ECONOMISCH-HISTORISCH JAARBOEK
Het Nederlandsch Economisch-Historisch Archief.
ECONOMISCHHISTORISCH JAARBOEK 1
1
Bijdragen tot de Economische Geschiedenis
van Nederland UITGEGEVEN DOOK
DE VEREENIGING Het Nederlandsch Economisch-Historisch Archief GEVESTIGD TE 's-GRAVENHAGE
VIJFDE DEEL
'S-GRAVENHAGE
MARTINUS NIJHOFF 1919
V\c
G27731
INHOUD VAN HEX VIJFDE DEEL Biz
BIJDRAGEN TOT DE ECONOMISCHE GESCHIEDENIS VAN NEDERLAXD I. De koeliekontrakten ter Oostkust van Sumatra 1880 1920, medegedeeld door Dr. P. Endt II. Memorie betreffende het oprichten van eene Bank voor de Nederlandsche West-Indische bezittingen van J. v d. Bosch, medegedeeld door W. L. Groeneveld Meyer III. Over Johan Joacliim Becher en zijne relaties metdeNederlanden, medegedeeld door Prof. Dr. F. M. Jaeger
—
.
IV. Zestiende-eeuwsche koopmansbrieven,
— 296 1
.
33
.
60
medegedeeld door .
Dr. H. E. van Gelder der Nederlandsche demographie, medegedeeld door Dr. Leoxie van Nierop VI. Het Kamper pontolregister van 1439 1441, medegedeeld door Dr. H. J. Smit V.
1
136
De aanvang
—
Naamhjst van de leden der \'ereeniging Lijst van de in het jaar 1919 benoemde leden Statuten der Vereeniging Reglement betreffende het gebruik van het Archief Instnictie van de Commissie voor de Publicatien Regelen voor het bewerken van de publicatien der Vereeniging
192
209 i
xii
xvii
xxii
xxiv xxvi
Verslag van het bestuur over het jaar 1918 Jaarverslag van den Directeur van het Archief
xxxiii
Jaarverslag der Commissie voor de Publicatien
xxxvii
Begrooting voor het jaar 1919 Balans per 31 December 1918 Bijlage Jaarrekening 1918
.
xxviii
xli xliii
xliv
NAAMLIJST DER LEDEN VAN HEX
NEDERLANDSCH ECONOMISCH-HISTORISCH ARCHIEF OP
JANUARI 1920.
I
BESTUUR: Prof. Dr. G.
W. Kernkamp, Hoogleeraar
in de Geschiedenis
aan de Rijks-
Universiteit te Utrecht, Voorziiier. (1923.)
Mr.
Dr.
S.
Muller Fz., Rijks-archivaris te Utrecht, Onder-Voorzitter.
(1922.)
H. G. A. Elink Schuurman, Accountant
te
Amsterdam,
Penningnieester, {Keizersgracht 274, Amsterdam).
Mr. Chr. P. van Eeghen, Lid der firma
2e Secretaris-
(1919.J Co., te
Van Eeghen &
Amsterdam.
(1923-)
Dr. H. E. van Gelder, Directeur van den Gemeentelijken Dienst van
Kunsten en Wetenschappen, te 's Gravenhage.(i924.) W. Posthumus, Hoogleeraar in de Economische Geschiedenis aan de Nederlandsche Handels-Hoogeschool te Rotterdam, le Secretaris,
Prof. Mr. N.
{Mathenesserlaan 464, Rotterdam). (192 1.)
K. van Aalst, President der Nederlandsche Handel-Maatschappij, Amsterdam. (1922.) Mr. Dr. S. van Brakel, Rechter in de Arrondissements-Rechtbank
C. J.
te
te
Utrecht. (1921.) Prof. Dr. H. Brugmans, Hoogleeraar in de Geschiedenis aan de Gemeentelijke Universiteit te
Amsterdam.
(1923.)
W. A.Engelbrecht, hd
der firma Wambersie en Zoon, te Rotterdam. (1920). Mr. H. A. Hartogh, lid van de Directie der Bank-Associatie Wertheim en
Gompertz 1834 en Credietvereeniging 1853, te Amsterdam. (1923.) G. J. Honig, te Zaandijk. (1924.) P. A. Pijnappel, te Hilversum. (1922.) C. A. P. van Stolk, Lid der firma Van Stolk's Commissiehandel, Curator der Nederlandsche Handels-Hoogeschool, te Rotterdam. (1923.) M. W. F. Treub, Oud-Minister van Financien, te 's-Graven-
Prof. Mr.
hage. (1923) J.
IJzerman,
Directeur der Openbare Handelsschool te Amsterdam.
(1920.)
Het Dagelijksch Bestuur wordt gevormd door de eerstgenoemde leden van het Bestuur. NED, ECON.-HIST. ARCHIEF. JAAKBOEK V.
zes
NAAMLIJST DER LEDEM.
II
RAAD VAN ADVIES: Dr. H. Blink, Voorzitter van de Nederlandsche Vereeniging voor Econo-
mische Geographie, te
's
Giavenhage.
Prof. Dr. P. J. Blok, Hoogleeraar in de Geschiedenis siteit te Leiden.
aan de Rijks Univer-
Ch. E. H, Boissevain, Voorzitter van de Nationale Vereeniging voor Handelsonderwijs, te Amsterdam. C. L. Bressers, Lid der Eerste Kamer en van Gedeputeerde Staten van
Noord-Brabant,
te
Dongen.
J. L. Cluysenaer, Voorzitter van het College nische Hoogeschool, te 's Gravenhage.
Dr.
van Curatoren der Tech-
aan de Vrije Universiteit, te Amsterdam. G. L. M. van Es, koopman, te Rotterdam. Mr. J. C. A. Everwijn, Administrateur van de Afdeeling Handel van het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel, te 's Gravenhage. Prof. Mr. R. Fruin, Algemeen Rijks-archivaris, te 's Gravenhage. Mr. P. Hofstede de Groot, Directeur van de Amsterdamsche Bank, te Prof. Mr. P. A. Diepenhorst, Hoogleeraar in de Staathuishoudkunde
Amsterdam
W. Janssen, te Naarden. A. G. KroUer. Voorzitter van het Algemeen Bestuur der Nederlandsche Handels-Hoogeschool, te Wassenaar. A. Labouchere, Directeur der Delftsch Aardewerkfabriek „De Porceleyne Dr. C.
Fles" te Delft, te Rijswijk. W. W. van der Meulen, Lid van den Gemeenteraad, te
's Gravenhage. H, R. du Mosch, Lid der firma Maintz & Co., Curator der Nederlandsche Handels-Hoogeschool, te Amsterdam. Prof. Dr. W. H. Nolens, Lid der Tweede Kamer der Staten-Generaal, te 's Gravenhage. Wouter Nijhoff, Uitgever, te 's Gravenhage. M. Onnes van Nijenrode, Lid der firma P. Onnes & Zoon, te Breukelen. Edwin vom Rath, Lid der firma Deichmann & vom Rath, te Amsterdam. Dr. D. F. Scheurleer, Bankier, te 's Gravenhage. Mr. J. van Schevichaven, Directeur van de Algemeene Maatschappij van Levensverzekering en Lijfrente, te Amsterdam. Mr. J. A. van Sonsbeeck, Secretaris van de Vereeniging voor den Effectenhandel, te Amsterdam. A. Spakler, Technoloog, Directeur van de Naaml. Venn. De Suikerraffinaderij v/h. Spakler & Tetterode te Amsterdam. C. G. Vattier Kraane, Directeur van de Naaml. Venn. Blaauwhoedenveem-Vriesseveem, te Amsterdam. A. B. van der Vies, te Amsterdam. M. P. Voiite, Lid der firma MirandoUe, VoAte & Co., te Amsterdam. W. G. Wendelaar, Voorzitter van de Vereeniging voor den Effectenhandel, te Amsterdam.
Dr.
,
NAAMLIJST DER LEDEN. F.
Ill
M. Wibaut, Wethouder, te Amsterdam. Gouda.
I.
IJssel de Schepper, te
J.
W.
IJzerman,
te
's
Gravenhage.
B. C. E. Zwart, Directeur van de Amsterdamsche Boek- en Steendrukkerij v/h. Ellerman, Harms & Co., te Amsterdam.
COMMISSIE VOOR DE PUBLICATION. Prof. Dr. G.
W. Kemkamp,
Voorzitter. (1920.)
Mr. Dr. S. van Brakel. (1921.) Prof. Dr. H. Brugmans. (1920.) Dr. H. E. van Gelder. (1924.) Dr. Mr. S. MuUer Fz. (1922.) Prof. Mr. N.
W. Posthumus,
Secretaris.
COMMISSIE VOOR HET .^RCHIEF. Dr. H. E. van Gelder, Voorzitter. (1924.)
Mr. Chr. P. van Eeghen. (1923.) H. G. A. Elink Schuurman. (1922.) Prof. Mr. N. W. Posthumus. Secretaris.
LEDEN. (De oprichters der Vereeniging
zijn
door een
aangeduid).
Prof. Mr. P. J. M. Aalberse, te Leiden. C. J. K. van Aalst, te Amsterdam.
van den Arend, te Rotterdam. Bakhuizen van den Brink, te Rijswijk. Frederik Bangert, te Amsterdam. J. Dr. H. E. Becht, te Hengelo. Mr. A. W. van Beeck Calkoen, te Utrecht. A. A. van Beek, te Rotterdam. H. van Beek, te Rotterdam. Jhr. Mr. W. A. Beelaerts van Blokland, te Wassenaar. H. L. Bekker, te Rotterdam. J. S. M. Bemelmans, te Rolduc, Gem. Kerkrade. Mr. H. H. van den Berg, te Amsterdam. Am. I. van den Bergh, te Rotterdam. Am. S. van den Bergh, te 's Gravenhage. S. van den Bergh Jr., te Rotterdam. Mr. J. L. Bems, te Leeuwarden. F.
C.
C. R.
NAAMLIJST DER LEDEN.
IV
D. G. van Beuningen, te Rotterdam. Mr. G. Bicker Caarten, te Rotterdam. Mr. J. G. Blink, te 's-Gravenhage E. Bloembergen, te Zwijndrecht.
Prof. Dr.
P. J. Blok, te Leiden. van Blom, te Leiden.
Prof. Mr. D. J.
W.
Th. Blijdenstein, te Amsterdam. J. Blijdenstein, te Enschede.
J.
H. Boekenoogen, te Wormerveer. Dr. M. G. de Boer, te Amsterdam. Charles E. H. Boissevain, te Amsterdam. Mr. Dr. W. P. J. Bok, te 's Gravenhage. W. C. Bolle, te Rotterdam. Prof. Mr. Dr. H. C. W. Bordewijk, te Groningen.
W. G. Boreel van Hogelanden, te Velsen. *Mr. Dr. S. van Brakel, te Utrecht. Jhr. Mr. E. N. de Brauw, te 's Gravenhage, Jhr. Mr. L.
P. Bredius, te Rotterdam. *C. L. Bressers, te Dongen.
W. G. Briegleb, te Amsterdam. Prof. Dr. H. Brugmans, te Amsterdam. Dr. M. Bruyel, te Haarlem. G. A. M. de Bruyn, te Rotterdam. Prof. Mr. G. W. J. Bruins, te Rotterdam. L. Biickmann, te 's-Gravenhage. Mr. M. Burgerhout, te Rotterdam. H. A. Burgerhout, te Rotterdam. O.
Prof.
I.
de Bussy, te Hilversum.
J.
Ch. Calkoen, te
W.
James J.
Baam.
F. T. Carp, te Rotterdam. Catz, te Rotterdam.
B. Catz, te
New- York,
A. S. Chabot, te Rotterdam. J. J. M. Chabot, te Rotterdam. M. Taudin Chabot, te Rotterdam. A. de Clercq, te Aerdenhout. Dr. J. L. Cluysenaer, te 's Gravenhage.
Prof. Mr.
H. J.
B. Cohen, te Groningen.
I.
Colijn, te
's
Gravenhage.
G. Coster, te Winnipeg, Canada.
H. Cox,
te
Amsterdam.
Patric Cramer, te Overveen.
Herbert Cremer, te Haarlem. J. T. Cremer, te Santpoort. V, R. I J, Croesen, te 's Gravenhage. D. Croll, te Rotterdam. W. van Dam, te Rotterdam,
^
NAAMLIJST DER LEDEN. M. Davidson, te 's-Gravenhage. Henri Dentz, te Amsterdam. H. W. A. Deterding. te Londen. A. M. F. van Deventer, te 's Gravenhage. •Prof. Mr. P. A. Diepenhorst, te Amsterdam. Dr. J. G. van Dillen, te Amsterdam. A. Ed. Dinger, te Rotterdam. R. P. Dojes, te Uithuizen. Mr. P. G. H. Dop, te Utrecht. Mejuffrouw Mr. E. C. van Dorp, te Bloemendaal, J. J. M. Driebeek, te Rotterdam. A. van Driel, te Rotterdam.
W. van Driel J. Dudok van
Jr.,
te
Rotterdam.
Heel, te Amsterdam.
Duintjer Jzn., te Veendam. Tak, te Middelburg.
E.
J.
P.
Dumon
D. Dunlop, te Rotterdam. C. J. van Dusseldorp, te Rotterdam. E. G. Duyvis Tzn., te Koog a/d Zaan. C. van Eeghen, te Amsterdam. *Mr. Chr. P. van Eeghen, te Amsterdam. S. P. van Eeghen, te Amsterdam. Jhr. Mr. C. A. Elias, te Amsterdam. E. Elias, te Tilburg. Joh. E. Elias, te Amsterdam. *H. G. A. Elink Schuurman, te Bussum.
W. A. Engelbrecht, te Rotterdam. Mr. H. J. D. D. Ensched^, te Aerdenhout. Mr. Joh. Enschede, te Heemstede. Mr. M. Ensched6, te 's Gravenhage. M. D. Enthoven, te 's Gravenhage. G. L. M. van Es, te Rotterdam. P. Eschauzier, te 's Gravenhage.
C
Everts, te
Amsterdam.
•Mr. J. C. A. Everwijn, te 's Gravenhage. Mr. Dr. G. J. Fabius, te Rotterdam. *Mr. Ph. Falkenburg, te Amsterdam. Mr. E. Fennema, te Amsterdam. F. H. Fentener van VUssingen, te Utrecht. P. Fentener van VUssingen, te Helmond. M. Feuer, te Scheveningen. Mr. D. Fock, te 's Gravenhage. Mr. J. A. Fruin, te Rotterdam. Prof. Mr. R. Fruin, te 's Gravenhage. Mr. Th. A. Fruin, te Rotterdam.
Mr. Dr. H. Frijda, te Amsterdam. F. van Gardinge, te Eindhoven.
NAAMLIJST DER LEDEN.
VI
Mr. C. C. Geertsema, te Groningen. *Dr. H. E. van Gelder, te 's Gravenhage. H. J. H. Gelderman, te Oldenzaal. Joan Gelderman, te Oldenzaal. Gravenhage. J. Th. Gerlings, te 's J. Gerritsz, te Haarlem. Ed. Gerzon, te Amsterdam. C. M. Ghijsen, te Middelburg. A. J. A. Gilissen, te Rotterdam. C. Gips Jr., te 's Gravenhage. A. Gleichman, te Rotterdam.
M. P. Glerum, te Amsterdam. J. R. Goddard, te Rotterdam. H. Goedhart Jr., te Amhem. L. J. B. Gompertz, te Amsterdam. Prof. Dr. I. H. Gosses, te Groningen. J. H. Gouda, te Amsterdam. A. J. M. Goudriaan, te Rotterdam. N Haas, te Rotterdam. Prof. Mr. J. A. van Hamel, te Amsterdam. Mr. H. A. Hartogh, te Amsterdam. Frans L. Hartong, te Rotterdam. Jac. Haslinghuis, te Rotterdam. Mr. F. van Hasselt, te Rotterdam. M. J. van Hattum, te Beverwijk. I. J. Havelaar, te Rotterdam. J.
Mr.
Dr.
W.
A. A. Hecker, te Delft.
Prof. Mr. J. E. Heeres, te 's- Gravenhage. J. F. van Hengel, te Amsterdam.
G. Hennus, te
's
Gravenhage.
Amsterdam. van Heutsz B. Jr., te 's-Gravenhage. J. Mej. A. Hingst, te Amsterdam. S.
Hepner,
te
G. Hintzen, te Rotterdam. Joh. van 't Hoff, te Rotterdam.
R. W. H. Hofstede Crull. te Hengelo. •Mr. P. Hofstede de Groot, te Aerdenhout. Dr. C. Hoitsema, te Utrecht. A. B. van Holkema, te Amsterdam. Jhr. Mr. A. W. van Holthe tot Echten, te Assen. J. P. Holtzschue, te Amsterdam. *G. J. Honig, te Zaandijk. J. J. Hoogewerff, te Rotterdam. G. van der Horst Hzn., te Amsterdam. D. J. van Hon ten, te Weesp. Dr. H. F. R. Hubrecht, te Amsterdam. D. Hudig Pzn., te Rotterdam.
NAAMLIJST DER LEDEN. Rotterdam. te Rotterdam. W. C. Hudig, te Rotterdam. A. W. F. Idenburg, te 's Gravenhage. F. B. s' Jacob, te Staverden bij Elspeet. J.
Hudig,
J.
M. Hudig,
te
*Dr. C. W. Janssen, te Amsterdam. Mr. F. A. Jas, te 's Gravenhage. P. J. J. Jonas
van
's
Heer Arendskerke,
te
Amsterdam.
J. B. A. Jonckheer, te Amsterdam. P. C. Jongeneel, te Rotterdam.
Herman de Jongh,
te
Rotterdam.
Prof. J. G. de Jongh, te Rotterdam. Mr. J. C. Kakebeeke, te Twello. J.
A. Kalff, te Amsterdam. Kam, te Nijmegen.
G. M. J.
H. Kann,
Mr. Jhr. J.
te
's
Gravenhage.
Kappeyne van de Coppello, Mr. A. P. C. van Kamebeek,
J.
S.
C.
te te
Amsterdam. 's
Gravenhage.
Kasteleyn, te 's-Gravenhage.
H. van Kempen, te Amsterdam. E. S. Kerkhoven, te Amsterdam. Prof. Dr. G. W. Kemkamp, te Utrecht. A. B. A. van Ketel, te Utrecht. Mr. Dr. E. van Ket^vich Verschuur, te Groningen. W. T. Klaare, te Rotterdam. S. E. K. Klatte, te 's Gravenhage. Mej. B. W. van der Kloot Meyburg, te Oudshoorn. H. J. Knottenbelt Azn., te Rotterdam. O. S. Knottnerus, te Rotterdam. D. Kok, te 's Gravenhage. E. Kol, te Amsterdam. H. H. van Kol, te Voorschoten. S. Koperberg, te Semarang. M. A. J. Kortenoever, te Gouda. Prof. Dr. J. Kraus, te 's Gravenhage. Jhr. J. A. van Kretschmar van Veen, te Utrecht.
*A. G. Kroller, te Wassenaar. N. E. Kroller, te Rotterdam. W. N. A. Kroller, te Hilversum. Harry ter Kuile, te Enschede. Mr. H. J. de Lange, te Wapenvelde. W. A. Leembruggen, te Scheveningen. C. van Lede, te Rotterdam. C. H. van der Leeuw, te Rotterdam. Mr. H. F. van Leeuwen, te Amsterdam. Dr. J. van Leeuwen, te Utrecht. P.
van Leeuwen Boomkamp,
te
Amsterdam.
VII
NAAMLIJST DER LEDEN.
VIII
van Lennep, te 's Gravenhage. H. van Lennep, te Amsterdam. Mr. J. A. Levy, te Amsterdam. C.
Jhr, Mr. L.
Mej. Dr. C. Ligtenberg, te Leiden.
Th. Limperg Jr., te Amsterdam. Mr. J. A. Loeff, te 's Gravenhage. F. B. Lohnis, te Scheveningen. Th. P. Lohnis, te Rotterdam. Mr. B. C. J. Loder, te 's Gravenhage. Jos. Loopuit, te Amsterdam. P. Loopuyt, te Schiedam.
Vincent Loosjes, te Haarlem. Victor R. Los van Aarlanderveen, te 's Gravenhage F. Lugt, te Blaricum. Mr. K. P. van der Mandele, te Rotterdam. Mej. Dr. Ch. A. van Manen, te 's Gravenhage Ph. Marcella, te Rotterdam. Z. G. Ph. Marcella, te Rotterdam. C. Matthijsen, te
Helmond.
Paul May, te Amsterdam. Robert May, te Amsterdam. J. J. A. van Meel, te Rotterdam. Fred.
Meerkamp van Embden,
te
Rotterdam.
A. C. Mees. te Rotterdam. Mr. R. Mees, te Rotterdam. Mr. W. C. Mees R.Azn., te Rotterdam. N. J. Meihuizen, te Veendam. H. Meinesz, te Haarlem. *Dr. W. W. van der Meulen, te 's Gravenhage.
Mr. A. Moens, te Amsterdam. Scato Molkenboer, te Oldenzaal, Mr. H. M. Moll, te Amsterdam. C. N. J. Moltzer J.Czn., te Amsterdam. Mr. M. J. A. Moltzer, te Amsterdam C. de Monchy, te Rotterdam. E. P. de Monchy Rzn., te Rotterdam, S. J. R. de Monchy Jr., te Rotterdam. S. del Monte, te Rotterdam. *H. R. du Mosch, te Amsterdam.
Abram
Muller, te
*Dr. Mr. *J.
S.
Amsterdam.
Muller Fz., te Utrecht.
Muysken,
te
Amsterdam.
Mr. A. Nicol Speyer, te 's Gravenhage. J. W. Niemeyer, te Rotterdam. Mr. F. S. van Nierop, te Amsterdam. Mr. H. A. van Nierop, te Amsterdam. *Dr. Leonie van Nierop, te Amsterdam.
NAAMLIJST DER LEDEN. B. Nierstrasz, te •Prof. Dr.
Amsterdam.
W. H.
Nolens, te
's
Gravenhage.
Nord Thomson, te Amsterdam. Paul Nijhoff, te Amsterdam. •Wouter Nijhoff, te '5 Gravenhage.
J. P.
Paul Nijgh, te Rotterdam. Dan. Obreen, te Rotterdam. Mr. H. C. Obreen, te 's Gravenhage. Phs. van Ommeren Jr., te Rotterdam. *M. Onnes van Nijenrode, te Breukelen. Jhr. L. P. D. Op ten Noort, te Baarn. D. Ornstein, te Amsterdam. E. S. Orobio de Castro, te Amsterdam. Mr. E. S. Orobio de Castro Jr., te Amsterdam. S. F. van Oss, te 's Gravenhage. J. R. van Osselen, te Amsterdam. M. J. Overeynder, te Rotterdam. Mr. H. E. Oving, te Groningen. H. E. Oving Jr., te 's Gravenhage. Prof. Mr. B. H. Pekelharing, te 's Gravenhage. Dr. G. Pekelharing, te Rotterdam. J. J. Pelt, te Rotterdam. Mr. V. van Peski, te Rotterdam. J. Ph. Peters, te Rotterdam. G. M. Philippi, te Scheveningen. A. F. Philips, te Eindhoven. Dr. G. L. F. PhiUps, te Eindhoven. W. F. Piek, te Rotterdam. Jacq. Pierot Jr., te Rotterdam. L. Pieters, te Rotterdam. Mr. L. J. Pieters, te Rotterdam. Dr. A. Plate, te Rotterdam. Chr. Pluygers, te Rotterdam. H. J. Pluygers, te Rotterdam, Dr. H. A. Poelman, te Groningen.
Le Poole L.Gzn., te Leiden. Poorter, de te Rotterdam. J. Dr. F. E. Posthuma, te 's Gravenhage. •Prof. Mr. N. W. Posthumus, te Rotterdam. Ary Prins, te Schiedam. •P. A. Pijnappel, te Hilversum. •S. J.
van Ufford, te Amsterdam. H. L. Quarles van Ufford, te Amsterdam. •Edwin vom Rath, te Amsterdam. A. van Rede, te Rotterdam. Mr. R. van Rees, te Amsterdam. Mr. Th. Reepmaker, te Rotterdam. Jhr. G. C. Quarles Jhr.
IX
NAAMLIJST DER LEDEN.
X
L. M. H. F. Regout, te 's-Gravenhage. Mr. L. van Regteren Altena, te Amsterdam. J. D. Reiman Jr., te Amersfoort. P. Ribbius Pcletier, te Utrecht. Jhr. Mr, Th. H. F. van Riemsdijk, te 's Gravenhage. Jhr. Mr. Dr. A. Roell, te
Haarlem.
B. E. Ruys, te Rotterdam. J. A. Ruys, te Rotterdam. Willem Ruys, te Rotterdam. Mr. A. E. von Saher, te Amsterdam. C. J. van Schaardenburg, te Rotterdam. Mr. H. M. Schadee, te Rotterdam. Mr. W. C. Th. van der Schalk, te Amsterdam. *Mr. J. van Schevichaven, te Amsterdam. J. Schilthuis, te Rotterdam. P. W. Schilthuis, te Rotterdam. Mr. Dr. C. F. Schoch. te Amsterdam. Dr. M. Schoengen, te Zvvolle. H. J. Scholte, te Amsterdam.
W.
A. Scholten, te Groningen.
Mr. Mr. Mr.
J. I J. J.
G. Scholvinck, te Amsterdam.
A. SchuUer tot Peursum, te Amsterdam. G. Schiirmann, te Rotterdam.
A. H. van Schijndel, te Waalwijk. Prof. Jhr. Dr. J. Six, te Amsterdam. Prof. Dr. J. G. Sleeswijk, te 's Gravenhage.
Mr. G. van Slooten Azn., te 's-Gravenhage. Dr. H.
J.
Smit, te Amsterdam.
L. J. Smit, te Kinderdijk.
Dr. Z. W. Sneller, te 's Gravenhage. A. SoUeveld, te Rotterdam. *Mr, J. A. van Sonsbeeck, te Amsterdam. *A. Spakler, te Amsterdam. I,
J.
Spanjaard Dzn., te Borne. C. van Staay, te Rotterdam.
J.
J.
J.
Stibbe, te Utrecht.
D. Stigter, te Bussum. Felix Stokvis, te 's-Gravenhage. L. Stokvis, te
's
Gravenhage.
Theo Stokvis, te 's Gravenhage. A. van Stolk, te Rotterdam. Mr. A. P. van Stolk, te 's-Graveland. *C. A. P. van Stolk, te Rotterdam. Mr. R. W. van Stolk, te Delft. C. F. Stork, te
D. J.
W.
Hengelo.
Stork, te Hengelo.
E. Stork, te Baarn.
NAAMLIJST DER LEDEN
W,
XI
Stork, te Hengelo.
C. Sijthoff, te
Rotterdam.
M. Tabingh Suermondt, te Rotterdam. Mr. A. Tak van Poortvliet, te Rotterdam. i., te Amsterdam. J. W. C. Tellegen c. Mr. Q. Mr. P.
J.
Terpstra, te
J.
C. Tetrode, te
's
Gravenhage.
Amsterdam.
E. den Tex, te Amsterdam. Dr. J. S. Theissen, te Groningen.
Mr. C. H. van Tienhoven, te Amsterdam. Utrecht. J. C. van Tienhoven, te Mej. Dr. E. M. A. Timmer, te 's Gravenhage. Prof. Mr. M. W. F. Treub, te 's Gravenhage. Mr. J. J. van Troostenburg de Bruyn, te 's Gravenhage. Mr. C. J. Baron van Tuyll van Serooskerken, te Arnhem.
Ewald Tweer, Tj.
J.
te
Amsterdam.
Twijnstra, te Leeu warden.
H. Uijt den Boogaard, te Amsterdam. Mr. D. L. Uyttenboogaart, te Rotterdam. C. G. Vattier Kraane, te Amsterdam. A. Veder, te Rotterdam. J. C. Veder, te Rotterdam. Rotterdam. J. H. Veder, te Prof. Mr. J. A. Veraart, te 's Gravenhage. Jan Verheyen, te Roosendaal (N.-Br.). C.
E. G. Verkade, te Delft. J. Verrijn Stuart, te Amsterdam.
Th.
P. Verschuijl, te J.
Amsterdam.
T. Vervloet, te Rotterdam.
*A. B. van der Vies, te Amsterdam. H. Visser, te Rotterdam. Jan Visser Jacz., te Scheveningen. Mr. G. Vissering, te Amsterdam. B. Vlielander Hein, te Rotterdam. G. Vlug, te Rotterdam. A. C. Volker Azn., te 's Gravenhage. J.
van Vollenhoven,
te
Amsterdam.
Prof. J. G. Ch. Volmer, te
's
Gravenhage.
A. Voogd, te Rotterdam. G, Voorhoeve, te Rotterdam.
W. van
der Vorm, te Rotterdam.
*M. P. Voiite, te Amsterdam. D. de Vries, te Rotterdam. D. H. WalUs de Vries, te Amsterdam. Prof. Mr. F. de Vries, te Rotterdam. W. de Vries Robbd, te Gorinchem. L. J. C. L. de Vriese, te 's Gravenhage
•
NAAMLIJST DER LEDEN.
XII
Dr. R. de Waard, te Groningen. J. van Wageningen, te Dordrecht.
Mr. H. Waller, te Haarlem. Dr. E. van Welderen baron Rengers, te IJsbrechtum. Th. van Welderen baron Rengers, te Oenkerk. *W. G. Wendelaar, te Amsterdam. A. van de Werk, te Amsterdam. Hendr. Wertheim, te Amsterdam. Job. G. Wertheim, te Amsterdam. Mr. H. K. Westendorp, te Amsterdam. W. Westerman, te Scheveningen. Mr. W. M. Westerman, te Scheveningen. C. J. J. Westermann, te Hilversum. J. F. Westermann, te Rotterdam. *F. M. Wibaut, te Amsterdam. J. Rypperda Wierdsraa, te Rotterdam. U. Wilkens, te Veendam. Mr. Jb. Willeumier, te Amsterdam. A. van der Willigen, te Rotterdam. J. Wilmink, te Amsterdam. B. Wilton, te Rotterdam. J. H. Wilton, te Rotterdam. W. Wilton, te Rotterdam. P. J. J. de Wit, te Helmond. Dr. E. B. Wolff, te Bussum. J.
Amsterdam. van der Wijck, te 's Gravenhage. van der Wijck, te Amsterdam.
F. Wiistenhoff, te
Jhr. Mr.
H.
C.
Jhr. Mr. W. F, Mr. P. J. van Wijngaarden, te Rotterdam. * I. IJssel de Schepper, te Gouda. *J. IJzerman, te Amsterdam. Mr. S. Zadoks, te Amsterdam. •B. C. E. Zwart, te Amsterdam.
LIJST
VAN DE
IN
HEX JAAR
1919
F. van Alphen, te 's-Gravenhage, A. Andriesse, te Amsterdam. H. F. de Beukelaar, te Rotterdam. J. E. J. Bonnike, te Amsterdam.
Dr. G. C. Briinner, te Utrecht. G. H. Biihrmann, te Overveen. Ad. Chabot, te Rotterdam. Mr. J. E. Claringbould, te 's-Gravenhage.
Mr.
J.
Coert, te Rotterdam.
J. J.
Dekker, te
Zeist.
R.
A. Diepen,
te Tilburg.
J.
BENOEMDE LEDEN.
NAAMLIJST DER LEDEN. Prof. Mr.
W. H.
Prof. Mr.
J.
Drucker. te Rotterdam. A. Eigeman, te Rotterdam.
Schuurman Duuring, te Rotterdam. Arnhem. D. P. D. Fabius J.Czn., te Amsterdam. Mr. M. J. van der Flier, te Scheveningen. Mr. J. W. D. Francken, te Amsterdam. J. van Gelderen, te Amsterdam. Jul. Ed. Gerzon, te Amsterdam. G. A. Elink
G.
J.
Engelberts, te
A. Gips,
te
Rotterdam.
G. P. F. Goddard, te
's-Gravenhage.
Prof. Dr. A. Goslinga, te J. Grelinger, te
Amsterdam.
Laren (N.-H.).
B. J. H. Haitink, te Leiden. B. C. D. Hanegraaff, te Rotterdam. J. N. Hendrix, te Amsterdam. Mr. A. J. van Hengel, te Amsterdam
W.
.
van Heukelom, te Amsterdam. Dr. G. J. van der Heyden, te Amsterdam. C. Hiilsmann, te Amsterdam. F.
G. Jannink, te Enschede. Mr. Richard Janssen, te Amsterdam. Jhr. Mr. B. de Jong van Beek en Donk, te Bern Jhr. Mr. Dr. H. A. van Karnebeek, te 's-Gravenhage. D. Keesing, te Amsterdam. Prof. Mr. J. C. Kielstra, te Wageningen. I. I. Korndorffer, te Arnhem. J. Koster, te Heerlen. Mr. J. J. Ivrantz, te Rotterdam. R. Kuyper, te Amsterdam. A. R. Laan, te Bloemendaal. J. A. Laan Jr., te Wormerveer. E. Laane, te Bergen-op-Zoom. Com. Loeff, te Utrecht. Simon A. Maas, te Schiedam. Mr. H. R. van Maasdijk, te 's-Gravenhage. Mr. A. Maclaine Pont, te Haarlem. G. H. de Marez Oyens, te Amsterdam. W. J. J. van der Meer, te 's-Gravenhage. .
H. G. J. de Monchy, te Rotterdam M. vaji Overeem, te Utrecht. Mr. E. E. van Raalte, te 's-Gravenhage. L. J, C. J. van Ravesteyn, te Rotterdam. Jhr. D. F. Reuchhn, te Rotterdam. Prof. Mr. H. R. Ribbius, te Rotterdam. H. W. van Riet, te Rotterdam. .
W.
Roessingh, te \'eenendaal.
XIII
NAAMLIJST DER LEDEN.
XIV
van Rossem, te Rotterdam. Ruinen, te Bussum. Prof. dr. A. A. van Schelven, te Haarlem. F. Smit s. i., te Kinderdijk, R. C. Smit. te Rijswijk. Dr. M. F. J. Smith, te Rotterdam. Mr. P. Tjeenk Willink, te Haarlem. Mr. C. L. Torly Duwel, te 's Gravenhage, Dr. W. S. Unger, te Middelburg. P. Voogd, te Laren (N.-H.) Vlaardingen. J. M. Wagenaar Hummelinck, te L. V.
Dr.
J.
A. C. van der Wilde, te 's-Gravenhage. Mr. H. van Wijk Czn., te Rotterdam. Mr. N. P. C. van Wijk, te Rotterdam. Mr. J. W. van Zanten, te Rotterdam.
CONTRIBUEERENDE INSTELLINGEN. Algemeene Nederlandsche Diamantbewerkersbond, te Amsterdam. Koninklijk Instituut voor de Taal-, Land- en Volkenkunde van Ned. Indie, te 's Gravenhage. De Nederlandsche Bank, te Amsterdam. De Nieuwe of Litteraire Societeit, te 's Gravenhage. Openbare Leeszaal en Bibliotheek, te Dordrecht.
CORRESPONDEERENDE LEDEN. J. de Greet, te Weltevreden. D. van Lookeren Campagne, te Hengelo.
DONATEURS. Gravenhage. Wassenaar. Ph. Mees, te Rotterdam. Nederlandsche Gist- en Spiritusfabriek, te Delft. Provinciaal Utrechtsch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, •Dr. H. Blink, te Jhr.
H. Loudon,
's
te
Utrecht.
Wiegman's Bank,
te
W. IJzerman,
te
•J.
Amsterdam. 's
Gravenhage.
DONATEURS VOOR HEX LEVEN. L. C.
van Heukelom,
te
Amsterdam.
Hollandsche Stoomboot-Maatschappij, te Amsterdam. *Dr. C.
W.
Janssen, te Amsterdam.
Frans Jurgens, te Nijmegen. A. de Koster, te Leiden. A. Labouchere, te Rijswijk.
te
NAAMLIJST DER LEDEN. Jan
XV
Lels, te Kinderdijk.
Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, te Leiden. Maatschappij voor Nijverheid, te Haarlem. H. D. Pierson, te 's Gravenhage.
H. C. Rehbock, te Amsterdam. Mr. W. Roosegaarde Bisschop, te Londen. *Dr. D. F. Scheurleer, te 's Gravenhage. H. Smulders, te 's Gravenhage.
W.
Spakler, te Amsterdam. H. Tutein Nolthenius, te Vrijenban bij Delft. Utrechtsche Hypotheekbank, te Utrecht. E. H. de Vries, te 's-Gravenhage.
DONATEURS VAN HEX PUBLICATIEFONDS. Anton Jurgens' Vereenigde Fabrieken, te Nijmegen. Bank-Associatie Wertheim en Gompertz 1834 en Credietvereeniging te Amsterdam.
1853,
Bataafsche Petroleum-Maatschappii te 's Gravenhage. Van den Berghs Limited, te Rotterdam. .
Het „DeU Archief",
W. van
te
Amsterdam.
Stoomboot- en Transport Ondernemingen, te Rotterdam. Fumess' Scheepvaart- en Agentuur Maatschappij, te Rotterdam. Le Gu6 en Belle's Handel Maatschappij, te Rotterdam. Hengelosche Electrische en Mechanische Apparaten Fabriek (Heemaf), Driel's
te Hengelo.
Holland-Amerika Lijn, te Rotterdam. Hollandsche Stoomboot Maatschappij, te Amsterdam. Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij, te Amsterdam. Hudig en Veder, te Rotterdam. Internationale Crediet- en Handelsvereeniging„Rotterdam",te Rotterdam, Java-China-Japan Lijn, te Amsterdam. Javasche Bank, Bijkantoor te Amsterdam, te Amsterdam. Konmklijke Cacao Fabrieken C. J. van Houten en Zoon, te Weesp. Koninklijke Hollandsche Lloyd, te Amsterdam. Koninklijke Nederlandsche Stoomboot ]\Iaatschappij, te 's-Gravenhage. Koninklijke Paketvaart Maatschappij, te Amsterdam. Koninklijke Stearine Kaarsen Fabriek „Gouda", te Gouda. Koninklijke West-Indische Maildienst, te Amsterdam.
van Staatsspoorwegen, R. Mees & Zoonen, te Rotterdam. Wm. H. Miiller & Co., te 's Gravenhage. Nationale Bankvereeniging, te Utiecht. Nederlandsche Bank, te Amsterdam. Nederlandsche Handel-Maatschappij, te Amsterdam. Nederlandsch Indische Handelsbank, te Amsterdam. Maritschappij tot Exploitatie
te Utrecht.
NAAMLIJST DER LEDEN.
XVI
Van
Nievelt, Goudriaan
&
Go's Stoomvaart-Maatschappij, te Rotterdam,
Pierson en Co., te Amsterdam. Rotterdamsche Bankvereeniging, te Rotterdam.
Scheepvaart- en Steenkolen-Maatschappij, te Rotterdam. Scheurleer & Zoonen, te 's Gravenhage. Solleveld, van der Meer en T. H. van Hattum's Stoomvaart-Maatschappij, te Rotterdam.
Steenkolen-Handelsvereeniging, te Rotterdam. S. Stokvis & Zonen Ltd., te Rotterdam. Stoomvaart Maatschappij „De Maas", te Rotterdam. Stoomvaart Maatschappij Nederland, te Amsterdam. Stoomvaart-Maatschappij „Rotterdamsche Lloyd", te Rotterdam N. V. Gebr. Stork & Co., te Hengelo. De Twentsche Bank, te Amsterdam. De Twentsche Bank, te Rotterdam. N. V. Wilton's Machinefabriek en Scheepswerf, te Rotterdam.
R.
Het Archief
is
gevestigd Prinsegracht ii, 's-Gravenhage,
tel.
421 1,
toestel 21.
Het
is
geopend van v.m. half tien uur tot n.m. half
vijf
uur.
STATUTEN DER VEREENIGING
HET NEDERLANDSCH ECONOMISCHHISTORISCH ARCHIEF GEVESTIGD TE 'S-GRAVENHAGE (Goedgekeurd
bij
Koaiaklijk Besluit d.
Artikel
De
Vereeniging
RISCH Archief" 's
is
d. 8
Juai 1914
S. 170)
I.
„Het Nederlandsch Economisch-Histoopgericht op 2 April 1914. Zij
is
gevestigd te
Gravenhage.
Art.
2.
De Vereeniging stelt zich ten doel het verzamelen, bewaren en bewerken van het bronnenmateriaal, dat van belang kan worden gei'cht voor de economische geschiedenis van Nederiand en zijn kolonien in den niimsten zin des woords. Art.
De a.
3.
Vereeniging tracht dit doel te bereiken
door het in eigendom venverven of in bruikleen ontvangen
van handelsboeken, handelscorrespondenties, koers- en
prijs-
en verdere bescheiden en publicatien betreffende bestaande of opgeheven handels- en industrieele ondernemin-
lijsten
b.
c.
gen enz.; door het in eigendom verwerven of in bruikleen ontvangen van archieven, schrifturen en publicatien van vereenigingen of instellingen, werkzaam op economisch gebied; door het verzamelen van oudere en nieuwe documenten betreffende de economische geschiedenis van Nederiand in het algemeen;
d.
door het verzamelen van atbeeldingen enz. betreffende de
economische geschiedenis NED. ECON.-HIST. ARCHIEF. JAARBOEK.
V.
"•
STATUTEN.
XVIII
een en ander ter plaatsing in het archiefgebouw van de Vereeniging; e.
door hetzij het publiceeren van bescheiden en ander bronnen materiaal op het gebied der economische geschiedenis van al of niet in eigendom der Vereeniging, alsmede van wetenschappeUjke studien op dit gebied, hetzij het ondersteunen of het bevorderen van de uitgave van dergehjke
Nederland,
publicatien /.
door
alle
verdere wettige middelen, die tot het doel van de
Vereeniging kunnen leiden.
Art.
4.
Door de Vereeniging zal een archiefgebouw worden gesticht bewaring van de door haar verkregen documenten. Zoo mogeUjk zal door de Vereeniging ook een Museum worden
ter
opgericht, waarin de arbeidsmiddelen enz., belangrijk voor de
kennis van de technische ontwikkeHng en de economische geschiedenis, zullen
worden opgenomen. Art.
Het vereenigingsjaar loopt van Art.
De
5.
i
Januari tot ultimo December.
6.
Vereeniging wordt opgericht voor den
tijd
van 29 jaar en
II maanden, te rekenen van den dag der oprichting, zijnde 2
April 1914.
Art.
Leden van de Vereeniging le.
7.
zijn:
de oprichters;
2e. zij, die
na het verkrijgen van de koninklijke goedkeuring
door het Bestuur der Vereeniging daartoe worden benoemd.
De
jaarlijksche contributie bedraagt tien gulden.
Er kunnen
zijn correspondeerende leden, door het Bestuur te benoemen. Zij hebben dezelfde rechten als de overige leden, maar betalen geen contributie, Donateur of donatrice wordt men door een gift in eens van ten minste / 100. aan de Vereeniging te schenken of ten minste jaarlijks aan de Vereeniging te betalen. / 25. De rechten van leden en donateurs zijn gelijk, behoudens het
—
—
•
bepaalde in de
artt. 9
en 19.
STATUTEN. Art.
Het lidmaatschap gaat
XIX
8.
verloren:
door overlijden;
a.
door schriftelijke opzegging, ten minste twee maanden v66r
h.
het eindigen van het vereenigingsjaar;
door royement door het Bestuur, inzonderheid wegens wanbetahng van de aan de Vereeniging verschuldigde gelden.
c.
Art.
9.
Het Bestuur bestaat
uit ten hoogste vijf en twintig leden, door leden der Vereeniging te kiezen. de en uit Het Bestuur kiest uit zijn midden een DageUjksch Bestuur van
werkzaamheden onderling verdeelt. Het Dagelijksch Bestuur vertegenwoordigt de Vereeniging
5 leden, dat de
in
en buiten rechten.
Art.
id.
De
leden van het Bestuur worden voor den tijd van 5 jaar gekozen. Elk jaar treedt een vijfde of zoo na mogelijk een vijfde der
bestuursleden
Bestuur op
te
af,
volgens een daarvan door het Dagelijksch
maken
rooster.
De
aftredenden zijn terstond her
kiesbaar.
Art.
De
Directeur van het Archief der Vereeniging wordt voor on-
bepaalden als
tijd
zoodanig
De
II.
door de Algemeene Vergadering benoemd en van het Bestuur en het Dagelijksch Bestuur.
is
lid
Directeur wordt zoo noodig ter zijde gestaan door een Con-
servator, door het Bestuur te benoemen.
De
verdere beambten worden door het Dagelijksch Bestuur
benoemd. Art.
12.
Er is een Raad van Ad vies, bestaande uit a. h.
door de Algemeene Vergadering te benoemen personen; ten hoogste vijf door de Algemeene Vergadering te benoemen vertegenwoordigers van vereenigingen of instellingen, die zich bereid hebben verklaard hunne archieven of gedeelten
hiervan in het archiefgebouw der Vereeniging te deponeeren. Het Bestuur maakt voor elke benoeming een aanbeveling op.
De
leden van den
Raad van Advies hebben een raadgevende
XX
STATUTEN.
stem
in alle aangelegenheden, die door het Bestuur aan hun oorworden onderworpen. Zij vergaderen ten minste eenmaal per jaar met het Bestuur, dat het tevens op de hoogte houdt van
deel
alle belangrijke
zaken, de Vereeniging betreffende.
Art.
13.
Bescheiden, die in bruikleen worden aangenomen, kunnen
met toestemming van den uitleener worden gepubliceerd. Raadpleging van bescheiden door derden kan de deposant van zijn toestemming afhankelijk maken. slechts
Art.
14.
Er zal zijn een Huishoudelijk Reglement, dat met den inhoud van deze statuten.
niet in strijd
mag
zijn
Art.
Een
15.
instructie betreffende het beheer en het gebruik
van het
Archief zal door het Bestuur worden opgesteld.
Voor de publicatien, door de Vereeniging uit te geven, zal een Algemeen Reglement door het Bestuur worden vastgesteld. Art.
De inkomsten
16.
der Vereeniging bestaan uit contributien, sub-
sidien, giften, legaten
en de opbrengst van publicatien.
Art.
17.
Jaarlijks wordt in Maart of April eene Algemeene Vergadering gehouden, waarin door het Bestuur verslag wordt uitgebracht over den toestand en de werkzaamheden van de Vereeniging in
het afgeloopen jaar en rekening en verantwoording wordt ge-
daan van het gehouden dezer rekening
is
geldelijk beheer.
Door de goedkeuring
het Bestuur gedechargeerd.
Tevens worden in deze Algemeene Vergadering de vacatures, ontstaan door de periodieke aftreding van Bestuursleden en in den Raad van Advies, vervuld. Algemeene vergadering en zullen verder worden gehouden zoo dikwijls het Bestuur of de Raad van Advies dit wenschelijk oordeelt of als minstens 25 leden dit in een gemotiveerd schrijven bij het Bestuur aanvragen. In een Algemeene Vergadering kunnen een of meer voordrach-
STATUTEN. ten worden gehouden over onderwerpen, verband houdende
XXI
met
den werkkring van de Vereeniging. Art. i8
stemmingen over personen geschieden, tenzij de vergadering met algemeene stemmen hiervan wenscht af te wijken, schriftelijk, over zaken mondeling. AUe besluiten worden genomen bij meerderheid van stemmen. Bij staking van stemmen over personen beslist het lot, over Alie
zaken de Voorzitter.
Art.
19.
Besluiten tot verandering der statuten, behoudens nadere koninklijke goedkeuring, en tot ontbinding van de Vereeniging
kunnen slechts genomen worden op voorstel van het Bestuur van minstens 25 leden. Art. Bij
van
of
20.
ontbinding van de Vereeniging zuUen, met inachtneming
art.
1702 Burgerlijk Wetboek, hare eigendommen komen aan 's Graven-
het Rijk, ter plaatsing in het Algemeen Rijksarchief te
hage voor zoover het geschriften betreft. Van de afbeeldingen en overige eigendommen der Vereeniging bepaalt de Algemeene
Vergadering de nadere bestemming.
REGLEMENT BETREFFENDE HEX GEBRUIK VAN HEX ARCHIEF. Artikel
I.
Het gebruik en de raadpleging der naar het Archief overgebrachte stukken staat een ieder
vrij,
behoudens de beperkingen,
de schenking of bewaargeving mochten zijn bedongen. Het gebruik van stukken, waarvoor diergelijke beperkingen zijn gesteld, staat slechts open voor hen, die daartoe vooraf
welke
bij
het verzoek aan den Directeur hebben gedaan. Verlof hiertoe wordt door den Directeur slechts verleend in overleg krijgen is
met de Archiefcommissie, waaraan zoo noodig het vervan de toestemming van den schenker of inbruikleengever
voorafgegaan.
Art.
De
2.
raadpleging van de bescheiden en verdere stukken vindt
plaats in een der localiteiten van het Gemeente-archief te
venhage in het algemeen op de uren, waarop deze
's
Gra-
instelling is
geopend.
Art.
De inventarissen en
catalogi
3.
kunnen door de bezoekers worden
geraadpleegd.
Art.
Het
4.
den bezoekers verboden de archiefbewaarplaats binnen onder geleide van een der beambten en na bekomen verlof van den Directeur of Conservator. is
te gaan, tenzij
Art.
5.
PubUcatie van bescheiden en ander bronnenmateriaal, in het is afhankelijk van de toestemming
Archief aanwezig, door derden,
van de Commissie voor het Archief, den Directeur gehoord. Art. Zij,
6.
die bescheiden en ander bronnenmateriaal, in het Archief
REGLEMENT GEBRUIK VAN HET ARCHIEF.
XXIll
berustende, in het licht geven, zijn verplicht een exemplaar van
de door hen bezorgde afdnikken aan het archief te schenken.
Art.
7.
Voor zoover de door den schenker of inbruikleengever gestelde voonvaarden zich hiertegen niet verzetten, kunnen bescheiden en verdere stukken worden uitgeleend naar andere brand vrije archief- of bibhotheekgebouwen. Zij kunnen te elken tijde worden temggevorderd. De verzending zoowel als de terugzending geschiedt op kosten van den aanvrager, die voor elke schade aansprakehjk
is.
INSTRUCTIE VAN DE COMMISSIE VOOR DE PUBLICATIEN.
Artikel
I.
Voor de publicatien van de Vereeniging komen onder meer in aanmerking: a.
b. c.
handschriften en verder bronnenmateriaal, dat nog niet
door den dnik is bekend gemaakt herdrukken van zeldzame werken of documenten; inventarissen van het in het depot der Vereeniging of in andere bijzondere of openbare archief depots aanwezige archieven of gedeelten van archieven;
d.
lijsten
van handschriften en andere bescheiden, over ver-
schillende archiefdepots of bibUotheken verspreid;
monografieen e. een en ander, voor zoover dit voor de economische geschiedenis van Nederland en zijn kolonien van belang is.
Art.
De bewerking van a.
2.
een publicatie geschiedt
door hen, die daartoe
van de Commissie een opdracht ont-
vangen b.
door de Commissie zelve.
Art. Indien een plan van pubUcatie diend, stelt
zij
haar midden,
3. bij
de Commissie wordt inge-
het in handen van een of meer personen, hetzij uit hetzij daarbuiten, die
daarover aan haar schrif-
tehjk advies uitbrengen. Over de aanneming van een plan van publicatie beslist de Commissie
na machtiging van het Bestuur.
Atr.
4.
Voor elke publicatie wijst de Commissie een of meer leden aan, op den arbeid van den bewerker toezicht zullen houden.
di e
instructie commissie voor de publicatien.
xxv
Art. 5 In het algemeen zullen de publicatien den leden gebonden worden toegezonden. Art. 6.
Het Economisch-Historisch Jaarboek
verschijnt jaarlijks.
Het
bevat de ledenlijst, het verslag over den toestand en de werkzaamheden der Vereeniging gedurende het afgeloopen jaar, het financieel overzicht, het verslag
van den Directeur van het Archief,
het reglement voor het bewerken van de pubhcatien der Vereeniging en de voor dit deel ter publicatie
Art.
aangenomen bescheiden.
