidsproductiviteit dus blijven verbeteren. Stilstand is achteruitgang.
steeds slimmer Ook op het gebied van arbeidsproductiviteit kan Nederland best goed meekomen, stelt de hoofdeconoom van het cbs. “Nederland hoort in Europa tot de Top 3 van meest productieve landen. De afgelopen acht jaar is de arbeidsproductiviteit (gemeten over hele jaren) in totaal met 12,4 procent gegroeid.” Volgens de oeso, de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling, staat Nederland op de vijfde plaats van haar dertig aangesloten industrielanden. Maar om dit niveau ten minste vol te houden, zal de productiviteit per werkende wel moeten verbeteren. Simpelweg omdat door de vergrijzing de welvaart door een kleinere beroepsbevolking moet worden opgebracht. En omdat de Nederlandse economie op ken-
Sleutelgebieden In 2003 installeerde het kabinet het Innovatieplatform dat als taak kreeg om Nederland in de mondiale top 5 te krijgen op het gebied van hoger onderwijs, onderzoek en innovatie. Dit platform, waarin de overheid samenwerkt met het bedrijfsleven en kennisinstellingen, wil dit onder andere bereiken via de sleutelgebiedenaanpak. Rond 2005 wees het platform zes economische clusters aan waarin Nederland al excelleerde en waarin het zich nog veel verder kon ontwikkelen. Bedrijven binnen deze sleutelgebieden kunnen steun krijgen van de overheid als ze samenwerken bij innovatieve projecten. Aan de negen projecten die inmiddels van start zijn gegaan, doen zo’n 600 deelnemers mee (vooral bedrijven maar ook kennisinstellingen). Een onafhankelijke commissie onder leiding van kpn-topman Scheepbouwer die begin dit jaar de sleutelgebiedenaanpak evalueerde, concludeert dat vijf van de zes op de goede weg zijn: Flowers & Food, High-tech systemen en materialen, Water, Chemie en Pensioenen en sociale verzekeringen. Het sleutelgebied Creatieve industrie vertoont nog weinig vooruitgang. www.innovatieplatform.nl
nis is gebaseerd, zal de groei daar vandaan moeten komen. Meer research & development, meer automatiseren, scholing en slimmer werken. Dat is waarom het draait. De laatste jaren is vooral veel winst geboekt door ontwikkelingen in de elektronica. “Als het kan, moet je robots het werk laten doen in plaats van mensen”, bepleitte innovatieprofessor Alfred Kleinknecht enkele jaren geleden al. cbs-econoom Vergeer wijst op een ander aspect dat pleit voor automatisering en innovatie: “We krijgen een tekort aan arbeidskracht. Dus moet groei van arbeidsproduc tiviteit vooral komen door technische vooruitgang.” Volgens de sociale partners in de ser is stimuleren van research & development in het bedrijfsleven cruciaal voor verdere economische groei. Dan worden nieuwe technieken ontwikkeld die het mogelijk maken om efficiënter te werken. De crisis kan een stimulans zijn. Onderzoek heeft uitgewezen dat de arbeidsproductiviteit in crisistijd hoger is dan tijdens een hoogconjunctuur. Ondernemers 37
proberen dan zo efficiënt mogelijk te produceren en zoeken naar technologische oplossingen Daarnaast moet geïnvesteerd worden in onderwijs, de basis voor innovatie. En omdat de productie in Nederland kennisintensiever wordt, is het ook zaak te investeren in scholing. De nieuwe technieken moeten immers toegepast worden. Uit een recent rapport van onderzoeksbureau eim blijkt dat bedrijven die zich willen onderscheiden, winst kunnen halen uit het scholen van werknemers. eim berekende dat als in dergelijke bedrijven 1 procent van de werknemers een opleiding volgt, de arbeidsproductiviteit met 2,3 procent kan stijgen. Slimmer werken, ook wel sociale innovatie genoemd, is ook een manier om de productiviteit te verhogen. Het gaat dan bijvoorbeeld om veranderingen in taakverdelingen, taakroulatie en flexibel roosteren. Een voedingsmiddelenbedrijf besloot bijvoorbeeld in overleg met de werknemers dat zij langere dagen gingen maken tijdens de twee pieken in het FORUM #15/13.08.09
jaar. In de dalperioden werkten ze korter. eim bekeek 650 bedrijven uit het midden- en kleinbedrijf en zag dat de productiviteitsgroei hoger was bij degenen die ‘slimmer werkten’. Werd dat gecombineerd met technologischeen productinnovaties, dan was het resultaat nog hoger, ook vergeleken bij andere innovatieve bedrijven.