7.
In het algemeen zullen wetenschappelijke bescheiden van
grooten
omvang
niet in het Economisch-Historisch
Jaarboek
worden opgenomen. Art.
8.
De Commissie beslist over de opname van de bescheiden in het Jaarboek binnen de grenzen der begrooting. Art.
9.
De Commissie dient in de Bestuursvergadering, voorafgaande aan de jaarlijksche Algemeene Vergadering, een verslag barer werkzaamheden in en doet daarbij een voorstel over de door de Commissie in het volgende jaar te publiceeren werken. Art.
De Commissie
10.
zoo spoedig mogelijk een overzicht samen van de door bronnenpublicatie aan te vullen leemten in de kennis van de economische geschiedenis van Nederland en zijne kolonien, alsmede een overzicht van onderwerpen, die op grond van het gepubliceerde
stelt
bronnenmateriaal voor een monografische be-
handeling in aanmerking komen.
REGELEN VOOR HEX BEWERKEN VAN DE PUBLICATIEN DER VEREENIGING. Artikel
I.
De bewerker van
een publicatie der Vereeniging ontvangt bewelke leden van de Commissie voor de publicatien der Vereeniging toezicht op zijn arbeid zullen houden. richt,
welk
lid of
Art.
2.
Geen werk wordt door de Commissie
ter perse gelegd, voordat
de geheele voor een deel bestemde copie
bij
de Commissie
is in-
gezonden.
Art.
De bewerker van een
3.
publicatie
is
gehouden de copie in goed bij de Commissie in te
leesbaar handschrift of machineschrift leveren.
Art.
De bewerker is
4.
verplicht tot het nazien der proeven.
De
laatste
proef van elk vel wordt steeds 00k door ten minste een der toe-
zichthoudende commissieleden nagezien.
Art.
5.
Elke publicatie moet bevatten ten minste een inleiding en, voor zoover de publicatie zich hiertoe leent, verklarende noten, chronologische, zaak-, personen- en plaatsregisters, alsmede zoodanige andere registers als de toezichthoudende commissieleden beslissen noodig te zijn.
Art.
6.
Geen bescheiden worden gedrukt zonder vermelding van den naam van den bewerker. Art.
7.
Geen bescheiden worden gedrukt zonder opgave van hunne herkomst.
regelen bewerken van de publication. Art.
xxvi
S.
de publicatie van het bronnenmateriaal wordt de bewerker uitgenoodigd de regels te volgen, door het bestuur van het HisBij
torisch
Genootschap voor het uitgeven van historische bescheiden
vastgesteld.
Art.
9.
De toezichthoudende commissieleden
deelen elken bewerker
mede, welke bijzondere regelen de Commissie wenscht opgedragen publicatie gevolgd te zien. Art.
bij
de
hem
id.
Voor het persklaar maken van de
ter publicatie
aangenomen
bescheiden, alsmede voor het stellen der inleiding en de ver-
vaardiging der registers wordt een honorarium betaald, door het
Bestuur vast te stellen
^).
Art.
II.
Elke bewerker heeft recht op ten hoogste 15 overdrukken van hem gepubliceerde bescheiden in het Economisch-Historisch Jaarboek, alsmede op ten hoogste 8 exemplaren van de de door
door
hem bezorgde
Zij, die
en afzonderlijk uitgegeven publicatie.
handschriften aan de Commissie hebben verstrekt, ont-
Commissie vast te overdrukken of afdrukken van het werk, waarin de afgedrukte stukken voorkomen.
vangen een
in elk bijzonder geval door de
stellen aantal
')
Het volgende honorarium is door het Bestuur vastgesteld: Voor het Economisch-Historisch Jaarboek: A. voor den tekst 5. per vel druks, f voor de inleiding „ voor de registers „ B.
10.
— — —
15.
„ „
„
„
„
„
Voor afzonderlijke publicatien: per deel van ten minste 20 vel druks in den regel
f
250.
—
;
voor een dee!
van geringeren omvang, honoreering volgens den maatstaf voor het Jaarboek aangenomen. Bij publicatien van bijzonderen aard kan door het Bestuur een andere regeling worden vastgesteld. Copieerkosten kunnen door de Vereeniging worden vergoed volgens een door het Bestuur
bij
elke uitgave vast te stellen tarief.
VERSLAG VAN HEX BESTUUR OVER HET JAAR
1918.
Zooals nog in het vorige jaarverslag kon worden vermeld, be-
Gemeenteraad van 's-Gravenhage in zijne vergadering van den 4en April 1918 het perceel der gemeente aan de Prinsegracht no. 1 1 tot wederopzegging kosteloos aan onze vereeniging in gebruik te geven. Hierdoor is een einde gekomen aan den moeilijken toestand, waarin de vereeniging zich ten opzichte van de door haar verworven archie ven meer en meer bevond. Het nieuw verkregen pand biedt ruimte genoeg niet alleen voor de verkregen sloot de
verzamelingen,
maar opent voor de eerstvolgende jaren voldoende
gelegenheid nieuwe archie ven op te nemen.
Nadat van gemeentewege de noodige herstellingen aan het geverricht, is het in den nazomer van 1918 voor onze behoeften ingericht. Het bleek mogelijk nog archiefrekken te koopen, voldoende om er ongeveer de helft van de archieven op te
bouw waren
plaatsen; voor de andere helft stelde de gemeente-archivaris
bereidwiUig eenige houten rekken beschikbaar. Het bestuur
voornemens, zoodra dit mogelijk
blijkt,
is
de noodige ijzeren rekken
alsnog aan te schaffen. In het geheel zijn voorloopig een achttal
vertrekken in het gebouw als archiefbewaarplaats gereserveerd,
voor den directeur, den commies en de beide vrouwelijke ambtenaren elk een kamer beschikbaar is. In November kon de verhuizing naar de Prinsegracht uit het gemeente-archief een aanvang nemen; dit laatste was voor 1
terwijl
Januari 1919 door ons ontniimd. Hierdoor heeft de dageUjksche
aangename samenwerking,
die tusschen beide instellingen be-
stond, opgehouden. Wij gedenken hier nog gaarne de groote hulpvaardigheid, die de archivaris en de overige ambtenaren van het
gemeente-archief steeds jegens ons hebben betoond, ook in die ge-
waarin onze wenschen niet altijd bescheiden waren. Daar het door de vestiging in een eigen gebouw noodig was de dageUjksche leiding der zaken in handen van een daartoe geschikt ambtenaar te stellen, ging het Dagelijksch Bestuur er in Juli 1.1.
vallen,
JAARVERSLAG VAN HET BESTUUR.
XXIX
commies in de dagbladen te plaateen groot aantal sollicitanten vverd de heer P. H. van Reedt Dortland, assistent aan de Universiteits-bibliotheek te
toe over een oproeping voor een sen. Uit
Leiden, benoemd, die zijne nieuwe functie op 10
November 1918
heeft aanvaard en onder \viens leiding de verhuizing heeft plaats
gehad. Als tweede vromvelijke beambte werd met ingang van
1918 mejuftrouw L.
W. Goudswaard
1
Juli
aangesteld.
Op
verzoek van het bestuur verklaarden de heeren W. A. Engelbrecht, te Rotterdam en Mr. H. A. Hartogh, te Amsterdam, zich bereid als nieuwe leden tot het bestuur toe te treden.
De heer
J. Muysken, die sinds de oprichting der vereeniging lid van het bestuurscollege was, meende tot leedwezen van het bestuur op grond van zijne drukke bezigheden ontslag als zoodanig te moeten nemen. De heeren Kernkamp, Brugmans en Van Stolk, die aan de beurt van aftreden waren, werden door de algemeene vergadering
herkozen.
In den loop van het jaar werd door het bestuur aan de beheerders van de verschillende
rijks-,
provinciale en gemeente-archie-
ven in een rondschrijven het volgende verzoek gericht: „In het belang der economische geschiedvorsching nemen wij de vrijheid het volgende onder Uwe aandacht te brengen. Voor de studie der economische geschiedenis bieden de bescheiden, in openbare archiefdepots opgenomen, uiterst belangrijke verzamelingen van bronnenmateriaal. Evenwel is het belang, dat deze bescheiden voor den navorscher onzer
economische historie bezitten, een ander en zijn de vragen, die hij door raadpleging dezer stukken tracht op te lossen, andere dan die, welke de belangstelling van den beoefenaar van onze staatkundige geschiedenis plegen op te wekken. De
economische geschiedenis richt hare aandacht meer op toestanden dan op personen. Zij vraagt daarom ook meer naar den inhoud, soms ook naar den vorm der transacties, waar-
van archiefstukken getuigenis afleggen, dan naar de personen, daarin vermeld. Daarbij komt, dat het voor dezen tak van geschiedvorsching veelal noodzakelijk is vele op zichzelf niet steeds belangrijke stukken van gelijken aard door te werken en te vergeUjken om daardoor op te sporen, welke handehngen en toestanden
regel,
welke uitzondering waren.
Daarom
XXX
JAARVERSLAG VAN HEX BESTUUR. hebben de
registers
van personen,
die
aan zoovele inventaris-
sen en andere beschrijvingen van archiefstukken plegen te
worden toegevoegd, voor de studie der econoinische geschiedenis slechts geringe waarde.
Wat
zij
behoeft,
is
een over-
van den inhoud der beschreven stukken, en een goed zakenregister zou voor haar van meer nut zijn dan de uitvoe-
zicht
rigste persoonsregisters.
Wij
evenwel ten voile overtuigd van de groote moeilijkheden aan het vervaardigen van inderdaad deugdelijke zijn
zaakregisters verbonden. Zouden wij dan ook alleen den wensch uitspreken, dat in het vervolg bij het beschrijven van archiefstukken daaraan niet slechts een register van personen, doch ook een van onderwerpen (zaken) zou worden toegevoegd, dan zouden wij vreezen, dat onze wensch, hoewel in beginsel door U gedeeld, toch weinig kans op verwezenlijking
zou hebben. Wij meenen daarom
Uwe
aandacht te mogen vragen voor een surrogaat voor een zakenregister is te beschouwen, toch in zeer vele gevallen ongeveer hetzelfde nut zal afwerpen en die bovendien met weinig moeite is te verwezenlijken. Wij bedoelen het vermelden niet alleen van de namen, doch ook van de beroepen der in de stukken voorkomende personen. Deze beroepen kunnen dan hetzij in een afzonderlijk register der beroepen worden gerangschikt natuurlijk met ver wij zing naar de stukken een maatregel,
die,
Hoezeer
hij slechts als
—
—
hetzij in het
naamregister achter iederen
meld. Voor ons doel
is
naam worden
het meestal voldoende, dat alleen dan
het beroep wordt vermeldt als daarvan rechtstreeks of
stukken
ver-
Geven de stukken op
zij de-
punt den regel dus ook onnoodig zijn, dat naar het beroep een afzonderlijk onderzoek wordt ingesteld. Aan althans een onzer groote archieven wordt bij de beschrijving der notarieele acten deze wijze van bewerking reeds gevolgd en, naar de beheerder van dit archief ons verzekerde, zonder eenig bezwaar of moeite. Wij meenen daarom met vrijmoedigheid op U een beroep te mogen doen om in het belang der studie van onze economische geschiedenis in denlings uit de
geen
licht,
dan
zelfden geest
blijkt.
dit
zal het in
werkzaam
kan een dervan namen en beroepen van
te zijn. In het bijzonder
gelijk beroepsregister of register
JAARVERSLAG VAN HEX BESTUUR. groote waarde zijn len.
XXXI
de raadpleging der notarieele protocolImmers deze onschatbare bron voor de kennis onzer ecobij
nomische geschiedenis zal in vele gevallen eerst door het bestaan van een zoodanig register practisch bruikbaar worden voor den geschiedvorscher. Daarnaast wijzen wij op het belang van dergelijke registers voor de raadpleging der stukken, afkomstig van desolate boedelkamers, wees- en boedelkamers en andere instellingen van gelijken aard. Indien men uit een beroepsregister erflaters
kan
te
weten komen, welke gefailleerden of
een bepaald beroep hebben nitgeoefend, kan
getwijfeld uit de boedelpapieren, indien langrijke gege vens voor de kennis
zij
van het
lieden en fabrikanten putten en zal
zijn
men on-
bewaard, be-
bedrijf dier koop-
men daaraan
zelfs niet
zelden inlichtingen kunnen ontleenen, die voor de geschiede-
van den tak van handel of industrie, door hen nitgeoevan waarde zijn. Evenwel, al zouden wij ten aanzien der laatstgenoemde archie ven in het bijzonder op het vervaardigen van beroepsre-
nis
fend,
gisters prijs stellen, ons verzoek betreft niet alleen deze groe-
pen van bescheiden. Het
ook toepassehjk op resolutieboeop bijkans alle archief stukken, daar alle deze bronnen van belang kunnen zijn voor de studie van den tak van geschiedenis, welker bevordering onze verken, transportboeken,
is
ja,
eeniging zich in het bijzonder ten doel
Het zou ons denkbeeld door
U bij
stelt.
zeer verheugen, indien het door ons geopperde
Uwe instemming zou kunnen de bewerking der in
verwerven en indien
Uw depot opgenomen archief-
stukken daarmede rekening zou kunnen worden gehouden". enkele archivarissen is op dit schrijven reeds een bevredi-
Van
gend antwoord ingekomen. In het laatst van het afgeloopen jaar werden van ons correspondeerend hd, den heer J. de Groot, te Weltevreden, weder berichten omtrent zijne bemoeiingen inzake het oprichten van een economisch-historisch-archlef in Nederlandsch-Indie ontvangen Daaruit blijkt, dat niet een liliale van onze vereeniging is opgericht,
maar dat de Centrale
Bibliotheek, door de Vereeniging voor
het Bibliotheekwezen in Nederlandsch-Indie opgericht, ook de
economisch-historische archieven in bewaring zal nemen.
Het Pubhcatiefonds heef t in 1918 het aantal contribuanten aan-
XXXII
JAARVERSLAG VAN HEX BESTUUR.
merkelijk zien vermeerderen, zoodat thans jaarlijks / 4000.
wordt ontvangen voor het publiceeren van werken op economischbedrag is echter nog niet voldoende om de plannen van het bestuur geheel tot uitvoering te kunnen brengen, waarvoor een bedrag van ten minste / 5000. per jaar noodig is. Het bestuur spreekt de verwachting uit, dat het mogeUjk zal zijn dit bedrag aan jaarlijksche contributien voor het Publicatiefonds historisch gebied. Dit
—
in het jaar 1919 te bereiken.
In verband met de stijging der exploitatiekosten van de vereeniging wegens het betrekken van een eigen archiefgebouw en de
van het personeel heeft het bestuur zich in het laatst van December 1918 tot den Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen gewend met het verzoek het aan de vereeniging uitbreiding
toegekende subsidie te verhoogen.
Het aantal leden der vereeniging nam weer toe het bedroeg op 31 December 459. Bovendien telde de vereeniging twee correspon;
deerende leden, een hd-donateur, zeven donateurs, zestien donateurs voor het leven en 44 donateurs voor het pubHcatiefonds.
Ook in het afgeloopen jaar verplichtte de Algemeene
Rijksarchi-
de vereeniging door een der vertrekken van het rijksar chiefgebouw te barer beschikking te stellen, waar eene bevaris, prof. Fruin,
ambte van de Commissie voor de Publicatien de stukken, die moesten worden overgeschreven, door middel van de schrijf machine kon copieeren. Wij laten thans het aan het bestuur uitgebrachte verslag van den directeur volgen. Aldus vastgesteld in de bestuursvergadering van 26 April 1919.
Het bestuur van het Nederlandsch Economisch-Historisch Archief,
G.
N.
w. KERNKAMP, Voorzitter. w. POSTHUMUS, 16 SecretaHs.
JAARVERSLAG VAN DEN DIRECTEUR VAN HET ARCHIEF.
Het gebrek aan plaatsruimte, waarmede het Archief nog in de van het jaar te kampen had, maakte het noodzakelijk zich in het verwerven van archieven te beperken daarna volgde de dnikte van de verhuizing, zoodat eerst tegen het einde van het verslagjaar meer aandacht aan het verkrijgen van nieuwe archieven kon worden geschonken. Behalve eenige kleinere aanwinsten werd het omvangrijke materiaal verkregen, dat door de afdeeling Documentatie van de Koninkhjke Bibliotheek voor hare publicaties was bijeengebracht. Op het einde van dit jaar heeft de Bibliothecaris dezer bibliotheek eerste helft
;
de verzameling aan het Archief overgedragen, waarvoor
nogmaals dank moge worden betuigd. Hoewel reeds
vrij
hem hier wat ma-
verzameling in de „Documenten voor de economivan Nederland in oorlogsgevaar" is uitgegeven, bevat de coUectie nog een zeer groot aantal stukken die, hoewel van historisch belang, wegens hun omvang of intiem karakter niet voor publicatie in de „Documenten" in aanmerking konden komen. Ten einde aan de verzameling een zekere afronding te geven, is getracht de publicaties der verschillende krisisorganisaties, die hun circulaires vroeger aan de Koninklijke BibHotheek toezonden, voor het vervolg aan het Archief toegezonden te krijgen. Daar deze commissies met het ophouden van de krisis verdwijnen, is van deze werkzaamheid waarschijnlijk spoedig het einde te zien. De verzameling, die thans voorloopig is geordend, omvat de teriaal uit deze
sche
crisis
volgende onderwerpen: 1
.
Couranten-uitknipsels over de na volgende onderwerpen: aard-
appelen, arbeid en duurtetoeslag, belastingen, brood, certificaten
van oorsprong, contrabande, archief, financieele
eieren, financien 1914/6, financieel
en cultuurondernemingen, gemeenteraadsverlandbouw, tuinbouw
slagen, granen, handel, Indische leening,
en veeteelt, leening, levensmiddelen, melk, middenstandscredie tNED. ECON.-HIST. ARCHIEF
JAARBOEK.
V.
•"
XXXIV JAARVERSLAG VAN DEN DIRECTEUR VAN HEX ARCHIEF. banken, mobilisatie, N. O. posterijen,
ting,
rogge,
T., onzijdigheid, oorlogswinstbelas-
scheepvaart, smokkelarij, spoorwegen,
steenkolen, steun, tabaksbelasting, tariefherziening,
tin,
uitvoer-
verboden (consenten), uitvoerbureau boter en kaas, verzekering, visch en visscherij, vleesch, werkeloosheid, wolvordering, zeemolest
en
allerlei. 2.
Stukken, reeds in hetalgemeen register geboekt.
van en aan de KoninkJijke Bibliotheek over de uitvan regeeringswege (Departementen). Afzonderlijk: circulaires van het Departement van Landbouw over de distributie. 5. Idem van de provinciale besturen. 6. Idem van gemeentewege. Afzonderlijk Amsterdam. 7. Financieele zaken. 8. Beursberichten Wiegmansbank. 9. Militaire zaken. 10. Spoorwe3.
Circulaires
gave.
4.
Publicaties
gen (Nederlandsche) Werkeloosheid.
13.
.
14.
11.
Posterijen.
12.
Inspectie visscherij en.
Arbeidsbeurzen en steuncomites (Minister
van Financien). 15. Levensmiddelen (circulaires Departement van Landbouw, enquete gemeenten, uitvoerverboden) 1 6. Econo.
Rogge. 19. Stand van de papierprijzen. 20. Verslagen van verzekeringsmaatschappijen, hypotheekbanken, banken, spaarbanken. 21. Verslagen van: cultuurondernemingen, scheepvaartondernemingen, mijnbouw- en petroleummaatschappijen, handelszaken, fabrieken. 22. Idem van scheepsbouw, haveninrichtingen, transportondernemingen. 23. Idem van landbouw, visscherij. 24. Idem van patroonsvereenigingen, arbeidersvakvereenigingen. 25. Idem van Kamers van Koophandel en Fabrieken. 26. Idem van Indische spoor- en tramwegen. 27. Idem van zaken op het gebied van: bemische onderwerpen.
17. Militaria, onzijdigheid.
18.
:
ton, electriciteit, onroerende goederen, restaurantbedrijf, rijtui-
gen en auto's. 28. Idem van ethische vereenigingen. 29. Idem van ziekenfondsen. 30. Idem van cooperaties. 31. Idem van gemeenteinstellingen. 32.
richten. 34. res
:
a)
gebied;
op c)
Idem van
vluchtelingen. 33.
Overdrukken meest op
Idem van marktbe-
financieel gebied. 35.
financieel gebied (ook belastingen) allerlei
(vakvereenigingen
e.a.).
;
b)
36.
Brochu-
op economisch Nieuwsbladen
Frisia (advertentieblad), de Scheepvaart, de Zeepost, de Ooststel-
hngwerven, Onze Eilanden, de Noordooster. Door bemiddeling van den gemeente-archivaris, dr. van Gelder, werd het archief der vereeniging, ,,'s Gravenhaagsche broodbakzij ons doel", te 's-Gravenhage, ontvangen, waarvan de stukken over de periode 1872 1917 han-
kersgezeUenvereeniging „Bijstand
—
JAARVERSLAG VAN DEN DIRECTEUR VAN HET ARCHIEF.
XXXV
De volgende bescheiden zijn hierin aanvvezig. Reglement Idem 1874; 3. Statuten 1892; 4. Koninklijke goedkeuring
delen.
1
1872;
2.
1892;
5.
.
Mededeeling van idem 1892; 6. Reglement 1892; 7. Con903 (handschrift) Concept-reglement 903 (hand-
cept-statuten schrift); 9.
1
1
;
Concept-statuten en reglement 1903;
aanvulling (Justitie) 1904;
11.
10.
Goedkeuring 1904;
Verzoek tot 12.
Statuten
(bijvoegsel Staatscourant). 1904; 13. Statuten en reglement 1904; 14.
Wijzigingen en reglement 1905; 15 en
bode 1905;
1905; 18. Lijst
16.
Instructie
van den
Instructie Commissarissen voor de ziekencontrole
17.
van vraagpunten voor de
statistiek 1904; 19.
Aan-
schrijving statistiek 1904; 20. Bericht Incassobank 1907; 21. Circulaire congres strijd 1903; 23.
van Zondagsrust 1907;
22.
Prospectus vakwed-
Verslag 25-jarig bestaan; 24. Notulenboek Maart
1899; 25. Notulenboek Juli 1904, Bestuursvergadering; 26. Notu-
lenboek Juli 1904, Algemeene Vergadering; 27. Notulenboek Afdeeling Ziekenfonds 1897; 28. Presentielijst van 1898—1906; 29. Contributickaarten 1917; 30. Rekening en verantwoording 1892 1903 ziekenfonds; 31. Rekening en verantwoording 1902/3; 32. Kasboek 1910—1917. Een aantal billetten betreffende veilingen uit de tweede helft der 18e en uit de eerste helft der 19e eeuw werd van het lid van het bestuur mr. Chr. P. van Eeghen ten geschenke ontvangen. Een portefeuille met stukken uit het jaar 1832 in verband met plannen tot invoering van een porto-franco in Nederland, door Jhr. R. van Breugel, referendaris bij den Raad van State, bijeengebracht, werd door bemiddeling van den directeur van het
Ar chief verkregen. Voor het archief werd voorts een verzameling documenten betreffende geldleeningen in de tweede helft der 18e eeuw aangekocht.
De bibUotheek onderging ook
in het afgeloopen jaar door gere-
gelden aankoop van werken op economisch-historisch gebied uitbreiding. Een alfabetisch register van de voorhanden boekwerken is gereed, terwijl met de vervaardiging van een systematisch register binnenkort een aanvang zal worden gemaakt. Met bevrediging kan worden geconstateerd, dat het bezoek eenigszins toegenomen is. Nu het archief in een eigen gebouw is gehuisvest, mag worden verwacht, dat het aantal bezoekers zal
vermeerderen.
XXXVI JAARVERSLAG VAN DEN DIRECTEUR VAN HEX ARCHIEF. In den aanvang van het jaar werd aan de beambte mejuffrouw M. Coster op haar verzoek eervol ontslag verleend. Mejuffrouw A. Wildt Meyboom werd voorloopig met haar werk belast en vond daarnevens nog tijd een aantal copieen voor de uitgave van dr. van Gelder betreffende de Hollandsche ceramiek te vervaardigen. Als tweede beambte werd mejuffrouw L. steld, die in
W. Goudswaard aange-
het bijzonder het materiaal voor de uitgave van mr.
Posthumus betreffende de buitenlandsche handelspolitiek van Nederland op de schrijf machine copieerde. Beide dames verrichtten haar werk met groote ambitie. Met ingang van 10 November 1918 werd de heer P. H. van Reedt Dortland, assistent aan de Universiteits-Bibliotheek Leiden, tot commies
te
met de zorg voor de huishoudehjke aangelegenheden, het beheer van de bibliotheek, het geven van voorlichting aan de bezoekers en het opstellen van de nieuw verworven archie ven. Het is een aangename plicht van ondergeteekende hier nogmaals zijn dank aan den gemeente-archivaris van 's-Gravenhage bij
het Archief aangesteld. Hij
is
belast
te betuigen voor de vele goede diensten, in zoovele opzichten
hem
tijdens zijn verbhjf in het gemeente-archief betoond.
aan
JAARVERSLAG DER COMMISSIE VOOR DE PUBLICATIEN.
De
voorbereiding van de publicaties der Vereeniging heeft in het afgeloopen jaar verderen voortgang gemaakt. Waarschijnlijk
zuUen in 1919 behalve het Jaarboek een tweetal deelen aan de den kunnen wordcn toegezonden.
Van
het Economisch-Historisch Jaarboek
kwam
le-
het vierde
deel gereed; de inhoud was, evenals het vorige jaar, afwisselend,
en bevatte stukken uit de 17e tot en met de 20e eeuw. In de samenstelling der Commissie kwam geen verandering; dr.
mr.
INIuller,
die
aan de beurt van aftreding was, werd door het
bestuur tot Ud der commissie herkozen.
Een
overzicht van den stand der voorbereiding van de ver-
schillende publicaties volgt hieronder.
Buitenlandsche handelspolitiek van Nederland in de ige eeuw.
Aan het
eind van het jaar was de tekst van de historische beschei-
den, die in het eerste deel worden opgenomen, geheel afgedrukt
op de registers en de inleiding na gereed is het zal in de eerste helft van 1919 kunnen verschijnen. De bundel bevat de stukken betreffende de handelspolitieke relaties met Engeland van 1813 tot en met 1827, terwijl een later deel met de bescheiden van na 1827 kan worden gevuld. Het tweede deel der serie is in een vrij ver gevorderd stadium van voorbereiding; de stukken, die hierin worden opgenomen, betreffen in hoofdzaak de onderhandeUngen met Engeland over de heffing van differentieele rechten op Java, in de volgende nibrieken onder te verdeelen: 1 de verhoudingen v66r het Londensch tractaat van 7 Maart (22 vel), zoodat dit deel
1
1824; 2.
het regime van het tractaat van 1824 tot 1837;
3.
de verhoudingen tijdens de verordeningen van 1837; de regaling van de differentieele rechten na 1842.
4.
XXXVIII
JAARVERSLAG DER COMMISSIE VOOR DE PUBLICATIEN.
Het materiaal hiervoor
meen
is
voornamelijk ontleend aan het Alge-
Rijksarchief, voor zoover het stukken tot 1830 betreft, ter-
voor den lateren tijd het Departement van Kolonien en dat van Buitenlandsche Zaken is geraadpleegd. Voor den tijd tusschen 1824 en 1837 be vat bovendien een der Engelsche blauwboeken een reeks van stukken, die niet alleen voor herdruk in aanmerking komen opdat in den bundel het voUedige materiaal bijeengebracht zij, maar ook wegens de zeldzaamheid van het bewuste blauwboek hier te lande. De geschiedenis van de geheime lijnwaadcontracten is buiten dezen bundel gelaten, omdat de bescheiden daarover reeds in het tweede deel van het Economisch-Historisch wijl
Jaarboek volledig zijn gepubliceerd. Omtrent de verdere voorbereiding van deze uitgave kan worden medegedeeld, dat de bescheiden betreffende de handelspolitiek met Frankrijk tot en met het jaar 1824 reeds zijn verzameld, en evenzoo die betreffende de Vereenigde Staten van NoordAmerika tot en met het j aar 830, alsmede die aangaande Brazilie, Columbia en Mexico tot dat jaar, waaronder ook stukken aangaande onze West zijn opgenomen. Het ligt echter in de bedoeling, in verband met de thans gerezen vraagstukken omtrent Scheldeen Rijnvaart, zoo mogelijk in de eerstvolgende bundels de handelspolitiek met Belgie, waarin inzonderheid de Scheldevaart zal worden behandeld, en de handelspolitieke verhoudingen met Pruisen en de overige Duitsche staten te behandelen. 1
Confusion de Confusiones. In den loop van het jaar werd door dr. M. F. J. Smith, docent aan de Neder-
Joseph de
la Vega,
landsche Handels-Hoogeschool, de aandacht van de Commissie •
gevestigd op het belangrijke en tevens zeldzame geschrift van de la
Vega, in 1688 te Amsterdam uitgegeven, waarvan, voor zoover
bekend
is,
slechts een drietal
exemplaren in Europeesche
biblio-
theken worden aangetroffen. De beteekenis van dit werk ligt hierin, dat het voor het eerst de beurstechniek, inzonderheid ook den termijnhandel te Amsterdam,
behandelt. Enkele moderne schrijvers, als Ehrenberg („Das Zeitalter der Fugger") en F.
Schmidt („Das Reportgeschaft") hebben
er
voor hun historische beschouwingen uit geput.
Daar de Commissie de meening van den heer Smith
decide, dat
het werk van de la Vega van groot belang voor de kennis van de
JAARVERSLAG DER COMMISSIL; VOOR DE PUBLICATIEN.
XXXIX
geschiedenis der Amsterdamsche beurs kan worden geacht en dus
voor een herdruk in aanmerking kwam, heeft de Commissie aan het bestuur voorgestcid, haar te machtigen den heer Smith deze uitgave op te dragen; in zijn vergadering van 3 Juni 191 8 heeft het bestuur zich met dit voorstel vereenigd.
Het werk
zal bevatten:
een algemeene inleiding met betrekking tot de in het werk voorkomende vraagstukken omlrent beurs en beurstechniek 1
2.
den Spaanschen tekst;
3.
de vertaling, met toelichtende noten.
Als vertaler van den Spaanschen tekst werd de heer William
Davids, docent te Amsterdam, bereid gevonden op te treden, terde Jongh zich genegen verklaarde het algemeene
wijl Prof. J. G.
toezicht op de uitgave te houden.
De voorbereiding van de
publicatie
is
thans zoover gevorderd,
dat de Spaansche tekst op het eind van het jaar geheel voor af-
drukken gereed was, taak
zijn
is
verricht.
den vertaler reeds de
helft
van
De heer Smith heeft intusschen getracht
zich
terwijl door
door een onderzoek in verschillende archieven materiaal voor de toelichtende noten en de inleiding te verschaffen. Indien zijn ar-
hem niet al te zeer tegenloopt, kan zijn boek nog in den loop van 1919 verschijnen. Nadat het hierboven meegedeelde reeds was gezet, verscheen eene verkorte vertaling van het werk van de la Vega, in het Duitsch met toelichtingen, van de hand van den Duitschen gebeid
leerde dr. O. Pringsheim.
Nederlandsche ceramiek. Door den bewerker,
dr.
van Gelder,
zijn
de voorbereidende werkzaamheden voortgezet. Een aantal stuk-
ken uit de notarieele protocollen van Delft werden afgeschreven. Verwacht mag worden, dat het vervaardigen van afschriften in het volgende jaar sneller voortgang zal hebben, daar een der beambten daarvoor meer in het bijzonder zal worden aangewezen nochtans zal het nog geruimen tijd duren, voordat dr. van Gelder met zijn werk gereed zal zijn. ;
Nederlandsche stoomvaart. Dr. M. G. de Boer bleef ook in het aftijd geven aan de voorbereiding van eene
geloopen jaar zijn vrijen
monografie over de geschiedenis der Amsterdamsche stoomvaart
JAARVERSLAG DER COMMISSIE VOOR DE PUBLICATIEN.
XL
hoopt met dezen arbeid in 1919 gereed te komen en zal zich dan er toe zetten de stukken betreffende de Amsterdamsche Stoombootmaatschappij (tot 1 854) persklaar te maken, wat betrekkelijk snel zal kunnen geschieden. De Rotterdamsche stuk-
hij
ken volgen
later.
Nederlandsche Bank. Mr. G. Vissering was ook in 1918 verhinderd gevolg te geven aan het verzoek der Commissie, de publicatie van de bescheiden betreffende de geschiedenis der Nederlandsche
Bank
in overweging te
nemen.
Tulpenhandel in de zeventiende eeuw. Omtrent dit onderwerp is de Commissie met een deskundige in voorloopige bespreking getreden.
Overzicht van de leemien in de kennis der economische geschiedenis
van Nederland en Kolonien. De samenstelling van het Overzicht is door verschillende omstandigheden slechts weinig gevorderd. D^. eerste sub-commissie, die de middeleeuwen als arbeidsgebied heeft aangewezen gekregen, heeft een voorloopig werkplan voor haren arbeid opgesteld en daarna een drietal onderwerpen uitvoeriger toegelicht, om over haar werkwijze de inzichten van de commissie te vernemen. Na de bespreking hiervan, die nog niet heeft plaats gehad, stelt de sub-commissie zich voor, ook de andere
onderwerpen aldus
te behandelen.
Namens de Commissie voor de G. S.
S.
H.
w. KERNKAMP, MULLER FZ. VAN BRAKEL.
Voorzittev.
BRUGMANS. VAN GELDER. w. POSTHUMUS, Secretavis.
H. E. N.
Publicatien
BEGROOTING VOOR HEX JAAR
1919.
Ontvangsten. A. Gewone ontvangsten
:
1.
Contributie van 449 leden
2.
Contributie van donateurs
3.
Contributie van 50 nieuwe leden
4.
4490.
,
/
....
-
250.
-
500.
Verkoop Jaarboek
-
100.
5.
Giften in geld
-
6.
-
100.
7.
Andere Rente
-
50.
8.
Subsidie van het Departement van -
1750.
.
.
.
.
giften
Onder^\•ijs,
Kunsten
en
7.50
Weten-
schappen 9.
Subsidie van het Departement van
Landbouw, Nijverheid en Handel Subsidie van de Gemeente 's-Gra-
-
1750.
10.
venhage (Gebouw)
-
2000.
.
B. Buitengewone ontvangsten
/
10.997.50
/
5950.—
:
(Publicatiefonds) 1.
Contributie donateurs
2.
Nieuw toegetreden donateurs.
3.
Subsidie voor de uitgave betr. de
.
.
4000.
-
250.
Buitenlandsche Handelspolitiek (Dep. v. Buitenl. Zaken).
-
1500.—
Rente
-
200.—
....
4.
/
/
Nadeelig saldo Totaal
16.947.50
/
4.450.—
/
21.397.50
f
200.
UlTGAVEN. I.
Gewone uitgaven
:
Secretariaat le Secretaris
2e Secretaris
.
.
.
•
/ 150. -
50.—' Transporteeren
.
.
.
XL II
BEGROOTING VOOR HET JAAR
3.
Per Transport f 200. Toelage directie voor bureaukosten 200. Penningmeester 100.
4.
Drukwerk
2.
1919.
....
-
1
50. /
II.
A.
Gebouw 1.
....
Schoonhouden
2.
Licht
3. 4.
Vuur Onderhoud
5.
Waterleiding
6.
Glazenwasschen
7.
...
/
2000.-
-
208.-
-
150.-
-
200.-
-
50.-
-
25.-
-
15.-
Assurantie
-
25.-
8.
Telefoon
-
82.-
9.
Inrichting
-
200.-
Algemeen
-
100.-
10.
650.
Gebouw.
/ 3055.
B. Archieffonds (bouwfonds)
/
300.
III. Archief.
A.
1.
2. 3. 4. 5.
6.
Documenten
/
400.
Bibliotheek
-
500.—
Vervoerkosten .... Reis- en verblijfkosten Onderhoudskosten.bindwerk, enz Bureaubehoeften ... -
250.
200.
7.
Drukwerk
8.
Archiefinrichting
9.
Schrijf machine
10.
11. 12.
Onderhoud
-
100. 50.
100.
...
-
600.
....
-
400.
schrijfma-
chines
-
30.
Brandkast Archiefcommissie
-
100.
...
-
50.— 2780.-
IV. Personeel. Salarissen archiefbeambten
TranspovUeren
-
3016.67
/
9801.67
BEGROOTING VOOR HET JAAR
1919.
XLIII
Transport
/
9801.67
V. Publicatien. A. Commissie voor de Publicatien 1.
2.
B.
3.
4. 5.
Bureaukosten Reis- en verblijfkosten Economisch Historisch Jaarboek V .
.
.
50.
/
.
2700.—
Honorarium id. Overdrukken .... .
.
—
150.
120.
.
80. /
VI. Onvoorziene uitgaven
.
.
3100.— 83. 33
.
/
3183.33 /
12.985.—
Buitengewone uitgaven (Publicatiefonds).
3.
Beambte Beambte Beambte
4.
Typiste
5.
Publicatie Buitenlandsche Handels-
1.
2.
(31/2
maand)
2 maand) maanden)
(S^
(8
....
6.
van Nederland Honorarium id
7.
Publicatie Buitenlandsche Handels-
politiek
I
politiek II (eerste termijn)
...
8.
Confusion de Confusiones (Econ.Hist. Publ. 3)
9.
Honorarium
10.
id
/
262.50
-
625.
-
425.—
-
400.
-
3000.
-
250.
-
1000.
-
1700.—
-
650.
-
100.
Economisch-Historische Publicaties 4,
eerste termijn
Totaal
BALANS PER
31
DECEMBER
/
8412.50
-
21.397.50
1918.
DEBET.
Kas
-
50.23
Voorschot Directeur
-
99.98
Amsterdamsche Bank
-
295.23 255.73
Postcheque en giroconto
9135.50
Effecten Contributie leden
-
40.
Rijkssubsidies
-
5000.
Economisch-Historisch Jaarboek Gebouw en Inrichting
-
Interest
-
-
/
15.
818.10 1
30.88^
15840.65*
XLIV
JAARREKENING
1918.
CREDIT. Publicatiefonds
1
Januari
/
2300.—
bij
-
5120.63 7420.63*
/
Te betalen posten
4643.00
;
Prolongatie o/g
1000.—
Saldo 1917 Saldo 1918
/
1167.38
-
1609.64
2777.02 15840.65^
/
JAARREKENING
1918.
DEBET. 1.
Gebouw : Schoonmaak 1918
150.59^
Waterleiding Vuur en licht
-
-
6.29^
28.75 /
2.
Algemeene uitgaven der Vereeniging
185.64
:
Secretariaat
/
51.16
Toelage directie voor bureaukosten Penningmeester
-
200.
-
115.86*
Drukwerk
-
5.72^
372.75 3.
Archief
:
Aankoop documenten
/
Vervoerkosten Reis- en verblijfkosten Bureaukosten Archief-commissie
1184.73°
-
8.57
-
37.35
-
312.44
-
15.
Drukwerk
-
61.70
Bindwerk, onderhoudskosten, enz
-
15.05
1634.84^ 4.
Personeel
5.
Puhlicatien
-
2072.52
:
Reis- en verblijfkosten
Economisch-Historisch Jaarboek
Honorarium id Overdrukken id
/
III.
...
-
29.50 2365.10
-
104.89*
-
123.45
2622.94* 6.
Voordeelig saldo
-
1609.64
/
8498.34
JAARREKENING 1918
XLV
CREDIT. Contributie leden
/
Bijdragen donateurs
-
275.
Rijkssubsidies
-
3500.
4650.
Giften
-
7.50
Rentevergoeding
-
65.84
/
8498.34
/
500.03
JAARREKENING PUBLICATIEFONDS. DEBET.
beambte Honorarium vertaling publication 31 December saldo Salaris
-
100.
-
7420.63
/
8020.66
CREDIT.
/
2300.
Contributies donateurs
-
4000.
Rijkssubsidie
-
1500.—
Gekweekte rente
-
220.66
/
8020.66
1
Januari saldo
BIJDRAGEN TOT DE
ECONOMISCHE GESCHIEDENIS VAN NEDERLAND
NED. ECON.-HIST. ARCHIEF. JAARBOEK
V.
I.
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA MEDEGEDEELD DOOR DR. PETER ENDT, ZORICH.
1880—19^,
K. O. 18 8
Het
0.
mogelik de inhoud der Deliaanse koelie-
niet
is
kontrakten te beschouwen, geheel
los
van de Koelie-Ordonnantie van
1880. Die ordonnantie beheerst de inhoud der arbeidskontrakten voor
een groot deel, en zijn overgelaten,
zelfs die gedeelten
kwamen
in
der kontrakten welke aan partijen
den loop der jaren meer en meer onder de
invloed van het dwingend recht.
Toch
vvillen
wij hier trachten
ens zoveel mogelik met de arbeidskon-
trakten z61f zo weinig mogelik met de ordonnantie bezig te houden want ,
;
aan literatuur over daze wetgeving (vooral
in
verband met het
al-of-niet
wenselike van de opheffing der poenale sanctie) ontbreekt het waarlik terwijl
de kontrakten
zelf tot
niet,
nog toe bijna uitsluitend door de geschriften
der planters-verenigingen ter Oostkust en door de lokale pers aldaar behandeld.
En
dit toch
ekonomies standpunt
Geschiedenis
nimmer
in histories
verband en van zuiver
zijn
sociaal-
uit.
Met betrekking tot het ontstaan der Koelie -ordonnantie 1880 volstaan wij dus met het in herinnering brengen van enige algemene feiten.
K. O.
De wet
gedacht, een wet waarin
baar werd
gesteld.
bij
Te voren
doch de Tweede Kamer
is
van begin
af
aan
als
een uitzonderingswet
uitzondering de desertie van de w^as dit in geheel
werkman straf-
Ned. -Indie
regel geweest.
had in 1872 uitdrukkelik te kennen gegeven, dat
het Art. II No. 27 Algem. Politic Reglement, waarin deze vrijheidsbeperking was uitgedrukt, opgeheven diende te worden. Na rekesten van de zijde der zich pas ontwikkelende jonge Deliaanse tabakscultuur (J. Nienhuis, J. T. Cremer, e. a.) kwam men van dit principe terug, voor zover het de arbeid
met geimmigreerde
koelies betrof
.
De gedachtengang was
deze,
dat de werkgever zich voor het aanwerven en voor de overzeese passage van deze koelies (destijds meest in de Straits aangeworven Chinezen) vele moeite en grote kosten had getroost en dat deze arbeiders dus van desertie
moesten worden afgeschrikt. Dit afschrik^vekkende zou het deser-
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA.
4
teren alleen dan hebben, wanneer desertie niet slechts civielrechterlike,
doch ook
gevolgen na zich sleepte. Poenale sanctie op het
strafrechterlike
—
naar het voorbeeld der
Britse arbeidswetgeving in Straits Settlements
— het wachtwoord dezer
civiel-rechterlike arbeidskontrakt
was dus
met Chinese immigranten werkende Deli-tabakplanters geworden.
en
P. S.
Terugbrengen met de sterke arm.
Met
die
poenale sanctie moest een noodzakeUk complement, het terugbrengen van
den koelie met de
arm, gepaard gaan.
sterke
terugbrenging evenwel
niet.
De K. O. van 1880bevatdeze
Pas in 1897 deed een bepaling in dien geest
haar intrede in de ordonnantie. De dertien artikelen, waaruit de K. O. van 1880 bestond, hidden zich echter ook desertie bezig. Strafbaar
is
met andere dingen dan enkel met
„willekeurige verbreking"
trakt en deze verbreking kan ook in andere plaats vinden. Bovendien bevat de wet
van het arbeidskon-
vorm dan
in die
van 1880 een
van
desertie
sociaal gedeelte:
bepalingen dat het arbeidskontrakt artikelen moet bevatten, waarin de
werkgever aan de arbeidsnemer behoorlike huisvesting, bad- en drinkwater, verpleging
bij ziekte,
begrafenis
bij
overlijden en vrije retour-pas-
sage waarborgt.
Wij
houd
zijn
die
peratief
Op de
hiermee reeds tot de inhoud der kontrakten gekomen, een
—
wij deelden het reeds
mee
in-
— gedeeltelik door de wetgeving im-
wordt voorgeschreven, gedeeltelik aan partijen wordt overgelaten.
— welke wet 1889 en — zullen in het verdere verloop
Koeli^-ordonnantie met poenale sanctie,
1915 belangrijke wijzigingen onderging
in
in
wij
dezer verhandeling slechts dan nog terugkomen, als het voor het causaal
verband onvermijdelik
is.
Soorten van arbeidskontrakten. Nu
de inhoud der
koeliekontrakten ter behandeling komt, dienen wij er allereerst op te wijzen, dat er verschillende soorten
van kontrakten bestaan. Men onderscheidt
het model-werkkontrakt en het standaard-werkontrakt
.
Het
eerste
is
het
arbeidskontrakt, dat door de regering als model aan de koelie-ordonnantie
wordt toegevoegd; het twede
is
het kontrakt zoals het door de werkge-
versorganisaties in het tabaks- en rubberbedrijf
mag
natuurlik niet
met het
is
vastgesteld. Ditlaatste
eerste kontrakt in strijd zijn; en de poenale
sanktie strekt zich uit over den inhoud van het wo^eZ-arbeidskontrakt.
Over den inhoud van het standaard-werkkontrakt die inhoud door die
slechts in zoverre als
van het model-kontrakt wordt gedekt. Immers anders
zou de werkgever wetgever kunnen worden, strafwetgever
zelfs.
Verschillende soorten van kontrakten bestaan er ook in dien zin, dat het
kontraktformulier eene wijziging ondergaat,
al
naar de kategorie van ar-
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA. beiders,
5
waarmee de overeenkomst wordt
gesloten. Met de Chinese veldwordt een arbeidskontrakt gesloten, waarin alle den breede wordt opgesomd, de mogelikheid van veldhulp
koelie in het tabak-bedrijf
veld-arbeid in
onder de ogen wordt gezien, de rubberplantage
sluit
etc.
men
Met de Javaanse vrouwelike contracten in
uit
den aard der zaak een overeenkomst van
vorm en inhoud, met den Bandjarees die schuren bouwt, w6er een ander kontrakt; weer anders met de Javaanse koelie die bij de geheel anderen
Deli Spoor^veg Maatschappij in dienst treed t, enz.
De meest voorkomcnde en meest belangrijke koelie-kontrakten zijn het met de Chinese veldkoeUe in het tabaksplantage-bedrijf gesloten standaard-werkkontrakt, en het met de Javaanse koelie in het rubberplantagebedrijf gesloten standaard-werkkontrakt.
Men kan
male typen van arbeidsovereenkomst
Oostkust van Sumatra
ter
zeggen dat dit de norzijn; alle
andere koeUekontrakten groeperen zich meer of minder om die typen been. Als wij in de verdere loop van dit opstel de geschiedenis van sommige belangrijke bepalingen uit beide typen
van kontrakt nagaan,
zal
ons blijken,
dat het veldkoeliekontrakt in het tabaksbedrijf een meer bewogen historie heeft
dan het twede kontrakt-type. Oorzaak daarvan
is in
de eerste plaats,
dat van 1880 tot omstreeks 1905 de tabakscultuur verreweg de belangrijkste cultuur ter
Oostkust was. De opkomst van de rubberteelt dateert
pas van de laatste vijftien jaar en In de twede plaats echter
is
omdat het de landbouwende al-of-niet slagen
hij
overtreft tans de tabak in beteekenis.
het veldkoelie-kontrakt veel gecompliceerder koelie tot
op zekere hoogte het
risico
van het
van de oogst op het hem door de werkgever toevertrouwde
veld oplegt. Vergeleken
bij dit
kontrakt omtrent gekwalificeerde arbeid,
de overeenkomst met de Javaanse arbeider die
in
tappen heeft, eenvoudig en niet in die mate voor
hoofdzaak rubber af
allerlei interpretatie
is
te
vat-
baar.
Wijziging inhoud der kontrakten.
Tot goed begrip der
veranderingen welke de gewichtigste bepalingen der arbeidskontrakten
hebben ondergaan
in
den loop der jaren,
is
het nodig
mee te delen
hoe zulke
wijzigingen ter Oostkust van Sumatra tot stand komen.
De kontrakten heid.
Maar
— wij zagen het reeds — staan onder kontrole der over-
dit wil niet alleen zeggen dat
de wet (K. O.) imperatieve voor-
bevat omtrent een deel van de inhoud het beduidt ook, dat de van begin af aan heeft bemoeid met de manier, waarop de zich regering kontraktuele bepalingen waren geredigeerd en met hun inhoud. Dit ge-
schrif ten
;
schiedde door besprekingen van het hoofd van gewestelik bestuur
(resi-
dent, later gouverneur genoemd, van de Oostkust) en zijn ambtenaren
met
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA.
6
de besturen der werkgevers-organisaties, en door daarbij aansluitende circulaires.
Hebben zulke mondelinge
hebben die
circulaires rechtskracht
?
of schriftelike
wenken der overheid,
Daarover werd en wordt verschillend
geoordeeld.
„Les circulaires du resident n'ont pas toujours une valeur legale absolue et soul^vent sou vent des protestations justifi^es; strictement, en effet, circulaire
ne pent modifier une ordonnance promulgu6e par
g6n6ral." (Georges Guoyt, „Le probl^me de la
le
une
gouverneur
main d'oeuvre dans les colo-
nies asiatiques", pag. 168.)
Een
praktiese kwestie
is
dit echter niet.
Er
zijn periodes
planters zich weinig of niet, er zijn er geweest dat laires
zij
geweest dat de
zich wel aan de circu-
hebben gestoord, doch tot een rechtskwestie, wdlke kracht dezen
aanschrijvingen toekwam,
is
het nooit gekomen.
Voor de objektieve beoordeelaar bevatten de circulaires bruikbare aanwijzingen ,welke bepalingen van de koelie-kontrakten slecht werden nage-
komen. De voor of
circulaires slaan veranderingen in
— nog vaker — geven inlichtingen hoe
praktijk geinterpreteerd
de kontraktsbepalingen
dit of dat voorschrift in
de
moet worden.
Wij gaan tans over tot de materiele wijzigingen
zelf,
die de gewichtigste
kontraktbepalingen ondergingen van 1880 tot heden, en dienen daartoe de
vraag te beantwoorden, welke voorschriften uitdewerkovereenkomstenwij
de gewichtigste noemen. Het belangrijkst achten wij:
1
.
De kontraktuele
bepalingen omtrent de termijn van het koeliekontrakt. het arbeidsloon. stelsel. 4.
3.
Die over de werktijd.
5.
Die over de arbeidsprestatie.
het politierecht van de werkgever. tot terugzending
Die omtrent
2.
Die over de kortingen op het arbeidsloon en het truck-
van de
7.
6.
Die over
Die over de financieie verplichting
koelie naar zijn land
van herkomst.
8.
Die omtrent
ontbinding van het arbeidskontrakt.
1.
Termijnvanhetkontrakt.
De inhoud
der arbeidskon-
trakten, gelijk ze in de prille jaren der eerste ekonomiese ontwikkeling
van
het gewest gesloten werden, verliest zich in het grauwe verleden. Wij weten
dat er gekontrakteerd werd met Chinese immigranten, die echter niet uit Swatou werden aangevoerd, doch diemees-
— zoalsna 1887 — direkt tal in
de Straits aangeworven werden. Het zullen wel mondelinge overeen-
komsten geweest
zijn,
welker inhoud overeenkwam met de kontrakten die
deze Chinese arbeiders met Brits-Indiese werkgevers in en sloten. Als wij ons
nu rekenschap geven van het
feit,
om
Singapore
dat de K. O. 1880 de
in de Straits vigerende coolie-ordinance uageboetseerd
is
en dat deze Br.-
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA.
7
Indiese ordinance waarschijnlik grotendeels een codificatie van gewoonte-
het niet gewaagd te veronderstellen dat in de mondelinge
recht was, zo
is
afspraken
het aanwerven voor Deli voor 1880, vela der latere kontrak-
bij
tuele bepalingen in
kiem aanwezig waren.
Elk die enigermate met de toestanden aldaar vertrouwd grijpen dat die aanwerv;ing onmogelik
van een handgeld alle
van een voorschot aan de
of
is,
kan
b.v. be-
kon geschieden zonder het geven koelie ; misschien wel
van
twee. Dit voorschot wordt later door kortingen op het arbeidsloon ver-
haald, en iedere werkgever zai de koelie in dienst gehouden hebben tot
het gehele voorschot op het loon had verhaald,
— ook
al
hij
was de termijn
van het kontrakt reeds eerder verstreken. Hoewel nu in de memorie van toelichting tot de K. O. 1880 gezegd werd, dat de wet het aangaan van een kontrakt voor een periode van drie jaren had
toegelaten, ten einde den werkgever de gelegenheid te
ontnemen het
aangegane kontrakt (door middel van voorschotten aan de arbeider verleend) willekeurig te verlengen,
werd
dit toch in de praktijk gaarne over
het hoofd gezien. In 1882 had de assistent-resident zulk een handelwijze
van de werkgever stilzwijgend goedgekeurd,
in 1885 publiceert de resident
een compendium (een kort overzicht van de K.
O.), uit
welk overzicht de
centrale regering te Buitenzorg dezelfde averechtse opvatting v66r de
publicatie
had moeten schrappen. In een
circulaire
van 28 Maart
'85 deelt
de Resident deze opvatting der regering (dat de koelie na het verstrijken
van de kontraktuele termijn per se
vrij is)
aan de planters mede. Dcch in den
— ge— die van het „vermomde pandelingschap"
loop der jaren duikt niettemin deze kwestie der ..schuldclausule" of
men haar ook
lijk
wel noemt
Een residents-circulaire van 1897 bijvoorbeeld strekking, was echter slecht geredigeerd en werd der-
telkens en telkens weer op.
had
precies dezelfde
halve door de werkgevers z6 opgevat en uitgelegd, dat de koelie pas na drie jaren per se vrij was. Bij kontrakten voor e6n jaar gesloten liet
de arbeider nadienen
als hij zijn schuld
men
nog niet had aangezuiverd. De
van 21 Juni 1900 trekt daartegen nogmaals te velde. Kontrakten voor 6en jaar gesloten, waren vooral de kontrakten metde
circulaire
zo belangrijke kategorie der gekwaUficeerde arbeiders, de Chinese veld-
koehes in de tabak.
Hun overeenkomsten luidden op een oogstjaar,
en in de
praktijk trachtte de werkgever-contractant dit begrip door allerlei spits-
vondigheden zo ruim mogelik
te interpreteren.
Want
het „nadienen" was
niet enkel gewoonte krachtens schuldclausule, ter aanzuivering van voor-
schotten.
De werkgever verklaarde ook vaak onder andere motivering aan
de
dat
koelie,
zijn tijd
nog niet verstreken was. Hij
liet
de koelie verlofda-
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA.
8
gevangenisdagen inhalen, hetgeen maar gedeeltelik
ziektedagen,
gen,
dents-circulaire van 21 April
zover
— aid us een — mag men de arbeider laten inhalen voor
met de bedoeling des wetgevers. Ziektedagen
strookte
zij
resi-
het aantal van dertig niet te boven gaan. Bij Staatsblad no. 92
van 1903 werd deze zienswijze
de K. O. vastgelegd. Verzuim ten
zelfs in
gevolge van desertie, verlof enz. zal de koelie steeds moeten inhalen.
Toen nu
de arbeidsinspectie voor het eerst haar intree deed in
in 1903
het sociaal-ekonomiese leven van Deli en de tijdelike inspekteur van den
Arbeid G.
C.
Hoetink het oude, negen artikelen tellende arbeidskontrakt
(dat sinds 1880 in
zwang was)
in overleg
met de werkgevers verving door men ook deze over-
het uitvoerige, precieze standaard-werkkontrakt, zag schrijding
was
eerst
van de kontraktstermijn onder de ogen. Van een schuldclausule af geen sprake meer en de duur der kontrakten werd
van toen
bepaald op een, twee :
,drie jaar of
op een oogstjaar. Voor de kategorie der
singkehs echter (Chinese nieuwehngen onder de tabakarbeiders) stonden
de werkgevers erop de oude regeling
te
behouden.
tegemoet te koraen en toch niet weer te vervallen
Om in
aan hun wensen
de schuldclausule
ging daarop Hoetink in zijn ontwerp uit van een maximum-termijn van drie jaren voor deze singkeh-kategorie, een termijn die in een bepaald
geval verkort kon worden. Niet meer het geval dat de singkeh
vrij
was van
achuld aan zijn werkgever, doch het geval dat deze koelie een eigen veld te
bewerken kreeg,
Heeft
hij
gelijk
een veteraan (laukeh) onder de Chinese koelies.
een jaar als veldkoelie gewerkt, dan heeft deze singkeh met die
gekwalificeerde arbeid genoeg verdiend, talen aan de planter; aldus
singkeh een
maand
later
om zijn schuld
te
kunnen afbe-
Hoetink's gedachtengang. Ook wanneer de
dan andere
koelies als veldkoelie in dienst trad,
werd het jaar voor vol gerekend. Wat onder oogstjaar moest worden verstaan, omschreef Hoetink evenis er in interpretaties en in de praktijk met dit bewetgever in 1915 ingreep. Tot de wijzigingen van '15 grip gesold, tot de
eens nauwkeurig. Toch
in
de K. O. behoort een duidehke vaststelling van de duur waarop de kon-
trakten
met
verschillende kategorieen der geimmigreerde arbeiders
luiden, (K. O. Art. 3) en de
De
in art. 3
term oogstjaar
genoemde termijnen van
eenkomst (emigratie-kontrakt) en 18
1
is
mogen
daarbij geheel uitgeschakeld.
jaar voor een eerste arbeidsover-
maanden voor
ieder volgend kon-
trakt (reengagement) kunnen door de Gouvemeur-Generaal te alien tijde
verkort worden, zodra
hij
dat wenselik acht.
De vierde alinea van hetzelfde artikel
zegt nog, dat de verlenging van de
duur van het kontrakt in geen geval het een derde deel van de overeenge-
DE KOELIEKONTiL\KTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA. komen duur overschrijden mag. Een
9
bepaling die zich blijkbaar richt tegen
het onbeperkt laten mhalen van ziekte-, verlofdagen en ander verzuim
van de
koelie.
Arbeidsloon.
2.
Het
is
histories te overzien en in deze de
stigheden.
Er
is
omtrent de
niet
gemakkelik de kwestie der lonen
hoofdzaken
te scheiden
rol die het loon in
van de bijkom-
de koeUekontrakten speelt,
26veel te doen geweest. dat dit vraagstuk welhaast een kapittel op zich zelf
vonnt.
De
overheid
— de oud-Uberale opvattingen en het klassicisme de — begonnen met zich van inraenging dier zake in
is
ekonomie getrouw
alle
te
te
onthouden. „Het loon", zo lezen wij in een beantwoording van Buitenzorg
op de residentsbrief van
16
December 1886 (waarin geklaagd was over de
gebrekkige bepalingen omtrent het loon in de K.
klaart
O.),
„moet een kwestie
van vraag en aanbod". De centrale regering is er v66r
blijven
in hetzelfde
zij
antwoord
— dat
in
mumloon genoemd wordt. Gevolgen heeft die Evenmin sloeg men acht op het
niet gehad.
Vijzelaar te Medan, die een wettelik
— aldus ver-
de arbeidskontrakten een miniIciatste uitlating toentertijd
voorstel
van de controleur
bestaansminimum aan de arbeider
wilde garanderen. Zes jaren later was het regeringsstandpunt nog vrijwel hetzelfde.
Den
I
len
Maart 1892
deelt de regering te Buitenzorg den resi-
dent mee, dat de werkgevers het recht hebben omtrent het loon in hun kontrakten te bepalen wat
van het
zij
willen,
en dat dit zowel sloeg op het bedrag
loon, als voor gevallen dat het loon niet zou
De ordonnantie
worden uitbetaald.
schreef enkel voor dat het loon in de overeenkomsten
duidelik en precies gestipuleerd moest
zijn.
Voor het
eerst in het jaar 1894
valt het gewestelik bestuur erover, dat deze preciesheid te wensen overlaat.
Het loon voor de
arbeid verrichten
kategorie der veldkoelies
—
zij
die de best betaalde
— werd in de arbeidskontrakten omschreven
:
8 J tot
Hi
gulden per 1000 geoogste tabakbomen. Blijkbaar hielp deze wenk van over-
heidswege te weinig, want in resident op de kwestie
van &i
tot
1 1
J
zijn circulaire
van 20 Febr. 1896 komt de
terug, en schrijft voor dat het
bovenvermelde loon
gulden z66 uitbetaald moet worden dat op iedere tabak-
plantage de arbeider steeds in doorsnee 10 gulden verdient per 1000 stuks
bomen. Een uitvoerige korrespondentie over
dit
tema ontspon
zich tussen
de resident en de organisaties der planters, en het duurde nog bijna tien laren eer deze interpretatie in het arbeidskontrakt in den vorm van een bindende bepaling werd vastgelegd. Dit laatste was het werk van Hoetink, de eerste (toen nog tijdelike) inspekteur van den Arbeid in Deli, die in een reeks van vergaderingen en
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA.
1
besprekingen met de planters en het gewestelik bestuur een arbeidskontrakt, het standaard-werkkontrakt, ontwierp dat de arbeid
en rubberplantages tot
in finesses schriftelik regelde.
De
op de tabak-
scherpe en ont-
roering-wekkende brochures van Mr.
J. van den Brand over koehe-mishandeUngen aan de Oostkust van Sumatra, de daarover gevoerde debatten
Tweede Kamer, en de onthulUngen der hadden de regering tot ingrijpen genoopt, en
in de
daarin, dat
— aanvankelijk tijdeUk,
officiele
enquete-Rhemrev,
dit ingrijpen bestond o.a.
sinds 1907definitief
— een Arbeids-
inspectie voor de buitenbezittingen werd ingesteld, welker taak en
groter
dan
is
ze in
Europa plegen
Het door Hoetink ontworpen standaard-werkkontrakt uitvoerigst bezig
was
hield zich het
met de lonen der veldkoeUes. Het beperkte
de boven omschreven vaststelUng van 10 gulden loon,
doch het voorzag
o.a. in gevallen
of overgeplant moest
worden
;
macht
te zijn.
a^s
zich niet tot
minimum
doorsnee-
dat een deel van de oogst niet rijp
in gevallen
dat arbeid gepresteerd
niet tot eigenlik veldkoeliewerk behoort, enz. enz.
is
die
Doch ook de lonen der
and ere kategorieen van arbeiders werden duideUker omschreven. Op een werkgevers-vergadering van 26 Maart 1902 was reeds besloten de volgende lonen als
minimum aan
te
nemen,
— zonder dat echter op de uitbetaUng
daarvan enige boete of controle werd ingesteld. Javaanse mannen: 7 Straitsdollar per (uitsluitend
maand; Javaanse vrouwen 4| a
mannen) 6 a
7
$,
stukloon werken, gelijk dit
bij
koeUes).
5 $ per
uitgezonderd wanneer
zij
maand; Chinezen in
akkoordloon of
deze kategorie doorgaans het geval
Wat Hoetink in zijn ontworpen
(en
op
1
is
(veld-
Mei 1906 ingevoerd) kon-
trakt deed, was geen vastlegging van bovenstaande lonen noch een uni-
formering der lonen. verschillend,
De
lonen waren en zijn
bij
verschillende werkgevers
ondanks hun sterke organisatiegeest. Het ontwerp-Hoetink
maakte de vorm van
preciseerde alleen,
— hetgeen de taak
alle
werkovereenkomsten
zijner opvolgers verlichtte.
gelijk,
Het plukken en aanrijgen
van de tabaksbladeren, het sorteren en bundelen, het schoonmaken van schuren, kortom alle soorten van arbeid worden kontraktueel vermeld en
maakten dientengevolge in
latere jaren een
slaging uit in de vergadeiingen
geregeldonderwerpvanberaad-
van de arbeidsinspektie met de besturen
der planters-organisaties.
Zo werden op de vergadering van
17
September 1907 uitvoerig de lonen
besproken en van werkgeverskant de koncessie gedaan, het tarief voor hoger hangen der tabak in de droogschuren te verbeteren, indien dit werk
op verzoek van de arbeider andere
zelf geschiedt.
Het zou ons
te ver voeren alle
kleine mondelinge toezeggingen en wenken omtrent interpre-
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA. van kontraktbepalingen na
tatie
tot het geschrevene bepalen.
Wij willen ons
te gaan.
Een jaar
in
1
hoofdzaak
werd wederom
later (28 Febr. 1908)
in een bijeenkomst van arbeidsinspektie, gewestelik bestuur en de be-
sturen der planters-verenigingen de loonkwestie behandeld en het principe
aangenomen dat
stukloon terug.
(zie
of
de uitbetaling der veldkoelies als bazis van hun
boven) het dagloon dienen zou
;
wij
komen
hierop nog nader
Tevens werd een uniforme regeling vastgesteld voor het geval dat
maand
een koelie in 66n
—
bij
eerst
omgekeerd; slechts
uitbetaald, welke
op stukloon,
die
op tijdloon heeft gewerkt,
later
rustdagen en vakantiedagen worden dan
op tijdloon-werkdagen
Tevergeefs poogde
zijn gevallen.
nog de arbeidsinspektie een verhoging van het
tarief
van 10^ cent per
Evenmin had
1000 tabaksbladeren voor het bundelen te verkrijgen. succes toen
(16
zij
Maart 1909) uitbetahng van een vast
mum loonbedrag verlangde, niet
is
voltooid
.
Het staat
wanneer er
in dit geval
10
uren gewerkt
den werkgever
zij
te stellen miniis
vrij
en de dagtaak
een bedrag naar
verldezing van het loon af te trekken.
In 1912 en 1913 besloten de werkgevers-organisatie in de tabak een
minimumloon voor Javaanse mannen van 9.90 gulden per maand, voor Javaanse vrouwen van 8.40 gulden per maand uit te betalen; bij alle andere lonen door leden van de Deli Planters Vereeniging uitbetaald, vindt
men
weliswaar een normalisering, doch geen gezamenlik scherp-
getrokken grens naar beneden.
De
kwcsties der voorschotten en die der kortingen op het loon behandelen
wij afzonderlik. Hier willen wij enkel
nog wat bijzaken
in
verband met de
kontraktuele lonen aanstippen. Zo dient vermeld te worden, dat de uitbetaling der lonen sinds 1907 niet delikse rustdagen, de
le
meer op de
en de 15e
plantagebedrijf in Deli niet) doch den
samedi
soir est le meilleur part
Voorts werd
was de lonen
hari besar's (de
der maand,
avond
te
—
twee maan-
Zondagen kent het
voren plaats heeit. Le
du dimanche.
— nadat reeds vroeger door de planters overeengekomen der regering „gangbare munt" te betalen — op
in
initiatief
tegen de cirkulatie der steeds in koers fluktuerende straitsdoUars opgetreden. Van 1 April 1908 af wordt alles uitbetaald in Ned.-Indies couramt; als
maatstaf werd
1
Dollar
=
1.40
gulden aangenomen.
In 1915 verschuiven enkele bepalingen omtrent het loon van de arbeidskontrakten naar de Koelie -Ordonnan tie. Art. 4 al. 3 der K. O. 1915 bepaalt, dat
ook het loon voor overuren nauwkeurig
gestipuleerd dient te worden. Al. 5 van
in
de arbeidskontrakten
hetzelfde artikel zegt:
„De arbeider
heeft recht op het overeengekomen loon op de kontraktuele rust- en feest-
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA.
12
dagen", en maakt daarmee een einde aan vage bepalingen en tegenstrijdige usances.
Eindelik moet er in verband
met het
arbeidsloon nog op gewezen wor-
den, dat het koeliekontrakt een individueel kontrakt
Dat de werkgever, vvanneer staat, toch verplicht
is
te
hij
is.
Wat betekent dit?
tegenover een kollektieve groepvankoelies
zorgen dat eike arbeider individueel op zijn loon
— tans
komt. Terwijl het koeUekontrakt slechts spreekt van een dagloon
reengagement 40 cent per dag — wordt
bij
schillende wijzen berekend en uitbetaald
stukloon
(z.g.
:
de praktijk het loon op ver-
in
dagtaak en op
als dagloon, in
borong doewit). Wanneer nu b.v. een groep koelies geza-
menlik het aanhogen van aarde aan den voet van tabaksplanten verricht, laten
sommige werkgevers de
meer verdienen, de minder
vlijtige koelie
minder, — steeds ervoor zorgend dat de arbeider gemiddeld
ijverige
boven) het overeengekomen dagloon komt. Deze handelwijze
(of
toelaatbaar.
De Raad van
Medan heeft in Maart
Justitie te
19 19 bij vonnis
uitgemaakt dat het koeliekontrakt een individuele overeenkomst elke koelie
dat
is,
op of boven het kontraktuele loon moet komen en dat iedere
andere interpretatie van het kontrakt onjuist
de rechterlike macht
te
is.
In hoogste instantie ging
Batavia in Juli 19 met die opvatting akkoord. '
Kortingen op het
3.
op
niet
is
loon.
De Koeli-Ordonnantie
trent de kortingen op het arbeidsloon in Art. 12 en in Art.
loon-kortingen veroorloofd
zijn,
5,
om-
zegt
dat alleen die
welke in het arbeidskontrakt genoemd
worden. Voorts belasting door de werkgever voorgeschoten, en betalingen
waartoe de werkman
bij
rechterlike uitspraak veroordeeld
is.
Alleen de
mag een eigenlik boetestelsel handhaven en die boeten bij loon-uitbetalingen verrekenen. De gezamenlike aftrek van kortingen uit verschillenden hoofde mag niet meer dan J bedragen van het in de Deli Spoorweg Mpij.
laatste loon-periode verdiende loon.
Er
A)
ook die ders wij
is
zijn
in het
dus loon-kortingen door de K. O. genoemd. B) Er kontrakt genoemd
zijn; ze
moeten erin genoemd
zijn er
zijn,
an-
het kontrakt niet geldig. Die laatste kortingen op het loon kunnen
weer in tweeen splitsen
:
Bi) kortingen
op het loon van
Bii) kortingen speciaal op het loon van veldkoelies.
voorbeeld van een korting Bi) voor
werving
(resp.
reengagement).
ting Bii op het veldkoelieloon
Het is
alle koelies is
Het
alle koelies
belangrijkste
het voorschot
belangrijkste voorbeeld
bij
aan-
van een kor-
de korting wegens veldhulp. Beide voor-
beelden zuUen hier uitvoerig worden behandeld.
Reeds ties
in 1889 lezen wij in de korrespondentie tussen planter-organisa-
en gewestelik bestuur, dat de werkgevers de bepalingen omtrent de
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA.
13
kortingen op het koelieloon met voeten treden. Nadat in genoemd jaar
de K. O. 1880 was herzien en aangevuld, maken de planters van hun
om
recht gebruik
het aantal in het kontrakt genoemde kortingen te ver-
meerderen. Voortaan werd er 10 dollarcents afgetrokken van het loon,
verzuim van een deel van de werkdag; Avaarschijnlik lijke introdukties in
het ontwerp-Hoetink in zo groten getale
bij
warden ingevoerd. De kontrakten
uit
den negentiger jare bevatten ook
algemeen de bepahng, dat de koelie na aftrek van $
alia kortingen, half-
moet overhouden.
In 1891 vraagt de Deli Spoorvveg Mpij. aan, of korting op het loon ziekte
van den arbeider toelaatbaar
is.
De
laatste betreft, wijst de Resident in een circulaire
de Controleurs B. B. op, dat
zij
er bij
Ook kwam
bij dasartie
mag
er
verzuimde
tijd
over-
niat opengalaten wordan.
nog onder de wattelik geoorloofda kortinvoor; dit
is
de premie, welke degene ont-
vangt, die een weggelopen koelie signaleert
dan planter veroorloofd,
dit
de registrering der kontrakten op
ja of nean. Die vraag
in da K. O. 1889
gen het opvatloon
Wat
van 21 Sept. 1894
letten of loon-aftrek voor straftijd en andere
eengekomen wordt
bij
ragering beantwoordt die vraag
toestemmend, mits de arbeidskontrakten die korting vermelden.
moeten
bij
deze en derge-
de kontrakten enkel codificaties van bestaande ge-
bruiken, gelijk ze in 1905
maandeliks 4
zijn
dit geld later
bij
da werkgever. Hat was
van het loon des betrokkan
ar-
beiders af te trekken. Dit opvatloon ward in 1903 door den resident genor-
maliseerd op 2 tot 5
Wat
$.
In 1915 werd het opvatloon uit de K. O. geschrapt.
da werkgever aan opvatloon
dus niet meer
later
Tot nu toe was dan van de sprake;
alle
(eigenlijk -premie) uitbetaalt,
mag
hij
op het koelieloon verhalen. 6ne,
dan van da andere soort loonkorting
soorten van korting werden echter in 1905
bij
het ontwerpen
van het Standaardwerkkontrakt gelimitaerd. En het was vooraldaarbij, dat beide genoemde kortingen, die voor verleend voorschot
bij
aanwerving
en die voor veldhulp, onder de loupe ganomen werden. Bi)
Het aftrekken voor verleend
voorschot
tahng niet alleen een belangrijk bedrag, het
is
vormt
ook
om
bij
iedere loonbe-
andere redenan op-
Wannaer n.l. de werkgever zich bij het reengagaaran der koelies mat voorschot betoont, is de Oosterse werkman al spoedig tot op-
merkelik.
royaal
nieuw teekenen
te varleiden.
Op
deza wijza
is
hat den werkgever mogelik
—aldus aen rasidentscirculaire van 1897 — „den koelie levenslang
in dienst
te houden". Andermaal dus: het badekte pandalingschap, gevolg van het
wederrechtelik in dienst houden wegens financigle schuld.
In het standaardwerkkontrakt van 1905 werd nu bepaald (Art. IV) dat
1
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA.
4
niet
meer dan de
van
voovschot
helft
van het
maandloon
totale
als korting uit
hoofde
mocht worden ingeboet. Tot 1915 zou het duren, v66r
en ajeer de overheid in de kwestie dezer te hoge voorschotten (aan
De K. O.
kategorieen van koelies) wat deeper ingreep.
maximum-bedragen der voorschotten vast
resident het recht
en de resident heeft toen een
te stellen
u,itvoerig besluit uitgevaardigd,
dat zoo-
wel met het verschil tusschen mannelike en vrouwelike koelies het
verschil
en
alle
1915 geeft den
als
met
landaard en met het onderscheid tussen engagement
in
reengagement nauwkeurig rekening houdt. (Residentsbesluit van 5
Juli 1915).
Bii)
Loonkorting uit hoofde van veldhulp
waarvan is.
alleen
bij
is
een aftrek van het loon,
de kategorie der veldkoelies in het tabakbedrijl sprake
Als zulk een koelie het werk niet alleen af kan, wordt
koelie erbij gegeven
op
zijn (des veldkoelies) kosten.
hulp den veldkoelie in rekening,
Men
hem
een hulp-
brengt dus deze
— doch slechts tot een gelimiteerd be-
drag, anders zou de veldkoelie misschien weinig of niets in handen krijgen.
Waar
is
nu de
limiet
droeg deze limiet een is
in
van
dit bedrag
dollar, d.
i.
?
Van ouds
d.
w.
z.
reeds in 1907 be-
tabakbomen, en nog ouder
/ 1.40 pr. 1000
de klacht des werkgevers dat de veldkoelie, zodra dit bedrag bereikt is, geheel niets meer uitvoert en verder alle werk aan zijn hulpkoelieover-
't
Over deze kwestie, alsmede over de vraag wat wdl en wat
laat.
„veldhulp"
valt,
van
dentscirkulaire
men
in het
resi-
Augustus 1909 zich met deze kwestie bezig en
leest
a.
Jaarboek der Deli Planters Vereeniging 1916eenlangeverhan-
deling van de
Op
18
niet onder
houdt een
bestaat een hele planterliteratuur. O.
hand van de Hoofdadministrateur der Medan Tabak Mpij.
verzoek der arbeidsinspektie, die in dit opzicht dikwerf voor raad-
sels stond,
werden
in 1914
zogenaamde veldhulplijsten
ingesteld,
waarop
de veldhulp maandeliks werd aangetekend; ook de veldhulp die tijdens afwezigheid van de koelie wordt gepresteerd.
Tans
luidt de kontraktuele bepaling hieromtrent z6, dat voor veldhulp
/ 1.40 pr. 1000 bomen mag worden afgetrokken, als het gezamenUk aantal daarvan 16.000 of minder bedraagt. Voor iedere 1000 bomen meer, mag / 4.20 in rekening worden gebracht.
hoogstens
Toch
is
voor veldkoelies deze veldhulp niet de enige korting die van
hun loon mag worden afgehouden. (alinea / 14.
—
2
4
Art.
V van het Standaardwerkkontrakt
voor Chinezen) noemt sub
1°
een bedrag van hoogstens
— voor voorbereidende veldarbeid; sub 2° een bedrag voor veldhulp;
sub 3" een bedrag voor (tegen inkoopsprijs) hem geleverde gereedschappen sub ;
4°, in
geval
hij
het veld van een ander heeft overgenomen
:
een
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA. bedrag dat
zijn
voorganger
als loon
15
voor arbeid op dat veld heeft ver-
diend plus het bedrag voor veldhulp van de voorganger.
Dearbeidstijd. De
4.
wijzigd.
ward
De voor
in 1905
werktijd
is
eerst in
tropisch klimaat zeer lange
de laatste jaren gearbeidsdag
tien)irige
n.l.
door de eerste arbeidsinspekteur Hoetink
als
een arbeidsdag
welke hoogstens tien uren bedraagt, nader geprecizeerd. Tot op den huidi-
gen dag
deze tien-urige werktijd van kracht gebleven alleen beperkt de
is
;
K. O. 1915
in art. 4, alinea 3,
de nachtarbeid, en wel vooral
met de rubberverwerking. Ook wordt
in dit artikel een
in
verband
verbod uitgevaar-
digd de koelie langer dan zes uren achtereen werk te laten verrichten.
Het
loon voor overuren moet in het arbeidskontrakt vermeld worden.
—
Indien de arbeider nachtarbeid richt heeft,
mag
hij
Art.
's
te
—
maar e6n uur lang gedwongen worden den
het
volgens K. O. 1915 niet
genden dag meer dan acht uren die tussen 6 uur
al is
werken. Nachtarbeid
is:
verricht.
die der Chinezen.
opsomming De K. O. Art. 4
opsomming trouwens met nadruk.
Bij die feestda-
van de feestdagen der Javanen en van alinea 8 eist zulk een
vol-
iedere arbeid
namiddags en 5^ uur voormiddags wordt
VI van het Standaardwerkkontrakt
ver-
gen komen dan nog de rustdagen, de
z.g.
geeft voorts een
hari besar's. Zij vallen op de le
en de 15e van iedere maand. In de laatste jaren tie jaarliks in
is
het de gewoonte ge worden dat de arbeidsinspec-
een rondschrijven de data aangeeft, waarop de feestdagen
vallen, en wel in
verband met het
feit
dat die feestdagen
de Christelike feestdagen Pasen en Pinksteren gen. Valt een Chinese of Javaanse feestdag
—
— evenals
b.v.
in de kalender versprin-
met een rustdag samen, dan
wordt er geen extra rustdag door de werkgevers toegekend. In het verslag der arbeidsinspektie (Juli 1919 verschenen)
vijfde
worden de werkgevers
voorkoming van stakingen, ongeregeldheden enz. aangespoord met
ter
deze zuinigheid te breken. 5.
Arbeidsprestatie.
Tenvijl v66r
1889 het werk dat de
koelie te verrichten had, in de kontrakten vluchtig wij
na de herziening der K. O.
waartoe het kontrakt
hem
in
werd opgesomd,
verplicht, vermeerderen.
Toch was ook na
de grens tussen werk waartoe de arbeider wel en werk waartoe plicht was, een vrij vage.
zien
genoemd jaar het aantal der prestaties,
Het ontwerp-Hoetink bracht ook
hij
'89
niet ver-
in deze kwestie
klaarheid in extenso wordt het werk dat de koelie te verrichten heeft, tans :
in
de overeenkomsten opgesomd. Speciaal geldt dit voor het werk der Chi-
nese veldkoelies in het tabaksbedrijf. Bij
de kategorieen die in dagtaak (borong hari) arbeiden,
is
herhaaldelik
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA.
16
de vraag ter sprake gekomen of het niet wenselik zou een minimum-loon te garanderen, voor het geval
zij
einde van de dag niet hebben voltooid. In een schrijven
zijn
dezen koelies
hun taak aan het van 16 Maart 1909
dringt de arbeidsinspektie op een dergelijke loongarantie aan. Zonder succes echter.
De werkgevers
keren in hun antwoord eenvoudig de spits
en zeggen dat uit het niet-voltooien der dagtaak enkel
ook geen tien uren waarlik gewerkt
Geruimen
tijd, n.l.
van 1889 tot
om
dat de koelie
blijkt,
heeft.
1915,
was ook „verregaande luiheid"
krachtens K. O. strafbaar. In de praktijk gaf dit tot
allerlei
grove wille-
keur aanleiding. Indien de beheerder van een plantage drie koelies naar
de magistraat stuurt
{die waarschijnlijk
kwestie vandaan woont)
uren en uren van de plantage in
met verzoek deze
gens hun verregaande luiheid,
mogelik een oordeel vellen.
—
Ook
kan
drie werklieden te straffen we-
die magistraat
daaromtrent on-
een nader onderzoek zal niet altijd het
nodige licht brengen over de mogelikheden ener grotere arbeidsprestatie. In de K. O. 1915 6.
is
die bepaling
dan ook geschrapt.
Politierecht van den
kracht
is
ter
werkgever. De
Oostkust van Sumatra „eine Seltenheitsware"
;
arbeids-
vandaar dat
de werkgevers der tabaksondernemingen (georganiseerd in de D. P. V.) en der rubberplantages (organisatie A. V. R. O.
S.)
de werving en immigra-
van Javaanse en Chinese koelies op zulk een grote schaal hebben op touw gezet. Omdat van ouds de arbeidskracht op Deli een zeldzaamheid tie
is,
neemt men ook reeds dadelik na de ontginning van het Oostkustgebied
het verschijnsel waar, dat de planters wel een strenge discipline overde koeliebevolldng wensen en scherpe maatregelen tegen desertie, zij
aan de andere kant
er tegen opzien de arbeider ter bestraffing
magistraat te sturen, omdat
zij
dan de
man wie weet
maar dat naar den
voor hoelangmoeten
missen. Zo ontstond het „voor eigen rechter spelen" door de planter, een
misbruik dat vooral van 1880 tot 1905 hoe langer hoe dieper wortels sloeg.
Nadat
in de tachtiger jaren reeds herhaaldelik
door de gewestelike
gering erop gewezen was, dat alleen de overheid straffen
re-
mocht opleggen,
vinden wij in 1886 een cirkulaire van de resident Scherer, welke cirkulaire bepaalt,
dat de ondernemer het recht heeft weerspannige koelies
gedurende 24 uren in arrest te troleur B. B.
moet
uitleveren.
stellen,
En
doch ze na die 24 uur aan de Con-
dit alles
nog slechts
wanneer de dag z6 ver verstreken was, dat
men
in 66n geval: n.l.
de volgende dag moest
afwachten. Hier wordt dus
(in slechts
66n uitzonderingsgeval) den werkgever een
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA. politierecht toegekend en wel in
1
verband met de eenzame ligging van vele
cultuur-ondernemingen en van de kleine politiemacht in Deli.
Algemeen werd echter deze cirkulaire-Scherer door de planters z6 interpreteerd, dat
zij
ge-
zonder meer het recht hadden hun koelies 24 uur in
met deze termijn van 24 uur werd het dan doorgaans
arrest te stellen, en
nauw genomen.
niet zo
Bij cirkulaire
van
13
Mei 1901
— dus eerst
vijftien jaar later
dan ook de cirkulaire-Scherer ingetrokken, omdat
zij
— wordt
tot velerlei misver-
stand aanleiding gaf. Toen had dus de werkgever absoluut ge6n politierecht meer.
Een maand
later echter
hadden
tal
van besprekingen hierover
tussen gewestelik bestuur en besturen der planters-organisaties plaats,
waardoor de cirkulaire-Scherer weer
De
in ere hersteld werd.
superinten-
dent van verschillende grote plantages G. Meissner ontwierp een cirkulaire,
deze werd door de resident van enkele kanttekeningen voorzien en
verkreeg daardoor een gevaarlik-officieuze
Na
tint.
de grote enquete-Rhemrev naar de arbeidstoestanden ter Oostkust
van Sumatra wordt dan deze regeling door een andere vervangen. Rhemrev ontwierp na overleg met de resident een circulaire die het politierecht van de werkgever zeer nauwkeurig afbakende. Het
—
verboden
om
slechts
zo wordt daarin gezegd
—
kleine overtredingen gaat;
is
de werkman te boeien
wat
is
om
AUeen dan
arrest,
nog naar de magistraat
te
wanneer de dag reeds
misdrijf
precies
in
menswaar-
te ver gevorderd
kunnen komen. Den volgenden dag,
zonsopgang: op weg naar de magistraat, voorzien van die het
als het
kleine overtredingen zijn,
wordt uitvoerig door Rhemrev behandeld. Arrest enkel dige lokalen.
ten strengste
omschrijft.
bij
een geleidbrief
Heel deze bevoegdheid van den
werkgever wordt onherroepelik ingetrokken, wanneer deze er misbruik
van maakt. Voor zover ons bekend, vervangen, hoewel
genoemd. 7.
de
II
zij
is
deze regeling-Rhemrev nooit door een andere
door de ontwerper met nadruk een voorlopige wordt
n'y a rien qui dure que
le provisoire.
Terug naar het land van herkomst.
officiele cirkulaires
vemomen
weinig hiervan sprake
is,
Ofschoon in
behoorde het tot de steeds
klachten der arbeiders en der arbeidsinspektie, dat het recht
van de immigrant op gratis retourpassage naar Java of naar China door art. X van het arbeidskontrakt op onvoldoende manier gewaarborgd werd. Als de koelie een reengagement had aangegaan, werd er na het verstrijken
van de kontrakststermijn vaak aldus geredeneerd; Ge zijt Uw land van herkomst is dus
(voor de twede maal) aangeworven in DeU. NED. ECOS.-HIST. ARCHIEF
JAARBOEK
o V.
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA.
18
Deli,
en het recht op gratis retour naar China of Java hebt ge dus ver-
speeld
bij
De wet
Uw
reengagement.
heeft hier ten slotte aan de misbruiken paal en perk
moeten
heft alle twijfel op: zoowel de arbeider als zijn
stellen.
K. O. 1915 Art.
familie
hebben na het verstrijken van iedere kontrakttermijn recht op
16.
retourpassage, welke de werkgever verplicht
bekostigen. Per eerste
is te
gelegenheid heeft deze terugzending plaats, tenzij de arbeider de wens
X van het arbeidskontrakt herhaalt een-
uit in het gewest te blijven. Art.
voudig deze K. O.-bepaling. Het recht op gratis retourpassage een 8.
maand na ontbinding van
nog
blijft
het kontrakt van kracht.
Ontbinding van het koeliekontrakt.
Ofde
ont-
binding van het kontrakt tot de mogelikheden behoorde, was vroeger
aan
juridiese twijfel onderhevig. In de praktijk
kwam
die ontbinding, als
beide partijen het wensten, echter wel voor; b.v. in het geval, dat door
een font der mediese keuring aan de inschepingshaven een zwakke of ziekelike koelie
was meegekomen,
die ten eenenmale ongeschikt bleek
voor hard werk. Eerst sinds 1915 echter
is
de gelegenheid tot ontbinding van het
beidskontrakt nauwkeurig geregeld. Art. 4
punt
ar-
nieuwe K. O.
15 der
1915 behandelt deze kwestie en stelt vast, dat ontbinding op verzoek van
een der partijen door de ambtenaar der arbeidsinspektie geschieden kan, als deze
daarvoor gegrond motief aanwezig acht. Slechte behandeling van
de ene, brutale bejegening van de andere kant kunnen als geldig motief dienst doen.
Slotwoord. De
gehele geschiedenis
trakten onder poenale sanktie
is
1880
— 1920
der koeliekon-
zb uitgebreid, dat wij ons hebben moeten
bepalen tot een ekonomies-historiese behandeling van een achttal punten,
welke wij voor hoofdpunten in deze materie houden.
Wij hebben
bij dit
stuk sociaal-ekonomiese historic opzettelik de kwes-
en kwesties der wetgeving (K. O.) zoveel mogelik laten rusten, en de ernstige bedenkingen en zware sociaal-etiese grieven tegen het aanwertie
vings- en emigratie-systeem, tegen heel deze „Sachsengangerei" en tegen
het arbeidsstelsel onder poenale sanktie der overheid, verzwegen. Te eer-
mogen doen, te eer meenden wij ons tot het zuiver mogen beperken, omdat wij ons standpunt in deze
der meenden wij dit te sociaal-historiese te
in „Wanderarbeiterverhaltnisse in
artikelen in de
„Neue Zeit"
den farbigen Kolonien",
(Sept. 1918)
in een tweetal
en in de brochure „Vrije Arbeid
hebben uiteengezet. Toch heeft een ontwikkelingsgeschiedenis van het arbeidskontrakt
in Ned. -Indie" reeds uitvoerig
—
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA. Europa, in Azie, waar dan ook
in
— enkel
19
wanneer de evolutie van
zin,
de faktor Arbeid in den loop der tijden wordt nagegaan. Doen wij dit voor
de periode 1880 tot 1920, dan zien wij dat 1880—1889 het tijdperk der
proefneming was, waarin b.v. van regeringszijde herhaaldelik van een voorlopige wettelike regeling gesproken werd; dat
beschouwde en zowel
blijkbaar als geslaagd
beider meer en meer plichten oplegde.
nen
als Prof. G. A.
dit doortrekken
1903
rev
van de gekozen
lijn
De
men na als in
1889 dc proef
kontrakt de ar-
gunstige meningen van
v. d.
man-
Lith over de K. O. zullen tot
Na
wel het hare hebben bijgedragen.
—
04, de jaren der etiese aktie van Van den Brand, Van Kol,
Rhem-
wordt dan een meer sociale koers ingeslagen: uitbreiding der
e. a.,
politie,
ter
van Hamel en Prof.
wet
in
waardoor de werkgever zich niet meer op de noodzaak eigen rech-
en politieman te moeten spelen, beroepen kon; instelling van een
Raad van
Medan; en vooral het
Justitie te
na 1907
spektie, eerst tijdelik,
Hoe komt nu deze meer
van een Arbeidsin-
instellen
definitief.
sociale koers der laatste vijftien jaren in
de
kontrakten tot uiting?
Ten
eerste door het
opnemen van nieuwe, en vooral door de
interpre-
van bestaande kontrakt-bepalingen op aandrang van de arbeids-
tratie
inspektie; de koelie zelf
is
meest nog onbewust, ongeorganiseerd en van
het arbeidsproletariaat als zodanig gaat dus geen aandrang
twede door het gebeurde.
De
in socialen zin verscherpen der
K. O.,
gouverneur-generaal kreeg toen
o. a.
(in
24 )het recht de poenale sanktie op te heffen: geheel of naal of voor bepaalde kategorieen van werklieden.
koeliekontrakt werd mogelik gemaakt
nieuwe bepalingen in die geest
Het
interessantst
is
sommige bepalingen peratieve K. O.
De
(zie
uit.
Ten
gelijk dit o. a. in 1915
het nieuwe Art.
gedeeltelik, regio-
De ontbinding van het
boven) en nog enkele andere
ingelast.
echter de derde mogelikheid: de verhuizing van
uit het
standaardwerkkontrakt naar de meer im-
gewichtigste voorbeelden van een dergelijke verhui-
zing hebben wij reeds aangestipt
verschuldigde geld-loon
bij
:
het voorschrift dat hoogstens
de loonbetaling
mag worden
\
van het
gekort, en de ab-
ommekomst van de arbeidsovereenkomst de koelie werkgevers kosten met zijn familie terug mag naar het land van
solute garantie dat jia
op
's
herkomst. Bij
geen enkeJe revisie der K. O. heeft
men
in zulk een
mate van deze
van
1915, en waar-
„verhuizingsmogelikheid" gebruik gemaakt als schijnlik
mag men
bij
die
daarin een aanwijzing zien, dat de regering in die rich-
ting haar sociale politiek denkt voort te zetten.
Het
is
ook
in
deze weer
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA.
20
de arbeidsinspektie, die herhaaldelik op deze mogelikheid ener scherpere controle (door het omzetten
van reeds bestaande kontraktuele bepalingen aren ook de
in wettelike bepalingen) heeft gewezen. Zij wil in de laatste
regering ertoe brengen in de K. O. voor alle kategorieen een wettelik
minimumloon
Men kan
noemen.
te
de sociale ontwikkeling der kontraktuele en der wettelike
bepalingen en de invloed, die het instituut der arbeidsinspektie op die ontwikkeling heeft uitgeoefend, optimisties of pessimisties beschouwen schrij;
ver dezes
is
aan de hand der
feiten
meer
tot het laatste geneigd.
Doch welke mening men daaromtrent ook mag
koesteren, het
geringsbemoeienis in den
vorm ener
Het
ligt.
zal niet
arbeidsinspektie
wel ze-
een weg zal
ker dat in de toekomst die sociale evolutie zich op andere wijze
banen, dan in de periode die achter ons
is
meer enkel de
re-
de koers en
zijn, die
het tempo aangeeft. Ekonomiese organisatie der arbeiders, doch (aanvankelijk nog in sterker mate) de politieke organisaties van het Indiese
volk
fl/5
vas, zullen
meer en meer
in deze kwestie
onder poenale sanktie en
beidsstelsel
woord gaan meespreken. Deze
al
woord en
geschrift,
ar-
wat daarmee samenhangt een op
laatste tendens, dit arbeidsstelsel
vatten als een vernedering van het Aziatiese in
van het Deliaanse
ras,
te
kwam reeds herhaaldelik
op volksvergaderingen der Sarikat Islam en
in
de
Indonesiese pers tot uiting. De eerstgenoemde toekomstmogelikheid een :
organisatie als klasse is
van de geimmigreerde werkkrachten ter Oostkust van Sumatra daarentegen nog nooit emstig ter hand genomen. In een tijd-
perk van politieke en ekonomiese r6veil
als
men
mogen
wij echter
ook de kans
— — doormaakt
tans in Ned. -Indie
deeltelik als weerslag der Brits-Indiese volksbewegingen
ge-
niet onderschatten dat er in de naaste toe-
komst vakverenigingen van kontraktkoelies
in Deli
worden opgericht,
welke op den duur de inhoud der arbeidskontrakten zullen beinvloeden. De kwestie van de inhoud der Deliaanse koeliekontrakten is er ene
waarvoor het Indiese volk zich zowel van nationalisties zowel van alien die,
rasse- als
van klasse-standpunt
uit begint
ook in het verre Oosten, de tekenen des
met de mogelikheid rekening te houden dat den ineen slaan
om
als
warm
van
te
sociaal,
maken; en
tijds verstaan,
dienen
rasse- en klasse-politici de han-
gezamenlik een wellicht scherpe aktie te voeren, die
versterking van de positie der „bruine" kontrakterende partij tot leuze kiest.
B
Ten einde het ekonomies-historiese karakter dezer bijdrage te onderstrepen, geven wij noch de tegenwoordige koelie-ordonnantie 1915, noch de tans in zwang zijnde arbeidskontrakten met (er zijn er ij 1
a g e n.
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA. ook zonder) poenale sanktie weer. Wij ruimen hier liever een plaats dokumenten, die
in vergetelheid dreigen te
verzinken
:
21
voor
in
voor de koelie-
kontrakten gelijk ze van kracht waren in de dagen dat de heer Hoetink als tijdelik arbeidsinspekteur ter
1904 dus.
De formulieren
zijn
Oostkust van Sumatra kwam, v66r
door de heer Hoetink ons welwillend
ter
beschikking gesteld. Bijlage I is het arbeidskontrakt voor Chinezen,
—
zagen
meest
—
gelijk wij
gequalificeerde arbeiders in de tabakscultuur. Bijlage II
is
de arbeidsovereenkomst met mannelike Javaanse werklieden gesloten. Zij
den
waren
in die tijd
als veldkoelie,
maken, bijwerk
ook meest op de tabaksplantages werkzaam,
meest
om
als stalknecht of
te verrichten.
Na
1908
nam
bos
ter
te
zel-
kappen, wegen te
Oostkust de rubberkul-
tuur een z6 grote vlucht, dat binnen enkele jaren het aantal Javaanse koelies in dit bedrijf dat der gezamenlike koelies in het tabakbedrijf
verre overtrof.
Voor het rubberbedrijf heeft men aparte kontraktformulieren, zo ook voor de Deli Spoorweg Maatschappij en voor de Bataafsche Petroleummaatschappij lies
;
de laatste maatschappij heeft
tal
van geimmigreerde koe-
zonder poenaal kontrakt in dienst.
Bij
de registratie moet echter de ambtenaar erop letten, dat geen dezer
formulieren bepalingen bevat die in strijd zijn trakt, d.
i.
met het model-werkkon-
het arbeidskontrakt dat de regering als leiddraad en model
de K. O. heeft afgedrukt. Doorgaans zal dit wel niet het geval
zijn,
bij
want
jaar in jaar uit worden dezelfde forrauUeren door de planters-organisaties
en de beide genoemde maatschappij en gebruikt, formulieren die niet dan
na beraad en overleg worden gewajzigd. Bijlage III is het arbeidskontrakt
van een
z.g. tandil,
dat
is
een Chinese
opzichter over een groep Chinese werklieden; en wel eveneens een over-
eenkomst
gelijk die luidde
v66r 1904.
Wil men nu deze kontrakten op hun inhoud met de tegenwoordig van kracht zijnde vergelijken, zo kan
men
een overzicht van de inhoud der te-
genwoordige kontrakten vinden in het boek van K. L. Weigand
Tabakbau gegeben terwijl
in Niederl.-Indien",
v. Prof. Dr.
Bemh. Harms.) Het werk
voile betrouwbaar meer. Een aktueler overzicht
is te
van schrijver dezes: ..Wanderarbeiterverhaltnisse voor en de elf
— 89;
„Der
dateert echter van 1911,
de nieuwe K. O. in 1915 het licht zag. Het overzicht
nien", 1919, pag. 84
:
(Probleme der Weltwirtschaft IV, heraus-
(vijftien
in
is
dus niet ten
vinden in het werk
den farbigen Kolo-
kontraktartikelen in plaats van de negen
na de periode Hoetink) In de Hollandse .
taal vindt
men de
22
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA.
tegenwoordige arbeidskontrakten boekje voor den Deliplanter",
Gemakkeliker
is
bij
Mr. H.
Medan
J.
Bool en R. Fruin: „Hand-
1917.
de tekst der K. O. 1915 te vinden. Afgezien van onze
Duitse vertaling ervan als aanhangsel van „Wanderarbeiterverhaltnisse", is
de K. O. (als
alle Indiese
ordonnanties)
bij
G. Kolff
&
Co. te Batavia
verschenen. Voorts vinden wij haar afgedrukt in de jaargang 1915 der „Indische Mercuur" J. S. C.
terdam
(
Weekbl.
bij J.
H. de Bussy, A'dam, uitgegeven) en bij
Kasteleyn, „De nieuwe K. O. voor de Oostkust v. Sumatra", Rot1916.
BIJLAGE
I.
WERK-CONTRACT VOOR CHINEEZEN. Zooals bedoeld
bij artikel
2 der Ordonnantie van 13 Juli 1889
[Siaatsblad No.
138).
No WIJ ondergeteekenden: •
M 6
-4
V
NAAM.
GbS
Geboren
te
jBehoorende tot den Stam. I
ter eenre
en
handelende der
als
gemachtigde van
ondememing
gelegen in de afdeeling
landschap ter andere zijde
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA. verkl I.
De
overeengekomen
te zijn
contractant
ter eenre
z
23
als volgt:
ten behoeve van de
onderneming den volgenden arbeid verrichten: boschkappen, opruimen en branden; uitdragen en oprichten a. van palen voor schuren; schoonmaken en volledig bewerken der velden; maken van afwateringen en waterkeeringen daarin beplanten met tabak onderhouden van den aanplant bemesten daarvan, indien zulks door contractant ter andere verlangd wordt; kappen en of plukken en vervoeren der tabak naar de droogschuren ophangen in de schuren; omhangen der tabak naar hoogere verdiepingen schoonhouden der wegen en afwateringen van de onderneming en alle verdere voor het planten en bewerken van tabak benoodigde, of daarmede in verband staande werkzaamheden, voor zoover hieronder niet afzonderlijk genoemd; h. bundelen der tabak in de droogschuren, stapelen, sorteeren en fijnbundelen en afpakken in de fermenteerschuren c. maken van wegen met eene goot aan elke zijde; d. verleenen van hulp in geval van vuur- of watergevaar; alle andere veld- of terrein- of andere werkzaamheden, e. welke ter beoordeeling van contractant ter andere in het belang der onderneming noodzakelijk zijn. Alle opgenoemde arbeid zal moeten geschieden volgens bevelen door of namens contractant ter andere te geven, en ter plaatse binnen de grenzen der onderneming door of namens hem te ;
;
;
;
bepalen.
Contractant
ter
geen recht hebben op aan-
eenre z
met tabak, in geval de velden voor den aanstaanden aanplant bestemd reeds alle mochten
wijzing van een veld ter beplanting
zijn uitgegeven,
of in geval
ij
door ziekte, zwakte, onbe-
drevenheid, slordigheid of andere omstandigheden, ter beoordeeling van contractant ter andere, tot het planten niet in staat
mocht
van tabak
wezen.
Doet zich een dezer
laatste gevallen, voor, nadat
h
reeds
is aangewezen, dan zal contractant de verdere bewerking daarvan aan een
een veld ter bearbeiding ter andere
ander op
bevoegd
te dragen,
zijn
doch
z
contractant
ter eenre alsdan
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA.
24
worden tegoed geschreven voor den reeds verrichten arbeid naar In
door contractant ter andere.
billijke taxatie alle gevallen,
waarin aan contractant
ter eenre geen
veld ter beplanting met tabak wordt aangewezen of een reeds
aangewezen veld hem weder wordt ontnomen,
z
ij
volgens
namens contractant ter andere te geven, van een of meer der bijkomende werkzaamveirichten het tot heden, of het verleenen van hulp aan andere werklieden gehouden zijn. De gereedschappen, voor het werk benoodigd, worden aan instructien door of
contractant II.
ter eenre
door dien ter andere geleverd.
Het aantal werkuren, gedurende welke de contract
behoeve van de onderneming werkdag tien. De contractant ter andere zijde zal aan dien ter eenre III. een loon geven bestaande in: a. voor alle werkzaamheden bij § I sub a omschreven tezamen en in hun geheelen omvang behalve het loon voor plukken ter per duizend rijpe tabaksplanten door contractant in de droogschuren eenre geplant en geoogst en door h
ter eenre ten
moet
arbeiden, bedraagt op elken
ingeleverd,
van de
van de tweede
eerste kwaliteit acht Mexicaansche Dollars;
kwaliteit zeven Mexicaansche Dollars;
van
de derde kwaliteit zes Mexicaansche Dollars en zoo afdalend tot een Dollar per duizend rijpe planten van de achtste kwaliteit.