keuzes Het is moeilijk om te voorspellen waar winst te halen valt. “In de praktijk is het voor een overheid moeilijk om arbeidsproductiviteit te sturen”, zegt onderzoeker Bart Smid van het Centraal Planbureau (cpb). “Ondernemers weten beter waar de mogelijkheden liggen.” Daar zal de winst ook behaald moeten worden. Maar de overheid kan de mogelijkheden wel vergroten, bijvoorbeeld door te zorgen voor een goede kennisinfrastructuur. Smid (cpb): “Doorgaans zetten overheden in op het stimuleren van research & development in het algemeen, zoals de Wet Bevordering Speur- en Ontwikkelingswerk. Bedrijven uit
actueel
column scheer
78.000 euro per jaar Het cbs rekent de arbeidsproductiviteit uit door het bruto binnenlands product te delen door de arbeidsjaren. Daaruit blijkt dat de werkende Nederlander jaarlijks gemiddeld 78.000 euro per persoon aan toegevoegde waarde creëert. Per bedrijfstak kan dat erg verschillen. ict en de energiesector hebben per definitie een hoge arbeidsproductiviteit. Daar wordt veel geld verdiend met relatief weinig mensen. Er worden veel kapitaalgoederen (zoals machines) ingezet. In bijvoorbeeld de horeca geldt het omgekeerde: daar wordt met relatief veel mensen geproduceerd. Een land met een grote ict-sector, zoals de vs of met een grote financiële sector (Luxemburg), heeft al gauw een hoge arbeidsproductiviteit. Daarbij komt ook nog eens dat hoe beter opgeleid, hoe hoger de arbeidsproductiviteit. www.cbs.nl
Het is zomer: lekker weer om op een terrasje of op de camping voor de tent een sigaretje op te steken. Dat mag gelukkig. Nog wel, zeg ik erbij, want wie weet waar het heengaat met het antirookbeleid. Een rokersgedeelte op het terras? Een apart rokersveld op de camping? Rokers hebben even de hoop kunnen koesteren dat de kruistocht van minister Klink van Volksgezondheid een halt toe was geroepen. De kleine cafés De Kachel – what’s in a name? – en Victoria - idem - hadden met succes bij de rechter bedongen dat er in hun zaak doorgerookt mocht worden. De wetstekst zou genoeg ruimte bieden voor het ontlopen van het rookverbod. Maar Klink laat het er niet bij zitten. Na de zomer komt hij gewoon met een nieuwe wetstekst. Tot die tijd mogen de kleine cafés gewoon doorpaffen. Goed nieuws voor de verstokte rokers onder de clientèle. En voor de gelegenheidsroker die ik ben. Een doelgroep die tot dusverre is ondergesneeuwd in de discussie.
alle sectoren kunnen gebruik maken van zo’n subsidieregeling.” De Nederlandse overheid heeft daarnaast sleutelgebieden aangewezen (zie ook kader Sleutelgebieden). Nederlandse clusters van bedrijvigheid die internationaal voorop kunnen lopen. “Hoe succesvol ze zijn hangt af van de keuzes die worden gemaakt. Finland heeft het heel goed gedaan met Nokia. Dat is van een bosbouwbedrijf veranderd in een heel succesvolle elektronicaonderneming.” De keuzes worden uiteindelijk in de bedrijven gemaakt. Maar het overheidsbeleid bepaalt wel in belangrijke mate de ruimte die het bedrijfsleven heeft. Het is te hopen dat de ‘uitspraak’ die premier Balkenende vorige maand deed in een brief aan de Kamer geen slechte voorbode is. Hij gaf aan zijn ambities op het gebied van de innovatieontwikkeling te willen bijstellen. Naar beneden wel te verstaan. Met Prinsjesdag wordt de Kamer verder geïnformeerd door het Kabinet, liet de premier weten. Dan zijn de exacte ambities en consequenties uitgewerkt. Maar Balkende liet vast weten dat het wat hem betreft voortaan voldoende zal zijn als de r&d-investeringen op het oeso-gemiddelde van 2,3 procent van het bruto binnenlands product uitkomen. En dan te bedenken dat de uitgaven voor r&d al twintig jaar onder dat gemiddelde liggen, al kruipen ze er de laatste jaren weer naartoe. Het in Europa afgesproken cijfer van 3 procent ligt nog ver achter de horizon. 38
De sigaar
Dat ik op een gegeven moment niet meer thuis mocht roken: geen probleem. Het aan banden leggen van het roken op werk raakte me ook niet. Maar ik kan me voorstellen dat het voor anderen een bittere pil is: eerst alleen nog op je eigen kamer roken, daarna in een speciale rookkamer, en tenslotte buiten voor de deur, in weer en wind. Daar zou je stressroker van worden. Voor mij begon het probleem met de drooglegging van de sportkantine. Want wat is er nu lekkerder dan na gedane sportieve arbeid na te beschouwen met een biertje en een sigaret? Zonder is de derde helft een stuk minder leuk. Uitwijken naar een kroeg heeft straks ook geen zin meer. Zo beschouwd is de gelegenheidsroker het grootste slachtoffer van het anti-rookbeleid. En dan te bedenken dat Ab Klink ook een gelegenheidsroker is. Op twee sigaren per weekend zit hij nu. Op aandringen van zijn kinderen was hij al aan het minderen. Dat valt niet mee, want roken is zo heerlijk ontspannend, bekent de rookverbieder. Ik ga het de komende weken ook horen op de camping: “Getver papa, roken is ongezond.” Wat leren ze die kinderen op school tegenwoordig? Nou ja, hoef ik in elk geval niet meer bang te zijn dat ik het slechte voorbeeld geef. Paul Scheer
FORUM #15/13.08.09