Voor tweede gewas wordt de helft dier loonen betaald, met een minimum van ^en Dollar per duizend planten. Voor onrijp ingeleverde tabak wordt geen loon betaald. Over de kwaliteit der ingeleverde tabak wordt door of namens contractant ter andere beslist. De uitbetaling van dit loon geschiedt nadat de tabak is gefermenteerd en gesorteerd, maar inmiddels geeft de contractant ter andere op dat loon om de veertien dagen te h.
zijner
beoordeeling voorschotten tot levensonderhoud.
voor het plukken en aanrijgen der tabaksbladeren %
1.
per 8000 bladen; c.
voor het bundelen der tabak in de droogschuren duizendste Mexicaansche Dollar per bundel van minstens bladeren;
DE KOELIEKOKTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA. d.
voor het sorteeren en fijnbundelen in de fermenteerschuur duizenidste ^lexicaansche Dollar voor elken bladeren gave tabak bundel van minstens duizendste
en
Mexicaansche
elken bundel van minstens e.
25
Dollar
voor
bladeren stukblad ;
maken van wegen ter breedte van een en twintig Engelsche voeten met eene goot aan elke zijde van gemiddeld
voor het
tw^alf vierkante Engelsche voeten in doorsnede
/.
Mexicaansche Dollars per honderd vadem, en voor grootere en kleinere wegen en goten naar verhouding; voor de hulp bij § I sub d omschreven wordt geen afzonderlijk loon vergoed;
g.
voor de werkzaamheden
omschreven en in het werkzaamheden, sub 6, c, d, e en g omschreven, uitbetaald elke halve maand, in geval door contractant ter andere aan die ter eenre voeding wordt verstrekt, met tien Mexicaansche Dollaralgemeen voor
P
bij § I
sub
e
alle
centen per dag. 2°
3°
met het bedrag der tegen inkoopsprijs verstrekte gereedschappen en andere benoodigdheden voor het verbouwen en oogsten van tabak; met een bedrag van voor iederen geheelen werkdag gedurende welken contractant ter eenre van het werk wegblijft, en met bij wegblijven gedurende een gedeelte van een werkdag;
4° in alle gevallen,
waarin het door contractant ter andere noodig wordt geoordeeld voor een of meer der § I sub a werkzaamheden (met uitzonomschreven dering van het uitdragen en oprichten van palen voor schuren
en het maken van waterkeeringen of grootere afwatering in de velden) aan contractant ter eenre de hulp van andere werklieden toe te voegen of een gedeelte dier werkzaamheden aan andere werkHeden op te dragen, met daarvoor bepaalde loonen, doch voor het schoonmaken, voortjankollen of ploegen der velden niet meer dan een vast bedrag van
Mexicaansche Dollars per
koelieveld.
IV.
Als voorschot
erken
eenre van dien ter andere te
de
contractant
ter
hebben genoten een bedrag van
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA.
26
,
dat zal worden verrekend op de
volgende wijze;
door inhouden op liet aan ieder man bij inlevering der door geplante tabak per saldo toekomend loon, of door korting
hem bij
de uitbetaling der loonen, in § III sub h, c, d, e en g bedoeld. Deze laatste kortingen zuUen echter zoodanig geschieden,
dat het bedrag per
maand in contanten door contractant nimmer daalt beneden vier Mexicaansche
ter eenre te ontvangen,
van wege contractant ter andere voedsel verstrekt wordt, niet beneden een Mexicaansche Dollar. ter eenre kan geen arbeid contractant Van de V. gevorderd worden op de volgende dagen: wanneer h
Dollars,
VI.
De
contractant ter andere zijde voorziet te zijnen koste
in voldoende huis vesting en vrije geneeskundige behandeling
van de VII.
contractant
De
ter eenre
ter eenre niet tegen wil
VIII.
dag der
en
gezin.
contractant ter andere zijde zal de
De contractant maand
van
contractant gezin scheiden.
ter eenre z
zich
op den
des jaars
op de onderneming bevinden en bij den beheerder aanmelden. IX. Deze overeenkomst wordt aangegaan voor den tijd van drie achtereenvolgende jaren, gerekend van de dagteekening ter eenre dezer akte, met dien verstande, dat contractant zijn haar reeds na afloop van het eerste of bevoegd z ij alsdan geen schuld tweede jaar te doen eindigen, indien aan contractant ter andere meer h ALDUS OVEREENGEKOMEN te dag der maand op heden den des jaars
Geregistreerd door mij
onder No op den van het register voorgeschreven bij art. 3 alinea 9 van de ordonnantie van 13 Juli 1889 (Staatsblad No. 138). den
De
voornoemd,
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA. BIJLAGE
27
II.
WERK-CONTRACT VOOR JAVANEN. Zooals bedoeld
bij artikel
2 der Ordonnantie van 12 Juni 1889
{Staatsblad No.
138
No vvij
NAAM.
ondergeteekenden: a o u
T3
9
o
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA.
28
wegen slaan, dienen als karrevoerders, staljongens, bodenenz., en het verleenen van hulp in geval van vuur- of watergevaar.
Het aantal werkuren, gedurende welke de contractant ter eenre ten behoeve van de onderneming moet arbeiden, bedraagt op elken werkdag tien. II.
De
contractant ter andere zal aan die ter eenre een ^'J" naam _ maandloon °geven zooals achter vermeld, uit te hunne III.
namen zooveel mogelijk echter '
betalen aan het einde van elke zal
maand;
taakwerk worden verricht tegen een loon, berekend naar
de basis van
DoUarcenten per dag. Bovenbedoelde loonen zullen, ingeval door contractant ter andere aan die ter eenre voeding wordt verstrekt, worden verminderd met tien DoUarcenten per dag; en met een bedrag van DoUarcenten voor iederen geheelen werkdag, gedurende welken contractant ter eenre van het
werk ^]iML. wegbhjven In alle gevallen, waarin het door contractant ter andere noodig wordt geoordeeld, van een of meer der in hoofde omschreven werkzaamheden aan contractant ter eenre de hulp van andere werklieden toe te voegen, of een gedeelte dier werkzaamheden aan andere werklieden op te dragen of waarin omgekeerd contractant
ter
eenre J?^?L_ aangewezen ° worden
om
aan
andere
werklieden hulp te verleenen, zullen de loonen, hierboven bepaald, door contractant ter andere in billijkheid tusschen alien, die aan het werk hebben deelgenomen, worden verdeeld, in dier voege,
dat alien die hulp hebben verleend, zooveel mogelijk een ge-
middeld dagloon ontvangen van minstens DoUarcenten en het restantloon ten goede komt van diegene, die den hoofdarbeid heeft verricht. ter eenre IV. Als voorschot erken de contractant van den contractant ter andere ontvangen te hebben een bedrag, als achter naam vermeld, dat verrekend zal worden door kortingen op maandloon of taakloon. Deze kortingen zullen echter zoodanig geschieden, dat het ter eenre bedrag per maand in contanten door contractant te ontvangen, nimmer daalt beneden Vier Dollars, of, wanneer
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA. 29 h niet
van wege contractant beneden een Dollar.
ter
andere voedsel verstrekt wordt.
Contractant ter eenre ^^^^ geen loon ontvangen gedurende de dagen dat ij het werk verzuim hetzij door ziekte, straftijd of onwil. Van de V. contractant ter eenre kan geen arbeid gevorderd worden op de volgende dagen de twee betaaldagen van elke maand en op hun nieuwjaar. :
De
contractant ter andere zijde voorziet ten zijnen koste in voldoende huisvesting en vrije geneeskundige behandeling VI.
van de contractant
ter eenre en
^^'^"^
gezin hunne "
De contractant ter andere zijde zal de contractant
VII.
ter eenre niet
VIII.
tegen °
^ hun
wil
zijn
De contractant maand
van
diens
hunne
ter eenre
gezin
—zal "— zullen
scheiden. zich
op *^ den
dag der des jaars 1900 op de onderneming bevinden en bij den beheerder aanmelden. IX. Deze overeenkomst wordt aangegaan vooi den tijd van drie achtereenvolgende jaren, gerekend van dedagteekeningdezer acte, met dien verstande, dat contractant ter eenre bevoegd zal zijn haar reeds na afloop van het eerste of tweede jaar te doen eindigen, indien hij alsdan geen schuld aan contractant ter andere meer
heeft
hebben*
ALDUS OVEREENGEKOMEN op heden den des jaars
1
te.
dag der maand
900
Naam.
Handteekening.
Genoten voorschot.
Loon.
30
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA.
Geregistreerd door mij
op den onder No van het register, voorgeschreven bij art. 3 alinea 9 van de ordonnantie van 13 Juli 1889 (Staatsblad No. 138). den
De
BIJLAGE
voornoemd,
III.
WERK-CONTRAKT Zooals bedoeld
bij artikel
2 der Ordonnantie van 13 Juli 1889
{Staatsblad No.
138).
No wij ondergeteekenden:
o
NAAM.
Geboren
te
iBehoorende tot den Stam. 1
o
ter eenre
en gemachtigde van der onderneming
handelende
als
gelegen in de afdeeling
landschap
DE KOELIEKONTRAKTEN TEK OOSTKUST VAN SUMATRA. ter
31
andere zijde
verklaren te zijn overeengekomen als volgt: I. De contractanten ondememing
bchocve van de den volgenden arbeid verrichten: het toezicht houden over een hun toegewezen aantal Chineesche werklieden, volgens instructie van den contractant ter andere of van zijne gemachtigden, en die werklieden controleeren bij het tabak planten en bewerken, en alle daarvoor benoodigde werkzaamheden. Ingeval van ziekte, zwakte, slordigheid of niet opvolgen van orders, ontvangen van contractant ter andere, heeft de laatste het recht hen te ontslaan of tot werkman te degradeeren, in welk laatste geval zij gehouden zijn alle conditien na te komen in de contracten met Chineesche werklieden ter eenre zullen ten
vermeld.
Het aantal werkuren, gedurende welke de contractanten behoeve van de ondememing moeten arbeiden, bedraagt elken werkdag tien. III. De contractant ter andere zijde zal aan die ter eenre een loon geven bestaande in procent van het bedrag waarvoor de koelies, onder hen gesteld, tabak in de droogschuren II.
ter eenre ten
leveren, uit te betalen nadat de tabak gefermenteerd en ge-
soiteerd
is,
maar gedurende het
plant- en oogstseizoen geeft de
contractant ter andere zijde op dat loon
om
de veertien dagen
voorschotten voor levensonderhoud voorts voor het toezicht op ;
der tabak, het maken van goten en wegen of werkzaamheden een percentage van het loon, verdiend door de onder hen gestelde werklieden, of een vast mande-
het
sorteeren
eenige andere
door contractant ter andere; minder zullende bedragen dan acht Dollars. Als voorschot erkennen de contractanten ter eenre ieder IV. voor zich van den contractant ter andere een bedrag te hebben genoten, als achter hunne namen vermeld, dat zal worden verrekend door korting van hun loon; zij moeten minstens vier
lijksch loon, beide vast te stellen
maar het
laatste niet
's maands ontvangen. Van de contractanten ter eenre kan geen
Dollars V.
arbeid gevorderd
worden op de volgende dagen: den van elke maand en de groote en den Chineesche feestdagen.
DE KOELIEKONTRAKTEN TER OOSTKUST VAN SUMATRA.
32 VI.
De
contractant
ter
andere zijde voorziet ten zijnen
koste in voldoende huisvesting en vrije geneeskundige behandeling
van de contractanten
VII.
De
ter eenre
en hunne gezinnen.
contractant ter andere zijde zal de contractanten
hun
van hunne gezinnen scheiden. VIII. De contractanten ter eenre zullen zich op den dag der maand des jaars 1900 op de onderneming bevinden en bij den beheerder aanmelden. IX. Deze overeenkomst wordt aangegaan voor den tijd van drie jaren, gerekend van de dagteekening dezer akte, met dien verstande, dat contractanten ter eenre bevoegd zullen zijn haar reeds na afloop van het eerste of tweede jaar te doen eindigen, indien zij alsdan geen schuld aan contractant ter andere meer ter eenre niet tegen
wil
hebben.
ALDUS OVEREENGEKOMEN op heden den
te
dag der maand
des jaars 1900
Geregistreerd door mij
onder No op den van het registei voorgeschreven bij art. 3 alinea 9 van de ordonnantie van 13 Juli 1889 (Staatsblad No. 138). den
De
voornoemd,
II.
MEMORIE BETREFFENDE HET OPRICHTEN VAN EENE BANK VOOR DE NEDERLANDSCHE WEST-INDISCHE BEZITTINGEN, VAN J. VAN DEN BOSCH, MEDEGEDEELD DOOR W. L. GROENEVELD MEIJER.
Gedurende de eerste
tientallen jaren
na de teruggave van Suriname aan
Nederland was de toestand der kolonie
in alle opzichten slecht te
noemen.
Het regeeringssysteem was zoodanig ingericht dat wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht nauw verbonden waren; het bestuur was in handen van vaak onbekwame ambtenaren, corruptie kwam veelvuldig voor, de belastingen waren hoog en onrechtvaardig, vele plantages werden ver-
op de andere heerschten
laten en
achterlijke toestanden, die door gebrek
aan kapitaal, incompetentie der administrateurs en absenteisme der
De gevolgde
eigenaren zelden verbeterd werden.
handel met andere landen dan Nederland vrijwel
handelspolitiek sloot alle uit,
het muntwezen werd
herhaaldelijk gewijzigd, terwijl de wisselkoers op Holland van 1816 to 1826
daalde van
men
in
f 1.25
tot 3.27 Sur. de Hollandsche gulden. Sedert 1761
Suriname een papier circulatie,
noteerde het pond sterling te Paramaribo
standigheden steeg de koers en was 1
f
48.10.
Door verschillende om-
de teruggave in 1816 normaal,
bij
had
die allengs opgezet was; in 1811
n.l.
gulden HoUandsch/ 1.25 Surinaamsch. Langzaraerhand liependekoersen
weer terug, echter na den brand landsch
/ 1.82 Sur.,
te
Paramaribo in 1821
1
gulden Hol-
in 1826 reeds / 3.27 gold.
In den loop der jaren werden in verband hiermede verschillende maatregelen genomen; in 1821 o. a. werd alle geld, dat voor uitvoergeschikt was,
dus Nederlandsche munt, verboden en bleef alleen het koloniale kaartengeld in omloop.
Deze maatregel hielp
niets,
daarom werd
overgestelden zin gezocht en werd
bij
in 1826
de oplossing in tegen-
K.B. van 15 Augustus 1826 het
Nederlandsche muntstelsel in de kolonie ingevoerd. In omloop
dus
alle
Bank
kwamen
Nederlandsche muntstukken en de biljetten van de Nederlandsche
te
Amsterdam en van de
Society G6n6rale te Brussel.
NED. ECON.-HIST. ARCHIEF. J.\ARBOi:K
\'.
3
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
34
Practisch kwamen in omloop/2millioen biljetten van de Soci6teGenerale
en
/
400.000.
groot
5
%
/
— specie genoemd lichaam ontving hiervoor eene ving — op een nieuw ingericht Grootboek van Surinaamsche inschrij
;
2.400.000.
rentegevende schuld. Het in omloopzijnde kaartengeld werd tegen
den koers van
/ 100
310 ingetrokken, zoodat degenen, die op herstel der
:
koersen gerekend hadden, nu officieel hun bezit tot op een derde Neder-
Men had
landsche waarde teruggebracht zagen.
over het hoofd gezien,
dat hiermee aan de oorzaak van den ongunstigen wisselkoers niets ver-
anderd was, daar
alles
worden en een groot
wat Suriname betrok, met goederen betaald moest
deel zonder terugbetaling aan de eigenaren in het
moederland gezonden werd. Het saldo werd in geld vereffend en het
ruil-
middel begon dan ook spoedig af te vloeien.
Een ander nadeel was, dat de toch verlaagd waren en Talrijk
er zelfs een
al
hooge belastingen niet evenredig
nieuwe patentbelasting ingevoerd was.
waren dan ook de klachten en requesten aan den koning, en
toen een ontslagen gouvernementssecretaris eene nota tot
hem
richtte,
bevatte het stuk zooveel krasse en geargumenteerde beschuldigingen en
men
grieven, dat
van den Bosch
met
inzag, dat ingegrepen
als
moest worden en werd de generaal
commissaris-generaal der West-Indische Bezittingen
vrijwel onbeperkte
volmacht uitgezonden „om den staat van zaken
aldaar na te gaan en de noodige voorzieningen te doen plaats grijpen".
Van den Bosch kwam
in
December
te
Cura9ao aan, waar
zijne creatie,
de Cura9aosche Bank, thans nog bestaat en arriveerde den 28sten April 1828 te Paramaribo. Zijn taak in Suriname was drieledig en bestond in het regelen
van
:
1
.
het regeeringsbeleid
;
2.
den economischen toestand, en
3.
het geldwezen.
Een nieuw regeeringsreglement bracht alle bezittingen onder een gouvermaakte de rechterlijke macht
neur-generaal, stelde gemeenteraden in en
onafhankelijk van de andere machten. Zijne denkbeelden over den economischen en monetairen toestand vindt
men
neergelegd in de hierachter afgedrukte memorie betreffende het op-
richten eener
Bank voor de Nederlandsche West-Indische
Bezittingen.
Ze komen neer op tegengaan van de kapitaaldrainage en op bevordering der productie en beperking van het gebruik door besparing.
Die grootere productie moest worden bewerkstelligd door het verschaffen van crediet aan de plantages, bevordering van de suiker- en indigoteelt,
bevordering van groote plantages, invoering van stoommachines ter
vergrooting der productie en instandhouding der slavenmachten.
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
35
De besparing zou worden verkregen door een welingericht belastingstelDe credieten zouden verschaft worden door eene bank, die tevens circulatiebank zou zijn. Met een kapitaal van / 3 millioen zou deze de nog in
sel.
omloop zijnde Brusselsche bankbiljetten intrekken, aan plantages en zoodoende geld
op Nederland beschikbaar hebben, en ten
wissels
wissels disconteeren.
Het verzorgen van de
crediet en het wisselbedrijf in de kolonie
altijd
k pari
slotte facultatief
prima
circulatie, het
hypothecair
was derhalve haar
doel. Bij het
verschaffen van een eigen koloniaal ruilmiddel was
men
de oude fout vervallen, doordat
crediet verschaffen
omloop brengen, voorts
in
als
men dus
niet geheel in
ruggesteun steeds wissels k pari
beschikbaar wilde hebben.
Had van den Bosch cies
in het
algemeen den toestand juist ingezien en pre-
aangewezen waar het haperde, de middelen tot verbetering waren
minder goed gekozen. Het ontbrak van den Bosch zoowel aan
van het bankwezen
als
juiste kennis
aan juiste gegevens omtrent de productie, handels-
beweging en betalingsbalans, en inzicht in de mentaliteit der Surinamers.
Of het Nederlandsch muntstelsel beschikbaar
zijn,
in
zwang
is
of dat altijd a pari wissels
verandert aan de betalingsbalans niets; eene motiveering
waarom het oude stelsel niet, gewijzigd, gehandhaafd kon blijven, ontbreekt bij hem. De Centrale Bank mist in zijri project alle liquiditeit, daar hare activa bestaan in hypotheken met 32-jarigen looptijd. Het nadeelig der betalingsbalans
saldo
a
/
250.000.
— was veel
te laag geschat, of-
schoon gezegd dient te worden. dat de suikerprijzen juist toen zeerhoog waren.
Daarbij
kwam, dat
er te veel
op geregelde betaling door de de-
biteuren gerekend was, terwijl tenslotte het bestuur der bank in handen gelegd
was van personen,
die bij de partijtwisten en vriendenbevoor-
rechtingen vaak op den voorgrond getreden waren,
Het
ligt niet in
mijne bedoeling de nota uitvoerig te bespreken de aan;
dacht moge er echter op gevestigd worden, dat de denkbeelden van
Van den Bosch \\as al in zijne
niet geheel
op eigen aanschouwing steunden,
hoofdzaken klaar voor
hij
Nederland verUet. Dat
zijn
blijkt
plan
wel uit
besprekingen met de firma Vlaer en Koll, waarvan de firmanten
bij
de plannen wel eenigen invloed gehad zullen hebben.
Gewoonlijk wordt aangenomen, dat het in de bedoeling der Bank lag eene suikerplantage te exploiteeren
woord over. Wel had
hij
;
van den Bosch spreekt
er echter
met geen
het plan eene gouvernements-modelplantage te
stichten en bovendien zijn later enkele verhypothekeerde plantages in het bezit der
Bank gekomen, doch
dit
is
nooit de opzet geweest.
De
fout
is
ver-
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
36
moedelijk ontstaan door de verkeerde mededeeling van minister
Baud
in
de Tweede-Kamervergadering op 14 Maart 1845^). Bij
K.B. van 30 December 1828 werd de Bank, die in Suriname voortaan
„Particuliere West-Indische
Bank" zou
heeten, opgericht. Particulier
was
ze in geen enkel opziclit, trouwens, van den Bosch had steeds va'h eene gou-
vernementsbank gesproken. Men dacht
onderneming instelling;
in
in
den Haag, dat eene particuliere
Suriname meer vertrouwen zou genieten dan eene staats-
ook had men gehoopt van een bankier het kapitaal voorgescho-
ten te krijgen. Minister Elout schreef
dat „de geheele inrigting der bank
bij
de oprichting aan den president,
als eene
zaaknietvanhetgouvernement,
maar van particulieren wordt beschouwd". De hoofddirectie meende dan ook niet beter te kunnen doen dan den naam „Particuhere" W. I. Bank te pousseeren. In Nederland schreef men dan weer „Bank te Suriname", dan weer „Westindische Bank". Het eenige particuliere zat trouwens in den naam de hoofddirectie bestond uit de drie :
— (den gouverneur-generaal, den procureur-generaai en den controleur-generaal) — particulieren hadden geen hoogste ambtenaren in de kolonie
;
geld gegeven.
De reden
hiervan
is
noch in de archie ven der Bank
*),
noch in
van de firma Vlaer en Koll ') na te gaan, maar ik vermoed, datdekoning
die
zich niet garant heeft willen stellen, zoodat de noodige gelden uit het
Amortisatiefonds moesten worden geput. Tenslotte, de winsten
aan de koloniale
Over de geschiedenis der Bank, die uitstekend na te gaan
rekeningen van
kwamen
kas.
is,
uit notulen-, kas-
en brievenboeken
een enkel woord. Al heel spoedig bleek, dat de be-
Van den Bosch
niet door de werkelijkheid bevestigd wer-
om
den, terwijl verder tal van omstandigheden meewerkten
de Bank te
doen mislukken. Talrijk /
1
waren de aanvragen
om
hypotheken, zoodat in 1830 reeds
millioen aan een tiental planters uitgegeven was; daarbij
ter, die in
de kolonie geen cent crediet meer hadden, zoodat
vervaldag reeds verzoeken
om
uitstel
er ech-
den eersten
inlcwamen. Slechts enkele planters
hebben tenslotte hun hypotheek kunnen
Het
waren bij
aflossen.
was dan ook na een jaar millioen meer getrokken dan overgemaakt; de oorlog met
wisselbedrijf ging aanvankelijk goed, al
reeds ruim /
1
Belgie deed echter de bronnen in het moederland plotseling opdrogen, hoe-
wel het ook zonder dat tot een debacle gekomen zou zijn,die nu alleen ver-
*) '-)
3)
Zie Handelingen der Tweede Kamer, biz. 252. Aanwezig op het Algemeene Rijksarchief te 's-Gravenhage. Aanwezig in het Nederlandsch Economisch-Historisch Archief
te 's-Gravenhage.
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN. haast werd. Begin Mei 183
waren
er
dus geen
weer op en
al
\vissels
1
37
moest het wisselbedrijf stop gezet worden en
a pari meer beschikbaar; de handel erin dook
%
spoedig bedroeg het agio 40
.
Daar hypotheek- en wisselomloop brengen van
bedrijf stilstonden, bleef alleen de derde f unctie, het in
geld over.
Dat door de rentebetalingen der hypotheeknemers spoedig
schaarschte ontstond,
niet geheel waar; de
is
Bank
bleef geld in
geld-
omloop
brengen door betaling van tractementen en gouvernementswissels, terwijl
van de debiteuren de gelden zeer traag binnenkwamen. De droeg gemiddeld ongeveer
danks het verbod „leg\vissels",
De
in
/
1.200.000.
— en
is
na
1835, toen
circulatie be-
de Bank, on-
de statuten, geld uitleende door disconteering van
nog belangrijk gestegen.
slechte toestand der cultures
den met groot verlies
in te
maakte het noodig sommige onderpan-
koopen het beheer daar van en de corresponden;
over achterstalhge aflossingen en rentebetalingen vormden jarenlang
tie
vrijwel het eenige
werk en de eenige onderwerpen der vergaderingen van
het bestuur.
Minder ongunstig voor de Bank was de periode van 1839 tot 1842, toen ze / 750.000.
— wissels a pari uitgaf
;
de vele opeengehoopte schulden
bij
aan het moederland was de economische uitwerking ervan echter nog
maar zijn
gering;
ook schijnt het
bij
de toewijzing niet
altijd
even zuiver te
toegegaan.
Omstreeks
1837 heeft de koning het plan gehad aan de
Bank eene
groote uitbreiding te geven voor geheel West- Indie, daar alle ingewon-
nen adviezen echter afkeurend waren,
is
er n lets
van gekomen^).
Toen de gouverneur Elias geldwezen en wisselhandel trachtte beteren en krachtig tegen misbruiken optrad, ondervond
genstand.
hij
te ver-
zeer veel te-
De Surinaamsche kwestie kwam in de Tweede Kamer ter sprake,
het geldwezen werd gereorganiseerd en als gevolg daarvan werd 2 1 Maart 1848 de liquidatie bevolen van de instelling, die eigenlijk al in Mei 1831
geen aandeel meer had in het economisch verkeer trouwens, in 1846 waren ;
alle geldtransacties
19
haar
al
verboden.
November 1870 Hep de
liquidatie af
den Bosch eens gedacht had, dat het
van het
in staat
instituut,
waarvan van
zou zijn van de achteruitge-
gane kolonie eene bloeiende bezitting te maken.
w.
l. g.
m.
*) De stukken hierover zijn aanwezig in het Algemeen Rijksachief te 's-Gravenhage, archief der West-Indische Bank, no. 37.
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
38
ONI^'ERP TOT HET OPRIGTEN EENER BANK VOOR DE NEDERLANDSCHE WEST-INDISCHE BEZITTINGEN 828) DOOR J. VAN DEN BOSCH ^). ( 1
In
alle
kolonien bestaat eene eigenaardige strekking
culerend medium, zoo het in spetie voorhanden
is,
om het cir-
uit te voeren,
zoo het in papier bestaat, de waarde van dat papier te doen ver-
of
minderen, een steeds toenemende agio
is
daarvan het gevolg en
deszelfs schadelijke uitwerking kan, naar mijn inzien, alleen door
eene welingerigte bank worden voorgekomen.
de oorzaken aante duiden waaraan vToeger het ontstaan van den agio in deze colonic moet worden Niet ongepast zal het
zijn,
toegeschreven, alsmede de wdjze op tegeven.waardoor eene bank
daarin zoude hebben kunnen voorzien, ten einde voor te
dat
bij
het invoeren van een andere papieren
maal hetzelfde gebrek plaats
munt
komen
niet ander-
grijpe.
Veelvuldig zijn de oorzaken, waaraan het ontstaan en steeds toenemen van den agio op het thans vernietigde papieren geld alhier wordt toegeschreven. Voornamelijk is als zoodanig aangevoerd de onevenredigheid der gevraagde en verkrijgbare wissels een zekere woeker, in derzelver handel, of wel de afwezigheid van zoovele eigenaren van :
plantagien; de belangrijke schulden vanbijzonderepersonen, met de administratie dier plantagien belast geweest, die ontstaan zou-
de
zijn
toen de Engelschen in het bezit der colonic waren, in welk
tijdvak de administrateurcn over de gehccle opbrengst der gron-
den beschikt zouden hebben, zonder daarvan altijd aan de eigenaars het hun aankomend bedrag te remitteren, en eindclijk de belangrijke achterstand, die zoowel hieruit zoude zijn voortgevloeid, als door het niet geregeld afbetalen gedurende denzelfden tijd van de renten en het aflossen der capitalen, in het moederland op vele plantagien voorgeschoten.
Behalve deze redenen kunnen voorzeker nog velen van minder gewigt tot het verergeren der zaak hebben bijgedragen, dan het is
van het kwaad genoegzaam zou zijn ontwikkeld. Immers zoo het ontstaan was door de schulden, welke de administrateurcn in het moederland te betalen hadden en voor welke zij verondersteld worden de gclden in hunne kas er verre vanaf dat het beginsel
')
Aanwezig
no. 37.
in het
Algemeen Rijksarchief
te
's-Gravenhage, archief der W.-I. Bank,
BANK VOOR DE NEDERL. WEST.-INDISCHE BEZITTINGEN. voorhanden
39
hebben gehad, dan moest daarvan in de eerste jaren een zeer hooge agio het gevolg zijn geweest, vermits de markt het meest gedrukt wordt, wanneer de vragen te menigvuldig zijn in evenredigheid van het verkrijgbare. Het tegendeel nu heeft plaats gehad; in 1816 bedroeg de agio te
45%, in 1817 67^, in 1818 85, in 1819 80, in 1820 100 en in 1821 150 %, op welke wijze hij nagenoeg bestendig heeft blijven vermeerderen. Een steeds toenemende agio had dus hier plaats, en geenzins kon dit het gevolg zijn van eene plotselinge overlading der markt voor eenen korten tijd meteengroot capitaal papieren munt, maar noodwendig moet hier eene steeds werkende oorzaak slechts
gezocht worden.
De ahvezigheid van de eigenaren der plantagien verklaart de zaak evenmin. Zoo deze in de colonie aanwezig waren geweest, zouden zij daarom niet hebben nagelaten de producten hunner gronden naar Holland te remitteren, waartoe zij geene wissels behoefden. Voor zoover
een gedeelte hunner inkomsten in ,de coook de invoer van noodwendigheden zijn toegenomen, en deze met zooveel van hun revenu bestreden zijn. De vraag naar wissels zou dus aan den eenen kant niet grooter zijn ge worden, zonder dat van de andere zijde de middelen vermeerderd waren om daaraan te voldoen, zoodat er geene merkelijke verandering in den staat van zaken door kon ontstaan. Bovendien zijn de eigenaars niet eerst naar Holland vertrokken, toen de agio tot zoodanige hoogte was gekomen zij waren daar, toen de wissel nagenoeg pari stond, en het getal dergenen, die sedert de colonie hebben verlaten, staat in geene de minste evenredigheid met het stijgen van den agio. De veronderstelde woekerhandel is almede tot het verklaren der oorzaak niet voldoende. Niemand toch, tenzij hij eene dringende behoefte aan wissels heeft, zal er eene bovenmatige som voor uitgeven en wanneer de kooper in zijn belang geene aansporing vindt om het gevorderde te betalen, dan is ook de verkooper buiten de gelegenheid zijn goed boven de intrinseque waarde aan den man te brengen. Evenmin als de hierboven aangehaalde redenen kan de meening gelden, dat aan den overvloed van papier de depreciatie zij
lonie verteerden, zou
;
moet worden toegeschreven. In 1816 toch was het medium in
circulatie,
door deszelfs intrin-
40
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
seque waarde circa driemaal grooter dan in 1 825, en echter stond de agio in beide tijdvakken in omgekeerde reden tot de waarde
van het
De
in
omloop zijnde medium.
verdere veronderstellingen, welke hier niet bepaaldelijk zijn
aangehaald, zouden, naar mijn inzien, mede wederlegd kunnen
worden, doch het zal niet noodig zijn in eenige bijzonderheden deswegens te treden, daar ik geloof dat voldoende zal kunnen
worden aangetoond, dat het kwaad uit eene anderebronzijnen oorsprong heeft, en zoowel hier als in onze Oost-Indische colonien gezocht moet worden, in een eigendommehjk gebrek, onafschei-
dehjk verbonden aan het bestaan der colonien, wanneer ze op zoodanigen voet zijn bevolkt als onze bezittingen.
Deze bestaan namelijk voor een groot gedeelte uit inwoners, die na zich door hunne Industrie een capitaal verworven te hebben, het land verlaten, en dus het in de colonie bijeengegaard vermogen naar elders overbrengen.
Eene bestendige uitvoer van capitaal wordt daardoor veroorzaakt en nog vermeerderd door het versterfregt en andere bijkomende omstandigheden, zoodat eene groote vermindering van geld het gevolg daar van moet zijn. Het zal noodig zijn deze stelling eenigermate in het breede te ontwikkelen, omdat dezelve mijns inziens eensdeels leidt tot de ware kennis der kwaal, anderdeels tot die van het hulpmiddel, waardoor die te genezen is. Het is een algemeen aangenomen begrip in de staathuishoudkunde, dat een land op den duur geene nadeelige balans van handel sluiten kan, en eindelijk het evenwigt tusschen productie en
consumtie zich
als vanzelf herstelt.
toogen, dat het circulerend
medium
Indien
men
hierdoor wil be-
in een land, zoo hetzelve in
kan verminderen, of in papieren bestaande, niet deszelfs waarde kan verliezen, dan zoude men eene mening beweren, door zoovele daadzaken in onze colonie tegengesproken, dat eene opzettelijke wederlegging daarvan als overbodig kan worden beschouwd de oorzaak echter daarvan op te sporen is van veel belang om tot de kennis van het hulpmiddel te geraken. spetie bestaat, niet
;
In onze Oost- en West-Indische colonien bestaat er geene ande-
dan de reeds opgegevene, namelijk het overmaken en beleggen van capitalen naar Europa, China en andere landen, re oorzaak
waartoe de temporaire inwoners onzer colonien behooren.
BANK VOOR DE NEDERL. VVEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
41
Het volgend voorbeeld zal dit diiidelijk ontwikkelen en tevens daarvan kunnen strekken. Honderd huisgezinnen bewonen een land, deze hebben noodig aan \Teemde waren, en produceeren tevens / 100.000. genoegzaam om deze waren uit hunne producten te betalen; blijkbaar moet in dat geval evenvvigt bestaan tusschen productie tot bewijs
—
en consumtie.
Men en
stelle verder,
dat een dier huisgezinnen het land wil verlaten
te dien einde deszelfs vaste goederen,
schat, wil verkoopen
;
op/
10.000.
— waardege-
ten einde dat capitaal naar elders over te
brengen, zoo zal de behoefte aan vreemde waren dit jaar voor de
— —
bedragen, maar bovendien aan de vertrekkende / 10.000. moeten worden voldaan, en daarvan zal het gevolg moeten zijn, dat of de consumtie van vreemde waren vermindert, of wel een ander object van waarde aan de vertrekkende wordt in ruiling gegeven. Daarhet vermogen van ieder land, gelijk van ieder persoon, kan gezegd worden te bestaan in de waarde van deszelfs circulerend medium, vaste en roerende goederen, en de twee laatsten den vertrekkende niet convenieeren, zoo zal men met het eerste de genoemde koopschat worden moeten voldoen, waarvan het gevolg is, dat / 10.000. overige ingezetenen p. m. / 99.000. zal
—
uitgevoerd, waardoor dan ook het circuleerend
een land met een gelijke
kunnen worden even
zal niettemin het land / 10.000. blijft
in zulk
som verminderd, en schoon nu wel de
overige ingezetenen gezegd
deze verhuizing
medium
rijk te blijven,
— capitaal verloren hebben; zoo
voortduren, zal het land van jaar tot jaar in
circuleerend capitaal armer worden,
schoon de betrekkelijke
waarde van ieders bezitting niet vermindert eindelijk zal het circuleerend medium, dat altijd minder bedraagt dan de totale waarde aller goederen, zoo schaars worden, dat hetzelve niet meer strekken kan als middel van remise, en dan zal of de verhuizing ophouden of wel een gedeelte van het jaarlijksch product zal als rente voor het achtergelaten goed betaald moeten worden dan daar het gevolg hiervan volkomen wordt toegehcht, zoo men papieren geld als medium van circulatie aanneemt, zal het overbodig zijn, zulks hier breeder te ontvouwen. Het papieren geld, hoezeer het weinig kost om het aan te maken, gaat echter noch uit de hand des makers, noch van de eene hand in de andere over, zonder dat daarvoor arbeid ot zaken van ;
;
42
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
waarde in ruiling gegeven worden het maakt dus een gedeelte uit van ieders bezittingen, en in dien zin is dan ook de gezamelijke papieren munt een gedeelte van het vermogen eens lands als zoodanig kan het beschouwd worden te zijn een koopwaar gelijk ieder ;
;
andere.
Hetzelve echter bezit geene algemeene, dat
is
in andere landen
waarde en kan dus ook niet gebezigd worden om naar andere landen te worden overgevoerd en als middel van remises te worden gebezigd vandaar dat hetzelve alleen als middel van ruiling in een bepaald land, waar men hetzelve waarde toekend, gangbaar is, en geene waarde heef t voor zooverre het bedrag daarvan de behoefte aan middel van ruiling te boven gaat, waaraan het dan ook al mede toe te schrijven is, dat zoo dikwerf mende hoeveelheid heeft doen aangroeyen boven deze behoefte, hetzelve intrinseque zooveel in waarde vermindert als het nominaal wordt geldige
;
vermeerdert. Stellen wij nu, dat in een land in plaats
dium
van een circulerend memunt bestaat, wat zal
in specie, integendeel eene papieren
dan het gevolg zijn, zoo er uit dat land capitalen geremitteerd worden? Het reeds bijgebragte voorbeeld strekke wederom tot opheldering daarvan. In het veronderstelde geval kan blijkbaar de papieren munt niet strekken ter aankoop van de goederen, die van buiten worden ingevoerd, daar de verkoopers er hunne rekening niet bij zouden vinden om een medium zonder waarde in hun land daarvoor aan te nemen; deze invoer zal derhalve in producten moeten worden voldaan en het papier alleen als middel van ruiling kunnen strekken of als maatstaf voor deze beide waarden (invoer in producten) onderling.
Men neme nu ook
aan, dat een der vroeger veronderstelde hon-
derd inwoners zijne eigendommen verkoopt en daarvoor / 10.000 papier ontvangt daar hij wil vertrekken, heeft hij dus ook geene ;
behoefte aan de ingevoerde waarde, maar koopt integendeel pro-
ducten ten einde die na elders over te brengen, of wel, zoo dit reeds door een ander geschied is, het regt op het provenu daarvan, dat is de wissel. In dit geval zal er blijkbaar een te kort om den invoer te betalen plaats hebben, want de consumtie kan slechts aangenomen worden met Yioo verminderd te zijn, terwijl de te betalen som
zoo voor invoer
als
aan den vertrekkenden
7io is
verhoogd.
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
43
Bestond er nu in de maatschappij, hier bedoeld, geen ander cadan een papieren medium, toereikend om de even opgegeven venvisseling van invoer tegen eigene producten tot stand te brengen, dan zoude het blijkbaar onmogelijk zijn om den invoer te betalen, en de geheele maatschappij zou zooveel minder moeten consumeeren, als het genoemde capitaal bedraagt doch dan ook zoude het verlies in een jaar zijn hersteld. Dan in ieder land, waar de industrie eenige ontwikkeling verkregen heeft, zijn ook capitalen verzameld, dat is het circuleerend medium wordt bij kleine gedeelten aan den omloop onttrokken en tot een geaccumuleerd capitaal opgelegd of bespaard, welk of op rente wordt uitgezet of strekt tot verhandeling van vaste en andere goederen van waarde. Zonder zulk een capitaal zelf zoude de overdragt van vaste goederen ten uiterste moeyelijk, in vele gevallen onmogelijk zijn. Men neme nu aan, dat een zoodanige geaccumuleerd capitaal, niet onmiddelijk vereischt voor de dagelijksche circulatie, voor de eigendom van hen, die verhuizen, wel betaald is, en dat hij daarvoor producten gekocht heeft, zoo zal blijkbaar de hoeveelheid van producten te kort schieten om den invoer te betalen, en pitaal
;
echter het papier in onmiddelijke circulatie zijn vermeerderd.
Om
de gegrondheid van mijn gevoelen nog duidelijker voor te
dragen, stelle men, dat de vroeger genoemde honderd huisgezin-
nen
/ 100.000.
dium
— aan handelscapitaal of dagelijks circulerend mebovendien nog/ 100.000. — aan geaccumuleerd
bezitten, en
bestemd om bij koop of verkoop van vaste goederen te worden gebruikt, en tevens jaarlijks aan producten, vatbaar om te worden geexporteerd, / 100.000. produceeren, zoo een hunner vertrekt, en zijne goederen tegen
meer
capitaal,
bij zonder
—
verkoopt en deze wederom besteed tegen producten, vatbaar voor exportatie, dan reeds groeit het handelscapitaal of terwijl de dagelijks circulerend medium aan tot / 110.000.
/ 10.000.
—
voorraad der verkoopbare slechts
/
,
90.000 bedraagt, en daardoor
wordt de laatste koopwaar schaars, dat is duur in vergelijking van de eerste, waarvan de agio het gevolg is. Maar het volgend jaar levert wederom slechts / 100.000. producten en echter is het pa-
—
pieren
De
meduim
agio
kan
niet verminderd,
maar
/ 110.000.
komende omstandigheden verminderd zoude / 100.000.
—
— gebleven.
zich dus niet herstellen, schoon dezelve zonder bijzijn,
daar er thans
aan producten tegen dezelve verhandeld kunnen
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
44
worden; dan zoo ook huist,
moet
dit jaar
wederom een der inwoners
ver-
er blijkbaar eene grootere onevenredigheid plaats
vinden tusschen het papier in de daarvoor verkrijgbare producten, omdat er reeds een verschil van / 1 10.000. tot / 100.000.
—
moet eindelijk al het komen en in waarde verliezen,
plaats vond, en op deze wijze voortgaande,
accumuleerde capitaal in circulatie naarmate het nominaal toeneemt, en dat verlies zal wederom gelijkstaan met het capitaal, door den vertrekkende naar elders overgebragt, omdat, zoo een land door het overbrengen van een capitaal rijker wordt, een ander naar hetzelve
noodwendig evenveel moet verarmen,
(sic)
is
uitgevoerd,
althans wanneer er
evenwigt tusschen consumptie en productie plaats heeft. Ik vleye mij, dat hetbijgebragte voorbeelddezaakgenoegzaam opheldert, en dat het thans ook niet moeyelijkzijnzalhet hulp-
middel aan te wijzen. Blijkbaar zou, indien jaarlijks de productie juist zooveel ver-
werd geremitteerd, het eerste jaar het geleden verlies reeds geheel vergoed zijn, en zoo ook dit alle volgende jaren plaats had, geen agio ontstaan kunnen, terwijl dan tevens kon worden aangenomen, dat middelens deze vermeerderde productie evenveel geld uit den gewonen omloop zoude worden getrokken en tot geaccumuleerd capitaal worden opgelegd als er door den verkoop van vaste effecten in circulatie gebragt wordt, of wel, zoo de verteringen in gelijke mate als de inkomsten meerderde
als er capitaal
toenemen, zal er voor de circulatie een grooter capitaal noodig en dus in beide gevallen de aanleiding tot den agio weggeno-
zijn,
men
worden. Hieraan
is
het toe te schrijven, dat zoolang er in
eenig gewest eene steeds toenemende ontwikkeHng van industrie plaats heeft, de agio weinig te vreezen is; dan zoo de industrie geene verdere aan het verlies geevenr^^digde vorderingen maakt,
kunnen de meerdere uitgaven boven de inkomsten alleen door besparing op de consumtie gevonden worden. Indien b.v. ieder jaar op de algemeene consumtie zooveel kon worden uitgespaard als het geremitteerde bedraagt, ook dan zoude het nadeel te verhelpen
medium van
onder voorwaarde echter, dat het aan de behoeften geevenredigd zij.
zijn,
circulatie altijd
Tot het eerste doel worden gevorderd capitalen en alle inrigtingen, die de industrie kunnen bevorderen. Tot het hatste doelmatige belastingen, die de ingezetenen verplichten toe besparingen
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN. op hunne inkomsten en waarvan het provenu strekke
45
ter op-
legging of creering van capitaal, en eindelijk eene instelling, waar-
door altijd aan het papier, te veel in circulatie, eenebuitenlandsche waarde verschaft wordt, en waardoor tevens van den anderen kant, zoo dikwerf het geaccumuleerde capitaal te zeer vermin-
opnieuw capitalen verkrijgbaar worden gesteld. Dat nu belastingen aan de tweede der opgegevene oogmerken
dert,
strekken kunnen,
is
in zichzelf klaarblijkelijk.
Indien namelijk de inkomsten niet worden verteerd, maar het capitaal worde opgelegd, moet zoowel iedere maatschappij in ver-
mogen toenemen,
als ieder persoon,
welke buitendemogelijkheid
minder dan het bedrag zijner inkomsten teverliezen, en waarvan het surplus wordt aangewend om zijne rentegevende eigedommen te vermeerderen. Indien men het betoogde thans toepast op den staat van zaken alhier, zal die genoegzaam daardoor verklaard kunnen worden, en de aard van het gebrek voldoende zijn toegelicht om te kunnen oordeelen, welke hulpmiddelen gevorderd worden. Zoolang decolonie Suriname zich in eenen steeds toenemenden staat van productie bevond, moest het circulerend capitaal aangroeyen, te meer toen groote negotiatien het bovendien vermeerderden. Tot dien tijd toe waren er dan ook klaarblijkelijk genoegzame middelen voorhanden om de behoeften der ingezetenen te bestrijden, en tevens om sommen over te maken tot het opleggen van gesteld wordt
capitalen.
Nog kwam in later tijd de betaling van het gamisoen ten laste van het gouvernement in Europa, hetgeen de hoeveelheid van verkrijgbare wissels grooter maakte; doch sedert is de colonie in hare middelen om te remitteeren zooveel armer geworden als het daarvoor vroeger betaaldc bediag, en tevens in productief vermogen niet toegenomen, zijnde zij van 1816 af met het onderhoud der troepen belast geweest, althans wat de soldijen betreft. Men neme thans in aanmerking hoe veel de papieren munt sedert 8 8 tot 827 gerekend in waarde is verminderd, hetgeen zeker op ruim 165 kan worden, vermits de agio in eerstgenoemd jaar slechts 45 bedroeg; het papieren geld, destijds in circulatie, op eene nominale stellende, had dus nog eene intrinseque som van / 7.600.000. agio gewaarde van circa / 5.241.379. doch in 1827 met 210 verminderd, en het reduceerd zijnde, was het tot / 2.451.621. 1
1
1
%
%
—
—
,
—
%
46
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
capitaal
had dus
2.789.767.
/
— verloren.
Over
jaar berekend
1 1
toont dat aan, dat de colonie jaarlijks dooreengenomen/ 253.61 is
achteruitgegaan. Voorzeker
is
wel de staat van zaken niet ieder
jaar dezelfde geweest, de eene tijd
is
er
meer dan
in
den anderen
geremitteerd, en de meerdere of minder goede oogst moet er in-
vloed op hebben gehad.
Door de verminderde welvaart moeten ook de gelegenheden om Europa te kunnen overrnaken, min-
capitaal te verwerven en naar
der zijn geworden,
om alle welke redenen de colonie waarschijnlijk
meer is teruggegaan dan thans het geval is. Altijd geloof ik niettemin het verlies thans nog op / 200.000. jaarlijks te kunnen stellen, in welke veronderstelling ik bevestigd word door het verdwijnen der 4 ton gouds, in spetie alhier ingevoerd, mitsgaders van eenig papieren geld van in het eerste gedeelte der opgegevene periode
—
datgene, hetwelk door de Nederlandsche Maatschappij der be-
gunstiging van Volksvlijt verstrekt
is.
Dan hoe
dit
ook zijn moge,
eene rekenkundige naauwkeurigheid wordt hier niet gevorderd om
den aard der kwaal en de hulpmiddelen, welke zij behoeft, te beoordeelen; ik geloof van het eerste genoeg te hebben gezegd, om thans te kunnen overgaan tot het aanwijzen der middelen, die naar mijn inzien wenschelijk kunnen wezen. In de eerste plaats om voor te komen, dat er gebrek aanwissels plaats hebbe, moet het remitteeren tot een bepaald bedrag worden toegelaten, en zou anderzins een agio tusschen de coloniale munt en den wissel ontstaan, die altijd de depreciatie diermunt, tot groot nadeel van het gouvernement en van particulieren, ten gevolge heeft.
In de tweede plaats, daar de coloniale
munt door het verleenen
van remises natuurlijk uit den omloopgetrokken wordt, zoo moet op eene andere wijze aan de circulatie wederom worden teruggegeven datgene, wat langs dien weg buiten omloop raakt, en wel door zoodanige maatregelen, die tevens de industrie uitbreiden en het nadeel, hetwelk ontstaat uit het overmaken van capitalen naar
Europa,door eene vermeerdering van productie kunnen vergoeden. En ten derde moeten de te noemen maatregelen nog verhooging van lasten in de colonie vorderen noch eenigermate voor het
gouvernement in Europa nadeelig zijn. Het volgende middel durf ik vertrouwen, dat deze drie doeleinden in zich zalvereenigen. Tot meerdere duidelijkheidintusschen
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
47
met het Brusselsche plaats geene bankpapier nog gevonden had en alsof er thans nog intrinseque waarde aan papieren munt in circiilatie / 2.400.000. zal ik het eerst voordragen, alsof de operatic
—
was; daarna zal ik trachten aan te wijzen, hoedanig het bedoelde middel op de tegenwoordige omstandigheden zou kunnen worden toegepast.
Het oprigten eener gouvernementsbank alhier acht ik noodzakelijk tot het bereiken van het doel. Aan deze bank zou jaarlijks uit de coloniale kas eene som van / 150.000. moeten worden te goad gedaan, om te strekken tot eene reservefonds, waarvan het gebruik nader zal worden aangewezen. Gedachte som zou kunnen
—
vervangen de twee ton gouds, welke thans voor renten en sing
aflos-
van het Brusselsche papier worden betaald, en langs dien
weg zouden de belastingen in de colonie al dadelijk met / 50.000. verminderd kunnen worden. De op te rigten bank moet in Europa kunnen beschikken over een capitaal van drie millioen guldens. Het zal echter voldoende zijn aanvankelijk slechts een a twee milUoen te negotieeren, om redenen, die nader zullen blijken. Ik heb voor mijn vertrek uit het moederland willen onderzoeken, tot welken prijs en op welke voorwaarde zoodanig capitaal voor het coloniaal gouvernement verkrijgbaar was. De uitslag van dat onderzoek blijkens missive van den 6en October 1828,hierbij overgelegd,zal Uwe Excellentie^) aantoonen,dat de bankiers Vlaer & Koll te Utrecht, dezelfden diedeaanzienlijke capitalen aan de Maatschappij van Weldadigheid verschaffen, bereid zijn het te verstrekken, onder conditie dat het coloniaal gouvernement voor de rente en aflossing contractere en dit contract door Z. M. worde gegarandeerd. Is echter het capitaal bij het Syndicaat of bij andere bankiersop betere voorwaarden te bekomen, dan zal de maatregel, dien ik
voor te stellen heb, nog voordeeliger resultaat opleveren. De door mij ingewonnen informatien hebben geen ander doel
gehad dan de zekerheid
te erlangen, dat in alle gevalle het ver-
eischte kapitaal buiten lasten
van het
rijk
kon verkregen worden,
en niets belet dus om zoo mogelijk bij anderen nog voordeeliger conditien te bedingen; altijd echter zal als hoofdvoorwaarde in aanmerking moeten komen, dat de bank de rente en aflossing van 1)
De
Minister van Marine, Kolonien en Nationale Nijverheid C. T. Elout.
48
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
het capitaal, waarover
zij
beschikt, alleen zal betalen, en dat, 3
maanden van te voren aangekondigd zijnde, de bankier verpligt is te zorgen dat het capitaal
aanwezig
zij.
Indien de bank dus alleen wissels afgeeft op drie maanden zigt, behoeft zij bij hare bankiers nimmer geld in kas te hebben, dewijl het presenteeren der wdssels geacht kan worden die aankondiging te bevatten, of wel kan dezelve in den te zenden adviesbrief ver-
meld
De
verlangde garantie van Z. M. zou mogelijk wel door eene eenvoudige sanctie van het contract vervangen kunnen zijn.
worden.
Het vereischte capitaal kan rente en 5
komen
%
%
aannemen, dat tegen 5 van het gouvernement te be-
ik dus
aflossing buiten schade
is.
Noodzakelijk zoude het zijn het thans circulerend Brusselsch papier casu quo alhier
Europa
wederom in te wisselen tegen soortgelijke in
te fabriceeren
papieren of kaartengeld, als er vroeger
Te alle tijde zal voor dit papier wissels tegen pari de bank te bekomen zijn, hetgeen den agio, waaraan het van
heeft bestaan. bij
tevoren onderworpen was, zal doen vervallen.
Tot het inwisselen van het circulerend papier kan men rekenen, benoodigd zal wezen, en vermits ik voorstel om / 2.400.000. drie millioen in omloop te brengen, zou al dadeUjk 6 ton gouds op renten kunnen worden uitgezet, en zulks onder voorwaarde, dat de beleeners gedurende 32 jaar 8^ renten en aflossing betalen. Nader zal ik hierop terugkomen. Men neme nu aan, dat jaarlijksch van de drie millioen in circulatie gebragt, twee of drie ton tegen wissels worden verruild, welke door de bank worden verleend. In dat geval zal natuurlijk in de kas der bank een gelijk bedrag aan papieren of kaartengeld worden ontvangen als er aan wissels wordt afgegeven, en dit geld zal alsdan tegen dezelfde rente en aflossing van 8^ op solide hypotheken kunnen worden uitgezet, bij voorkeur aan zoodanige eigenaars of planters, die het voorschot zouden willen bezigen om stoommachines aan te koopen of op eene andere wijze den staat des landbouws te verbeteren. Aan de beleeners zou de bevoegdheid behooren te worden gelaten om zich ieder jaar van hun engagement te kunnen ontslaan door het nog resteerende van hun debet te voldoen, te berekenen door het aftrekken van 2^ van iedere / 100. jaarlijksch, waarvan zij 8^ dat
—
%
%
%
—
BANK VOOR DE NEDERL. VVEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
49
% betaald hebben, en zulks over den tijd, dat die betaling werkedoor hen
Aan de bank
geschied.
zal hierdoor een matig de kosten van het wederuitzetten dier penningen te vergoeden en tevens zal worden voorgekomen,
lijk
is
om
voordeel verschaft worden,
dat te
men de
gelegenheid
kunnen erlangen,
om geld bij
de bank voor korte termijnen
niet misbruike.
In het belang beide van het gouvernement en de colonie zou men al nader kunnen bepalen, dat het bedoeld voorschot op reeds beleende plantagien alleen met toestemming der hypotheekhou-
kunnen verkregen worden, en inzonderheid dan zal worden van stoommachines wordt gebruikt, en dat eene som, gelijkstaande aan de jaarlijksche rente en aflossing van het voorgeschoten capitaal, uit het jaarlijksch produkt te voldoen, eene schuld zal wezen, preferent aan alle andere. Eene zoodanige bepaling kan met te meer grond worden gemaakt, daar volgens de alhier bestaande verordeningen alle schulden, voortgesproten uit leyerantien ten dienste van de bevolking der plantagien, boven alle andere de voorkeur hebben. Het lijdt geene bedenking, of de belangen der geldschieters op zoodanige plantagien, zoowel als die dei beleeners zelven en van ders zal
toegestaan, wanneer het tot het aanleggen
de colonie in het algemeen, zullen doorhetverstrekken vanbedoelde voorschotten tot een nuttig einde bevorderd worden.
Immers het
effect zal na de aangebragte verbeteringen in waartoegenomen, de product en zullen vermeerderen in eene groote mate, en de nijverheid, ten krachtigste ondersteund, zal
de
zijn
zich
meer en meer ontwikkelen en uitbreiden. Het beoogde doel
ten deze kan ontwijfelbaar worden bereikt. Vele plantagien toch
leveren tegenwoordig geen voordeel op, zoo door den uitgeputten staat der gronden als door de lage prijzen der producten, alleen de
suikerplantagien geven eene goede winst, en verschaffen veelal
een zuiver voordeel van
De moeite om de
/
200.
— en meer voor iederen neger.
negers naar andere gronden over te brengen,
om de koffie- en katoen-plantagien in suikergronden te herscheppen, beletten alleen die eigenaars om het voorbeeld, door meer gegoeden gegeven, te volgen. en het gebrek aan capitaal
En
het
lijdt
geene bedenking of gedachte herschepping, indien
kan plaats hebben, zal de waarde der producten, welke de colonie thans opbrengt, met meer dan een millioen guldens vermeerze
deren. NED. ECON.-HIST. ARCHIEF. JAARBOEK
V.
4
50
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
Het is aan zoodanigen maatregel dat Demerary zijnen bloei en welvaart te danken heeft. Aldaar heeft men de negers der katoenen ook veel der koffie-plantagien op de suikerplantagien overgebragt en deze met goede stoommachines voorzien, hetgeen een zoo gunstig gevolg heett gehad, dat de productie, in evenredigheid tot
het getal negers, er meer dan het dubbele bedraagt van hetgeen
wordt voortgebragt. Dat men overigens in de gegeven omstandigheden in deze colonic geene zwarigheid zal vindenhet geld
alhier
tegen 8^
% aan rente en aflossing uit te zetten,
men
daar
bij
particulieren 10 a 12 pc.
nagenoeg zeker, alleen aan renten betalen is
moet.
Wanneer men thans
%
dat de bank 5 Europa te betalen heeft en dat % er het eerste jaar over 3 ton gouds wordt beschikt, dan zal de bank / 30.000. 's jaars tot het voorschreven einde moeten voldoen, en in circa 16 jaar tijds zal op die wijze het genegotieerd rente en 5
tot
de
stelling terugkeert,
aflossing jaarlijks in
—
kapitaal zijn afgelost.
In de colonic daarentegen zal
zij
eene nieuwe rente hebben ver-
— en bovcndicn van de 6 ton, die hier aan— genieten, derhalve zal haar inkomen boven en behalven de 150.000. — welke de coloniale kas ontvangt, 76.500. — beloopen. Over de genoemde som van 150.000. — zal de bank dus niet bekregcn van
/ 25.500.
vankelijk worden uitgezet, / 51.000. /
zij
,
uit
/
/
dan niet, wanneer de geheele 3 millioen in een jaar tegen wissels moest worden uitgezet, want in dat geval zou ze van 3 millioenen, door haar genegocieerd, moeten betalen voor rente en aflossing / 300.000, Ze zou genieten van 6 51.000. ton, aan vankelijk uitgezet tegen 8^ % rente / hoeven
te disponeeren, zelfs
—
.
.
Van
.
.
3 millioenen, door haar uitgezet
Zamen Batig overschot
De bank lost bovendien hare schuld
.
.
.
-
255.000.
/
306.000.—
/
6.000.—
af in 16 jaren, terwijl
zij
ge-
durende 32 jaar de rente en aflossing blijft genieten van de capitadoor haar uitgezet. Met eene goede administratie kan dus eene zoodanige inrigting buiten t\vijfel door eigen middelen niet alleen bestaan, maar zelfs aanzienlijk in vermogen toenemen, zijnde dit het noodwendig gevolg van den hoogen prijs, waarvoor zij hare capitalen uitzet, in vergelijking van dien, welken zij zelve belen,
taald.
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
51
Intusschen, alle menschelijke inrigtingen aan wisselvalligheden
onderhevig zijnde, die niet
voorzien kunnen worden, en
altijd
vooral eene inrigting als de voorgestelde bank op de door haar uitgezette capitalen merkelijk schade
kunnende
lijden,
zonder dat
dit door eenigen maatregel kan worden voorgekomen, zal het
—
te bestemmen van waarborg. De gelden, welke telken jare van dat fonds overblijven, zouden gebruikt kunnen worden tot het aanleggen van zoodanige werken, als het ontwikkelen der Industrie in de colonie zal vorderen, gehjk b. v. kanalen en wat dies meer is desnoods zou ook door die gelden in eenig deficit op dezen of genen tak van nijverheid kunnen worden voorzien, zonder dat het noodig ware de lasten te vermeerderen, en hierdoor zou werkelijk aan het coloniaal gouvernement een vaste en geregelde gang verze-
voorzigtig wezen jaarlijks een fonds van/ 150.000.
tot een fonds
;
kerd
zijn.
Door de opgegeven wijze ten, dat
om het
voor afgegeven wissels
is
geld dadelijk weder uit te zet-
ontvangen, zoude wijders
altijd
worden teruggegeven de sommen buiten omloop gesteld, hetgeen de zwarigheid zou wegnemen, die anders onvermijdelijk het gevolg moet zijn van eene geringe hoeveelheid circulerend medium. Het oprigten eener bank naar het voor gestelde plan kan dan ook, gelijk gebleken is, met geene bezwaren verbonden zijn. Die botsingen, welke thans bestaan, zullen erdoor worden weggenomen, en zoowel het gouvernement als de colonie, geloof ik, dat er voordeelen van tegemoet kan zien. Ik zal verder trachten aan te toonen, dat ook die voordeelen met eenige wijzigingen in het ontwerp te verkrijgen zijn, en zelfs aan het voorgestelde plan eene uitbreiding kan worden gegeven.geschikt om ook het welzijn der overige W.-I. bezittingen te be vorderen. Voldoende zal het wezen die wijzigingen alleen in de hoofdtrekken op te geven, daar ze aan verandering onderworpen blijven, naarmate de contracten, die tot het bekomen van penningen noodig zijn, meerder of minder voordeelig zullen wezen. De eerste maatregel, die gevorderd wordt, is de vemietiging van het contract, met de Maatschappij ter begunstiging van Volksvlijt te Brussel aangegaan, en zulks door aan die Maatschappij te restituaan de
circulatie
eeren het verstrckte, zoo in contanten als in bankpapier, ten be-
drage van
/
2.400.000.—.
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
52
Hoeveel van dit papier in deze specie reeds is uitgevoerd, laat maakt geen verschil hoegenaamd in
zich niet bepalen, en ook het
de maatregelen, die genomen moeten worden. Men rekene, dat de kan worden terugbekomen, en dat van het papier 3 ton
specie niet is
uitgevoerd, dan zal de
bank om met die van Brussel te kunnen moeten bijbetalen, doch ver-
liquideeren, al dadelijk / 700.000.
—
mits met het einde van dit jaar reeds p.m. sing betaald zal zijn, / 540.000.
Deze
/
160.000.
— aan
aflos-
de voorschreven som daardoor tot
zal
— verminderen.
bij
de heeren Vlaer
&
Koll of
bij
andere genegotieerd wor-
dende, zal een jaarlijksche rente en aflossing van
maar de bank
/ 54.000.
— vor-
ook daarentegen slechts 17 in plaats van 24 ton gouds alhier hebben in te wisselen. Drie millioenen volgens het oogmerk in circulatie zullende komen, kan door de bank dus dadelijk 13 ton worden uitgezet, waarvan zij, 8^ aanrentenen aflossing genietende, jaarlijks/ 1 10.500. trekken zal; zij zal dus niet alleen haar reservefonds niet behoeven aan te spreken, maar in kas houden, terwijl, nanog een overschot van ruim / 56.000. dat zij de geheele 3 millioen in circulatie zal hebben gebragt, tegen wissels wederom ingetrokken en daarna uitgezet, hare rekening zal staan als volgt gedurende 16 jaar aan rente en aflossing voor een capitaal van / 540.000. om met de bank te Brussel te liqui54.000.— deeren / - 300.000. Voor 3 milioenen guldens aan wissels getrokken deren,
zal
%
—
—
:
—
,
.
Dus
16 jaar langschuldig totaal
geniet daarentegen
Zij
lossing
Van
van
/
's
/ 354.000.
jaars gedurende 32 jaar de rente en af-
1.300.000.— a Sf
%
/
drie millioen, door haar uitgezet
-
Totaal gedurende 32 jaar
Na
16 jaar
is
.
1
10.500
—
255.000.
/ 365.500.
echter hare schuld vernietigd, terwijl ze alsdan
nog over een gelijk tijdvak het voile bedrag der opgegevene som van / 365.500. blijft genieten. Doch dan ook loopt nog ten hare laste de drie millioen in circulatie gebragt, en ook dit capitaal moet afgelost kunnen worden, zal de instelling inderdaad voordeelig zijn. Dit kan nu werkelijk geschieden, want daar van een capijaarlijks betaal van drie milUoen slechts en dus / 300.000 taald behoeft te worden gedurende 16 jaar en de bank over dat elk jaar, zoo kan zij alle tijdvak mag beschikken over / 365.000. hare schulden voldoen, en bovendien, zoolang zij er mee bezwaard
—
1
—
%
—
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
53
—
nog / 65.000. 's jaars overhouden, welke som is om alle kosten van administratie enz., hier niet in rekening gebragt, te bestrijden. Een capitaal van 3 millioen in specie zal dan eindelijk de colonic verworven hebben, zonder dat het reservefonds van / 150.000. daarvoor heeft behoeven te worden aangesproken. Niet ongepast zal het welligt zijn nog eenigermate op te helderen waaraan het toe te schrijven is, dat de bank met een capitaal van drie millioen papier in circulatie te brengen, aanvankelijk iiitzet, naderhand nog 3 millioen in beleeninggeeft, / 1.300.000. en echter bij slot van rekening maar drie millioen heeft in te wisis,
—
selen.
Deze duisterheid verklaart zich spoedig,
als
men in aanmerking
neemt, dat door het plaatsen der 13 ton en het inwisselen van het circulerend
Komt nu
medium
juist drie millioen in
omloop
zijn gebragt.
dat geld successivelijk in de kas terug, doordien het te-
gen wissels wordt ingeruild en wordt het alsdan wederom dadelijk uitgezet, dan moet, zoodra er voor drie millioen aan wissels is ingeruild,
ook drie millioen
zijn uitgezet,
bedrag, in circulatie voorhanden,
en evenwel kan het totaal
nimmer meer dan 3 millioen opverder zou kunnen worden ge-
Op de aanmerking, die maakt, dat de bank, zich een capitaal van 3 millioen in Europa verzekerd hebbende, niet over / 3.540.000. kan beschikken, kan gepasselijk worden geantwoord, dat, alvorens de bank verpligt zal loopen.
—
over de laatste
—
te disponeeren, er een veel grooter bovendien desnoodig de bank hare negotie zou kunnen vermeerderen, gelijk bij de berekening eener jaarlijksche betahng van / 354.000. representerende een capizijn
som
/ 540.000.
zal zijn afgelost, terwijl
—
—
,
van / 3.540.000. niet uit het oog is verloren. Geene zwarigheid kan dus hieruit ontstaan, terwijl de bedenking, dat juist niet in 16 jaar tijd de voile som kan zijn afgelost, almede van geen gewigt is. De negotiatie toch zal eigenlijk successivelijk en dus in eene opvolging van jaren plaats hebben. leder negotiatie loopt in effecte in 16 jaren af, en van alle uitgetaal
zette gelden
,
wordt de rente en aflossing gedurende 32 jaar betaald.
In hetzelfde tijdvak van 32 jaar zal dan ook ieder capitaal, tegen
wissels
ingenomen en wederom uitgezet, de voordeelen van alle negotiatien aangewezen.
verschaffen, hier
Dat overigens,
gelijk reeds vroeger is
heid niet zal ontbreken
opgemerkt, de gelegen-
om het geld tegen de opgegeven voorwaar-
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN,
54
is buiten eenigen twijfel immers men heeftslechts na te gaan, hoe onereus de conditien zijn, waarop de gelden uit Holland op de plantagien worden voorgeschoten. Bij de contracten, deswegens gemaakt, wordt bedongen, dat alles wat de plantagien jaarlijks opleveren, aan de geldschieters moet worden geremitteerd, die bovendien bij uitsluiting al het benoodigde kunnen leveren voor de bevolking en den akkerbouw. Eene berekening hiernevens toont voldoende aan, welke enorme provisien op die wijze worden betaald; in het algemeen rekent de planter, dat hij voor soortgelijke beleeningen op zijne inkomsten jaarlijks 15 moet verliezen. Zoo dus hier met succes een capitaal kan worden uitgezet, te Curasao, St. Eustatius en te St. Martin zou het almede zeer te stade komen op het eerstgemeld eiland tot aflossing van hypotheken, op de beiden laatsten tot het bevorde-
denuit te zetten,
;
%
;
ren der Industrie.
—
Ik reken, dat 3 ton op Cura9ao en
en
op St. Eustatius / 150.000. Martin tot het bereiken van het oogmerk genoegzaam zou En wanneer men met voorzigtigheid te werk gaat, is er voor
St.
zijn.
men heeft
den staat der Weeskamers te beoordeelen, die niet gezegd kunnen worden op de vrij aanzienlijke capitalen, die ze hebben uitgezet, eenig aanmerkelijk verlies te hebben geleden. Eene bedenking zou echter nog kunnen worden gemaakt, hierin bestaande, dat zoo er bij de bank geld te bekomen is op voordeeliger voorwaarde dan elders, het te voorzien is, dat de planters de schulden zullen aflossen, met welke zij thans bezwaard zijn, ener derhalve veel geld bij de bank zal worden aangevraagd, en dat dus
die voorschotten niets te vreezen,
de 3 millioen, welke
zij
genegotieerd heeft, spoedig zullen zijn be-
men zelfs deze aanvraag van daar men van de stelling uitgaat,
steed dat ;
slechts
geld niet zal
kunnen wei-
dat-iedere som, die wordt worden uitgezet, waaruit dus eene noodzakelijkheid geboren wordt om altijd capitalen te moeten voorschieten Voorzeker is deze bedenking niet zonder grond; zij is mij geenzins ontslipt, dan vooreerst meen ik te mogen aannemen, dat de toestemming om plantagien, die reeds beleend zijn, noghooger te beleenen, niet zoo ruimschoots gegeven zal worden; in de tweede plaats, dat de door de bank voorgeschoten gelden voornamelijk gegeven wordende ter oprichting van stoommachines.
geren,
ingewisseld, dadelijk
wederom
zal
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
55
voor een groot gedeelte in circulatie gebragt worden en niet zoo spoedig wederom tot capitaal zullen kunnen worden opgelegd en dus ook niet zoo spoedig ter verwisseling zullen kunnen wor-
den aangeboden. Dan om hier niets aan het toeval over te laten, aan, dat de eerste 13 ton met zooveel spoed ter verwisseling worden aangeboden, dat men het onraadzaam achte, die andermaal op eene gelijke wijze in circulatie te brengen, dan nog zou de staat van zaken daarom nog met nadeelig worden voor de
neme men
bank, gelijk de volgende berekening doet
In Europa zou
zien.
hebben voor rente en aflossing van / 540.000. door haar genegotieerd, om met de Maatschappij te Brussel te kunner liquideeren 54.000. / Voor rente en aflossing van 13 ton, waarop zij per wissel zoude hebben gedisponeerd 130.000. te betalen
zij
—
Zamen Zij
/
184.000.—
/
110.500.
/
73.500.
zou daarentegen genieten van 13 ton, door
haaruitgezet Jaailijks tekort
Dan
zij
nu ook de zetten, neemt
die uit te / 73.500.
13 ton
heeft
—
,
zij
wederom
daarvan
koopt daarvoor wissels
hare schuld, waartoe in
in,
jaarlijks
is
van
een bedrag van
en voldoet op deze wijze
1 6 jaar een capitaal
vordert wordt, derhalve
.
in kas, en inplaats
van /
1
.
1
76.000.
— ge-
de 13 ton hiertoe meer dan voldoende,
en dan zoude haar niettemin gedurende nog 16 jaar een jaarlijks
inkomen van
/
1
10.500.
— overschieten.
Onttrekt intusschen de bank van de 3 millioenen, door haar in circulatie gebragt, 13 ton
aan de
circulatie, danblijfterslechts 17
ton over, waarvan nog drie a vier ton aan beleening van koopwaren op Curagao en
De sommen,
St.
Eustatius zullen zijn geemployeerd.
die dus jaarlijks
worden aangeboden
tegen wissels, kunnen dan ook njet groot zijn dan ;
ter verruiling
men neme aan,
dat dezelve even hoog blijven, als wij die voormaals voor dit
perk hebben aangenomen, dat
is /
200.000.
—
jaarlijks,
tijd-
dan nog
zoude de bank daardoor niet in ongelegenheid geraken, en evenmin zoude zij nimmer in verlegenheid zijn om de noodige wissels ter betahng der door haar jaarlijks verschuldigde rente en aflossing in
Europa te bekomen. moet in de gouvernementskas gestort worden
Vooreerst /
150.000.
—
jaarlijks
voor het reservefonds der bank; laat
men
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
56
het aan de keus der colonisten over, dan voldoen sels
dan
in geld,
om de
zij
liever in wis-
eenvoudige rede dat de wissels der bank,
door het gouvernement gewaarborgd, meer waarde hebben dan die van particulieren en dus deze met eenig verlies zuUen moeten worden afgegeven vandaar dan ook dat thans reeds zoo veel wissels te koop worden aangeboden en dringend de toestemming van het
als
;
gouvernement verlangd wordt om in wissels de belastingen te mogen voldoen, blijkbaar veroorzaakt, doordat het Brusselsche papier tot remise gebruikt kan worden, ofschoon daarvan bij den assurantie moet worden betaald. uitvoer 2^ Bovendien moet nit de opbrengsten der colonie door de beleenaan renden jaarlijks voor de 13 uitgezette tonnen / 110.500. 260.000. wordt er worden, derhalve te en aflossing voldaan / jaarlijks uit de circulatie getrokken, die niet ter bestrijding van behoeften kunnen worden aangewend, en welke men aannemen mag, dat gaarne in wissels zullen worden voldaan, welke wissels dan door de bank kunnen worden overgenomen tegen storting van eene gelijke som papier, proflueerende uit de sommen, welke haar in ruiling tegen wissels worden aangeboden, en uit de
%
—
haar verschuldigde rente daar echter de bank slechts / 1 84.000. plaats behoeft, heeft een overschot in wissels van / 80.500. ;
—
en derhalve zijn er meer wissels dan tot betaling der genoemde jaarlijksche betaling van rente en aflossing der bank gevorderd ge worden.
Dan, daar hier van de
stelling
wordt uitgegaan, dat aanvanke-
door het onttrekken der 13 ton aan de circulatie het capitaal, in omloop gebleven, 3 a 4 ton is verminderd,en dat van dit capitaal ieder jaar twee ton zal worden aangeboden om te worden geremitteerd door de zoodanigen, welke gelden in Europa wenschen lijk
1
1
over te brengen, zoo zal het nu moeten blijken, in welk een toestand de bank daardoor geraakt; zij toch heeft het papierengeld in circulatie gebragt en
moet dus daarvoor
het aangeboden wordt. Zooals gebleken
is,
zijn er / 80.000.
wissels afgeven, zoo
— nog jaarlijksch aan wissels
de bank zoo kan zij deze in de eerste plaats in ruiling endossement voorzien, waardoor zij zich voor devan haar geven, zelve aansprakelijk stelt, verder zal zij dan in de tweede plaats op
disponibel
bij
;
haren bankier nog voor / 120.000. jaren eene schuld van /
1
— moeten trekken, waaruit in 16 — zal ontstaan, en waarvoor aan
.920.000.
BANK VOOR DE NEDERL. VVEST-INDISCHE BEZITTINGEN. renten en aflossing za] moeten worden voldaan
.
.
/
192.000.
-
163.200.
57
Daar zij echter eene gelijke som wederom op rente zal hebben uitgezet tegen 8^ %, zal zij daarentegen genieten
en dus tekort komen
welke
28.800.
/
—
moeten worden voldaan, doch na 6 jaren zal zij zich weder van hare schuld ontdoen en gedurende de overige 16 jaren dan nog blijven jouisseren aan renten en aflosuit het reservefonds zullen
1
;
singen
/
en van de eerste 13 ton door haar uitgezet,,
Tezamen
...
-
163.200.— 1
10.500.
/ 273.700.
—
welke een capitaal representeerd van/ 2.737.000.— en dus veelmeer er papieren munt in circulatie zijn kan; de opgegeven zwarigheid derhalve, als was werkelijk het veronderstelde geval te voor-
dan
zien, is geenzins te duchten. Alleen wijst het aan, dat het
noodig de som te bepalen, die de Bank op den duur in circulatie houden zal, niet uit hoof de van het belang der bank, maar omdat zijn zal
het mogelijk gevaarlijk te achten is.dat dezelve, eene te groote schuld in Europa gecontracteerd hebbende, in vijandelijke han-
den geraken mogt. Eindelijk kan ook door het voorgesteldemiddeldekwaal, waaronder deze, gelijk zoovele andere colonien gebukt gaat, in den grond
genezen worden, want daar de bank van jaar tot jaarrijkerwordt, zal zij eindelijk een capitaal in Europa verkrijgen, waarvan de rente gelijk zal staan aan het bedrag, dat jaarlijks van het colo-
Europa wordt overgebragt, en daardoor het zijn weggenomen, dewijl dan de oorzaak van verarming zal hebben opgehouden, ongerekend nog, dat door de voorgestelde beleeningen het productief vermogen der colonie aanmerkelijk zal worden vermeerderd. Hierbij moet ik thans alleen nog doen opmerken, dat de voorgestelde aflossing in 16 jaren alleen is aangenomen, omdat de thans bestaande overeenkomst met de Maatschappij te Brussel in een gelijk tijdvak afloopende, het noodig was te doen zien, dat dit oogmerk ook hier bereikt kan worden. Anders zou ik voorzeker hebben voorgesteld om in Europa jaarlijks eene gelijke som als hier ontvangen wordt, namelijk van pro ieder duizend aan rente en aflossing te doen 8i % o^ wel / 85. betalen, waardoor alle berekeningen meer eenvoudig zouden ge-
niaal capitaal naar
bestaand bezwaar geheel
—
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
58
Uit den staat no. 3
^) blijkt het, dat zoo van die / 85. aan rente, en dus / 35. aan aflossing betaald worden, reeds in het 19de jaar de voile schuld zal zijn afgelost, en nog / 68.87 overschieten, terwijl dan de bank nog 13 jaar zalblijven genieten / 85. van iedere / 1000. door haar uitgezet, hetwelk met het einde van het 32ste jaar een capitaal van / 1.635,45 zal opleveren. Mogt nu de bank drie milUoen hebben uitgezet, dan zal zij na den afloop der gezamenlijke beleeningen, dat is na 32 jaar van den tijd af gerekend, dat dezelve gesloten zijn, een vrij en onbezwaard capitaal van / 490.063,50 verworven hebben, en dus volkomen voldoende om het zooeven genoemd fonds te creeren, en daardoor de colonic van eenen drukkenden last te bevrijden. Bij deze berekeningen zijn niet in aanmerking genomen noch hetgeen aan remedie betaald moet worden, noch de kosten van administratie. Beide intusschen zijn zeer wel uit de voordeelen der
weest
zijn.
jaarlijks / 50.
—
—
—
—
,
bank te vinden; mogt men echterdeaflossingen willenbespoedigen, uit het reservefonds dan zoude men daarvoor jaarlijks/ 25. 000. te voldoen, kunnen aannemen nader laat zich deze som niet be-
—
,
;
palen, zoolang de voorwaarden der geldleening niet naauwkeuriger
bepaald
zijn.
Het genoemde capitaal van 13 ton zoude echter nog
voordeeli-
ger aangewend kunnen worden indien namelijk daarvoor wissels
werden aangekocht en het provenue daarvan
in
Europa werd op-
gelegd of ter bespoediging der aflossingen gebezigd.
In deze colonie wordt jaarlijks 16 ton aan wissels verhandelt; de meerdere behoefte aan wissels dan er voorhanden zijn, bedraagt thans zeker geen twee ton; zoodra er dus een middel bestaat om hetzij specie, hetzij bankwissels uit te voeren, en deze op beter voorwaarden te
bekomen
zijn,
dan de genoemde wissels der
administrateuren en anderen, verkiezen deze de gelegenheid om hunne wissels te verkoopen, en daarvan is het gevolg, dat zij de verschuldigde belastingen niet in geld kunnen voldoen. Dit inzonderis thans het geval, en gelijk men vroeger gebrek had aan een
heid
medium om
zoo bestaat daarvan thans overvloed, dat evenzeer tot nadeel strekt; kon de bank de overvloedige wissels opkoopen voor het papier, dan zou daardoor het medium in te remitteren,
kunnen gehouden worden bank minder behoeven te negotieeren en niet-
circulatie in eene gepaste evenredigheid
tot de behoeften, de *)
Weggelaten.
BANK VOOR DE NEDERL. WEST-INDISCHE BEZITTINGEN. temin
altijd
omdat
59
gelegenheid vinden tot het doen van grootc winsteii,
het geld op voordeeliger voorwaarde uitzet dan negoti-
zij
eerd deze en meer andere bepalingen echtcr zullen ecrst dan kun;
nen worden geregeld, zal
als
worden, finaal zullen
de beginselen, waarop de bank gegrond zijn gearresteerd.
Ik durf dan ook vertrouwen, dat het voorgestelde plan, indien het gevolgd wordt, over het algemeen veel tevredenheid zal geven.
Allerwegen ontbreken fondsen tot het uitbreiden der Industrie en een voorschot op billijke voorwaarden te kunnen bekomen, zal voor velen zeer wenschelijk zijn. Een toereikend capitaal zal er in
worden gehouden, de belastingen zullen eenigermate verminderd kunnen worden, en naar mijn inzien zou alsdan het voordeel daarvan aan de planters te beurt moeten vallen door de vermindering van het hoofdgeld der plantagieslaven. De belasting op de huisslaven zou niet behooren te worden verminderd; zijn het zoodanigen, die uit weelde worden gehouden, dan zou die zelfs verhoogd kunnen worden, deze toch zijn schadelijk aan de colonie, zij consumeren zonder te produceren en vele handen zijn daardoor aan den veldarbeid onttrokken. Ik heb gemeend het in deze voorgesteld ontwerp voorloopig aan
circulatie
Uwe ring
Excellentie te
van
Uwe
moeten doen toekomen.Al vorensdegoedkeukunnen wegdragen, houd ik mij over-
Excellentie te
nog wijzigingen en toelichtingen zal behoeven; dan vermits het van invloed zal zijn op de financieele maatregelen, tuigd, dat het
verder voor deze bezittingen vast te stellen, scheen het mij ver-
onderwerp in het bij zonder te behandelen en mijn gevoelen deswegens aan Uwe Excellentie mede te deelen.
kieslijk dit
Ik
vlei
mij,
dat
U
H.
E.
G. door dit stuk in staat ge-
worden voorloopig hare denkbeelden te fixeren wat deze kan en behoort gedaan te worden, en dan zal het bij ten mijne terugkomst in het moederland niet moeyelijk vallen spoedig de meest geschikte maatregelen te nemen.
steld
zal
III.
OVER JOHAN JOACHIM BECHER EN ZIJNE RELATIE'S MET DE NEDERLANDEN. MEDEGEDEELD DOOR Prof. Dr. F.
De persoon van
t e r r
Johan Joachim Becher
neemt
in
de tweede
eeuw onder de beoefenaren der Chemie wel eene zeer bijzonNiet in eerste instantie als schrijver der „P h y s i c a s u b-
helft der I7e
dere plaats
M. JAEGER.
in.
a n e a", als hoedanig
hij in
de geschiedenis der chemische weten-
schap eigenlijk meer door het talent van een zijner vertolkers, dan door de beteekenis der in dat werk ontwikkelde denkbeelden bekend geworden
George Ernst Stahl inde door hem editie der Physica subterranea,
Want hoewel
nieuw bezorgde
hem
met eene
overigens volstrekt niet van nature kenmerkende bescheidenheid,
verklaart, „dat het slechts
voordraagt", — zoo
de
is.
in 1702 op-
is
B e c h e r's
denkbeelden
toch ongetwijfeld
zijn,
welke
hij
hier
Stahl, enniei Becher,
auctor intellectuaUs der phlogiston-theorie te
als
beschouwen, en ontleent
deze laatste hare beteekenis voor het allergrootste deel aan
S
t
a h
I's
bemoeiingen, zonder welke de op zich zelve weinig beteekenende voorstel-
Becher
lingen van
over den aard der samengestelde en brandbare
stoffen. wei nimmer eenige bijzondere belangsteUing in de wereld der che-
mici zouden getrokken hebben.
Ofschoon
de geschiedenis der Chemie
in
alleen gebleven
is
B e c h e r's naam
derhalve
door een min of meer toevalligen samenloop van om-
standigheden,
— omstandigheden die trouwens veel van hare toevalligheid
verliezen, als
men B e
c
h
e r's
66k op het gebied der alchemie,
mand,
die nader
met
bovenmatige productiviteit in
aanmerking neemt,
het leven en streven van dezen zonderlingen
kend wordt, zich onttrekken aan de gedachte, dat men
met
eene,
ook
persoonlijkheid;
uit
als scribent,
— zoo kan toch hier te
man
nie-
be-
doen heeft
algemeenere gezichtspunten hoogst belangwekkende
met een man,
die bij alle
vreemde zijden van
zijn
oneven-
wichtige individualiteit, toch zeker tot de meest en veelzijdigst begaafden zijner tijdgenooten
kan gerekend worden, en mens beteekenis
in het staat-
JOHAN JOACHIM BECKER. kundig en oeconomisch leven van het Duitsche Rijk
Munsterschen vrede, door den zijner tallooze vijanden
laster en
met klaren
inzicht getuigende wijze
de periode na den
grootendeels
tijd
blik de
is
miskend.
nooden van het Duitsche
Rijk na den dertigjarigen oorlog overziende, heeft
van helder
in
de onrechtmatige beoordeeling
gedurende langen
Overrijk aan denkbeelden,
61
hij
op eene voor dien
den weg trachten aan
te geven,
tijd
waar-
langs de staten van Midden-Europa uit hunne oeconomische en industrieele inzinking
zouden kunnen worden opgeheven; en ondanks het
fantastische en het oogenschijnlijk vaak wilde zijner projecten,
wordt
thans door vele schrijvers, welke zich met de staatkundige en oeconomische geschiedenis van die dagen hebben bezig gehouden
'),
erkend, dat
deze wonderHjke man, die beurtehngs als arts, alchemist, philoloog, oeco-
noom, uitvinder, koopman en poHticus drijvende krachten
is
geweest
bij
verschijnt, toch een der
voorname
de gradueele ontwikkeling van het staat-
kundig mercantiUsme der zeventiende eeuw.
De
vrede van 1648 had weUswaar een einde gemaakt aan den dertig-
jarigen krijg, waardoor Europa's rijke en bloeiende middelrijken verwoest
en te gronde gericht waren, doch de algeheele oeconomische desorganisatie en finantieele uitputting waren z66danig, dat eeuwen noodig zouden bUjken,
om
den toestand weer eenigermate op
peil te
brengen. Terwijl het
groote handelsverkeer, dat gedurende de middeleeuwen tusschen Cen-
traal-Europa en langs den Donau met de Levant en de groote Itahaansche
havens
zijn bloeitijd
had gekend, toch alreeds
in
de zestiende eeuw allengs
op den achtergrond gedrongen was door den overzeeschen wereldhandel der West-Europeesche volkeren, had nu ook de langdurige oorlog niet slechts
den handel der middelrijken doen kwijnen, maar was daarmede
tevens eene algeheele inzinking hunner industrie hand in hand gegaan.
von Srbik, Der staatliche Exporthandel Oesvon Erdberg-Krczenciewski, Johan Joachim Becher.ein Beitrag zur Geschichte der National-Oekonomik, Staatswiss. Studien, 6, 2, pag. 106; H. J. H a tschek, Staats- und Sozialwissensch. Forscbungen (Ed. G. Schmoller), 6, 1— 89;M.D6berl, Das Project einer Einigung c h e r Grundlage aus dem Deutschlands auf w r t s c h a ')
Zieo.
a.
:H.
terreichs,
(1907), pag. 67; R.
f 1 1
i
J a h r e
1
6 6
5, e t
c; Forscbungen
z.
i
Gescbichte Bayerns, VI, 163, (1898); J.
J.
Becher, Politische Discurs von den eigentlichen Ursachen des Auf- und Abnehmens der Stadte, Lander und Repub q u e n, etc."; U. G. Bucher, Das Muster eines NiitzlichGelehrten in der Person des Herrn Johann Joachim Bec h e r s, Niirnberg, (1722); etc. Volgens zijne eigen uitingen (o.a. in Narrische Weisheit § 6) zou Becher ook den aardappel als goedkoop volksvoedsel in 1 i
Oostenrijk hebben ingevoerd: „ich habe die Americanische Potatos oder ErdAepffel mit sehr gutem Success in Oesterreich gepflantzet, welche gutes Brot, Wcin
und Brandwein geben".
JOHAN JOACHIM BECHER.
62 Het eens zoo
zegenrijke gilde-wezen
was meer en meer ontaard, zoodat
regeerders en vorsten, en gewoonlijk zonder eenig blijvend resultaat, tegen
de vele gilde-misbruiken
bij
herhaling maatregelen hadden moeten ne-
men *), Zulke maatregelen waren veeltijds vooral gericht tegen lijke
„monopolie's"
;
doch genomen
als zij
werden enkel
in
de schande-
den vorm van
door een centraal vorstelijk gezag uitgevaardigde bepalingen, zonder dat eenig algemeen oeconomisch beginsel daarbij als leidraad diende, konden die maatregelen
op den duur ook geene blijvende verbetering brengen.
Kort na de aanvaarding der regeering door
Leopold
I
begonnen
echter verscheidene Duitsche vorsten meer dan voorheen hunne aandacht richten
te
op de vraag hoe de welvaart
daarbij voorgelicht door de zienswijze
nomen. Onder de
eersten, die dat doel
den uitvoer van door het land
zelf
in
hunne landen
te herstellen,
van Fransche en inheemsche oeco-
meenden
te
kunnen bereiken door
voortgebrachte ruwe materialen en den
invoer van daaruit dan weer vervaardigde uitheemsche fabrikaten,
met be-
hulp eener politiek van hooge tarieven zooveelmogelijktebeperken, daarentegen de productie in het eigen land zoo sterk mogelijk te prikkelen, be-
hoorde nevens Von
Het
feit,
dat aan
Schroederen Von Hornigk, ook B e c h e r.
Bec
h
e r daarbij steeds
voorbeeld voor oogen stonden
*),
zoowel de Unie als ook Duitschland
ende macht van lerlei
L
o d e
w
ij
k
zelf zich
gedeeld
;
Ook
als het ideale
is
tijd,
meer en meer tegen de
XIV richtten, hij met
opzichten in nauwe aanraking
B e c h e r met
de Nederlanden
heeft gemaakt, dat in den
dat
groei-
de Nederlanden in ve-
gekomen. Over deze
relatie's
van
ons land moge in het volgende een en ander worden mee-
enkele gegevens omtrent zijn levensloop, welke ter beoordeeling
de Nederlanden werden deze bezwaren tegen het gildewezen gevoeld. In i s c u r s", (1721), pag. 112, zegt Bee her daaromtrent het volgende: .Dieses derhalben zu remediren, und disz heimliche Monopolium auffzuheben, haben die Hollander alle Ziinffte cassirt, und das Polypolium zugelasseu, dergestallt, dasz iedem frey stehet sich zu ernahren wie er kan, dessentvvegen dann ein grosser Zulaulf von Menschheit da ist, und sich die Handwercksleute wegen ihrer grossen Menge um die Arbeit reissen." Hij geeft echter toe, dat daardoor een neerdrukken van den loonstandaard is ingetreden, en de arbeiders aldus door den invloed der con*)
zijn
in
„Politische D
currentie veelal uitgebuit worden (pag. 113). -) Nadat hij de verschillende oorzaken heeft vermeld, waardoor Holland tot zoo grooten oeconomischen bloei geraakt is, zegt hij dan op pag. 707 van zijn „P o li t ische Discurs": Wobei zu wissen ist, dasz gegenwartig wol kein Ort in der Welt
vorhanden, das mehrer Geld als in Holland ist. ., und solcher gestalt werden wol allein in der Provintz Holland etlich und funffzig Millionen giilden jahrlich ange.
legt,
und
dann anjetzo die Ost-Indische Compagnie und an ihre Creditoren zuriick gegeben."
verinteressirt, gestaltsam
6 Millionen Capital abgelegt,
.
allein
JOHAN JOACHIM BECHER. zijner persoonlijkheid
gewenscht
zijn,
63
zullen daarbij hier eerst
hunne plaats
moeten vindeni). Volgens eene uiting in een zijner eigen geschrif ten
Joachim Becher
in
1
635
te
Spiers
geboren
«)
,
zou
zijn,
echter op goede gronden door enkelen zijner tijdgenooten
wordt, die geneigd zijn
Be
c
he
r's
t r
aa
J o
ha n
welk jaartal betwijfeld
3)
geboortejaar op ongeveer 1625 te
stellen.
Zijn vader, (S
e
p
zijne
y
vrouw en de
De moeder c
he
die eerst te
r
milie al
S
t s
bu
drie zoons in armoedige
sloot weldra een
Spiers
en later te
r g,
hervormd predikant en onderwijzer was,
e r)
stierf jong, daarbij
omstandigheden achterlatende.
B e-
tweede huwelijk met een man, waarvan
hen ruw en slecht behandelde, het kleine bezit der faspoedig opmaakte, en hen eindelijkooknogmeenamindenvreemde. dat
zegt,
hij
Na enkele jaren stierf hij Becher was toen dertien jaar oud, en verom privaat-onderricht te gaan geven, teneinde zijne moeder, zich ;
plicht
zelve, en zijne
twee jongere breeders te onderhouden. Onderwijl legde
hij
zich, daartoe door een uitstekenden aanleg in staat gesteld, toe op de stu-
die der mathematische, medische, juridische en theologische wetenschap-
pen, en
maakte
hij
zich verscheidene talen eigen
leermeester, zekeren
;
hij
Debus, met erkentelijkheid
gedenkt daarbij
voor de
zijn
hem gegeven
leiding.
Ofschoon hem
in 1654 een leerstoel in
de medicijnen te
Mainz
aan-
') Nadat deze verhandeling geschreven en aan de Redactie toegezonden was, werd door Dr. H. E. van Gelder mijn aandacht gevestigd op een samenvattend opstel van analoge strekking in „Onze Eeu w", 10, IV, pag. 65 — 96, (1910) van de hand van Dr. A. H u 1 s h o f f, en getiteld: „Een Duitsch in en 167 0." Eveneens konden in het volgende nog over ons enkele gegevens over Becher benut worden, welke voorkomen in A. H u 1 s-
oeconoom
landomstreeks
:
hoff.Verslag van een onderzoek schriften,
te
Rostock naar hand-
documenten en bescheiden, belangrijk voor
Geschiedenis van Nederland, 's-Gravenhage,
de
Deze documenten zijn waarschijnlijk tijdens B e c h e r's verblijf in Mecklenburg in 1678 aan den toenmaals regeerenden hertog gekomen, en later door dczen aan de bibliotheek te
Rostock
(1909).
geschonken.
In de voorrede van zijn in 1667 verschenen „M e t h o d u s d d a c t c a" zegt hij 32 jaren oud te zijn. *) Zoo o. a. door den inspecteur van het mijnvvezen Friedrich Heyns, die in 1681 op zijne reis in Cornwall vergezelde, en die ook bij zijne begrafenis in de St. Jameskerk te L o n d e n in October 1682 aanwezig was. H t; y n s zegt, toenmaals niet ver van de zestig jaren af geweest kan zijn; en dat ook dat diens „liefste" hem meermalen verzekerd had, dat ouder moest zijn, dan waarvoor hij zich uitgaf. Hij wordt door geschilderd als een reeds sterk grijzend man, zonder snor en met korter en dunner haar, dan op zijn portret aangegeven is. Hij had groote oogen; maar het rechter was opvallend kleiner dan het linker, zoodat hij den indruk maakte van loensch te zijn. zeer zckcr onjuist. Het wel eens opgegeven sterfjaar: 1685, is volgens *)
i
Becher
Becher
Becher
Heyns
Heyns
i
JOHAN JOACHIM BECHER.
64
geboden, en hijzelf tot
lijfarts
von Schoenborni)
van den keurvorst
benoemd werd,
Johann Philipp Beche
schijnt
weinig in de eigenlijke kringen der geleerden van zijn
wogen. Zelf beschouwt toe,
dat
hij
bijv. Iiet Latijn,
de herinnering aan
zijne
zich steeds als „autodidact", en
waarin
harde en rampspoedige jeugd
verlaten, en de in die jaren
om
gedragen,
zijn
verre van correct
hij schrijft,
r
tijd te
zich toch
hebben be-
hij is.
geeft
ook
Ook heeft
hem bhjkbaar nooit
gemaakte ervaringen hebben
er niet toe bij-
toch al stroeven en Hchtgeraakten aard in wat gunsti-
ger richting te helpen ontwikkelen. Zijn geheele latere leven
eigendunkehjkheid en onbuigzaamheid van
zijn karakter,
is
door de
door de gering-
schatting voor zijne omgeving, en door zijn wantrouwen en opvliegendheid, in
heeft
hij
hooge mate bemoeilijkt; en veel tegemoetkoming van anderen
dan ook nooit ondervonden.
Terwille van de famiUe zijner vrouw, die eene dochter van den Mainzer hofraad
Ludwig von Hornick^)
was, door welken laatste
nen van invloed
in
hij
(of:
von Hornigk)
met verscheidene Duitsche vorsten en man-
aanraking gebracht werd,
den; doch heftig gekant tegen
alle uiterlijk
— was
hij
kathohek gewor-
betoon van vroomheid, was
door zijne onverschilligheid voor de kerk en den openbaren steeds een steen des aanstoots voor de geestehjkheid.
Daar
hij
eeredienst,
Becher
bovendien een overtuigd alchemist was, en de alchemie ook in het openbaar beoefende, stond
hij
van die
zijde
66k nog veelal aan verdachtmaking
en bespotting bloot.
Zelfgenoegzaam
in
hooge mate, hoogmoedig en weinig
kende meening van anderen
te waardeeren, driftig
in staat deafwij-
van aard, wantrouwend
Philipp von Schonborn, (1605— 1 672) was in 1 642 bis1) Johann Mainz geii r z b u r g, en in 1647 aartsbisschop en keurvorst van schop van worden. Als politicus gaf hij geenszins blijk van groote vastheid en kracht; daarentegen heeft hij ontegenzeggelijk de verdienste, tijdens zijn bestuur veel te hebben gedaan voor de opleving der wetenschappen. Aldus werd hij de renovator van de uniMainz tot een centrum der ii r z b u r g, en maakte hij zijn hof te versiteit te ,
W
W
geleerden van dien tijd. als een von Hornigk, noemt 2) Behalve zijn zwager, Moritz von Hornigk, die hem o. a. zijner vrienden ook zijn neef in 1669 tijdens zijne reis in de Nederlanden als secretaris vergezelde. Zijn schoonvader von (fte Mainz in 1667), was in 1647 katholiek geworden en is bekend door enkele en in den adelstand verheven; hij was hofraad te
Becher
Wilhelm Johan
Ludwig
Hornigk
Mainz
medische en juridische geschriften. Zijn zoon Philip Wilhelm von Hornigk, c.a. 1638— 1712, is de politicus en oeconoom, die zich vooral door zijn in 1684 verschenen hoofdwerk Oesterreich iiber Alles, wenn es nur will, etc., tot voorvechter van de Duitsche suprematie in Europa, en tot kampioen van het Duitsche mercantilisme gemaakt heeft. Wat Duitschland in de 20e eeuw nastreefde: de beheersching van den wereldhandel, — was reeds in de 17e eeuw het ideaal en het doel der Oostenrijksche nationaal-oeconomen. De macht moest daarbij gelegd zijn in de handen van een centraal en absoluut gezag, — dat van den erfelijken vorst; enz. :
JOHAN JOACHIM BECHER.
65
en misnoegd tegenover zijne omgeving, daarbij geneigd
van persoon
Becher
overal waar
wijl zijne in al
omstandigheden
of
kwam,
hij
om zonder aanzien
en meening te uiten, maakte
zijn kritiek
zich al spoedig impopulair of gehaat, ter-
hetoog loopendeijdelheidenneigingtotgrootsprekerigheid veel-
ook de betergezinden vanhemafkeerigmaakten.
fantastische plannen beloofde
hij
vaakwilde en
Bij zijne
gouden bergen, maar miste
hij
anderzijds
om die plannen te verwezenlijken. onrustigheid hield B e c h e r het nergens
de bestendigheid en zekerheid van gang,
Door
zijne \vispelturigheid
lang achtereen
nit,
en
en zwierf
door de stroefheid van
zijn
hij
na korten
her- en derwaarts, overal
tijd
karakter zijne begunstigers van zich vervreem-
dende, en dan zijnerzijds zich van hen afkeerende na twist of onredelijke een persoon, die ontegenzeggelijk vele talenten en
kritiek. In het kort: zelfs
een vonkje genialiteit bezat, doch wiens groote gaven door de leem-
ten en gebreken in zijn algeheelen psychischen habitus,
nimmer
tot har-
monische en volledige ontplooiing hebben kunnen komen.
Het
schijnt wel zeker, dat
B e c h e r's
oeconomen,
van de
baatzuchtige en voortvarende geweest
Schroeder :
e
:
zoowel
is
Bec
„Commercie n-T r a c t a t"
zijn
m von S c h r o e d e r's" R entkammer" pas in 1686 h
is
Trouwens
Beche
r
als
h
e r echter
i)
;
on-
Von
de voorlooper ge-
verscheen in 1668
Fiirstliche Schatz-
1
genoemd boek
meest
de
van zeker winstbejag en een streven
zijn niet vrij te pleiten
naar persoolijk voordeel. Onder hen weest
genoemde nationaal-
drie zoo straks
Von Hornigk
zwager
terwijl
Von H 6 r n
i
;
W
g k's boven-
in 1684 het licht zag.
B e c h e r's
bemoeiingen met oeconomische kwestie's da-
teeren reeds uit de jaren 1660 tot 1664. In het laatste jaar vinden wij
Karl L u
bij
te dienen
i 1-
und
d
w
i
g
*),
keurvorst van de Pfalz,
omtrent het herstel van de industrie te
zouden daar eene glas-industrie en
leerlooierij,
om
hem
dezen van ad vies
Mannheim.
Er
voorts wolweverijen, pa-
piermolens enz., en ook eene zijde-reederij gevestigd worden, terwijl moer-
bezieboomen geplant zouden worden met het oog op de de geheele ondememing
kwam
niets,
aangezien
zijde-teelt.
Becher
Van
kort daarop
van dit wcrk is reeds op pag. 61 aangegeven. van de P f a 1 z, (1617— 1680), een zoon van Friedrich V, werd eerst na den vrede van 1648 in zijne rechten als keurvorst van de Pfalz hersteld. Hij was een uitstekend regent, die een open oog had voor de behoeften van zijn land, en die er veel toe heeft bijgedragen, om de oeconomische toestanden in de Pfalz te verbeteren, en de door den 30-jarigen oorlog geslagen wonden te helpen *)
*)
De voUedipe
titel
Karl Ludwig
heelen.
NED. ECON'.-HIST. ARCHIEF. JA.\RBOtK
V.
5
JOHAN JOACHIM BECHER.
66 naar een
M
tijd
ii
nch
n vertrok, waar
e
nand Maria*)
eveneens als oeconomisch adviseur,
Ferdi-
van Beieren, voornamelijk onder auspicien van den
Herman Egon von Furstenberg.
hofmaarschalk door
hij,
lang werkzaam was aan het hof van den keurvorst
Bee her
In het
1664 opgestelde oeconomische programma vindt
in
men, nevens voorstellen tot regeUng van het muntwezen, van den inkoop
van ruwe metalen voor de tot oprichting
industrie, enz.
— ook reeds het plan besproken
van een centraal handelsbureau, van een centraal „manu-
factuurhuis", waar door goedkoope arbeidskrachten, vnl. door zwervers
en vagebonden
^),
verschillende producten uit de
moeten worden vervaardigd; en richting
eindelijk
advies,
van een permanent „handels-college" over
soort van commissie
om
te gaan,
tot de op-
dat
als
van staatstoezicht over de genoemde centrale
ken bedoeld was. De
begrijpelijke
eene
fabrie-
en heftige tegenstand der Beiersche
kooplieden tegen dit project, waardoor fel
ruwe materialen zouden
ook het
zij
hunne door
Becher
steeds
bestreden monopolie's bedreigd achtten, deed den keurvorst besluiten
het plan voorloopig tot uitvoering te brengen met de hulp van Vlaamsche
en Hollandsche kooplieden. Ondanks het heerschende pestgevaar, zien
wij
Amsterdam
en
Becher
dan ook
Antwerpen
te
in 1664 in de Nederlanden, te
met
tal
van kooplieden
in overleg tredend
omtrent
de vestiging eener Beiersche Handelscompagnie, waartoe tenslotte een
Hamburg
te
E
1
e r
Martin
wonende Hollandsche koopman, zekere
bereid gevonden werd. Tijdens deze reis in de Nederlanden,
s,
die trou wens niet de eerste reis
Ferdinand Maria,
van
B e c h e r in ons land was ') zoon van M a m
,
— heef
—
t hij
a a n I van sinds 1651 keurvorst. Hij stond sterk onder den invloed zijner eerzuch-
')
(1636—
1679), een
.x i
i 1 i
Beieren, was Adetige, intrigeerende, en sterk Franschrgezinde echtgenoote 1 a i d e, eene prinses van Savoye. Hare Franschgezindheid vormde zeer zeker 66k den politieken ondergrond van de latere intrigues tegen Bee her te Miinchen, en van het gekuip tegen diens invloed bij den keurvorst. -) Zie o.a. B e c h e r 's „P o 1 i t i s c h e D i s c u r s" (1721), pag. 172: „Dasz die Bettelleute zu zwingen, und von den Straszen zu halten, kein besser Mittel sey, als im
Henriette
Lande ein Zucht- und Werckhausz. Dasz den Kauffleuten ihre propolia abzu schneiden, kein herrlicher Mittel sey, als ein allgemeines Land-Kauff-Hausz, wohin die Waaren von der ersten Hand gebracht, und dem Armen so wol als dem Reichen zum Kauff frey stehen"; etc. ') Dat B e c h e r reeds voor 1664, namelijk in 1660, in de Nederlanden geweest verschenen „0 e d i p u s c h yis, was reeds bekend uit zijn in 1663 te
Mainz
m
i
c
u
s",
welk boek door
Sylvius
hem werd opgedragen aan Franciscus de le
Boe
Leiden,
van wien hij zegt, dat hij hem, „tijdens zijn verblijf in Holland niet persoonlijk heeft kunnen spreken". Ook S. Sorbiere maakt in zijne: „R elation s, lettres et discours de M. de Sorbiere surdite
verses mati^res curieuseS, Paris, (1660)" (Zie P. J. B 1 o k, in Bijdr. en Mededeel. v. h. Hist. Gen. te Utrecht, 22, 64, 1901), gewag van eene uitspraak van den Leidschen wiskundige Frans van Schooten(1661) over B e c h e r „le bon Monsieur Schotten(= F. van Schooten),si assidu aux mathema:
:
JOHAN JOACHIM BECHER.
67
ook besprekingen gevoerd over een ander plan, dat reeds aan de Beiersche keurv'Orstin
voorgelegd, en waarop
hij in
Augustus 1664
Henriette Adelheid
herhaaldelijk in de eerstvolgende jaren
hij
is
had
terug-
gekomen.
Bec
Tot
he
staats-oeconomische beginselen behoorde namelijk
r's
ook de overtuiging, dat het voor het Duitsche
van
rijk
vitaal belaug was,
om, evenals de West-Europeesche volkeren, overzeesche kolonies zitten; en reeds sten,
met
meermalen had
\vie hij in
hij
getracht,
om
deze meening
bij
te be-
de vor-
aanraking kwam, ingang te doen vinden. Het denk-
beeld was trouwens al van andere zijde voorbereid qui est decede depuis nion retour en France. math^maticien de I'Electeur de Mayence tiques, et
:
een vol-ijverig geeste-
II
nous parla d'un certain
Joannes Joachim
Becto-
us
vante d'avoir trouvc le moiivement perpetuel." Uit het voorbericht van den „0 e d p u s c h y m c u s" (pag. 5), en uit zijne ,,Xarrische Weisheit" (§ 38, pag. 161) blijkt eveneens, dat Bee her te Leiden Frans van S c h o o t e n, in Den Haag Christiaan Huyghens (,,Z ii 1 c h era"), en in Amsterdam Johan Hudde enLodewijk de Bils (,,Bil") persoonlijk heef t leeren kennen. In het Studiosorum der Leidsche Universiteit wordt B e c h e r's naam echter niet onder die der ingeschrevenen van dien tijd aangetroffen daarentegen bevatten de door Dr. Hulshoff te Rostock geraadpleegde bcscheiden, meerdere gegevens, die op de reis in de Nederlanden van 1660 betrekking hebben (Fol. 199; Expeditio Hollandica pro principe; 31 Januari 1660). Daaruit blijkt, hoe Becher hier te lande zijne oogen in alle richtingen den kost gaf, en ook zelf geenszins alleen eene toeziende rol daarbij vervulde. Zoo is er eene Amsterdamsche akte van 30 januari 1660 voorhanden, waarbij hij met zekeren Johan Godfrid \'anGersdorp te .Amsterdam contracteerde, dat deze hem een procede zou openbaren om s a 1 p ete maken ,,in groter quantiteyt ende veel meerder avantagie dan op de t e r voorts zijn cr akten van 26 Januari en 15 Mei 1660 over een ordinaris manier" contract met den beroemden klokkengieter F. H e m o n y, betreffende de levering van eenige kerkklokken; eene akte van 2 Februari 1660 bevattende eene overeenomtrent komst met den kopergraveur en plaatsnijder Theodoor het vervaardigen van het cliche voor de titelplaat van B e c h e r's „M o b 1 e p e rPhysic o-M e c h a n i c u m", en voor zijne „A x i o a pro d er
i
u
s
(si c!), qui se
i
i
Album
;
;
Matham
i
petuum m monstranda possibilitate mobilis perpetui pure artificialis general e", — het werk, waarop blijkbaar Van Schoote n's Sorbiere's
bovenbedoelde opmerkingen betrekking hebben. In Leiden zag ook door S o r b i e r e genoemde, model van het menschelijk lichaam, door een Zweedsch anatoom vervaardigd; en verder vermeldt Becher, dat hij te A msterdam Rudolf Glauber opzocht „Mit hern G 1 a u b e r n geredt, hatt sein sal mirabile mitgeben, dessen praeparation er dehm Hern Ambstreara communicirt, macht darausz salpeter, hatt dessentwegen anleitung geben, wie auch mil dem spiritu salis Surinae aus Kupfer gold und silber zu scheiden" (sub 7). Hij leerde ook Huyghens' in 1656 vervaardigde slingeruurwerken kennen: „die schlingeruhren so der negste Weg gewissc uhrwerck zu machen an dag gebracht, und zwey model gegenwertig mitbracht" (sub 2). Dit laatste is van belang.inverbandmet en
hij het,
:
het
feit,
dat
Becher
later
Huyghens'
prioriteit bij die vinding der slinger-
uurwerken heeft bestreden. In het algemeen is Becher vol bewondering voor de Nederlanden en hunne welvaart; doch, — geheel ovcreenkomstig zijne natuur — verraden zijne opmerkingen over ons land duidelijk den wrevel, uit afgunst en nijd voortspruitende. Toch houdt hij zijn landgenooten steeds den ondernemingsgeest en durf der Hollanders als een navolgenswaardig voorbeeld voor oogen, en spaart hij den Duitschers zijne kritiek allerminst.
JOHAN JOACHIM BECHER.
68
Don Christoval de Rochas,
de Franciskaner
lijke,
van Stephanie, had keurvorst van
dit idee reeds
aan
Brandenburg,
tal
van Duitsche hoven,
en ook aan de hoven
te
bisschop
o. a. bij
den
Weene
n,
Miinchen, enz. getracht te propagandeeren Door De Rochas gesteund, had B e c h e r in 1664 Henriette Adelheid i)
te
.
voor deze kolonisatie-plannen weten te winnen; en het was tijdens zijne
tweede Hollandsche
reis,
het eerst ernstig door
dat desbetreffende voorstellen hier te lande voor
hem
samenwerking
ter sprake gebracht werden, in
met den graaf Van Hoorne te Batenburg, toenmaals te N ijm e g e n vertoevende. Uit een der brieven van den laatste aan Hen-
riette Adelheid
Becher
dat
(„P
olitische Discur s",
Amsterdam
in October 1664 te
met den burgemeester
Wi ts en*),
met
C.
pag. 103
1)
blijkt,
besprekingen hield
Burgh
Pergens*)
^),
*) Volgens B e c h e r („P olitische Discur s", (1721), pag. 912, 915) zou het plan omtrent de oprichting eener Oost-Indische Compagnie bij het hof van den reeds geruimen tijd v66r 1648 aanhangig zijn keurvorst van gemaakt op instigatie van den stadhouder Frederik Hendrik, die daartoe was aangezet door den in 1 593 geboren admiraal Aert Gijsels van Lier, welke van 1621 tot 1638 de Oost-Indische Compagnie gediend had, doch met ongenoegen dien dienst had verlaten, en die zich nu op de Compagnie wilde wreken. Door den oorlog was echter het plan, waarbij voorgesteld was om Oostenrijk, Duitschland, Spanje, alsmede en Liibeck in den bond op te
Brandenburg
Hamburg
nemen, blijven rusten. Na den vrede van M u n
s t e r werd het project wederom ter sprake gebracht; en December 1660 kwam De Rochas bij Herman van Baden met het voorstel van den Brandenburgschen keurvorst, die in 1661 te dien einde wederom met G ij s e 1 s onderhandelde, na eveneens den Spaanschen koning en het hof te e e n e n over de zaak geraadpleegd te hebben. Het plan mislukte, mede in verband met den dood van den Spaanschen minister Don Louis de Haro,
5
W
B e r 1 n. Eerst door J o h a n n kwamen de kolonisatie-plannen opDe bovengenoemde Aert Gijsels van Lier was in
wegens het intrigeeren der Hollanders
en
Daniel Krafft
in
ij
(pag. 966, 970, 973, 977)
nieuw ernstig
ter sprake. 1641 als vice-admiraal van de vloot tegen Portugal uitgevaren; de latere admiraal diende toenmaals onder hem als schout-bij-nacht. In 1629 was G ijb o i n a s e 1 s voor de tweede maal naar Indie geweest, en o.a. gouverneur van A geweest, later ook Raad van Indie. In 1638 was hij voor goed teruggekeerd, en liad hij zijne diensten aan den Brandenburgschen keurvorst aangeboden, toen deze in 1647
De Ruyter
m
hier te lande over de oprichting van eenetweedeOost-IndischeCompagniekwamonderhandelen. G ij s e 1 s werd daarna Geheime Raad te B e r I ij n; in 1651 kreeg hij L e n z e n in erfpacht, en hij bleef sinds dien de adviseur van den Brandenburgschen keurvorst in maritieme en militaire kwesties, tot aan zijn dood te M o d 1 i c h, in
1676. 2)
Cornelis Jansz.
lisz.
Witsen
en
W
i
t s
e n,
(1605—
1669), een zoon van was sinds 1645
MargrietaOetgens,
Jan CorneBewindhebber
der W.-I. Compagnie, van 1654—1657 Raad der Admiraliteit, en van 1664—1666 Gedeputeerde der Staten-Generaal. Verscheidene malen was hij burgemeester van Hij woonde sinds 1661 op de Keizersgracht in „het Blaeuwe Huys"; Opsy. Het geslacht zijne vrouw was
Amsterdam.
Catharina Lambersd.
behoorde 2)
Mr.
in
Witsen Amsterdam. e r Burg geverkeerdelijk
de 18e eeuw tot de aanzienlijkste families van
Coenraad Burgh
(bij
B
e c
h e
r
:
t
JOHAN JOACHIM BECHER. en eenige andere heeren, en
69
ook met de kamer der Compagnie in Amsterdamsche kamer veelal tegenwerkte.
later
Zeeland, die, gelijk bekend, de
Oorspronkelijk was het plan, dat Beieren dan Nieuw-Nederland als kolonie
zou krijgen; kort daarop echter werd dit bezit aan de Compagnie door de Engelschen ontroofd, en daarop beproefde men nog om eene kolonie
Guyana
in
kwam
1).
te
pachten, welk plan echter evenmin tot definitieve uitvoering
Beche
r
heeft, zooals wij weldra zullen zien, de
dit 6chec niet opgegeven,
vooralsnog
gramma
op
niet nader
in te gaan.
maar
Wei
IM
te
u n c h e n wenschte
B
van
dit deel
echter leende
men
e c
h
e r's
zaak ondanks
men
blijkbaar
oeconomisch pro-
een gewillig oor aan zijne daar-
tevens geopperde denkbeelden omtrent de bevordering der zijde-
bij
industrie, en
werd
nader overleg
in
er besloten over een
In het begin van 1666 vertrok digerwijze zonder dat
naar
W
n
e n.
moeite deed,
en dat
hij al
Het
Beche
ander wekte schoon
Bec
om
r,
naar het schijnt merkwaar-
—
resultaat
in
daarin gekend was, van deze zending was, dat B e c h e r,
zijde-industrie te bevorderen,
eene dergelijke industrie in Oostenrijk te vestigen,
zeer spoedig
van 1000 Kth.
Weenen
Ferdinand Maria
van daar de belangen der Beiersche
plaats alle
e e
en ander met het hof te
te treden.
met den
w^erd toegevoegd
te
Miinchen
he
r bij
titel
van „handelsraad", op een
salaris
aan de Keizerlijke Handelskamer. Een en begrijpelijkerwijze groot misnoegen; of-
de bespreking van
zijn in
deze zaak nog al zonder-
ling gedrag zelf beweert"), dat hij feitelijk nooit in Beierschen dienst ge-
staan heeft, zoo dateert toch sinds dien zijne verbinding met het hof te
Weene
n,
en meer in het
bij zonder
beginnen thans zijne relaties met
noemd), heer van Kortenhoef, was een der Bewindhebbers der W.-I. Comp. Hij was geboren in 1619 en stierf in 1669; sinds 1650 was hij gehuwd met Christina H o o f t, eene dochter van P. C. H o o f t. In 1659 was hij Commissaris der Ammunitie-huizen, in 1661 Directeur over de kolonie Nieuw-Nederland, en in 1666 Thesaurier-Generaal. Zie: J. E.
dam,
I.
Devroedschap van Amster-
Elias,
453.
Over Jacob Pergenszie noot op pag. 77. Deze reis van B e c h e r naar de Nederlanden duurde twee en een halve maand: van 16 Augustus tot 2 November 1664. De documenten te Rostock bevatten nog een aantal bescheiden, op dit verblijf en dat van 1670 betrekking hebbende, die duidelijk bewijzen, dat B e c h e r ook thans weer hier te lande in alio richtingen rondkeek, en steeds druk in de weer was, om allerlei te verwerven, wat hij meende voor Oostenrijk te kunnen gebruiken. In Fol. 221 —229 is een verslag en eene rekenlng bewaard over deze reis, die hij, door e<;n dienaar vergezeld, hier raaakte, en waarin hij o.a. zegt: „bin auszgeblieben 78 dag, hab meilen volbracht 305, gelt drauf empfangen 300 Rthl." ') J. J.Becher, Politische Discurs, pag. 6 „Bey den Bayern bin ich nie als Commercien-Rath in Pflichten gewesen, derentwegen auch nicht schuldig viel zu hinterhalten". *)
1
')
:
70
JOHAN JOACHIM BECHER.
-
Von Sintzendorffi), den opLeopold met wien B e c h e r al
den „Oberkammerprasident" graaf permachtigen gunsteling van
van den beginne
af
I,
overhoop heeft gelegen, en die nevens de door hem be-
streden groote kooplieden, tenslotte tot een zijner verbitterdste vijanden
geworden
is.
In elk geval schijnt in 1668 de Oostenrijksche zijde-industrie te
persdorf, op gang
te zijn gebracht; blijkbaar
had
den eersten
in
zij
Wa
1-
Von Sintzendorff,
en voornamelijk ten bate van
tijd niet
zonder
succes voortgang.
W e e n e n wst in 1666 zekere W e h e m, die daarin door B
Johann Daniel Krafft
Te uit
r t
i
h
e c
e r ijverig
ondersteund ward,
nogmaals de kolonisatie-plannen en de handelsvoorstellen ten opzichte der Oost-Indische Compagnie, gelijk ze reeds in 1661 door
van Baden'')
waren geopperd,
bij
Herman
de Handelskamer aanhangig te
B e c h e r in 1666 voor de derde maal naar de om te trachten van de Oost-Indische Compagnie
gedaan
te krijgen, voortaan de Indische specerijen tegen lagere prijzen
aan de
maken. Zoo werd landen gezonden,
Neder-
Oostenrijksche erflanden te verstrekken, en de rechten op de aan den keizer te
le veren
waren te verminderen
^)
.
Men
wilde de Hollanders dwingen
door de bedreiging, de voor Oostenrijk noodige specerijen voortaan door
middel der Engelsche West-Indische Compagnie via anders via
Aleppo
en
Venetie
betrekken,
te
Hamburg, tenzij
of
de Oost-
Indische Compagnie hare prijzen matigde, of als tegenpraestatie een of
ander Oostenrijksch fabrikaat wilde afnemen. Volgens de aan verstrekte volmacht van Maart 1666, zou
hij
hier te lande
Becher
zoowelmetde
Georg Ludwig
*) Albrecht von Sintzendorff behoorde tot een der aanzienlijkste geslachten van Oostenrijk. Jarenlang genoot hij als „HofkammerI. Tenslotte werd echter bewezen, prasident" het voile vertrouwen van dat hij groote sommen uit de staatskas verduisterd had; volgens B e c h e r was hij ook alchemist, en ontzag hij zich niet om zich schuldig te maken aan valsch-munten. Tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld, werd zijn vonnis veranderd in verbanning, en werd hij op een zijner goederen geinterneerd, waar hij in 1680 stierf. ') van (1628— 1691), markgraaf van Baden en een zeer gezien veldheer, voerde o.a. in 1665 in de Zuidelijke Nederlanden een deel der troepen tegen Frankrijk aan; ook maakte hij zich naam als dapper krijgsman in den oorlog tegen de Turken. Gedurende eenigen tijd bekleedde hij het ambt van minister aan het
Leopold
Herman
hof van
Baden
Leopold
I.
„Politische Discur s",
pag. 937 de Oost-Indische Compagnie zou moeten worden bewogen tot „einer moderation in ihrem pretio". In deze aangelegenheid waren ook Herman van Baden en Ferdinand Maria gekend, terwijl De Rochas daarbij eveneens een werkzaam aandeel had. De volmacht van B e c h e r voor deze Hollandsche reis werd door Von Sintzendorff ')
Zie
verstrekt. (Zie
Polit. Discur
s,
pag. 989).
:
JOHAN JOACHIM BECHER.
71
met de West-Indische Compagnie besprekingen houden. Bedoeld was, ook Spanje tot de overeenkomst toe te laten. Naar aanleiding hie.rvan trachtte Frankrijk nu een dergelijk voorstel aan OostenOost-, als
Bee her
dan Spanje uitgesloten zou moeten worden
waarbij
doen,
te
rijk
heeft echter deze voorstellen
')
van Frankrijk met succes weten
te bestrijden.
Von Sintzendorff
Nieuwe oneenigheden met
slotte aanleiding geweest te zijn,
Weenen
1668 Avij
hem
in
graaf van
doch
dat
Be
c
he
schijnen ten-
omstreeks het einde van
verlaten heeft. Althans in het begin van 1669 vinden
H a n a u, in de omgeving van Friedrich Casimir'), Munzenberg en Hanau*), een weliswaar begaaf den,
als regent blijkbaar geheel ongeschikten
listige oplichters,
K
zooals F.
slotte zich zelf en zijn land
Het was
r e t s c
zijne
h
ma
r,
B.
S k y
1
1 e,
romanvan
tal
e. a.,
ten-
aan den rand van den finantieelen afgrond
Bech
daar, dat
man, die door
van de speculatieve projecten van
tische neigingen en het volgen
bracht.
r
e r eindelijk een gewillig oor voor zijne
kolonisatie-denkbeelden en een geestdriftig aanhanger zijner projecten
— projecten, die hem thans voor de vierde maal naar de Neder-
vond,
landen zouden voeren, en
hem
in
de West-Indische Compagnie te In
669 werd dan
1
nauwere
relatie
zouden brengen met
Amsterdam.
B e c h e r door Friedrich Casimir met om zich naar Holland te begeven, van welke reis
eene volmacht voorzien,
ons het journaal gedeelten zijn
welke
hij
Bec
h
is
bewaard gebleven, en
vvaaruit in het volgende eenige
weergegeven, die een levendigen kijk
hier in de
te krijgen,
om
relatie's,
Nederlanden aanknoopte.
e r vertelt dan,
hoe
hij
de opdracht had te trachten,
de HoUandsche West-Indische Compagnie,
daan
geven op de
aan den graaf van
hetzij
Hanau
hetzij
van
van de Engelschen,
eene landstreek in
ge-
Ame-
In „Politische Discur s", pag. 1019, geeft B e c h e r den Spanjaarden overweging, om in de landengte van Panama een kanaal te graven, waardoor zij aldus eene directe verbinding tusschen West- en Oost-Indie zouden kunnen verkrijgen. en Miinzcnberg(l 623 — -) Friedrich Casimir, graaf van 1685), was een zoon van Philipp Wolfgang, graaf van Hanau-Lichtenberg. Wetenschappelijk aangelegd, reisde hij in zijn jeugd in Holland, en studeerde hij o.a. te Leiden. Ook later bleef hij een welwillend bevorderaar der wetenschappen door zijne fantastische neigingen Het hij zich echter zeer licht tot allerlei plannen overhalen, die hem in de grootste finantieele moeilijkheden brachten. Ten slotte werd hij door zijne f,-^railic onder curateele gesteld, nadat hij, als gevolg van eenige finantieele aderlatingen, er zich toe had laten overhalen om enkele deelen van zijn land in onderpand af te staan. Daarmede waren ook de hier bedoeldc kolonisatie-plannen voor goed van de baan. *)
in
Hanau
JOHAN JOACHIM BECHER.
72
rika te verpachten, ten einde daar eene Duitsche kolonie te stichten.
dat
hem de
als gevolg
A
nge
1
Na-
vereischte passen en aanbevelingen verstrekt waren, kreeg
hij
Franz Carl Ludwig von Johann Moritz von Hornigk, en
mee een hof jonker, zekeren :
o c h,
zijn neef
een lakei en bediende, alsook de noodige geschenken voor de heeren, met
Frankfort
weike ginds onderhandeld zou moeten worden. Te „het Zwarte Paard", werden
door den graaf van
den 22en Juni zond
ste instructie's gegeven;
vrouw en
zijne kinderen
reisde
— na
hij,
hem
naar
M
ii
n
c
h
e n,
den Frankforter bankier
bij
Hanau
Becher
zijne
in
de laat-
zwangere
en nog dienzelfden avond
Simon Leblon^)
zes-
honderd rijksdaalders op een wissel aan den Amsterdamschen bankier
Isaak
Telgen''), en vijfhonderd
— met
ben opgenomen,
Ange
1
o c h met
zijn
met den
rijkshofraad
danks den z waren storm,
C
„bij
1
e e
H6chst
eenige kisten vol geschenken
Zondagochtend 23 Juni had rentie
rijksdaalders in contanten te heb-
bediende naar
m a n"
in
Becher
Von
te
bij
waar zich
Von
hen voegde.
Hochst
nog eene confe-
Hiinefeld, daama
een klein scheepje naar
logeerde;
,
voer
Mainz,
hij,
waar
hij
den 24en Juni verleende de keurvorst
Spiers; en 's middags had Fiirstenberg. Daarop ging hij,
hem
audientie te
hij
met
Von
thans vergezeld van
inmiddels aangekomen neef
on-
Von Hornigk,
nog eene conferentie
scheep naar
Keu
1
zijn
e n.
Bacharach, vanwaar het gezelschap den volgenden dag opbrak naar Koblentz, waar B ec h e r nog eene samenkomst had met den Spaanschen gezant D e R o c h a s (zie boven) Van Koblentz gingen zij nog didn dag tot Andernach, waar zij overnachtten, doch, — zooals Becher Het
vijftal bereikte
dien avond het plaatsje
.
zegt,
—
zij
„ein sehr
schUmm Logiament" hadden.
Simon
Leblon, een bankier te Frankfort, wellicht de vader van den 1670 geboren schilder Jacob Christoffel Le Blon. De familie L e B 1 o n behoorde tot de bekende bnrgers van Frankfort; door huwelijk was zij verwant aan liet geslacht Fay te zie: J. E. Elias, De *)
in
Du Amsterdam; vroedschap van Amsterdam, (1905), II, 748. Isaak Telgens,
Becher. Noch
onder de bewindhebbers der W.I, wordt deze naam aangetroffen. Waarschijnlijk is hier sprake van een destijds bekenden bankier te Amsterdam, welken ik echter niet nader heb kunnen thuisbrengen, doch wiens naam, naar analogic van andere bij Becher voorkomende verbasteringen, waarschijnlijk: T e 1 g e n was. Bij B e c h e r's onderhandelingen van 1670 over de mogelijkheid van een wijnhandel tusschen Oostenrijk en de Nederlanden, speelde Isaak Telge n(s) ook nog eene rol. Want toen de door Becher op proef gezonden wijnen tengevolge van het langdurige en onzaakkundige vervoer troebel geworden waren, en niaanden lang moesten bezinken, alvorens zegeklaardkondenzijn, werdea zebij Isaak Telge n(s) „in commissie" gegeven. ')
Compagnie, noch
bij
bij
Elias:,. De
vroedschap van Amsterdam
JOHAN JOACHIM BECHER. Laat ons thans
B
e c
he
73
verder zelf het woord geven
r
Keu
Juni, des Woensdags, ben ik te
:
,,Den 26en
n aangekomen, heb oneenigheid met den schipper gehad, die zieh totaal bedronken had („als welcher sich vol!
1
e
gesoffen") en die ons bijkans had doen verongelukken
hebben
wij
een anderen schipper genomen,
om
ons naar
;
te
A
r
Keu n h
e
1
e
m
n te
Donderdag den 27en Juni zijn wij van K e u I e n naar S u n t z „und war boses Wetter und ein bosz Logiament". ?) gevaren Den 28en Juni, op een Vrijdag, zijn wij van Suntz te Wezel aangebrerigen. (
= Zons
—
;
komen, waar
vermoeid en laat
wij zeer
in
den nacht aankwamen, en bui-
ten de stadspoorten gelogeerd hebben. Zaterdag den 29en Juni zijn wij 's
Wezel
ochtends vroeg uit
he
m
aangekomen, waar
wij
vertrokken, en
een voertuig naar
's
avonds laat
Utrecht
te
A
u-
r
bespraken,
en den schipper afdankten.
Zondag den 30en Juni
zijn wij, uit
gekomen, en hebben daar;
bij
den heer
logis
Wo
1
genomen
z o
hoofde van de geschenken en de vele
Utrecht
bagage, met twee wagens naiar
g e n
»),
professor te
gevraagd, waar zijn zwager, de heer
gen ten antwoord, dat deze I
o
f f
was mij
tie in te
n.I.
Ro
te
door den heer
gereden,
in „het Kasteel
C
a
r
I
o
's
avonds daar aan-
van Antwerpen"
Utrecht,
f f ')
hebben
o. a.
wij
zich bevond, en kre-
u a a n was. (N.B. Deze heer
Krafft
al-
aanbevolen
Ca
r-
om informa-
winnen over de kwestie's betreffende Indie; doch daar
hij
niet
aanwezig was, heb ik verder niets met hem kunnen bespreken).
Maandag den
met de trekschuit („Dreckschuit") gelukAmsterdam gekomen, hebben daar in de War-
len Juli zijn wij
kig en gezond in
warmen
moesstraat („in den schen Bijbel"
')
Strant") in „den Gekroonden Liesveldt'
onzen intrek genomen, en met den hotelhouder
Wo
alles ge-
(1633— 1690), was een zoon van L o d e w ij k van Nieuhausen te Amersfoort. In 1664 werd hij als predikant naar Utrecht beroepen, kreeg den persoonlijken titel van extraordinarius in de kerkgeschiedenis, en werd in 1670 tot gewoou hoogleeraar aan de Universiteit aldaar benoemd. Spoedig daarop vertrok hij in dezelfde functie naar .\msterdam, waar bij eene zeer geziene persoonlijkheid was, en waar hij ')
L
ode
w
ij
k
1
Johan VVolzogen,
in
1690
o g e n, vrijheer
z
stierf.
*)Hendrik Carloff
was oorspronkelijk grondbezitter in West-Indie. Na 1672 en 1673 tcngevolge van den oorlog met F'rankrijk groote verliezen te hebben geleden, ijverde hij er sinds 1674 voor, om den Franschen invloed in Wcst-IndiS te breken, en werkte hij een plan uit, om de Fransche scbeepvaart te fnuikcn, en de Fransche kolonies te verraeesteren. Dit plan werd de aanleiding tot den tocht van Jacob Binckes in 1676, waaraan hij deel nam, en waarbij hij omkwam. 11 e III had hem het gouverneurschap van T a b a g o toegezegd, doch op reis kreeg hij al spoedig met Binckes ruzie, die hem zeifs gevangen liet zetten. Liesveldt, een boekdrukker te Antwerpen, die in het begin ') Jacob der 16e eeuw een der eerste bijbelvertalingen in het licht gaf, welke meer dan een eeuw lang zeer gezocht was. in
W
i
m
JOHAN JOACHIM BECHER.
74
werd rust genomen. Woensdag den 3en
regeld.
Dinsdag den 2en
ben
op inlichtingen uitgegaan omtrent de kansen,
ik
gedaan
L
Juli
om
Rupfecht*)
ook prins
lets
men hem dan zou
o n d e n zou heengaan, en het onzeker was, waar aantreffen, en dat
Juli
Engeland
dat de koning spoedig uit
te krijgen; daarbij is mij meegedeeld,
kunnen
in
(van de Pfalz)
naar buiten was vertrokken item, dat met de Engelschen inzake de In:
dische aangelegenheid niets te beginnen zou
eenig privilege wilden toekennen, tenzij
zijn,
men
daar
nooit aan iemand
zij
hunne regeering
zich aan
wilde onderwerpen, wat zeer bezwaarlijk zou zijn; evenzoo, dat aan het
Engelsche hof zonder veel geld niets uit te richten was dat het
le ven
en
— wat dus
al-
;
het reizen in Engeland tegenwoordig zeer kostbaar waren les
redenen waren,
len, te
om
mijne gedachten liever maar tot Holland te bepa-
meer, daar dit land voor het uitvaren beter gelegen
is,
Indische Compagnie eerder gedwongen zou kunnen worden kelen van het verdrag na te
komen dan een
en de West-
om
de
arti-
koning, zoodat dus betere
voorwaarden zouden kunnen bedongen worden van de Hollanders dan
van de Engelschen,
Om nu deze pagnie in Juli,
gelijk zulks
dan ook door den
kwestie's in dien zin
Amsterdam aanhangig
volgens de
lijst
te
bij
maken, heb
ik
genaamd
hem Cain, C
o y
n.
Abraham Coin,
ders van de West-Indische
met
prins
Maur
i
t s
'')
i
t s
enz.),
K r a f f t mij
Cohen*),
Jood, die toen later zoo rijk
hij
mijn vertrek
in de Sint-Antonie-
(beurtelings
noemt
ook heb kunnen
hij
bij
wien
hij in
hoog aan-
ervaren uit brieven, die prins
terwijl ik
nog
nu naar hem
is
in
Amsterdam
heen gereisd. Deze
naar Brazilie ging, geen twee rijksdaalders bezat,
geworden, dat
')
Ruprecht van de
-)
Abraham Cohen,
hij
hij
die zelf wel vijftien jaren
geweest was,
aan hem geschreven heeft,
was, en naar aanleiding waarvan
bij
welke een der voorname aandeelhou-
Compagnie was, en
in Brazil ie
zien gestaan heeft, zooals ik
Maur
is.
op Donderdag den 4en
hand gesteld had, gevraagd naar een Jood, wonende
Breestraat,
bewezen
der adressen van personen, die in West-Indische aan-
gelegenheden ervaren waren, en die de heer ter
uitslag
de kamer der West-Indische Com-
is
daar
zich voor vele tonnen gouds niet zou heb-
Pfalz; zie noot 3 op pag. 120. een rijke Portugeesche Jood, en een zeer geziene WestIndische koopraan, wordt onder de Bewindhebbers der W.-I. Compagnie genoemd met de bijvoeging „hebreeer"; zie: L. P. de Boer, De N a v o r s c h e r, 64 (1915), pag. 19. Opmerkelijk is het, dat Becher eerst altijd spreekt van „den Jood", en pas later, als hij van zijn goede diensten gebruik gemaakt heeft, hem nooit meer z66 betitelt, doch dan steeds zegt „de heer C o h e n", of „de Portugees"! ') Bedoeld is hier Joan Maurits van Nassau, de goeverneur van Brazilie, welke later te 's-G het „Mauritshuis" liet bouwen, en daar
ravenhage
woonde.
JOHAN JOACHIM BECHER. ben laten uitkoopen
bovendien staat
;
ook
hij
75
A
te
msterdam
de
bij
heeren Bewindhebbers der gezegde Compagnie in hoog aanzien. Nadat ik
nu
bij
had
dezen Jood
inijn
verlangen had kenbaar gemaakt, en
behulpzaam
mij daarin
te zijn,
(..Recompens") beloofd had, heeft ste te zullen staan,
— wat
hij
de introductie van den heer
hem
en hij
Kra
f f t
later bij
zou er bezwaarUjk van de geheele zaak deze Jood mij verzekerd had, dat
hij
tevens daarvoor eene belooning
mij toegezegd mij
dan ook
hem verzocht
gedaan
met
heeft.
ijver ten dien-
Voorwaar,
als ik
dezen Jood niet gehad had, dan
iets
gekomen
de kwestie
bij
Nadat echter
zijn!
de Compagnie aanhan-
gig zou
maken, en dat te
Amsterdam
dores")
aankwam, en
daar ook met voorname heeren zou moeten om-
gaan,
— zoo heb
daar ook
hij
op uiterUjk vertoon
(„splen-
Vrij-
fraaie kleeren voor mij en mijn dienaar uitgezocht; en
Von Angeloch
door, en ward
alles
overeenkomstig de opdracht Uwer Excellentie,
ik,
dag den Sen Juh
ik
zulks wenschte, ging dat in e6ne moeite
evenzoo opgetuigd („raundirt' ')
maar v66r dat
;
geheel klaiar was, had de Jood alreeds de zaken
bij
alles
de heeren der
nog
Com-
pagnie aanhangig gemaakt, welke nu uit hun midden twee afgevaar-
digden aanwezen, namelijk de heeren
B
e e c
k
*)
(„v
on Bee
k"),
om
al
Hooft
^)
(„H off
en
t")
V
a n
vast (praeliminariter) eens te gaan
hooren, wat mijn doel eigenlijk was.
Aldus werd op Zaterdagmiddag 6 („Claveniers Dohle"),
— hetwelk
Juli in
regenten der Stad plegen bijeen te komen, als
voeren
te
„den Ivloveniers' Doelen"
een voornaam restaurant zij
is,
waarin de
besprekingen wenschen
— de eerste bijeenkomst gehouden, waarin
ik mij legitimeerde,
en daarbij mededeelde, dat ik eenige geschenken voor de Compagnie had
medegebracht.
Na
eenige algemeene gesprekken werd deze bijeenkomst
gesloten; de heeren aanvaardden mijne geloofsbrieven, onder beding deze bij
gelegenheid van de eerstvolgende zitting der Compagnie te onderzoe-
ken, zegden mij voorts alien ijver en toewijding in deze zaak toe, en ik
van mijn kant,
bij
Aangezien er op Zondag den 7en
doen was, ging
hun
welslagen, de verschuldigde belooning.
ik er
op
uit,
om
Juli,
behalve de kerkdienst, niets te
eenige West-Indische schepen te bezich-
•) Mr. Hooft, (1629 — 1680) iu df. naamJijst der Hell e H o o f t. Hij W.-I. Comp., N a V o r s c h e r, 64, (1915), p. 20, staat: was een zoon van den beroemden Pieter Cornells z. Hooft(1581 — 1647) en Leonora Hellemans. In 1660 was hij een der zes „Directeurs van do Colonic van Guyana of Wilde Kust". Hooft was een zeer gezien koopman; hij woonde destijds op de Keizersgracht. Zie: J. E. E 1 a s, loco cit. I, p. 148. zie: Navorscher, 64 (1915), p. 19; wellicht »)Nicolaas
mans
Arnout
;
Arnout
i
vanBeeck,
een zoon van den I. 308, noot f.
koopman
Joost van Beeck?
Zie: J. E.
E
1
i
a
s,
loco
cit.
JOHAN JOACHIM BECHER.
76 tigen, in gezelschap
van den heer
IsaacTelgen, den koopman, op kwam de zoon van den Jood om mij
wien ik mijn wissel had. Des avonds
mede te
deelen, dat de heer
Maandags Huis.
om
H o o f t zijnen vader had laten weten, dat ons
9 uur audientie zou verleend
Den Sen JuU om
9 uur
is
koets-slede (daar er in koetsen niet
zellende heeren
worden
in het (Oost)-Indische
zulks dan ook geschied; waarbij ik in eene
mag gereden worden) met de mij verge-
Von AngelochenVon Hornigk,
alsmede den
Portugees, ter audientie gereden ben, welke plaats vond in het West-Indische Huis
*)
.
Reeds
bij
den ingang
kwam
de heer
Van Beeck ons bij
onze aankomst tegemoet, heette ons welkom, en geleidde ons naar eene
wachtkamer, m.et verzoek ons daar wat
kamer zag straten en
Beeck
gebouwen
bezighouden; in deze
te willen
men de stad Manoa**)inEl
Dorado
afgeschilderd. Niet lang daarna
met hare gouden
kwam
terug, en geleidde ons naar de groote zaal,
de heer
Van
waar de heeren Be-
windhebbers zaten en vergaderden het vertrek was groot en versierd met den vederdos van verschillende Indische vogels, met kaarten enz., en op ;
eene tafel stonden twee aard-globes. Toen nu de portier de deur geopend
had en
wij
binnen kwamen, stonden de heeren Bewindhebbers alien op;
aan het boveneind der tafel zat de president, de heer BontemanteP), *)
Boven
gissing
zegt
hij
(op eene plaats)
:
Oos
t-Indisch Huis,
—
wat blijkbaar eene
ver-
is.
Het West-Indisclie Huis op den Haarlemmerdijk bij de Heerenmarkt was aan de Compagnie in 1621 door de Overheid van Amsterdam afgestaan. In of kort na 1657 verhuurde zij, reeds toen in voortdurend stijgende finantieele moeilijkheden verkeerende, dit gebouw tot eene herberg, het zgn. Nieuwezijds-Heeren-Logement. Hare i/ergaderingen hield zij toen in haar Pakhuis, hetwelk zij in 1642, na deontdekking van Brazilie in 1630, had laten bouwen op het Rapenburg, op den hoek van het I J, tegenover de Kalkmarkt. Het had een drievoudigen gevel met kap, waarop: G. W. C; enkele beambten woonden in het gebouw. Het is daar, dat B e c h e r te woord gestaan werd; zijne opgave: „Oost"-Indisch Huis bij eene enkele gelegenheid, zooals reeds gezegd werd, wel eene der talrijke vergissingen in zijn relaas. Na 1674 en het failissement der eerste Compagnie, huurde de nieuwe West-Indische Compagnie voor hare vergaderingen den „Voetboogsdoelen" op den Singel af, tusschen Heiligen Weg en het Spui, tegen f 1000 's jaars. (Zie o. a. J. Wagenaar,
is,
Amsterdam
zijne Opkomst, Aanwas, G e s c h i e d e n s, enz. II. 85, 86, (1765). *) De legende van de goudstad M a n o a, welke in het midden van een meer zou staan, en paleizen en straten van goud zou hebben, heeft sedert de dagen van C o rin
i
tez en Pizarro steeds leveiidig op de verbeelding der zeevaarders van de 16e en 17e eeuw gewerkt, en is de onmiddellijke aanleiding geweest van menigen stoutmoedigen ontdekkingstocht. Het geloof aan het bestaan van het Dorado en zijne hoof dstad was in dien tijd algemeen, waarbij in het beeld, dat men zich van het legendarische gewest vormde, alle ervaringen gecombineerd werden, die in Mexico en Peru waren opgedaan. De beteekenis der Dorado-legende voor de ontwikkeling der zeevaart van die dagen
is
dan ook eene zeer groote geweest.
Hans Bontemantel
(Navorscher, 64, p. 19), (1613- 1688), in 1653 lid van de vroedschap, in 1654 schepen en daarna meermalen president-schepen van III werd afgezet. Hij woonde desi 11 e m A m s t e r d a m, tot hij in 1672 door tijds op de Keizersgracht. Zie ook Kernkamp's uitgave der Bontemantel-papieren. »)
W
JOHAN JOACHIM BECHER.
77
A ra s t e r d a m, en een voomaam hear is; van hem zaten de heeren Pergensi), Van Beeck, Spiegel ") en C I o e c k s) („Klug") links de heeren H o o f t en V a n E rp e c u m *). Toen wij binnengetreden waren, verzocht de president onste ook president-schepen van
die
rechts
;
gaan
zitten,
en toen het
stil
geworden was, begon
ik te spreken, mij daarbij
beroepende op mijne geloofsbrieven, begroette de heeren
Uwe
kwam
Hooggrafelijke Genade, en
(..propositio in genere")
uit
naam van
toen met mijn eigenlijk voorstel
voor den dag, waarop de president antwoordde,
dat het voorstel en de bedoeling van
Uw Hooggr.
ook aan hen naar den zin was; dat
zij
gaame
Gen. prijzenswaardig, en
alles
wilden doen, wat
zij
konden, en dat ik dus desgewenscht de kwestie punt voor punt op papier
kon
zetten,
sluiten, of
waarna zij
daarover zouden te rade gaan, en snel zoudenbe-
zij
het verzoek konden inwilligen of niet. Daarna
weer afscheid, en de heeren
wederom
tot
aan de
Dinsdag den 9en
namen
wij
Van Beeck en Cloeck begeleidden
ons
slede.
Juli
maakte
ik de verschillende artikelen
van het ge-
wenschte privilege en van het verdrag over den afstand van een stuk land op, liet ze in het net overschrijven, en
den lOen
Juli in het
Hollandsch ver-
talen.
Donderdag den
om
zoek,
hetgeen
1
len Juli gaf ik het stuk aan den heer
Hoof
met
t,
ver-
het nog dienzelfden dag aan de Compagnie te willen voorleggen,
hij
ook beloofde
te zullen
doen; toen ik echter bemerkte, dat enkele
heeren Bewindhebbers gaame de cadeaux, die ik meegebracht had, wilden zien,
')
en dat zeker tot den voortgang van de zaak zou bijdragen,
B
e c h e r
noemt hem verkeerdelijk
Vosbergen,
:
B
e r g e
n
s
Bedoeld
.
is
echter
— heb ik :
Jacob
K e u e n, en overleden te A msterdam in 1681. Hij was een z wager van Pieter Cornelisz. Hooft, door zijn in 1640 gesloten huwelijk met Leonora Bartolotti. Sinds 1643 P
e r g e
was te
hij
n
s,
heer van
Bewindhebber der waar
Amsterdam,
geb. te
1
Compagnie. P e r g e n s was een bekend koopman woonde op de Heerengracht.
VV'.-l.
hij
Amsterdam
Volgens de Resoluties der W'est-Indische Compagnie, Kamer van (Algem. Rijks-archief) uit het jaar 1669, praesideerde Hooft de vergaderingen van Van die van 15, 18 en 22 Juli; 1 Juli; 1, 4, 8, en die van 30 Juli en 12, 15 en 19 Augustus; P e r g e n s die van 29 Juli en 1, 5, 8 en 22 Augustus; Spiegel eindelijk die van 26 en 29 Augustus 1669. Over P e r g e n s, zie o.a.: N a v o r s c h e r, 64, 18, 20, (1915); J. E. E 1 i a s, loco cit. I, pag. 388; H o o f t's brieven, 3e deel. •^ Bedoeld is Hendrik Dirck Spiegel (1598—1667), die meermalen burgemeester was, o. a. in 1663 en 1665. Zie J. E. E 1 a s, loco cit. I, pag. 399. 3) Mr. Cornells Cloeck, (1622— 1693), schepen, en in 1664 Bewindhebber der West-Indische Compagnie. Zie: J. E. E 1 a s, loco cit. II, p. 594. 1
Bontemantel
Erpecum
i
i
*)Johan van Erpecom,
(1641
— 1687), koopman
te
Amsterdam,
een der Bewindhebbers der West-Indische Compagnie, in 1682 gouverneur van Curasao; hij was gehuwd met Fran^oise ten Hove, cene zuster van Michael ten Hove. Zie ook: J. E. E a s, loco cit. I, pag. 403. 1
i
JOHAN JOACHIM BECKER.
78 die Vrijdag
den 12en
nadat ik op mijn verzoek van
Juli uitgepakt,
de verzekering gekregen had, dat ik ze niet weder zou behoeven
te
voren
in te
pak-
ken. Des namiddags hebben verschillende heeren ze bekeken; en daar de
heeren nu alleen op Maandag en op Donderdag zitting plegen te houden, zoo had ik Zaterdag den 13en Juli niets bijzonders te doen,
waarom
wij
dien dag derhalve een bezoek brachten aan de Admiraliteit, en enkele
groote oorlogschepen bezichtigden. Zondag den 14en JuU hebben wij, na
Maandag den 15en
kerktijd, enkele Oost-Indische schepen bekeken; en
Juli
warden wij wederom op de besch^even wijze tot eene audientie toege-
laten, waarbij wij
kom
de volgende geschenken aanboden een marmeren :
benevens eene groote verguld-zilveren kan; eene geslepen kristallen schaal
met kan; eene
dito schaal en
kan van hertshoom; een met ivoor ingelegd
borstel-etui; een paar ivoren pistolen
met
met
kruitdoos; een dolk en
ivoor ingelegde scheede; een van binnen met zilver beslagen presenteerstel uit
hertshoom; een ingelegden en met steenen versierden hartsvanger;
een Indiaanschen, met zilver beslagen koker; een miniatuur, koning
Karel Stuart De dat
heeren
zij
in het
voorstellend.
namen de geschenken dankbaar
aan, gaven de verzekering,
West-Indische Huis als blijvend aandenken aan
Excellentie zouden worden bewaard, en dat
zij
Uwe Hooggr.
zelven er blijk van zouden
geven niet ondankbaar te wezen aan hen, die de cadeaux gebracht hadden, :
vereerden
dat
zij
25 Rijksdaalders en
zij
boden hunne verontschuldiging aan,
zij
het ingezonden verdrag nog niet konden teruggeven,
Syndicus, —
of,
zooals
zij
hem
in Holland
omdat hun
noemen hun Advocaat, :
—
af-
wezig was. Maar aangezien deze juist gisteren was teruggekeerd, zoo zouzij hun best doen, dat dit de volgende maal kon mede was deze tweede audientie ten einde.
den
Dinsdag den 16en en oprechte persoon
Juli is,
kwam
mijnheer
Hoof
t,
geschieden; en daar-
die een zeer
welke het met de zaak volkomen
daartoe ook veel heeft bijgedragen,
— en
liet
eerlijk
voorname
meende, en
mij in het geheim zien, welke
veranderingen de heeren in de artikelen aangebracht hadden, en wat ik daarin nog
bij
de volgende audientie zou moeten wijzigen, waarvoor ik
hem
mijn dank zeide, en een en ander ad notam nam.
Woensdag den 17en aan wie de redactie en
Juli
hoorde
ik,
wie de heeren commissarissen waren,
revisie der artikelen
opgedragen was, met wie ik dan
privatim op deze en gene wijze te rade ging. Donderdag den 18en Juli was er
weer eene particuliere bespreking
artikelen,
in het West-Indische Huis, waarbij
in mijn oorspronkelijken opzet en vervolgens
ging, gelezen en vergeleken werden; en daar
na hunne
bevonden werd, dat
de
wijzi-
er slechts
JOHAN JOACHIM BECHER. weinig in veranderd was,
kwamen
79
derhalve tot een vergelijk, en werd
\vij
aan elk der partijen een exemplaar toegewezen; e6n daarvan
Advocaat mee naar Den Haag. doen
om
ratificeeren. Bij deze audiSntie verklaarden
bers, dat
zij,
— daar
slechts afhing
wij het
van de
nam
de heeren Bewindheb-
nu toch ecns geworden waren, en
ratificatie,
de Heer
het daar door de Staten-Generaal te
nu nog
alias
waar\'oor de heer Advocaat zelve naar
Den Haag gereisd was, en deze het stuk zonder mankeercn een der eerstkomende dagen mee zou brengen, ons eene kleine afleiding wilden be-
—
zorgen; en
zij
verzochten ons daarom, of wij den volgenden dag in het
Heeren-logement wilden verschijnen, welke uitnoodiging
Uwe
Van Beeck
namiddags nog eeus door de heeren
Derhalve
presselijk lieten uitnoodigen.
om
1
wij uit
Hooggr. Gen. in dank aannamen, tengevolge waarvan en
naam van
wij
ons des
Spiegel
ex-
den 19en
Juli
zijn wij Vrijdag,
uur, zooals de afspraak luidde, in het gezegde Heeren-logement ver-
Amsterdam
schenen, welke gelegenheid de voornaamste in heel
en waar
van de Amsterdamsche regenten
alle heeren, die de gasten
is,
zijn,
plegen ontvangen te worden, en waar ook Zijne Doorluchtigheid, de keurvorst van
Ke
u
1
e n, alsook
gelogeerd hebben.
Nadat
Straa tsburg
de bisschop van
voorheen
nu met de koets-slede daarheen gereden
wij
waren, hebben wij de heeren daar gevonden, die ons zeer vriendelijk ontvingen, en ons in eene groote zaal brachten, waar wij ons na eenige conversatie
aan eene ronde
tafel nederzetten.
pen
Bontemantel,
alle
schepenen van
hebbers.
De
Am
de heeren
s t e r
Aanwezig waren de president-sche-
Van Beeck, Hoof
d a m, de heer
P
gerechten bestonden uit visch,
e r g e
—
n
s,
t,
en
Spiegel,
alle
ongetwijfeld,
Bewind-
omdat
zij
wisten dat wij Katholiek waren. Het eerste gerecht duurde ongeveer twee uren, en er werd vrij stevig
op de gezondheid der aanwezigen gedronken.
Vervolgens werd de tafel opgeruimd, en gingen wij tabak rooken en thee drinken, terwijl intusschen de tafel opnieuw gedekt en
met schoone servet-
ten en tafellakens voorzien werd, waarna wederom vischschotels opge-
diend werden, en wij weer aanzaten en daarbij op de gezondheid dronken
van Zijne
Keizerlijke Majesteit,
van
Uwe
Hooggr. Gen., de vorstin, en van
mijn allergenadigsten Heer, en verder op die van de heeren Staten-Generaal en is
van de heeren Be\\'indhebbers
nog op te merken, dat
in knielende
zij
de gezondheid van
heading dronken, nadat
geworpen hadden;
—
ja,
dan tegenover hun eigen
vroolijk
dat
zij
prins;
zij
hunne
daarbij
men
werd aangestooten. Daarbij
Uwe
Hooggrafelijke Genade
vilten
hoeden op den grond
van grootere
affectie blijk
gaven
bezigde hierbij steeds groote, diepe
glazen, en een goeden, geweldig zwaren, Rijn-wijn. Ondertusschen
liet
zich
JOHAN JOACHIM BECHER.
80
eene aangename muziek van de stads-muzikanten hooren; en toen het
tweede gerecht opgeruimd werd, begonnen de heeren vroolijk te worden, en
zelfs
met elkaar
te dansen, deze en gene
met
mij te praten, en allerlei
werd nu
vriendelijke en vertrouwelijke gesprekken te voeren. Onderwijl
een derde gang opgediend, die uit
van
zij
nog aan een ieder eerst een schotel vol naar huis zonden. Dit voor-
name gastmaal, dat ongetwijfeld
cm twee
dags
gebak bestond, waar-
allerlei kostelijke
wel veel geld zal gekost hebben,
uur begonnen, en pas
delijk zijn alle heeren
's
nachts
om twee
mid-
de straat opgegaan, en niemand anders dan de hear
Bontemantelenik
daar gebleven; deze heeft, ondanks
werpingen, mij naar huis gebracht, waarop ik
hem op
alle
zijne beurt
neef
VonHomigk
tiers
en bedienden der heeren hebben alien staan wachten, en
alle
is 's
uur geeindigd. Ein-
tegen-
door mijn
naar huis heb laten begeleiden; de klerken, porzijn
hun van
kan ten de fooien toegestroomd.
Zaterdag den 20en Juli zond ik vroegtijdig heeren,
om
nogmaals mijn dank
uit te
Von Hornigk naar de
brengen voor hun onthaal, en
om
hun mijne excuses aan te bieden, voor het geval dat er gisteren in dronkenschap wellicht eenige onbeleefdheid geschied mocht zijn; deze handelwijze werd blijkbaar gunstig opgenomen. Daar wij nu gisteren sterk gebrast hadden, zoo onthaalde ons de heer
VanBeeck
hoofd en maag waren in de war, waarom
wij,
heden op thee; maar
daar er toch ook verder niets
doen was, Zondag den 21 en JuU na kerktijd een watertochtje naar
te
Monnikendam
maakten, en en passant een Indisch schip bezich-
tigden, dat negers en slaven vervoerde.
Maandag den 22en Juli had al die niet slechts
zond
hij
kwam
vroolijkheid geen gunstig naspel;
de Advocaat niet terug met de
die niet op, en lieten enkele
ratificatie,
want
maar ook
Bewindhebbers zich erover
uit dat
De Famarsi)enRootcopf2)in het land waren, van wie ik gehoord had, dat
zij
zich hier en daar ongunstig over onze aangelegenheden
uitgelaten; terwijl er bovendien in
')
Het geslacht
sterdamsche
De Famars
(uit
hadden
groot aantal Bewindheb-
Frankfort)
Van Bempden De Famars hier bedoeld
regenten-familie
Welke Er staat: R o k o
p. 665, enz.).
Den Haag een
was verwant aan de AmEli as, loco cit. II,
(Zie: is,
is
onzeker.
Deze naam komt, als R o k o g h geschreven, ook voor in de notarieele akten van 26 Janauri en van 15 Mei 1660 (zie pag. 3, noot 67), en wel in de laatste nevens die van Jacob van Noort, Salomon Verbeeck en Michel Nouts, alien Amsterdmmers. Deze Joan Rootcopf was een wijnhandelaar uit de Rijnstreek, die tot B e c h e r in relatie stond, en die zich in 1660 bij gelegenheid van diens contract met H e m o n y voor hem borg had gesteld tot een maximum bedrag van 1200 Reichsthaler. Blijkbaar was.de verhouding tusschen Rootcopf en Becher in 1669 niet zoo gunstig mcer als tijdens zijne 2)
c h.
eerste reis in de Nederlanden.
JOHAN JOACHIM BECHER. bers schenen te
Daarom zond
deels v66r, deels tegen ons ageerden.
zijn, die
Von A n g e
ik Dinsdag den 23en Juli de heeren
H6rn
81
1
o c h
Von
en
g k naar den H a a g, met een schrijven aan den Advocaat, den hear Ten H o v e, en aan den Thesaurier-Generaal der Staten, den heer i
Co'enraad Burgh'), ductie had,
met het
wien ik door den heer
bij
verzoek, of
Kraf
eene intro-
t
f
hun best wilden doen de zaak
zij
te bevor-
deren, en verhinderen, dat de stukken ter ratificatie niet, zooals te vreezen
was, aan de Staten van Holland, doch aan de Staten-Generaal zouden ge-
zonden worden; daarbij beloofde ning, als hij zulks
ik
den heer Advocaat eene goede beloo-
kon bewerken.
Weliswaar had de heer Advocaat tot dusverre de zaak goed behartigd,
maar het zou kunnen
zijn,
eigen initiatief deed; doch reden,
om
loch
en
er
dat enkelen gemeend hadden, dat
nu
iemand gezonden had, was
nog meer achteraan
te zitten,
Von Hornigk dan
Generaal, die door den vader
een zeer invloedrijk loofde
ik
om
man
is,
*)
ook
en
zelf bij
hij
bracht
op
zulks
hij
er voor
hem
Von A n g e-
den president der Staten-
van den Advocaat, welke
in
Den Haag
goed ingelicht en bewerkt werd, zoodat
be-
hij
de kwestie in de Vergadering der Staten-Generaal te zullen
voordragen, zooals
dan ook den volgenden dag deed. Door de Heeren
hij
Staten werden nu een aantal commissarissen aangewezen
onderzoeken en daarover rapport
commissie was de heer
uit te brengen.
Van Heuckelom^)
De
om
de zaak
voorzitter
te
van deze
(Biirckelom"), die
met den
heer Advocaat op goeden voet stond, en ook de geheele aangelegenheid wel gunstig gezind was, en die, na zijn referaat opgesteld te hebben en daar-
mede in de vergadering der Staten-Generaal
te zijn verschenen,
van de om-
standigheid gebruik maakte, dat ook de Admiraliteit vergaderen en be-
raadslagen zou. zeide
hij,
En
zoo gauw als
hij
dus
in
de vergadering aanwezig was,
zulks doende „Mijne Heeren, aangezien wij, totdat de Heeren der :
Admiraliteit hier zullen
zijn,
slag uitbrengen over datgene,
toch niets te doen hebben, wil ik alvast ver-
wat
gij
aan mij en aan de commissie voor de
West-Indische aangelegenheid hebt opgedragen". Alzoo sprekend,
las hij
i)Mr. Coenraad B u r g h, (1619- 1699), heer van K o r t e n h o e f bes t e r d a ra. In 1666 wcrd hij Thehoorde sedert 1649 tot de vroedschap van A saurier-Generaal der Staten; ook was hij een der bewindhcbbers der W.-I. Compagnie. ,
m
El
pag. 453, (1905). (1611 — 1679), die o. a. gezant der Staten in Portugal geweest was, en Raad der Admiraliteit, alsmede Bewindhebber der W.-I. Compagnie was. Hij was gehuwd met Cornelia Fagel. heer van Cronensteyn, van *) Bedoeld is: Mr.
Zie: 2)
i
as, loco
cit.
I,
Mr. Nicolaasten Hove,
burgemeester van
N
ij
Willem m e g e n, en
Staten-Generaal. Hij was
Heuckelom,
Raad
gehuwd met A
NED. F.CON.-HIST. ARCHIEF. JAARBOEK
V.
der Admiraliteit op de Maas, lid van de g n c t a Fagel.
6
82
JOHAN JOACHIM BECKER. met eene meerderheid van stemmen werd
het referaat voor, dat spoedig
goedgekeurd en aan den hetwelk geschiedde,
man
griff ier ter
terwijl
— het praesidium had,
»),
verdere expeditie overgegeven werd,
de provincie Holland, die het stuk
—
n.l.
M e e r-
de heer
dan ook geteekend heeft.
Anders zou, wanneer een en ander tot de volgende week ware
uitgesteld, en
de provincie Zeeland, die daarop volgende het praesidiaat moest waame-
men, de zaak
te
behandelen gekregen zou hebben, er wellicht heelemaal
van gekomen
zijn, daar Zeeland de provincie Holland tegenwerkte, en meer in het bijzonder de West-Indische Compagnie, die te Amsterdam
niets
gevestigd
is
;
intusschen
is
deze aangelegenheid door bemiddeling van den
Advocaat op de geschetste wijze 1
in orde
Von A n g eAmsterdam terug-
gekomen, en werd
o c h aldus met bevredigende tijding weer naar
gezonden.
Woensdag den 24en
Juli
kwamen de
heeren d'Orville'*) en Pelt*),
beiden rijke kooplieden, van welke de eerste uit mij,
zeggende dat
zij
H a n a u geboortig
is,
bij
gehoord hadden, dat ik van de West-Indische Com-
pagnie voor Zijne Hooggr. Gen. van
Hanau
een stuk land had verkregen
tusschen de Rio Orinoco en Las Amazones, 30 mijien breed langs de zee-
kust en landinwaarts 100 mijien diep; dat nu onder dit toegezegde land
ook begrepen was eene ongeveer 5 mijien groote landstreek, welke de
rivier
Aporuague (..Aperwacque") bezaten, en waaraan
te kosten besteed
hadden;
verzochten daarom,
zij
zij
aan
zij
alreeds groo-
om hun
hierin geene
concurrentie te willen aandoen.
De
reden,
waarom
zij
aldus deden, zou volgens hun zeggen
reeds eenige kooplieden in Holland vereenigd hadden, in cultuur te brengen,
en dat
zij
hadden, na voor den duur van
nen welken
tijd zij
Toen
zij
dat zich
jaren octrooi verkregen te hebben, bin-
Doch door maar van de vijf
beloofd hadden het land te zullen cultiveeren. zij
niet alleen bedrogen,
jaren waren er ook reeds vier om, en zouden zijn.
zijn,
deze landstreek
daarin reeds een groot kapitaal gestoken
vijf
een slechten gouvenieur waren
kwijt
om
zij
dus weldra hun privilegie
nu vernomen hadden, dat de heeren aan iemand anders
Johan Meerman,
(1624— 1675), was van 1667 tot 1670 gedeputeerde ter >) Staten-Generaal, en eenige malen gezant in Engeland. Hij was een intieme vriend van i t t. In de Resoluties der Staten-Generaal van het laatst van Juli en Jan d e begin Augustus 1669 wordt hij als president opgevolgd door den heer Van O d ij k, Reijgersbergen. en daarna door 2) d'O r v 11 e. (1627— 1699), een rijk koopman en Bewindhebber der W.-I. Compagnie. (Zie: N a v o r s c h e r, 63, 382 (1914; 64, 20 (1915)). ^) Over den koopman Jean Pelt kon ik tot dusverre niets vinden; Ellas, loco cit., vermeldt geen persoon van dien naam; daarentegen komt hij wel voor in
W
Van
David
i
de naamlijst der aandeelhouders van de West-Indische Compagnie, 64, pag.
19 (1915).
Navorscher,
JOHAK JOACHIM BECHER. privilegie
hadden verleend
om
kolonign in Indie te stichten, waren
men hun de
vreesd geworden, dat
83
landstreek, die
zij
be-
zij
toch vrijwillig hadden
ontnemen wilde, en hadden zij nu gedaan, also! zij haar wederom bebouwing wilden nemen. Aangezien nu met bet oog op deze kolonie aan de Aporuague, welke voomamehjk de West-Indische Compagnie aanverlaten,
in
kunnen gebeuren, dat ons geheele plan
gaat, het allicht zou
in
de war ge-
stuurd werd, zoo heb ik niet slechts in het privilegie de kolonie Aporuague, die daarin vermeld stond, geschrapt, maar, aangezien er toch land genoeg
— bovendien de verphchting op mij genomen, om zes mijlen van
is,
HoUandsche kolonies van Aporuague meer, aangezien
dit ervaren hebben, zijn zij
vemomen
nader op de zaak ingegaan,
zij
hadden, dat
zij
of deze streek
niet toe zou te vinden zijn,
om
zij
zij
zelven
hebben mij gevraagd, of ik er
eenige artikelen
transactie, eene overdracht of afstand
te
aan ons, die
haar in cultuur wilden brengen, zouden moeten afstaan, of dat
haar opnieuw zouden moeten pachten; en
alle
Zoodra nu de BewHndhebbers
verA\ajderd te blijven.
op
te stellen
over eene
van dat gebied, welk voorstel
ik,
zoo-
wel op de bovengenoemde gronden. als ook in de overweging, dat dit land
op zich heb
in
zelf
toch zeer goed, en reeds ontdekt en bekend was, niet geweigerd
overweging te zuUen nemen.
Donderdagden 2jen Julikwamdeheer
Von Angeloch
weder terug
Den H a a g, en bracht, zooals pas gezegd werd, gunstige tijding mee.
uit
Vrijdag den 26en Juli
kwam
de genoemde heer
Pelt wederom
bij mij,
bracht mij eenige vruchten en mineralen uit Aporuague mede, en was zelschap van zekeren heer
Gor
i
s
i),
in ge-
die een hunner kolonisten was, en zes
W
Gerard Goris
uit Rotterdam. Door bemiddeling van Dr. i e rgemcente-archivaris te Rotterdam, werden mij nog de volgende bijzonderheden over hem en zijn broeder Goris medegedeeld: Waarschijnlijk waren zij beiden zonen van Seger Goris en Aeltgen Pietersdr. De vader was een der Xederlandsche wijnkoopers, die handel dreven op Frankrijk; hij woonde eerste te Nantes, doch vestigde zich later te Rot')
s
u
in,
Tieleman
terdam. De
beide zoons waren oorspronkelijk makelaars; doch het ging hun niet best, en op zij failliet; op 17 November 1662 verkocht Goris zijn huis aan de Wijnstraat, om zijne schulden te kunnen betalen, en wel aan zijne schoonmoeder, de weduwe van Fioris van met wiens eenige dochter van hij gehuwd was. TieleGoris (t 1713) had drie kinderen: Zeger, en Aletta Gor i s, die later het geld zijner vrouw erfden. De zoon was van 1682 tot 1691 vaandrig bij de schutterij; volgens zijn testament van 2 Juli 1711 (notaris J. v a n R ij p) was hij zeer rijk. Goris bleef ongehuwd; Aletta huwde met A d r i a a n Goris te H a v e 1 a a r. Ook schijnen er nog afstammelingen van Goris S i n t-G e o r g e, nabij Bordeaux, geleefd te hebben. Van te zijn na 1661 geen gegevens meer op het gemeente-archief te vinden; uit B e c h e r's relaas blijkt, dat hij in 1663 naar West-IndiS gegaan was, in 1669 teruggekeerd, en in dat jaar naar H a n a u vertrok; iets later woonde hij te 16
Tieleman
December 1661 gingen
Hoogkercken,
Anna
man
Hoogkercken Anna
Anna
Tieleman Gerard Rotterdam
JOHAN JOACHIM BECHER
84
nu alles omtrent de gesteldmet mij naar Duitschland mee terugge-
jaren in die streek vertoefd had; deze vertelde heid, en
is,
zooals blijken zal, later
Ook bracht hij een schipper mede, die v66r dezen datum meermalen Aporuague geweest was, en die des anderen daags wederom met een
gaan. in
Amazone
klein schip naar de
bezoek aan
terug zou gaan,
— reden, waarom wij een
zijn scheepje brachten.
Zaterdag 27 Juli werd de voormiddag doorgebracht met den koninklij-
ken Deenschen agent. Monsieur
Ma
eene conf erentie hield vervolgens ;
j
o
ss
j
i,
welke met mij over deze kwestie
kwamen de heeren L e B
1
o
H
n,
n o-
i
a *), gewezen Hollandsche gouverneur in Nieuw-Nederland, en daarop
doctor
Ga
e n u s
1
^).
's
Middags bezichtigden
wij
Zaanda
m
{„Sern-
damm"), waar men de schepen bouwt. Zondag den 28en
Juli onthaalde ons de Portugees
Cohen
aan den
Overtoom op vischgerechten.
Maandag den 29en
Juli
hebben
wij
weer audientie gehad
bij
de West-
Indische Compagnie, en waren de contracten nu in duplo op perkament geschreven, goed vergeleken en nagezien en door de heeren Bewindhebbers,
alsook door den Advocaat, geteekend; ik echter moest mijnerzijds een bewijs afgeven, dat ik de onderteekening door
Uwe Hooggrafel. Genade
nen zes weken zou doen plaats hebben. Daar nu de heer Advocaat uit
Den Haag, teruggekeerd was, nam ik de gelegenheid waar, hem te vragen^
waar toch de
M
binjuist
ratificatie
n c h e n maar of In de documenten
door de Staten-Generaal
bleef, die hij
op zich
ge.
nog naar West-Indie gegaan en daar overleden is, is niet zeker te Rostock bevinden zich eene correspondentie tusschen Tieleman Goris en Becher, gedateerd van 14 November 1670 (Fol. 463 — 465), en een brief van Gerhard Goris, gedateerd van 23 October 1670 (Fol. 473 — 477) beide uit Rotterdam, en betrekking hebbende op den voorgestelden ii
;
hij
Rotterdam
en Weenen. wijnhandel tusschen ') H i n o n j o s a, waarschijnlijk A. P. d e H i n j o s s a, ook wel H i n o s a genoemd. De heeren Maji en Le Blon (als deze niet de Frankforter bankier is), zijn mij niet bekend. de Galenus z. 2) Bedoeld is de bekende arts en prediker Gelijnz. en H a a n, geb. in 1622 te Z e r i k z e e, als zoon van Catharina Gillise aldaar. Hij studeerde te Leiden, werd in 1645 doctor medicinae, en vestigde zich als arts te Amsterdam, waar hij in 1706 overleed. In 1646 huwde hij met eene dochter van den doopsgezinden predikant Dirks z. Bierens, onder wiens invloed hij ook doopsgezind werd, en in 1648 als leeraar bij die gemeente begon op te treden. Hij was een man van nobele beginselen, en vaak in de noodzakelijkheid zijne kerkelijke overtuiging tegen de onverdraagzaamheid zijner tijdgenooten te verdedigen; ook was hij betrokken bij de in 1664 ontstane scheuring in de doopsgezinde gemeente te A m s t e r d a m. In 1692 verkreeg hij de jaarwedde en de functie van een kerkelijk hoogleeraar; ookbeoefende hij niet zonder succes de poezie. Reeds vroeger was Becher met hem in kennis gekomen (Narrische Weisheit, §43, pag. 1 73) hij verhaalt n.l. hoe Dr. Galenus Abrahams z. om den tuin geleid werd in eene onderneming, die ten doel had, azijn en Spaansche zeep te bereiden. Wij zullen hem in het volgende nog eenmaal ontmoeten als compagnon in de Haarlemsche zijde-reederij van 1678. i
Abrahams Abraham
i
Abraham
;
JOHAN JOACHIM BECHER. nomen had mee
te brengen
?
85
Doch hij antwoordde, dat de heer P
n
e r g e
s
deze zou meenemen.
Dinsdag den 30en
Juli liet ik het contract in een
omslag van rood fluweel
inbinden en ter zegeling gereed maken; en daar ook de heer teruggekeerd was,
woordde, dat de
liet ik
griffier
')
hem in
Den H
namen van
a a g de
tanten en onderteekenaars weten moest, opdat
zij
in
meld worden, en dat dus de heer Advocaat hem die dat echter, daar bij
Uwe
Pe
vragen, waar de ratificatie bleef
?
r
ge n
s
Hij ant-
beide contrac-
de acten konden ver-
moest toezenden
eerst
Hooggraf. Genade nog niet geteekend had, en
gebreke van die handteekening, de ratificatie niet kon geschieden, maar
veeleer zou
vonden,
om
moeten uitgesteld worden,
— men van beide zijden had goedge-
Hooggraf. Gen. dezelfde kracht had,
alsof,
nu
zij
op grond van mijne
macht door het afgegeven bewijs gelegitimeerd was, plaats gevonden,
—
Den Haagte Daar
ik
nu wel
als
zoodanig in de acta in
mij
vol-
werkeUjk had
zij
voegen, en deze aldus naar
te
zenden. zag, dat het
hun
ernst
was met de
als tegenbeleefdheid, een onthaal mijnerzijds stellen,
Uwe
mijne onderteekening, die zonder twijfel van de zijde van
ratificatie,
zoo hebik,
ook niet langer willen
uit-
aangezien toch de ratificatie ieder uur kon verwacht worden, en ik
dan reisvaardig zou moeten houden. Derhalve heb
ik
gemeend, daartoe
het best den len Augustus te kunnen bestemmen, nadat ik
van het contract, zooals
ik zeide,
op 29
Juli, alle
bij
de teekening
naam van Uwe
heeren uit
Hooggraf. Genade geinviteerd had. Aldus heb ik den 3 len Juli in de boven-
genoemde „Kloveniers Doelen" een sonen besteld, en
Den
alles
deftig diner voor zes-en-twintig per-
voor de ontvangst gereed gemaakt.
len Augustus, ongeveer te half drie, zijn in de
genoemde gelegen-
heid de navolgende heeren verschenen en samengekomen, en hebben
de hier medegedeelde volgorde aan eene lange het boveneind van de tafel de heer zitter
tafel plaats
Bontemantel, die
van Schout en Schepenen van
A
j
zij
in
genomen aan :
uist
to6n voor-
m s t e r d a m, en derhalve op dat
oogenblik de voornaamste persoon van de stad was; rechts van hemzatde
Heer P nie,
e r g e
naast
n
s,
hem de
Bewindhebber en president der West-Indische Compagheer
TenHove*),
Bevelhebber van de Maas, de vader
van den heer Advocaat, een aardige, vroolijke oude deze aangelegenheid verricht had
;
heer, die veel goeds in
naast dezen de heer
Bewindhebber, daarnaast de heer d'O
r
v
i 1 1
e,
Van Beeck,
dan de heer L
Deze was destijds Nicolaas Ruysch. *)Nicolaas ten Hove, (1611 — 1679), zie boven. Zijn zoon, ten Hove, (1640— 1689) was de Advocaat der W.I. Comp., en later van Haarlem.
e
B
^f
i
1
o
n,
*)
c h
i
e
1
pensionaris
86
J
hem de
naast
heer
OHAN JOACHIM BECHER.
Muyssaerti)
(..Mohtard"), expediteur der W.-I.
Compagnie; dan de gewezen gouvemeur
F
hear
Gor
r e
n
i
s
''),
Abraham Cohen, en aan den Unkerkant, bijna
C o e c k, Bewindhebber, en tevens hem zat de heer Carpentier') Dordrecht, Bevelhebber van de Maas, nevens hem de heer D e M e y *)
aan het hoofd van de
tafel,
de heer
Amsterdam;
schepen van uit
naast dezen de
Holsteinsche en Deensche keldermeester; dan de heer
naast dezen
i s,
Hinoj ossa,
i
naast
Rotterdam, schepen en bewindhebber daar ter plaatse, naast hem de heer H o o f t, Bewindhebber en schepen te Amsterdam, naast hem Dr. P s o gewezen Ujfarts van prins Mauritsin BraziUe, dan uit
i
*),
daaropvolgend de heer Pelt, Bewindhebber der kolonie Aporuague, daarnaast de heer
Ten Hove®),
naast dezen de heer
de heer
T
e
1
Advocaat der West-Indische Compagnie,
Liefrinck'),
secretaris der
g e n. onze koopman; naast
Von Hornigk, en aan het heer Bontemantel, ik zelf
naast
den
hem
Compagnie, daarnaast
Von Angeloch, daar-
benedeneinde der
Er werden vleeschgerechten opgedischt, en de
tafel
tafel,
tegenover
driemaal weer op-
nieuw afgenomen en opgezet; iedere gang duurde meer dan twee uren, waartusschen gepauzeerd werd,
terwijl
de zes muzikanten a part onthaald
werden, evenals de bedienden en de klerken. Bij den eersten gang heb ik elk der gasten
welkom geheeten;
bij
den tweeden
is
men begonnen op
el-
kaars gezondheid te drinken uit groote glazen (roemers), telkens twee tegelijk
aldus op de gezondheid der Heeren Staten-Generaal, op die der Heeren
:
Abraham M u y s
*)
s
a e r
Tot dusverre gelukte het mij
'^)
')Mr. Roeland de Raad en schepen
t,
zie:
niet,
N a v o r s c h e r, 64, 20 (1915). deze te identificeeren.
Carpentier,
geb. te
Dordrecht
in
1
620,
Bewindhebber der W.-I. Compagnie. Hij was meermalen gedeputeerde bij de Staten van Holland. *)Jan Jacobsz. de Mey; N a v o r s c h e r, 63, 383 (1914). ^) P i s o, geneesheer te Leiden, later te A m s t e r d a m, en in 1 1 e m 1655 inspecteur van het Collegium Medicum aldaar, was lijfarts van Joan M a ugest. in 1670,
W
rits „D e van
L
aldaar, en
i
van Nassau tijdens diens verblijf in Brazilie (1636). In 1648 gaf hij zijne: Medicina Brasiliensi" uit. Naderhand werden de onderzoekingen Piso en H. van Marckgrave opnieuw uitgegeven door Jan d e
„Hi storia naturalis Brasilia e" etc. t, onder den titel ®)Michiel ten Hove; zie aldaar. B e c h e r zegt van hem („P o
a e
:
1
D
i
t
i
s c
h e
c u r s", pag. 1 162) „zwar noch ein junger Hcrr, aber in welchem bereits vestigia eines alten Verstands blicken. Und wann die Promotion in Holland nach den Graden der Experienz und Verstand gehet, diirffte dieser Herr noch wol eine hohe Staffel der Ehren erreichen". Ook over zijn vader laat zich B e c h e r in zeer i
s
:
waardeerenden geest
uit.
Jean Baptiste Liefrinck,
commissaris der W.-I. Compagnie; zie: waar hij vermeld wordt als „commis over de coopmanschappen van de Westindische compagnie", en in 1673 als ..regent van het spin- en werkhuis". Zijne onderteekening komt ook voor onder het contract over de kolonie Aporuague, met die van Jean Pelt. ')
E
1
i
a
s,
loco
cit.
I,
p. 463,
JOHAN JOACHIM BECHER.
87
Staten van Hollajid en West-Friesland, en op die der West-Indische pagnie. Bij den derden gang zerl.
Majesteit en van
Uwe
Hooggr. Excellentie. Het gastmaal duurde tot
den volgende morgen vier uur, en
is,
naar ik hoop tot een ieders tevreden-
heid afgeloopen, te oordeelen naar het zeer vrooUjk geweest
zoodat
is,
Com-
werd het welzijn gedronken van Zijne Kei-
hij
feit,
dat de heer
Bontemantel
het eerst van alien
is
gaan dansen.
Vrijdag den 2en Augustus heb ik den heer Advocaat nog eens herinnerd
aan de
ratificatie,
omdat
al,
waarop ik toch nog alleen
Frankfort
eenige Joden in
te
wachten had en zulks voor;
boosaardige praatjes omtrent
Uwe Hooggraf Genade naar hier overbrieften, .
die zeer
niet door wiens toedoen zelfs
Cohen
in zijne
meening veranderd was.
Maar de heer Advocaat heeft spoedig een klerk gezonden,
heeft mij beloofd,
is,
als expres
Den
naar
om de ratificatie te gaan halen, en de heer G o r s om mee naar Duitschland te gaan, om als ervaren desi
aangelegenheid van het land in Indie uiteen te
kxindige de
en aan
uitge-
Haagsche en Haarlemsche kranten verschenen; ook weetik
jecten in de
Haag
mal a propos
ook eenige onware berichten over onze pro-
strooid werden. Onder\vijl zijn
zetten
geven, wat er voor de stichting eener kolonie alzoo noodig
te
om met Uwe Excellentie een pachtcontract af te sluiten hij, om orde op zijne zaken te stellen, naar Rotterdam
en ook
halve
is
der-
;
afge-
reisd.
Zaterdag 3 Augustus had ik
Hoof
met de heeren
Cohen, 's
Avonds
de Kloveniers Doelen eene samenkomst
in
d'O
t,
r
v
i 1 1
Pelt, den heer Advocaat en
e.
wegens de overdracht van de kolonie en de is
rivier
Aporuague.
tot mijne groote vreugde de lang verbeide ratificatie der Sta-
Den
ten-Generaal aangekomen, en mij door den klerk, die daarvoor naar
Haag
gegaan was, nog
heb hem eene
avonds laat
's
om
liet
de heer Advocaat zeggen, dat ;
hem
een bedrag,
om
in
ons de heer
T
ratificatie
e
I
zou
zijn
en de stukken zegelde; ik
Uwe Hooggr.
Excellentie zou betaald
toegezonden. Des namiddags onthaalde
g e n op zeer royale wijze in
Maandags den Sen Augustus had de tie plaats,
mij
bracht
de kanselarij uit te deelen, eneenbewijsje voor
eene toekomstige belooning, die door
worden, als de
kwam
hij bij
IMuyssaert
het zegel aan te hechten de heer
de cachetten, waarna de heer Advocaat gaf
9 uur ter kennis gebracht; ik
fooi vereerd.
Zondags den 4en Augustus wilde konien
om
,,de
Karsseboom".
laatste plechtige (solemne) audien-
waarin ik de gisteren volbrachte zegehng der stukken bevestigde
en afscheid nam, en ook uit
naam van Uwe Hooggraf.
bewezen eer en gunsten dank
zeide. Daiarop
Excellentie voor alle
werd mij door de heeren Be-
JOHAN JOACHIM BECHER.
88
\vindhebbers, en wel uit
de relegitimatie aan
hun naam door den heer president P
Uwe
e r g e
n
s,
Hooggraf. Genade, alsmede de ratificatie der
Staten-Generaal overhandigd
;
zij
geluk daarmede, verzochten dat
wenschten Uwe Hooggraf. Excellentie alle
nu de ratificatie Harerzijds weldra zou
Zij
willen toezenden, bij welke bevestiging der overeenkomst
zich
zij
op hunne
beurt met eenige geschenken zouden willen aanmelden, en overigens bevalen
zij
zich bij
Uwe
Hooggraf. Gen. onderdanig aan.
Na aldus van
alien
afscheid te hebben genomen, begeleidden de heer President en de heer
Advocaat ons
tot
aan de poort van het West-Indische Huis.
Den 6en Augustus,
Pelt
en
des Dinsdags, brachten de heeren d'O
r
v
i 1 1
e
het verdrag omtrent de overdracht van de rivier Aporuague
en de daar liggende kolonie.
goede vrienden
Bij eenige
nam
ik bovendien
persoonlijk afscheid.
Woensdag den 7en Augustus
gaf ik
Abraham Cohen
schenk, benevens de toezegging van meerdere;
hij
was echter
De
vreden, waarvan ik de oorzaak nog a part zal uiteenzetten.
Hoornbeeck*) bij
bracht mij de
lijst
de overdracht der kolonie, en de heer
zijnen.
Ook meldden
lingen
van de overdracht der
heer
Van
aangewezen
van het
personeel,
Goris
een plan van de maga-
zich eenigen aan, die
Pelt
Des namiddags brachten de heeren
een ge-
niet erg te-
mee naar en
Indie wilden gaan.
Liefrinck
de bepa-
Aporuague, en ook werden van beide
rivier
zijden de voornaamste overeenkomsten ad interim onderteekend.
kocht eene kousenbreimachine, en zeer netten
ze
nam
man, die op vele plaatsen
aankoop geschied
is,
een arbeider daarvoor mede, een
in Indie geweest was.
zal ik in particulari uiteenzetten
Advocaat
maals aan op de
om
nog eens persoonlijk afscheid
ratificatie
van de
zijde
te
Waarom
de-
door een notaris
;
kwam
werd van een en ander eene acte opgemaakt. Des avonds bij mij,
Ik
de heer
nemen, drong nog-
van Uwe Hooggraf.
Excell., er
zou kunnen
nadruk op leggend,
in
welke ongelegenheden
hij
geraken, als deze uitbleef, daar
hij
toch de ratificatie uit
naam van Uwe
daarbij den
Hooggraf. Excell. onderteekend had, alsof die handteekening er reeds authentiek was, en
hij
dus in het ongeluk gestort zou worden,
teekening uitbleef; voorts bracht
hij
en revers tot nader bericht, recommandeerde zich cellentie, hij in
')
in een vertrouwelijk
vele aangelegenheden
kunnen
Am
en wees er
zijn bij
bij
Uwe
Hooggraf. Ex-
en voor zich tig discours op, hoe
Hooggraf. Excellentie van dienst zou
den heer Raadpensionaris J o h a n d
e
W
i
1
1,
.
bij
wien
van Hoornbeeck, scheepsbouwer en scheeps-uitruster d a m, en tevens ambtenaar der West-Indische Compagnie aldaar.
Zillis s t e r
Uwe
de hand-
als
mij eene copie van mijn credietbrief
te
JOHAN JOACHIM BECHER. gemakkelijk toegang had;
hij
hij
89
verzochtUweHooggraf. Excellentie deze
privilegie's toch vooral niet gering te schatten, of ze te
daar ze wel een koninkrijk en vele andcre zaken
omdat
veronachtzamen,
in zich besloten hielden,
toch z66danig waren, als ze hier te lande, evenmin als de
zij
Excellentie, aan geen graaf ooit verleend
waren
als rechter
bied); ja, dat deze privilegie's zeker verder gingen,
— waarom
Indische Compagnie zelve,
hij
dan
die
titel
(in zijn ge-
van de West-
mij dringend verzocht deze
aangelegenheid niet te willen laten loopen, doch tot hare voltooiing de
hand
waama
te willen leenen;
Donderdag den 8en Augustus vroeg betaalde
T
kende af met den heer
e
1
Utrecht, werd
naar
n, ontbeet,
ge
behalve
n
i
om
ikzelf,
zoodat ik
G
o
r
10 uur in de schuit, en voeren wij, ons
s t e r
d a
m
Den
T
N megen
e
g e n
1
1
o c h.
re-
en
Dr. n.l.
Von H o r-
en mijn dienaar
's
God toevertrouwend,
morgens
A m-
uit
Utrecht, waar wij
weg; wij kwamen des avonds in
wagens naar
den hotelhouder,
de zevende persoon was:
Boys,
de lakei
i s,
zelf
Von A n g e
gingen nog de heeren
g k, de heer
ik
i).
huurde eene speciale trekschuit
begeleid door de heeren
Galenus Abraham sz.,
nam
zich aanbeval, en afscheid
hij
twee
huurden.
ij
N m e g e n naar Xanten; Zondag den Xanten tot N e u s s; en Maandag den 12en N e u s s naar K e u e n".
lOen Augustus van
ij
lien Augustus van
Augustus van
Tot hier
1
Beche
r's
relaas
In het volgende verhaalt
dagen weer niets
te
Hanau
hij
van
zijn verblijf in
dan, hoe
hij
na eene
aankwam, en hoe
hij
dan lasterberichten omtrent hemzelve en
de Nederlanden in 1669. reis
van zeven-en-vijftig
reeds te
zijne
plannen vernam, die
voor een deel in de wereld gebracht waren door zekeren
Skylte (..Schutt"; „Skylte";
Frankfort
Benedictus
volgens anderen heette
hij
Skythe),
een verbannen Zweedschen rijksraad en avonturier, die zich eerst te c h e n en daarna
bij
den graaf van
en die thans trachtte
Bech
gevaarlijk concurrent
bij
e r in
Hanau den hoek
had we ten
te dringen,
Johann Casimir
achtte.
in te
M
ii
n-
dringen
*),
hem
een
Een en ander
ge-
daar
hij
') Overigens bevatten de ,,Resolutien van de Camer Amsterdam dcr West-Indische Compagnie", No. 23 {1668— 1671), die zich in het Algemeen Rijksarchief te 's-G r aV e n h a g e bevindeu, geene nadere, op dit contract betrekking hebbende berichtcn. -) „ehemalen gewesener Reichs-Rath in Schweden, nachmalen aber wegen seiner gottlosen atheistischen Lehre und bosen Lebens, ab officio suspendirt, und also in dem Romischen Reich offentlich eine Hure mit sich fiihrend, herum vagirend, und alle Hofe besuchend, auch seinen Unterhalt da suchend, unter dem Praetext, eine Universal-Harmonie der Sprachen zu machen, und eine absonderliche Academic oder Sophopolim auf zu richten."
JOHAN JOACHIM BECHER.
90 lukte
hem zoowel
al te
goed,
te
Miinchen
terwijl hij,
als te
tesamen met
Homburg, Friedrich Casimir te lichten, zoodat de laatste, die wel als
Hanau
oorspronkelijk
Georg Christian,
maar
graaf van
voor een groot bedrag wist op
ietwatzwakzinnigmoetbeschouwd
worden, door zijne familie tenslotte onder curateele gesteld werd. Nochtans bleken de lasteriijke aantijgingen tegen
waar
te zijn, en
Hanau te zetten,
he
r
al
spoedig on-
werd het teekenen van het West-Indische contract
te
met grooten luister gevierd. Geld echter, om de zaak op pooten was er niet; en de publieke opinie stak met de heele onderne-
ming van den inderdaad
Hanau
Bec
als regent
z66zeer den draak
Frankfort
^),
wel niet geheel toerekenbaren graaf van
dat ondanks
Miinchen
ente
alle
door
gedane moeite,
om
Beche
nisatie-ontwerpen het noodige geld en de gewenschte kolonisten te gen, de aangelegenheid na 1670 in den doofpot ging.
r
te
voor zijne kolo-
Ook B e c h e
krijr's in
Frankfort uitgegeven geschrift, hetwelk den titel droeg: Bericht von Beschaffenheit und Eigenschafft / Cultivierung und Bewohnung, Pri1669 te
„Griindlicher
PamflettenZie ook :W. P. C. Knuttel, Catalogusvan de Verzameling der Koninklijke Bibliotheek te 's-G ravenh a g e 11,2, pag. 25, No. 9760; J. J. Heche r, Politische Discurs, »)
,
1110: „Dann einige Spott-Vogel vorgeben, der Herr Graf von Hanau sey Konig in Schlauraffenland worden, und was dergleichen ungeraumte Flegelbossen auffgesetzt mehr waren. Diesen das Maul zu stopfen, habe ich eine und drucken lassen, so hier nachfolget." zond in het voorjaar van 1670 zijn Secretaris S e y f r i e d De graaf van voor de ratificatie van het verdrag, voorzien van een aantal naar i c h 1 e 1 geschenken voor de West-Indische Compagnie, en met 200 dukaten voor o V e, en 100 ducaten voor den bankier T e 1 g e n en „den Jood" Abraten BirckenCohen. Ondanks de protesten van den Pfalz-graaf a, besloten Hanau, f e 1 d en van de gravin-weduwe van de Staten-Generaal en de Compagnie het verdrag toch te ratificeeren, zooals dan ook in 1670 geschiedde. Spoedig daarna werd de graaf van Hanau, vooral op instigatie finaal onder curateele geplaatst, en de geheele van den graaf van kolonisatie-aangelegenheid aldus in de doofpot gestopt. De verschillende verdragen en acten, op deze kwestie's betrekking hebbende, werden door B e c h e r gepubliceerd in zijne „ Politische Discurs"; pag. 1 135 tot 164, en 1 197 tot 1221 ook die, welke op zijn eigen leen aan de Aporuague betreka n a u, en king hebben de rest van het boek is eene apologie van den graaf van eene uiteenzetting der motieven, die B e c h e r er toe gebracht hadden deze kolo(1721), pag.
Deduction
Hanau Amsterdam
M
H
Von Anna Magdalen
ham
Homburg,
1
;
H
;
nisatie-plannen
te
Bontemantel, Van Ten Hove geteekend blijkt, dat
ontw-erpen. Uit het contract, dat door en
Beeck, Hooft, Van
Erpecum
is,
de concessie voor 12 jaren gegeven was, waarna het onbebouwde deel weer aan de Compagnie terug zou komen; bovendien moest de geheele scheepvaart naar en van de kolonie over de Nederlanden gaan, waar dan volgens het jus navigationis eene tol geheven zou worden. Het oorspronkelijke verdrag berust op het Algemcen Rijksarchief te 's-G r a v e n h a g e, en is in afschrift hierbij gevoegd als Bijlage I. Het stuk van de Staten-Generaal dateert van 24 Juli 1669, en is geteekend door M e e ra n en den griff ier Nicolaas Ruysch.
m
JOHAN JOACHIM BECHER.
vilegien und Beneficien des
dem Rio Orinoque und Rio
in
91
America, zwischen
Amazones an der der Landschafft Goyana gelegen sich 30 Meilwegs in der Tieffe erstreckenden / Strich Landes, welchen die Edle privilegirte West-Indische Compagnie der Vereinigten Niederlanden mit authentischer schrifftlicher Ratification und Permission der Hochmogenden Herren Staaten General an den H o c h g e bo h r e n e gegenwartig regierenden Herrn / Herrn Friedrich Casimir, Grafen zu Hanau, Rhieneck, Zweibriicken, Herrn zu Miintzenberg, Lichtenberg und Ochsenstein / E r b-M a r s c h a 11 und O b e r-V o g t zu Straszburg / wie auch an das gesammtliche Hochgrafliche Haus von Hanau mit alien Regalien und Jurisdictionen ewig und erblich unter gewissen in dieser Deduction publicirten Articuln den 18 Jul. 1669 cedirt und iiberlassen hat. Jedermanniglichen / absonderlich aber denen, welchen daran
festen Kuste
gelegen g e g e
b
/
e n";
de las
in
zum Nachricht und Gefallen Franckfurt, (1669)
redden, zoodat in April 1670
'),
in
Druck
— heeft de zaak niet meer kunnen
Becher
en
Gerard Goris
zelfs
hun eigen aanspraken op de kolonie aan de Aporuague overdeden aan
Germanicus, evenmin
al
graaf
in staat is
von Bertucys,
welke blijkbaar echter
geweest de Duitsche kolonisatie-plannen tot
uit-
voering te brengen.
Weldra echter zou men landen
zien,
Becher
voor de vijfde maal in de Neder-
en wel thans in verband met eene andere handelskwestie, die
de connectie's tusschen Holland en Oostenrijk nauwer zou moeten maken. Het gold hier n.l. de oprichting eener „Occidentale Compagnie voor den handel op de Nederlanden".
De
bedoeling was om,
wederom gebruik ma-
kend van de groeiende anti-Fransche stemming hier te lande, te trachten met de Nederlandsche koopUeden een contract af te sluiten, om de aflevering naar Holland te garandeeren van eene zekere hoeveelheid Oostenrijksche wijnen, of
— op ad vies der Hollanders — van Oostenrijkschen *),
op Over deze aangelegenheid spreekt Becher in zijne „Politische Disc u r s" (1721), op pag. 609-630. Het blijkt, dat vooral de Rotterdamsche kooplieden, de breeders Tieleman en Gerrit Goris, hem in deze zaken van advies »)
*)
Zie noot
1
biz. 90.
92
JOHAN JOACHIM BECHER.
en Hongaarschen brandewijn. Volgens eene
zouden per jaar
uit Oostenrijk
lijst
van
18
November 1670
naar Holland verkocht worden: 10.000
vaten brandewijn uit Hongarije, Oostenrijk en Tyrol, a verder voor een bedrag van / 100.000
aan
Boheemsche c
h
staal, ijzer
wol, enz.
en messing, en voor
Van 22 April
e r voor de afsluiting
met
blijkbaar had hij
/
tot 22
/
aan de Adriatische Zee een haven
bovendien nog getracht geldleening te plaatsen
200.000 aan huiden, leder,
B e-
transactie's in Holland, en
pogingen succes. Zelfs wilden de HoUandsche
kooplieden hunnerzijds het privilegie bedingen,
m e)
100 per vat;
September 1671 vertoefde
van deze en andere
zijne
/
500.000 aan eerste qualiteit wijnen, voor
om
om te
St.
in te rich ten
;
V e t = F uB e c h e r heef t i
(
i
voor den Keizer in Holland eene aanzienlijke
^).
Rotterdam
dienden. bij een door W. van betuigde. Becher in deze zaak aan onidat erin
zou daarij stapelplaats zijn, met welk plan de vroedschap a geteekend schrijven van 22 October 1670 adhaesie had volgens zijn schrijven aan Von Sintzendorff boven de voorkeur gegeven, toenmaals reeds meer neiging bestond om iets nieuws
der A
Rotterdam Amsterdam Rotterdam te beproeven dan in Amsterdam, (pag. 624). De onderteekenaar van het stuk, Willem van der Aa (1620— 1678), was in 1640 Secretaris van Rotterdam geworden, in 1645 lid van de vroedschap, en daarna Burgemeester der stad. Hij was heftig anti-oranje-gezind, zoodat in 1672 het grauw zijn huis plunderde, en hij zelf nauwelijks aan het lot van de gebroeders D e Witt ontsnapte. lets later werd hij uit zijn ambt ontzet. In de documenten te Rostock bevinden zich een aantal stukken, op deze >) kwesties betrekking hebbende, o. a. een brief aan Burgemeesters en Vroedschap van Rotterdam, van 13 September 1670 over de vraag, in hoeverre Rotterdam stapelplaats van Oostenrijksche waren zou kunnen worden (Fol. 436), alsmede de twee reeds vroeger genoemde brieven van de gebroeders G o r s over deze zaak. In Fol. 483 — 496 vindt men eene „ Relation wegen gehalter negotiation von anticipirung einer Million Reichsthaler in Hollandt vor ihro Kays. Mt. sampt, beylag 1 —6", gedateerd van Weenen, 22 October 1671. Deze geldleening is ten slotte niet geslaagd, doch belangrijk zijn B e c h e r's mededeelingen, voorzooverre zij betrekking hebben op het bank- en credietwezen en op de handelshuizen hier te lande, met name te Amsterdam. Hij geeft o. a. een vijfentwintigtal namen van groote wolhandelaren en bankiers daar ter stede; o. a. worden uitvoerige mededeelingen door hem gedaan betreffende den grootsten Amsterdamschen handelaar in Spaansche wol, F r a n s C u s t o r (Fol. 497 — 502). In zake de voor den keizer te plaatsen leening wordt vooral zekere Hendrik Staats door hem genoemd, een „Mackler von capitalien in Amsterdam" (Fol. 494b; 25 Juli 1671). Hier zoowel als elders is het veelal moeilijk te weten, welke menschen B e c h e r bedoelt, wegens het radbraken en de slechte spelling der persoonsnamen. In zijn bericht aan den Spaanschen gezant te Weenen, markies S p n o la, beklaagt hij zich o. a. over het feit, dat Oostenrijk raaar steeds den handel in kwikzilver aan Johan Deutz te Amsterdam overlaat, die volgens hem de Oostenrijksche schatkist door zijn wiustbejag voor groote bedragen bedot (Fol. 510a). Uit de briefwisseling van Johan de Witt blijkt inderdaad, dat door toedoen van D e Witt, die een zwager was van Deutz, aan dezen steeds de kwikzilverleveranties en anderszins gegund werden. In de kwestie der door de Hollanders voorgestelde stapelplaats te F u m e blijkt vooral de Amsterdamsche koopman Covert Outvorst eene rol gespeeld te hebben. (Fol. 51 7 Augusi
i
i
1
tus 1671).
;
JOHAN JOACHIM BECHER. Maar
in
W
e e
n
e
n teruggekeerd, wachtte hem dezelfde tegen working
als vroeger; of liever, er
was een volkomen gebrek aan
het Handels-coUege, waarvan
hij zelf lid
gen. In dienzelfden tijd rijpte bij
om
het plan
te water,
den Keizer voorte
den Rijn met den Donau
— ongetwijfeld
door een kanaal tusschen Tauber en Wernitz te verbinden, een project van groote beteekenis. Maar ook hiervoor kon
omgeving geen genoegzame belangstelling vinden, en Handels-kamer
er zich over, dat de
en ook
alle actie;
was, was niet in beweging te bren-
hem nog
van het handelsverkeer
stellen, terwille
93
in zes jaren tijd
Bec h e r
in zijne
in 1672 beklaagt hij
op
zijn
hoogst een
twaalftal malen vergaderd hceft, en eigenlijk niets heeft uitgericht.
Be
Dat
c
h
e r's positie in
September 1672 aan het hof
uitingen, en o. a. in het voorbericht
Leopold :
I
„Zweitens als
/
van den nieuwen druk van
wisse nicht, was ich allhier bey
dem
thig mir eine Besoldung zu geben,
minst voor, van
zijn
zegt
hat mich bewogen gegenwartiges Buch, so an den
Eure Kayserl. Majestat allerunterthanichts zu
En hij vraagt dan hem tegen zijne vele
aan
zijn
decidi-
meiner Feinde Verfolgung, welche hin und her ausgestreuet,
verder
om
's
Kayserlichen
Hof
man
thue, seye ohnno-
und was dergleichen
melir."
Keizers „allergnadigste Protection",
vijanden „zu salviren." Nochtans stelt
boek veel genoegen
te zullen
hij
om
zich aller-
beleven „den uncatholi:
schen werde ich zu sehr Kayserlich oder Spanisch selbst
.
Weenen
„Politische Discur s", waar hij
opgedragen
Tag zu geben, ren,
.
vast en benijdenswaardig meer was, blijkt door verschillende
al niet zeer
(pag. 3)
te
.
/
uns Catholischen aber
etwan zu sehr Hollandisch vorkommen."
Menigmaal beklaagt
Be
c
goede bedoelingen nog nooit oogst, en dat, als het er
h
e r
iets
er zich over, dat hij
met
alle zijne
anders dan finantieel nadeel heeft ge-
op aanlcwam hem voor
zijne diensten te beloonen,
nooit iemand thuis was. Zoodat zijne kinderen hieruit slechts zullen moe-
ten leeren zich af te vragen, of het wel raadzaam ijverig te dienen,
en of
zij
is,
om den
Staat goed en
dientengevolge niet eer zullen kunnen zeggen
een onder lasten zwoegenden, in plaats van een gelukkigen vader gehad te
hebben.
Ondanks
zijne scherpe kritiek
op de
hofpartij te
Weene
n,
geeft
Becher
er elders weer blijk van, toch dit milieu niet z66zeer veracht te
hebben,
men wellicht van hem verwachten
als
zou,
— waarbij
hij in
die ver-
dediging van het keizerlijke hof, tot eene soms belachelijke ophemeling zijne toevlucht neemt. Toen bijv. een Engelschman, die in 1672 te verblijf
had gehouden,
in
Weenen
de Nederlanden omtrent het Weensche hof
94 tal
JOHAN JOACHIM BECHER. van
had uitgestrooid, schreef B e c h e r in een brief HoUandschen vriend „Der Hof ist keineswegs ein
lasterlijke praatjes
van Maart 1672 aan
zijn
:
pourtel, als wie vielleicht andere
*),
da Schande,
und Laster
Siinde,
offent-
ohne Scham und Aergerniss im Schwange gehen, da dem Frauenzim-
lich
mer zu leben
frey stehet, wie es will, die Cavalliere
Thaten begehen, die
im Heydenthum kaum geschehen, ach nein! der Kayserliche Hof hierinnen mehr einem Kloster, als Hof ahnlich (sic!) Ja,
siehet als er
tusschen de verschillende gezanten somsoneenighedenontstaan, „sohaben
wir hier zu Hofe einige fromme, friedliebende Geistliche, welche dazwischen stehen und solche Zwiespalt alsobald supprimiren und componiren,
darbey sich dann der Hof eine Zeit her wol und overigens ook
friedlich befindet." (Zie
Becher's Aula Leopoldi Imperatoris,
:
Frankfort.) Zulke uitingen zijn wel zeker door eigenbelang ingegeven.
Becher
Anderzijds heeft zins
gespaard;
zoo
zegt
in
van toen beoordeelden
verwundem uber heit,
(pag.
solcher
53)
grober
„Politische Discurs"
:
„und musz sich
e r zou
Muf
ein durchreisender
Inhumanitat und Unbelebt-
Flegel
dessentwegen die Hollander (wiewohl
nig Guts thun) sie Hoch-Teutsche
h
zijne
een en ander over de wijze, waarop buitenlanders de Duitschers
o.a.
c
landgenooten de kritiek geens-
zijn eigen hij
f
sie
e
n
den Fremden auch we-
B e-
nennen." Volgens
dus aan de Duitschers de scheldnaam „moffen" gegeven
wegens hunne vlegelachtigheid. Nochtans
blijkt hij
geenszins steeds zoo bijzonder hoog te stellen; zie o.a. p. 176,
—
Hollanders,
het dan ook schertsend
zij
—
zijn
ook de Hollanders
waar
hij
de
„tumme Hasen-Kopfe"
noemt; aan een en ander was, zooals reeds gezegd werd,
zijn gevoel
vanaf-
gunst op hUn voorspoed niet vreemd.
Intusschen had
Bec
veelzijdige litteraire
te Frankfort
zijne
h
e r
gedurende die tien jaren
zijne
merkwaardig
werkzaamheid onafgebroken voortgezet:
„M etallurgia"
in 1660
was
verschenen, en in 166 1 een philo-
..Character sen Clavis Convenientiae Linguaru m", welk boek
logisch geschrift ter algemeene bestudeering der talen
door
hem aan
Johann Philipp von Schoenborn
gedragen, doch waarvoor geldelijk
hij
werd op-
naar zijne meening niet op waardige wijze
werd beloond. In verband met
Becher
:
zijne
commercieele plannen. had
namelijk ook het project voor een ..wereldtaal" gemaakt of
althans voorgesteld,
om
ten behoeve der intemationale handelscorres-
pondentie eene soort van ..code" saam te stellen van synoniemen in een *)
Hiermede
zijn nl
de Engelsche en Fransche hoven bedoeld.
JOHAN JOACHIM BECHER. zestal talen, en deze
index
bij
met behulp van een door een
de correspondentie
gebruiken
te
Oedipus Chymicus;
i).
95
ieder te bezigen getallen-
In 1663 verschenen te
Mainz
Frankfort :„Aphorismi ex Institutionibus medicis S e n n e r t i", en „P a rnassus Medicinalis u s t r a tu s". zijn:
te
i 1 1
Overigens werden zijne praestatie's op medisch gebied door zijne tijdge-
nooten
bij zijne
chemische en mineralogische bemoeiingen verre ten ach-
teren gesteld. Behalve deze chemische en medische werken, deed
hij in
1654 nog eene Duitsche vertaling het licht zien van een boekje van zekeren
Salzthal
S.
zorgde r
a
r
i
s
en
*)
et
Salinis p h
i 1
o
s
o p h
i
c
i
s",
en ook be-
1663 de uitgave van de plantkundige werken van
hij in
u
Konigsberg: Tractatus de Lapide
uit
Trismegisto
van M a 1 1
i
o
1
i ')
Op
.
Ca
m e-
sociaal en etliisch gebied gaf
behalve nog een aantal kleinere geschriften in 1668 een programma
hij,
Kegels en Voorschriften voor een Christelijk Bondgenootschap, op te richten door eenige christelijke famili e's, welke in rust en vrede willen leven; in 1668 zijn oeconomische hoofdwerk „P o itische Discurs von den eigentlichen Ursachen des Auf- und Abnehmens der Stadte, Lander, und bevattende
uit,
,,
1
:
Republique n",
etc.
— meestal
kortweg het „C o
mmerc
i
e n-
„M o r a 1-D i s c u r s von den eigentlichen Ursachen des Gliicks und Ungliick s". In datzelfde jaar verscheen ook zijne ,,Physica subterranea,
T
r
ac
t
a t" genoemd; in
1669 een
profundam Subterraneorum Genesin e Principiis hucusque ignotis, ostenden s", — het uitgebreide werk, dat met een drietal supplementen later gevuld, in 1702 door G. E. S
Zie over
•)
B
t
ah
1
(in
1675 en 1680) door
hem
aan-
opnieuw werd uitgegeven, en aldus
e c h e r's taalkundige denkbeelden, behalve zijn in 1661 verschenen
Methodus didactic a, Miinchen, (1667) M e h o d d dacticae Praxeos Annus Primus, F r a n k o r (1669); N o v u m Organon Philologicum, seu Methodi didacticae Praxeos Annus Secundus, Miinchen, (1670). 1641 — 1695), een arts en botanicus uit T b n g e n. E. R. C a m e r a r u geschrift, ook:
;
f
*)
i
s,
ii
(
Hij heeft slechts een aantal weinig beteekenende
logisch-anatomisch 1721), eveneens te
Zijn zoon
gebied.
Tubingen,
t
R.
i-
i
t,
i
werken nagelaten, meest op patho-
Joachim Camerarius
(1665 —
was een meer bekend botanicus, en schreef
o.a.:
Sexu plantarum Epistolae, Tubingen (1694), en H o r u s medicus et philosophicus. Deze kan hier echter niet bedoeld zijn. (1500— 1577), schreef een „Commentaar op de P. A. M a 1 1 o zes Boeken van D o s c o r d e s", en was een verdienstelijk botanicus. „D
*)
e
t
i
1 i,
i
i
JOHAN JOACHIM BECHER.
96 tot een der klassieke
werken derouderechemischelitteratuurisgeworden^).
Van zijne overige geschriften mogen hier nog genoemd worden: in 1673: „E p i s t o a e C h y m i c a e" zijn „Trifolium Becheria1
;
num Hollandicu m"
Amsterdam
te
in 1679,
dat in hetzelfde
Frankfort in het Duitsch vertaald verscheen; in „Psychosophia of „M e t h o d u s G n o s t c a" —
1674 de
jaar te
een ge-
i
schrift
op ethisch-psychologisch gebied, dat hem de uitnoodiging bezorgde
Gustaaf Adolf van Mecklenburg*), om
van
goed te
m
i
c
Giistrow
komen
te
vestigen; in 1675 de
Leopold
a e", aan keizer
lijkheid der transmutatie bepleit
„T h
zich voor-
C h y-
e se s
opgedragen, en waarin de moge-
I
wordt de „Narrische ;
Weisheit
und weise Narrhei t", en het „Lumen trinu m", beide van „Laboratorium port a bile", „M n e r a 1680 dateerend; (of „D u u m v r a t u m H e r m e t c u m" s u p e r t e r r a n e a" i
i
i
genaamd), beide in 1681 geschreven; en
betum m
ne
i
r
a
1
alsmede
s"),
Gluckshafe n", i.
(of
Frankfort
1689 te
fatidicu d.
e"
„M i n
herdrukt zijn laatste
uit het jaar 1682 nog:
e r
a
als:
s
u b
t e r r
„A 1 p h
a n e a";
„Tripus Hermeticus
omvangrijk werk
:
„Chymische
welks voorrede dateert van 24 Maart
etc.,
zeven maanden v66r
zijn
a-
later, in
1682,
dood.
Van 1680 is ook zijn geschrift „De nova temporis demetiendi ratione et accurata horologiorum construction e," waarin hij ten onrechte aan Christiaan Huyghen zegt.
de
s
prioriteit
Becher
Volgens
Treff
1
e
van de vervaardiging der slinger-uurwerken ontzou een horlogemaker te
reeds lang v66r
r,
Huyghens
M u n c h e n,
zekere
zulke uurwerken gemaakt
hebben, die daarna door den Beierschen gezant in de Nederlanden naar
Den H a a g
meegebracht, en aldus in handen van
komen zouden
zijn
^).
Overigens heeft
Becher
Huyghens
in 1660 reeds
ge-
twee mo-
m
i s c h e s 1) In 1680 werd B e c h e r's boek in het Duitsch uitgegeven als: C h y a t u r k u n d i g u n g / oder U n t e r - e r d i s c h e a b o r a t o r u Darinnen enthalten wird: I. Die tieffe Zeugung der unter-erdischen Dinge, etc.; II. Neue Chymische Proben; III. Ein nochmaliger Zusatz und Philosophischer Beweisz-
L
i
m
N
thum, en IV. Ein Chymischer Ratseldeuter, etc. / Wie solches alles durch fleissige Untersuchung auszgefertigt Joh. Joachimus Becherus, von Speyer / der Artzney Doctor. Nunmehr aber auff Begehren der Artzney- und Chymiae-Liebhaber in Druck ubergeben hat, Franckfurt / Gedruckt und verlegt durch J o h a n n H aasz / im Jahr 1680. 2) Gustaaf Adolf was de zoon van Johann Albrecht II van Mecklenburg; bij zijn dood in 1695 stierf de G ii s t r o w'sche linie van het geslacht •^)
Zie:
uit.
„N
a
r r
i
s
c
h
e
Weisheit",
etc.,
pag.
15.
JOHAN JOACHIM BECHER.
97
van de Hollandsche slingeruunverken meegenomen naar Beieren
dellen
pag. 67).
(zie
Men
staat er verbaasd ov^er, hoe deze onrustige zwerver, steeds vervuld
van de meest uiteenloopende en omvangrijksteprojecten, nog tijd en gelegenheid heeft kunnen vinden tot het schrijven van een aantal werken, die,
.
— men moge over hun inhoud denken zooals men
— toch
wil,
alle te
samen verscheidene duizenden bladzijden druksbeslaan, en waarin hij zich op allerlei gebieden van het menscheUjk weten beweegt, onder vermelding van tallooze bijzonderheden.
Beche
In de jaren 1675 en 1676 kwara dan onder delijk
datgene tot uitvoering, hetwelk onder
meest geslaagde kan heeten, doch waarmede
hij
projecten ein-
r's
plannen tenslotte het
al zijne
dan ook
zich anderzijds
de grootste moeilijkheden en tegenkanting op den hals gehaald heeft, en dat tenslotte de directe aanleiding geworden
Weenen
is
van
en zijn uitwijken naar de Nederlanden
Ween en.
..Manufacturhaus" te
Den
b
e r g
M
ii
n
c
h
e
om
tot deopricheigenlijk reeds
n ontworpen, en aan
Von
F
zendorff
gedaan heeft
^),
een finaal contract voerden. directoraat van teur zou 10
Be
c
h
e r
Weenen
Von
aan den graaf
n-
r s t e
ii
aangeboden oeconomisch programma; meer uitvoerig echter
voorstellen, die hij in 1674 te
uit
men
eersten aanloop
ting van dit technologisch institunt te komen, vindt in zijn in 1664 te
heengaan
zijn
de stichting van het
:
S
de
in i
n
t-
en die tenslotte in het midden van 1675 tot
Het
,,Kunst- en Werkhuis" zou onder erfelijk
en zijne nakomelingen staan; aan den direc-
% van de gemaakte winst worden uitgekeerd. Als „inspecteur"
Albrecht von Sintzendorff aangesteld het huis Tabor te W e e n e n, op een stuk grond, dat tot den tuin van Von Sintzendorff behoorde, en waarvoor Becher zekere huur moest betalen; deze keuze van het terrein was oorspronkelijke teblijkbaar geschied, om Von S n t z e n d o r f f werd graaf
;
werd gebouwd op den
's
i
genkanting althans
in
hoofdzaak
overwinnen.
te
Het gebouw bevatte, behalve woningen voor de
arbeiders en eene
directeurswoning, vooreerst een groot chemisch laboratorium, waar vooral
anorganische verfstoffen
(g r
o e n
s
p a a
naber, loodchromaat enz.) borax, salmiak, enz.) zouden >)
De
n,
1
oo d
W
i
t,
bereid worden, doch
geschiedenis van dit technologisch instituut te
behandeld door H. i Tabor in
w
en bepaalde zouten
men (s
u b
waar
Weenen
Hatschek, Das Manufakturhaus
J. e n, Leipzig, (1886), p.
NED. ECON.-HIST. ARCHIEF. JAARBOF.K
V.
i
1
e, i
c
i
tevens,
is
n-
maat
—
uitvoerig
aiif
dem
29-89. 7
JOHAN JOACHIM BECHER.
98 ook
al
weer ten genoegen van
Von Sintzendorff
en den Keizer,
de „Wahrheit und Nutzbarkeit der Alchimey" zouden aangetoond worden.
Dit uitdrukkelijk aangekondigde alchemistisch bedrijf scheen namelijk
van de Rekenkamer c
h
om
de eenige mogelijkheid te bieden,
Weene
te
e r beklaagde er zich later
den Keizer, en een deel der leden
voor de zaak te interesseeren
n,
!
B e-
meermalen over, dat de ..goudmakerij" den
heeren blijkbaar veel meer, zoo niet uitsluitend ter harte ging, dan het bereiken van het hoofddoel, hetwelk
n.l.
ten deele op de bevordering der
binnenlandsche Industrie, ten deele ook op het geven van practisch onder-
aan landslieden
richt
was
in
de uitoefening der technische kunsten gericht
zoodat het werkhuis tegelijk
^),
als
eene poly technische onderwijs-
inrichting zou dienen.
Behalve het chemische laboratoriura, was er eene werkplaats voor de vervaardiging van majolica; eene apotheek voor de bereiding van medicij-
nen
in het groot,
waar ook
Bec
he
r's
eigen „vindingen", o.a
eene soort
medicinale wijn, en zijne „polychrest"-pillen, bereid werden.
Dan was
om huishoudelijke artikelen te vervaardigen B e c h e r gevonden alliage; en voorts waren er wolweverijen,
er eene inrichting
door
uit een
zijde-weverijen en -spinnerijen, tapijtweverijen, gen, enz.
;
die volgens de projecten
en eene
glasblazerij,
van
en polijst-inrichtin-
Von Schellenberg
waar Venetiaansch
der leiding stond van twee Italianen geheel
slijp-
verder was er een soort hoogovenbedrijf en eene metaalsmelterij,
was eene fabriek met
bovendien
als
:
ingericht waren,
glas vervaardigd werd, en die on-
BertalottienTomasi. Het
staatsexploitatie,
— eene inrichting, die echter
een soort oeconornisch instituut met didactische oogmerken
moest dienstdoen.
Er is geen
twijfel aan, of
de fabriek
is
onder
B e c h e r 's
directoraat fei-
Maar die periode is gekenmerkt door eene opeenvolging van oneenigheden met de Keizerlijke Rekenkamer en door eene systematische tegenwerking van die zijde. Weliswaar telijk
is
van 1674 tot 1676
in exploitatie geweest.
B e c h e r's bonding daarbij
zijne wijze
en doordat
ook soms nogal zonderling; doch hij was tot
van doen en laten ook veelal gedwongen door finantieelen nood, hij
op grond van eene hem opgedrongen, voor hem zeer ongun-
stige wijziging in het oorspronkelijke contract, tenslotte
naar tot een bijna
al
gemaakt, die bovendien dan nog van overheidswege op
merd en gebonden werd, en *)
Zie:
van staatsambte-
het risico dragenden particulieren ondernemer werd
die genoodzaakt werd,
„Narrische Weishei
t", etc., p. 120.
allerlei
om
wijzen belem-
nog een zeker per-
JOHAN JOACHIM BECHER.
99
centage van den omzet aan de keizerlijke schatkist af te dragen.
Von Sintzendorff
tegenwerking van
Ook
is
de
aan veel misere schuld ge-
B e c h e r in December 1676 eindelijk \V e e n e n zoogenaamd belast met eene zending naar Holland namelijk met
weest; en zoo zien wij verlaten,
:
het nemen van maatregelen voor de naleving van het bestaande invoer-
verbod op Fransche koopwaren
en deze te gaan verzeke-
in Oostenrijk,
ren door besprekingen in de groote buitenlandsche handelscentra.
In December 1676 werd
B
h e
e c
r
hem
aldus verleend een: „passbrief fuer
D
r.
nach Holland und von dort her sammt bei zich habenden raa-
wagen und pferd wider anhero
nufacturisten, leut,
B
verhaal, dat
vlucht" zou
e c
h
e r
bankroet gegaan, en
had
zijn, is laster; hij
frei
daama
zu verreisen." Het
naar Holland
,,ge-
reiseenewerkelijkeregeerings-
bij zijne
opdracht: ,,habe ich occasione wegen des IManufacturwerkes ohne das ins
Reich verreisen miissen." Hij zou
in
Holland goede werkkrachten voor het
„Kunst- en Werkhuis" aanmonsteren, en
hem is
of
het een bewezen
feit,
dat
hij
Von Sintzendorff
Bec hem
zelfs
werd hem toegezegd, dat
een half jaar van zijn salaris vooruit betaald zou worden.
h
e r opnieu%v.
bij V.
aldus,
Men
om
liet
nauwelijks uit
We e n e n
hem
de reeds in
finantieel geheel in
Frankfort,
honorarium onthouden werd. Aldus wisten
Ween
e
n weg
te
vertrokken was,
en anderen begonnen hunne intrigues tegen
den steek, en dwong
Keu
aangeworven handwerkslieden wederom af te danken,
uit
Maar toch
1
e
n en in Holland
hem ook zijn hem voor goed
terwijl
zijne vijanden
werken. Het directoraat van het, door de tegenwer-
king der regeering alreeds in een staat van beginnend verval verkeerend
manufactuurhuis, werd daarop aan
Wilhelm von Schroeder*) Von Sintzendorff in 1679,
opgedragen, welke ook na den val van die functie heeft bekleed,
— en die evenzeer
alle
daaraan verbonden misere
ruimschoots heeft moeten dragen. In 1683 brandde de inrichting, tijdena het beleg van
W
e e
n
e
n door de Turken, tot den grond toe
af,
en
is
nooit
meer herbouwd. ')
werd
Wilhelm von Schroeder,
huis te
dorff
W .
sinds 1674 in Oostenrijkschen staatsdienst,
e c h e r's plaats als „erfelijk" directeiir van het Kunst- en WerkSintzene e n e n aangesteld. Al spoedig had ook hij ruzie met en na diens val (1679) en overlijden (1680), met zijne opvolgers; de traag-
1677
in
in
B
Von
heid der Weener staatsmachine deed ten slotte de heele onderneming voorgoed mislukken. Schroeder verkocht den grond In 1683 brandde het gebouw af; waarop het stond (sic!), en vertrok kort daarop als keizerlijke schatmeester naar Hongarije, waar hij in 1689 stierf. Hij is vermaard, zooals reeds werd opgeraerkt, een Schatz- und als de schrijver van ..Fiirstliche oeconomisch werk, dat in 1686 verscheen, en grooten invloed heeft gehad op de
Von
Rentkammer",
oeconomische denkbeelden van dien
tijd.
JOHAN JOACHIM BECHER.
100
Zoo
kwam B e
c
h
e r
dan
in
het einde van 1676 of in het begin van 1677,
en thans voor de laatste maal, in de Nederlanden, waar
nu volgende
drie jaren
metterwoon zou vestigen. Het
gere verblijf in Holland, dat wij weer
dat
feit,
hij
ook hier
te lande
en oeconomische projecten lingen
met de
is
meer weten,
iets
dienaangaande
ment bij de „P h y s i tum novum ac p
e t
u a"
^),
min
of
meer
en
We
officieel
karakter hebben aandeel
op datgene, wat
i
m e n-
curiosum de Minera Arenaria
Per-
c a s
u b
t e r r
a n e a"
alsmede in het reeds genoemde
i),
in zijn
„E x p
van 1679 meedeelt; voorts op wat daar-
*)
inde„Resolutien van de Staten van Holland s
aanwezig
he 1)
r in
e r
„Trifolium Beche-
t-F
r
e s
i
1
a
n d" van
1673, 1678 en 1679 te
vinden
der op de bescheiden, welke nog op het Gemeente-archief te
c
Ian-
van het
1680 geschreven Derde Supple-
in het in
rianum Hollandicu m" omtrent
als gevolg
voortgegaan, en deze door zijne onderhande-
autoriteiten een
zelf
zich tijdens de
omtrent dit
met het maken en uitwerken van technische
genomen.Wat wij daaromtrent weten, berust voor een
Becher
hij
is
zijn
Uit een en ander
*).
is;
en ver-
Haarlem
dat de voorstellen, welke
blijkt,
Be
-
de jaren 1676 tot 1679 aan de autoriteiten hier te lande deed, ge-
Zie den voUedigen
titel
op pag. 95 en
*)Johannis Joachim Becheri,
96.
Med. Doct. Sacr. Caes. Maj.
Consil.
Experimentum Novum ac Curiosum de Minera Arenaria o n s Perpetua; sive: Prodromus H s o r a e, seu Pr o p o s i
t
i
i
t
i
i
Hollandiae Ordinibus ab Autore facta e, circa auri extractionem mediante Arena littoral per modum Minerae perpetuae seu operationis magnae fusoriae cum P
r a e p.
D.D.
i,
emolument o.
(1680).
^)Trifolium Becherianum Hollandicu m, oder Der Romisch-Kaiserlichen Majestat Kammer- und CommercienRaths Dr. Job. Joachim Bechers Drey Neue Erfindungen/ Bestehende in einer Seide n-W assermUhle und SchmelzWercke. Zum ersten mahl in Holland vorgeschlagen und Werckstellig gemacht: Mit griindlicher Anweisung wie es mit denselbigen Sachen beschaffen ist. Ausz der Niederlandischen in die Hochteutsche Sprach Ubersetzet. Frankfurt /In Verlegung Johann David Zunners/ (1679). Trifolium Becherianum Hollandicum of Haer Rooms KeyKamer- en Commercien Raeds Dr. Johan Joachim Bechers Drie nieuwe Inventien. Eerst in Holland geproponeert en gepractiseert. Met grondige aenwijsinge hoedanig het met deselvige saecken gelegen is. 't Amsterdam. Bij Jacob van Velsen, Anno 1679. Zie: K n u t t e I's Catalogus van Pamfletten, no. 11691. Een exemplaar van dit werkje bezit de Bibliotheek te B r e s 1 a u, waarvan hier gebruik gemaakt kon worden. •) Bij deze onderzoekingen heb ik mij mogen verheugen in de bereidwillige medewerking van den Gemeente-archivaris van Haarlem, Ds. H. E. K n a p p e r t, die mij een aantal der op het archief berustende stukken ter kennisname toezond, en wien ik ook op deze plaats nogmaals daarvoor gaarne mijne erkentelijkheid uitspreek. Eveneens wil ik ook den Rijksarchivaris teGroningen, Mr. J.C. Joosting, hier voor zijne hulpvaardigheid nog eens mijn vriendelijken dank brengen.
De Hollandsche
titel is:
serlijcke Majesteyts
JOHAN JOACHIM BECHER. heel en al aansloten
Main
z,
bij
in Beieren, en
de denkbeelden, die wij
in Oostenrijk
101
hem
tot dusverre te
hebben zien propagandeeren,
daarvan eigenHjk niet anders dan de onmiddeUijke voortzetting
—
ja,
zijn ge-
weest.
Trouwens reeds voor 1676 had Stateji
van Holland
gericht, n.l.
hij
zich
met het
met een
voorstel,
dier projecten tot de
om
een „eeu\vigdurend
mijn-werk" op te richten, waarin uit het zand der duinen door middel van bepaalde chemische bewerkingen eene zoo groote hoeveelheid goud zou
worden afgescheiden, dat daardoor aan de Staten per jaar eene aanzienlijke
winst te beurt vallen zou.
Dit denkbeeld was reeds in 1673
gesproken met
Herman van
voorstel z66zeer ingenomen, dat
B e c h e r gerijpt; hij had daarover B a d e n, en deze vorst was met het hij B e c h e r aanraadde, zich tot de bij
Staten van Holland of tot de Staten-Generaal te wenden. Hij richtte een
D
schrijven aan den toenmaligen Oostenrijkschen gezant in
e
n
H a a g,
L s o a *), die nu op zijne beurt zich tot den Raadpensionaris Caspar Fagel*) wendde, om diens aandacht op B e c h e r s voorstellen te vestigen. Inderdaad bracht F a g e de zaak in de Staten-verbaron d e
i
1
'
1
gadering ter sprake: in de vergadering van Donderdag 14 September 1673
toch wordt medegedeeld, dat
,,
J o
h a n
Becker, Raedt
van den Key-
ser, presenteert openinghe te doen van een considerabel middel sonder
van de inghezetenen, de staatsinkomsten belangrijk
belastinge
meerderen en wel door bemiddeling van den Heere
te ver-
Kramprich von
*) Bedoeld is hier: Fran(;:ois Paul, baron de Lisola, keizerlijk gezant te 's-Gravenhage. Hij werd in 1613 in Franche-Comte geboren en stierf in 1675 te 's-Gravenhage. In 1638 kwam hij in dienst bij Ferdinand III, in 1643 werd hij gezant in Engeland, later in Polen en in Spanje, en in 1669 in Den Haag. Hij is bekend door zijne, tegen L o d e w ij k XIV gerichte geschriften, o. a. door zijn: „Le bouclier de I'etat et de la justice contre le dessein de la ie universell e." (1667) ook is het tot stand komen der Triple Alliantie in hoofdzaak zijn werk. Zie over hem De Brieven van Joh a n d e 1 1, Deel III, (1912), pag. 513; IV, (1913), pag. 14, 101, 117, 329. In deze brieven, die tusschcn 1669 en 1672 geschrevcn zijn, heet deze Oostenrijksche diplomaat Vsola, Lisola of Isola, en wordt zijn collega of Kramprich, genoemd. Zie over D e Lisola voorts E. L o n g i n, U n te f r a n c-co s: t o Francois de Lisola, Dole, (1902); A. F.' Pribram, Franz Paul Freiherr Lisola, 1613—1674, Leipzig, (1894) ;J. n, Archiv f. Oesterr. Gesch. 51 D a h 1 a n-
monarch
;
:
W
i
:
Cramprich
:
:
Diploma
m
i
Von Grossman m Waitz, Quellenkunde der deutschenGeschichte, Leipzig ;
(1906), 576, no. 7120; pag. 583, no. 7211; enz.
*)Gaspar Fagel, zoon van F'rangois Fagel en Beatrix van e m o n is geboren in Den Haag in 1634, en aldaar gestorven in 1688. In 1663 werd hij pensionaris der stad Haarlem, en in 1672 Raadpensionaris van
B
t,
i
Holland,
in
welke positie
hij
grooten invloed uitoefende.
JOHAN JOACHIM BECHER.
102
Kronenfelt,
resident
vervat in een uit
Weenen
van den Keyser
^)
„comment
1673, waarin uiteengezet wordt,
Juli
alhier."
gedateerd schrijven van les
Een en ander was B e c h e r van 30
revenues de la Pro-
vince d'Hollande et de West-Frise puissent estre rehausses d'un million de
Rixdalers par an."
In dit voorstel herkent
men
om met
zijn project
van de Staten voor
Hij eischt
:
zijne be-
waarin
een „staats-bedrijf" te scheppen,
winstdeelend staats-ambtenaar zou werkzaam
hijzelf als geprivilegeerd zijn.
B e c h e r's oeconomisch
„Commercie n-T r a c t a t", n.l.
standpunt, bekend uit het doeling,
onmiddellijk weer
zijne leiding 1^
%
van het renderaent
der onderneming, en het recht van voortdurende controle op de finantieele administratie door „twee gheadmitteerden tot de directie van het
van het voorszegde middel". De Staten vonden
toir
te ruim: althans,
van 22 September
kwam
er
reduceerden deze
zij
1673,
op
I
van de geheele zaak
Toch Het B
e c
tember 1676
he
te
r
niets,
de betaling
blijkbeiar
een schrijven naar
van het rendement per
Weene
n,
jaar. Tenslotte
wegens den oorlog met Frankrijk*).
het denkbeeld niet
los,
en zoo wa^
hij
dan ook
in Sep-
W e e n e n druk bezig geweest met proefnemingen, om uit Donau goud af scheiden, — eene bezigheid, waarmede
het Zand van den hij
°o
bij
Comp-
ongetwijfeld
te
Le
o po
enWerkhuis" hoopte
1
d's lovijnende belangstelling
te herwinnen, en de tegenwerking
voor het „Kunst-
vande
Keizerlijke
—
tevergeefs; Rekenkamer dacht te kunnen bezweren. Zooals wij zagen, regeerings-opreeds drie maanden later trok hij, voor den vorm met eene dracht belast, naar de Nederlanden, om nimmer meer in Oostenrijk terug te keeren.
Becher
vestigde zich eerst te
dra zullen zien,
Kra
f f t
ook
zijn
Am
s t e r
d a m, waar, zooals
vroegere geestverwant
vertoefde, en hij de relatie's
met
zijne
wij wel-
Johann Daniel
voormalige HoUandsche
Galenus Abrahams z., wij hem ook te H a a r e m, waar hij waarschijnlijk door zijn vroegeren vriend Michiel tenHove kennissen, o.a.
met den domin6-dokter
opnieuw aanknoopte. Weldra echter vinden
')
1
Daniel Johann Kramprich von Kronenfelt,
zant te 's-G ravenhage, bewerkte met D e L i de Triple Alliantie; zie o. a. den brief van Johan n i n g e n van 21 October 1670, IV, pag. 101.
s
o
1
de
keizerlijk ge-
tesamen het sluiten van Witt aan Van B e u-
a
2)Resolutien vande Staten van Holland en Wes
1
and,
t-F
r
i
e s-
(1673), pag. 21, 22, en 23.
Bij enkele dezer nasporingen werd ik op zeer welwillende wijze door Dr. J. S. h e s s e n, bibliothecaris te Groningen, voorgelicht, wien ik daarom hier nogmaals gaarne mijn welgemeenden dank betuig.
T
i
JOHAN JOACHIM BECHER. introductie's verkreeg, en al spoedig
om
aanhangers voor
weder opnieuw begon met pogingen,
zijne industrieele projecten te
Ditmaal gold hat de oprichting eener waarbij eene speciale ..inventie" van
worden, en waarvan
Eene moeilijkheid
werven.
zijde-reederij
Becher
i)
te
Haarlem,
tot uitvoering gebracht zou
zich zelve en anderen
hij
103
gouden bergen beloofde.
die zich namelijk bij de Nederlandsche zijde-industrie
voordeed, was dadrin gelegen. dat het eerste stadium van het bedrijf het :
afwinden der ruwe
lande dadrom niet kon geschieden,
zijde, hier te
het proc^de te veel
tijd kostte,
en
bij
de hooge hier
omdat
uit te betalen loonen,
aldus de prijs van de ongetwijnde zijde veel te hoog zou worden
^).
Dat
af-
haspelen der Perzische, Turksche en Italiaansche zijde geschiedde der-
Bologna,
waar men daartoe gebruik
maakte van eene bepaalde soort machine's
(„zijde-molens"), wier con-
halve destijds hoofdzakelijk in
structie zorgvuldig
geheim gehouden werd. Deze Bologneesche
zijde
werd
dan, vnl. als „organsin", hier ingevoerd, en dan verder verwerkt in de reederijen en in de zijde-weverijen
Becher
^).
beweerde nu eene machine
te
hebben uitgevonden, die veel
dan de Bologneesche machine's werkte, en bovendien
beter zelf s
kooper was.
Zij
zou in staat stellen
om
weken arbeid noodig waren,
spinnerijen te leveren, terwijl elders ettelijke
om
veel goed-
per dag een kluwen zijde voor de
6en enkel pond zijde te vervaardigen. In een ontwerp der octrooi-aan-
vrage hiervoor heet het dan ook: „op de wijze en maniere, gehjk se te
Trifolium H o 11
')
a n
d
i
c
u m, (1679),
p.
11.
Van
elken cocon kan slechts 300 tot 600 Meter ruwe zijde van ongeveer 0.02 m.M. dikte worden gewonnen; 2600 a 3600 Meter hiervan wegen slechts 1 gram. Gemiddeld zijn er wel 5 kilo's cocons noodig, om 1 kilo ruwe zijde te verkrijgen, die dan verder gereed of getwijnd moet worden tot spinbare draden. De beste qualiteit der aldus geprepareerde zijde heette organsin of Orso y-zijde; en de Bologneesche reederijen waren juist om die „organsijn" hier te lande beroemd. *) Een der eersten, die octrooi kreeg op het zijdespinnen, was Beno i s t uit B r u s s e 1, welke in 1604 te A s t e r d a m, en iets later te A 1 kzijdewever was, waar hij voor tien jaren privilege kreeg, en tot 1616 werkzaam was, alhoewel hij voortdurend met het stadsbestuur overhoop lag, zoodat hij in 1613 zelfs „uytgeset" werd. Zie over dezen zijdefabrikant, die in 1606 eene veraan de Univerhandeling over de zijdeteelt schreef, welke nog te siteitsbibliotheek in handschrift bewaard wordt, o. a. O u d-H o 1 1 a n d, 22, pag. 131 ook: Nieuw Nederl. Biogr. Woordenboek, I, pag. 290. De titel van het bedoelde ')
Caspar
m
maar
Amsterdam :
;
gehele conste tmiddel ende beleyt om de winnen, oock thaeren onderhoudenwitte moerbeyebomen te sayen, te planten ende op te brengen, door der naturen ondersoeck ende veler cloecker geesten ervarentheyt mettertijt vercregen." .Aan het handgeschrif t
is
:
„D
e
sijdewormen
te
schrift zijn drie gekleurde platen toegevoegd.
Over de argumenten, die voerden artikel,
welke een afschrift
en de regeerders der stad
is
tot
B
e c
h e
r's
voorstel
mogen brengen, raadplege men
om
te
Haarlem
van dit van het contract van 1678 tusschen de zijdecompagnie
zijne uitvinding in praktijk te
Haarlem.
Bijlage II
JOHAN JOACHIM BHCHER.
104
Bononien
in Italien
volkomender
de
fijne organzijn
nu eerst geinventieert, en zijde-reeders geapprobeert"
Haarlem
te
maacken en :
is
instrument noch
dit
het boloniesche, nooyt hier te lande geweest, maar alhier
als
alreets de proef ;
daervan genomen, en door de
de ..Propositie" aan de vroedschap
tenvijl in
omtrent de compagnons der nieuwe onderneming nog
aanbeveling gezegd wordt: „die oock tegenwoordigh soo verre in
gemelde werck geavanceert IVIay hetselve in
sijn,
dat
af te winden, daervan
nu tegenwoordigh
tien Provincien niet een baal jaarliks
In 1678 stelde
Haar
1
e
m,
van mejming
sij
groot gereet te hebben,
't
Bec
he
r
Hendrik Noyen
Een consortium
te
s t e r
op d'aenstaende
zijde
noch
in
de Seven-
afgewondenword".
met de vroedschap
Michiel ten Hove,
o.a. bij zijn neef
Am
hier in Holland,
van sodanige
met
als
boven-
om wel hondert baalen jaarliks
zich in verbinding
in de eerste plaats
sijn
't
die
te
hem
schijnt geintroduceerd te hebben.
d a m, bestaande uit de ons reeds van vroe-
.Johann Daniel Krafft en dr. Galenus alsmede uit David Rutgers en Jacobus
ger bekende heeren
A
b
r
ah a
ms
z.,
Omphalius, — welk consortium blijkbaar hierbij de geldschieters vertegenwoordigde,
— contracteerde
op 26 Februari 1678
acte van den
bij
Abraham van den Endete Amsterdam, met J ohan Joachim Becher, Hendrik Noyen, en Isaak van Nikkeleni), tot de oprichting eener zijde-reederij te H a a r
notaris
-
1
e
m, waaromtrent reeds op 21 Februari van dat jaar eene overeenkomst
met de stad
Haarlem was afgesloten,
van welke overeenkomst een
schrilt als Bijlage II hierachter is toegevoegd.
De archiefstukken
te
af-
H a a r-
Van
N i c k e 1 e) was een architect, glasvan N i k k e 1 e n (of ') Isaak fabrikant en kunstschilder te Haarlem, aldaar omstreeks 1640 geboren, en in 1703 overleden. Hij was o.a. directeur van de aan de stad toebehoorende glasblazerij „de Zon", en wordt ook in 1689 als lid van de Haarlemsche burgerwacht genoemd. Als schilder heeft hij naam gemaakt met eenige kerk-interieurs, waarvan er zich nog bevinden zijn broeder en een ander te s t e r d a een te A van Nikkelen, (1649— 1716), was een bekend landschapschilder, Maria, geb. in 1690, hoofdzakelijk als schilderes terwijl zijne dochter van bloem- en fruitstukken uitmuntte. Het is Isaak, van wien men zeggen kan, dat hij twaalf ambachten en dertien ongelukken had, niet best gegaan: in 1694 kreeg :
m Johannes
Haarlem
m
;
Jacoba
om een zijner schilderijen te gaan „verloten", en in 1698 werd hij insolvent verklaard. Over zijne rol in zake de zijde-industrie, wordt in dit opstel nog nader gesproken. Becher zegt in zijne ,,N arr s ch e Weisheit" (§23, 24, pag. 142) van dezen man o. a.: ,,Dieser Isaac von Nickeln ist mir wol beetc. kandt / es sitzt in ihra ein sehr hoffartiger, subtiler Ministen-Geist," ,,Er ist auch ein guter Opticus, sonsten ein gescheiter verstandiger Mann." Volgens Becher zou hij vele ,,uitvindingen gedaan hebben, o.a. een kijker geconstrueerd hebben, waarmee men ,,20 Duitsche mijlen ver" kon zien. 1 1 i g e n P z., Zie over dezen Haarlemschen schilder o. a. A. van der u r z b a c h, N i e d e r Les artistes de Harlem, pag. 23 hij bijv. verlof,
i
'
:
1
land. KUnstlerlexicon, Bnd.
II,
;
Von
pag. 236.
W
W
i
JOHAN JOACHIM BECHER. 1
e
m
bevatten, behalve eenige voorloopige ontwerpen van dit contract,
ook enkele brieven van
Hove
ten
Hendrik van No yen
(gedateerd van 15 en
en van 10 Maart 1678
uit
Haar
ting van de overeenkomst
van het verdrag conditie's,
1
op
met de stad en de
13 e c
e r
's
inventie
zou worden; blijkens de Staten-Resolutien
Na
veel loven en bieden
tusschen de stad
Noye
ward
Haarlem
n anderzijds
oom M.
Amsterdam, van den vorm
vaststelling ;
wat begrijpelijk is, daar de
stellen, niet gering
schijnt bij wijze
h
zijn
e m). waaruit wel blijkt, dat de afslui-
welke de vennooten aan de stad
steld to hebben, dat
aan
Februari uit
17
niet zoo heel vlot zijn gegaan*)
Amsterdamsche consortium
en
105
waren. Het
van garantie ook den eisch gebij
is
de Staten octrooi gevraagd
dit echter
nimmer
geschied.
eindelijk
op 21 Februari 1678 het contract
eenerzijds,
Becher, Van Nikkelen
afjgesloten,
nadat de adviseur „naer veel moeyten
kennisse van de voors. inventie becomen, ende deselve in veel betei ende
meerder perfectie uitgevonden hebben,
ooyt
als die
in Italien is gepracti-
seert geworden".
Burgemeesters der stad verplichtten zich in dit door den Secretaris
Damas G in „de
u
1
d
e
wa
g e n
-)
onderteekende stuk,
nieuwe uitlegginge" een gebouw
— om
te plaatsen
te
Haar
1
e
m
van minstens 25 a
30.000 gulden, dat voor vijftien jaren aan de vennootschap zouverhuurd
worden tegen een bedrag van 4 compagnie bedrijf
alle
mocht
°o der
garantie verleenen, dat
uitoefenen, en
zij
niemand anders
in
stellen,
toenmaals heette het „sijde-huys",
om
in de reederij,
— arbeid
zij
de
de Unie zulk een
zouden een 150-tal kinderen
armenhuizen der stad disponibel :
bouwkosten; voorts zouden
uit de wees- en
— of zooals het
te verrichten.
De vennooten
zouden deze kinderen behoorlijk loon moeten uitbetalen'), de kosten der ge')
In de concepten voor het verdrag wordt o. a. ook nog terloops aan verlecnde privilegie herinnerd.
liet
destijds
Caspar Benoist Mr. Damas Guldewagen, (1626— 1685), was een zoon van Mr. Cornells Guldewagen te Haarle m. Hij was eerst lid der vroedschap en
aan
')
Volgcns de Resolutien van Burgemeesteren en Regeerders Gemeente-archief E. 228, (5 Februari tot 13 Juli 1678), pag. 132, 134, 137, 141 en 153, trachtten Burgemeesteren en Regeerders der stad den bouw van de fabriek over te dragen aan de Regenten van het St. Elizabethsgasthuis, die zich in beginsel wel daartoe bcreid verklaarden, mits de heeren hen wilden ontslaan van de ordonnanticn betreffende de subsidicering „van het Kinderhuys, Leproosende Dolhuys", aangezicn zij anders geen geld genoeg hadden. Later werd er nog onderhandeld over den bouw van twee woonhuizen op het terrein van de provisioneele Loreyn als bemiddelaar genoemd reederij, waarbij de schepen wordt, en aan de Regenten vergund werd om gelden voor dit doel op te nemen later Secretaris der stad.
der stad
Haarlem,
Abraham
(pag. ')
141, 153).
Haarlem worden nog de loonlijsten gevonden van deze werpen een merkwaardig enbedroevend lichtopdearbeidstoestanden
In het archief te
zijde-reederij. Zij
die dagen. In de zijde-reederij werden, blijkbaar niet zonder tegenkanting der Regenten, jonge meisjes te werk gesteld van 3 tot 18 jaren, die daarbij loonen ont-
van
JOHAN JOACHIM BECKER.
106
wone reparatie'svanhet.gebouwdragen,enzichverbindenomdebijhen„op pijppen afgewonden sijde nergens anders dan te
Haar
1
e
m te sullen doen
reeden en twijnen". Voorts waren er bepalingen gemaakt omtrent de beiderzijdsche verlenging van de huur van het Bijlage II). Inderdaad
zeker tot 168 1 toe.
—
is
nu de
in een voorloopig
uit alles blijkt wel, dat de
gebouw
het land verlaten,
— eene
—
werking geweest; maar te
—Be ch e
r
wenschen
had.
Op
31
had toen reeds lang
Burgemeesteren gericht, waarin
zij
met gebrek aan werkvolk waarin
zij
petitie tot
zich beklagen veel te moeten tobben er
in
men ervan verwacht
Januari 168 1 wordt er door de vennooten,
octrooi (zie
gedurende enkele jaren,
samenwerking met de overheid veel
en de zaak niet opleverde, wat
overliet,
gebouw en van het
zijde-reederij
;
opnieuw aan herinneren, dat nog steeds het toegezegde gebouw niet
gereed
en verzoeken te willen bewerken, dat ze dit nu in Mei 1682 zullen
is,
kunnen betrekken; voorts verzoeken genten van het
men van is
— geheel
is
dat de stad de rekeningen van
zal betalen,
wat
n.l.
geweigerd was; enz.
Na
doordeRe1682 hoort
Haarlem niet meer in de archiefstukken
wel zeer waarschijnlijk, dat de zaak in de eerstvolgende jaren
Van Nikkelen, Haarlem gesloten contract, dezelfde
opgeheven. Immers reeds in 168 1 trachtte in strijd
projecten in
hem op
St. Elisabethsgasthuis
het „Sijde-Huys" te
maar het geheel
zij,
aan het provisioneele gebouw
reparatie
A
1
dus met het
kmaa
r
te
tot uitvoering te brengen, alwaar de vroedschap
2 December van dat jaar octrooi verleende voor acht jaren, blijk-
een tot twintig of dertig stuivers per week ! Zoo vindt men bijv. vingen van de volgende loonen vermeld: „1 jonge dochter, 6 jaar oudt, clost sij, .... 1 St.; 1 3 st. 1 jonge dochter, 7 jaar oudt, klost jonge dochter, 6 jaer oudt, sij wieght jonge dochter 10 jonge dochter, 8 jaar. oudt, klost sij, .... 5 St.; sy, .... 4 St. 10 jonge dochter, 13 jaer oudt, braayt jaer oudt, spoelt, .... 6 tot 12 St.; 6 st. 1 jonge dochter, 8 jaer oudt, St.; jonge dochters, 6 jaer oudt, sij clossen sij winden. ... 6 St.; 1 jonge dochter, 16 jaer oudt, sij windt, draayt en twijnt .... 36 stuyvers. Blijkbaar ging het loon naar den leeftijd, doch ook naar den arbeid (spoelen, speldewercken, twijnderwerck, boomen, clossen, enz.). bevinden zich ook nog eenige andere In het gemeente-archief te lijsten, o.a. een van 30 Januari 1681, waaruit blijkt, dat zelfs kinderen van 3 jaren (sic!) tot dergelijken arbeid gebruikt werden: enkelen van 3 jaar oud, met de bijvoeging „sij clossen", voor 2 J stuiver week-loon; een kind van 4 jaar, dat „wieght" voor 3 stuivers, twee van 3 en 5 jaren oud, met de opmerking „sij boomen", voor 15 stuivers; nog zijn er twee van 5 J jaar, die „wieghen" voor 3 stuivers per week. In het geheel ruim 125 kinderen; voor een deel worden de namen genoemd in eene lijst van „Lijst van de weesmeysies, haer namen, ouderdom, en getal. OvergeI Februari 1681 levert bij de Regenten van het Weeshuys aen Haer Ed. achtbare Heeren Borgermeestern en Regeerders dcrselver stadt op den eersten Feb. 1681." Zij zouden met 1 Mei 1681 ter dispositie van de directie der reederij gesteld worden. In het geheele systeem herkent men het principe van B e c h e r's opzet van het e e n e n, waar hij eveneens als hoofdzaak het verkrijgen „Kunst- en Werkhuis" te ;
;
1
1
1
;
Haarlem
:
W
van
goedkoope arbeidskrachten
vooropstelde.
JOHAN JOACHIM BECHER. baar
als
opvolger van
107
Benoist. TeAlkmaaris echter
het bedrijf al
spoedig achteruitgegaan, en in 1687 vertrok de Haarlemsche schilder vandaar, na, overeenkomstig de gestelde voorwaarden, verplicht te zelf eenige zijde-molens
tegen taxatie over te
cher's vroegeren compagnon kocht
hij
nemen
').
Daarna
blijkbaar aldoor slechter gegaan
om B e-
zijn,
het
is :
in 1690
het onder zware hypotheek staande buitengoed „Dalenberg"
Haarlem
bij
onder voofwendsel daar moerbezie-aanplantingen te zullen aanleggen voor de zijde-teelt. Tenslotte brak hij te Dalenberg alles op,
weg, wat nog waarde had, verkocht
dit,
schuldvorderingen onbetaald. Wei schijnt te
en
liet
de op het huis rustende
inderdaad pogingen gedaan
hij
om de mogelijkheid der zijde-teelt hier te lande
hebben
daarin naar zijne meening ook geslaagd te
zijn,
zoodat
te bewijzen,
hij in
en
1696 van zijne
desbetreffende „inventie" sprak. In hoeverre zijne kennis hierbij op eigen
C a s p e r B e n o i s t's hand„De gehele const e, tmiddel ende beleyt om d e s d e w o r m e n t e w n n e n, en z." is moeilijk uit te maken, ofschoon het wel waarschijnlijk is, dat hij te A k m a a r met B e n o s t's
ervaring berustte, of wel geput was uit schrift
ij
i
,
1
aanwijzingen van 1604 bekend
door den notaris
dam
is
i
geworden. Den Sen October 1697 werd
Cornelis van Achthoven*)
schrift is toegevoegd, en waarbij
tien achtereenvolgende jaren een
Cattenburch, om e n's „inventie"
gezamelijk eene compagnieschap of „Sociteyt
dienaangaande „in
alle koele
der Zeventien Provincien" te exploiteeren.
van
Amster-
Isaak van Nikkelen voor vijfcontract sloot met zekeren Dirk van
voor de sijde-telinge" op te richten, met het doel 1
te
eene acte gepasseerd, waarvan hierachter in Bijlage III een af-
zijn
compagnon
buitenland
bij tal
alle
om Van Nikke-
landen buiten het gebied
Van Cattenburch
noodige instructie verkrijgen, en dan
zelf in
zou het
van vorsten en invloedrijke regenten propaganda voor
de zaak maken. Beide deelgenooten zouden recht hebben op de helft van alle
baten; en blijkbaar waren
terwijl
zij
zij
al in
onderhandeling met een keurvorst,
hoopten, ook in Engeland te zullen slagen.
Van Nikkelen
zou in het begin tweemaal 2500 gulden extra krijgen, en
bij
contractbreuk
zou de schuldige eene boete van 6000 gulden moeten betalen ten bate van
W
Nieuw
Nederl. Biografisch o o r d e n b oek, III, pag. 913. Protocol van den notaris C. van te Notar, archieven, no. 6402, folio 690; het oorspronkelijke document bevindt terwijl mij een afschrift welwillend zich op het Gemeente-archief te werd ter beschikking gesteld door den heer H. E. te Haarlem. Het stuk is teekenend voor de persoonlijkheid van Isaak van Nikkelen. ') ')
Zie:
Achthoven
Amsterdam,
Amsterdam,
Knappert
JOHAN JOACHIM BECH?;R.
108
de Amsterdamsche aalnioezeniers-armen. Het geheele plan dat
men
ten
bu
kei
e n,
geneigd
r c
is
zoodanig,
Dirk van Catenlsaak van Nik-
den overigens onbekenden
h voor een
onnoozelen
vrij
hals,
zooal niet voor een oplichter, dan toch voor een hopeloozen fan-
tast te houden. Veel
kelen
om
is
is
geen geval van terecht gekomen, en
er in
ging in 1698 tenslotte geheel en al
failliet.
M
Het was wederom door bemiddeling van
Fag
de Raadpensionaris G.
B e c h e r's voorstellen van
e
in
1
Becher
1673, betreffende
zich opnieuw te stellen
„M i n
verklaart in zijne
nd e
c
h
e
i
de pogingen
e r a
Hoe
het
zij,
—
dat
om uit het zand
Arenaria"
over deze kwestie, en dat het onwaar ^).
104).
ten Hove,
1
er toe
met de Staten van Holland en West-Friesland
hebben opgedrongen
Van Ni k-
oppag.
*)
n waren, die hem
r e
1
1678 opnieuw herinnerd werd aan
der duinen metallisch goud af te scheiden.
uitdrukkelijk, dat het a
i
(Zienoot
is,
in elk geval
werd
in
1680
om
in verbinding
zoude
als
van
bewogen,
hij
zich zelf
de Vergadering
der Staten van 12 Maart 1678, onder verwijzing naar de Resolutie van 22
September
1673,
Michiel ten Hove, pensionnaris der stad H a rom de voorschreve openinghe te ontfangen, met hem
1
e m, „geauthoriseerd
(
= B e c h e r)
cas
't
a.
te concerteren
vooischreve middel
willight soude
bij
over de proemie die
hij
zoude genieten, in
Haer Ed. Groot Mog. geaggreeert ende
inge-
mogen worden".
Het fundamenteele uitganspunt van B deze kwestie was gelegen in In Fol. 506 — 603 der
R
zijne,
e c h e
r's
projecten aangaande
ten deele op juiste, ten deele op onjuist
o c k'sche documenten is er sprake van B e c h e r's in puncto Einer Impost auff die Manufacturen", van 30 Juli 1673. Hij zelf zou aan het lioofd der onderneming gesteld moeten worden, en hierbij schijnt ook de kwestie van het winnen van het goud uit duinzand voor het eerst ter sprake te zijn gebracht. -) In .,D e Minera arenaria p e r p e t u a", (1680), pag. 420 verhaalt Becher, hoe D e L i s o 1 a oorspronkelijk een zoon van J. B. L i e f r i n c k, naar e e n e n den secretaris der West-Indische Conipagnie te had gezonden, om daar mededeeling te doen van eene nieuwe, door dezcn gevonden wijze van goudwinnen; hoc Becher echter al spoedig de ondeugdelijkheid der van e e n e n verblijfhoudenden methode inzag, en toen aan den te zijne eigen inzichten daaromtrent meedeelde, welke daarmee D e L i s o 1 a in kennis stelde, die zich op zijne beiirt tot F a g e 1 wendde: ..Qua nempe rationc ac occasione Propositio haec ad HoUandos pervenerit, quod me non intruserim, quara •)
..Proposition an die Staten
o
s t
von hollandt
Amsterdam,
W
W
Herman
Baden
frigide
me
continuerim,
quam parum
soUicitaverim, ex eo facile patebit, quod licet
1671 D.D. Status super hoc negotio se resolverint, suamquc resolutionem in scriptis dederint, ego tamen octo fere annos moram interjecerim, donee nempe Anno
Anno
1678 negotium primo repetiverim, et de novo cum Dominis Statibus contraxerim; Becher reeds in 1671 over deze kwestie met de Staten onderhandeld moet hebben, het oudste officieele stuk is echter de Resolutie
etc." Hieruit blijkt dus, dat
van 22 September 1673.
JOHAX JOACHIM EECHER.
109
geinterpreteerde waarnemingen berustende overtuiging, dat de metalen in
de gesteenten door eene bijzondere generatieve kracht ontstaan,
— eene
h y s i c a s n b t e r r a n e a" bij herhaling, van argumenten, had trachten te verdedigen ^).
stelling, die hij in zijne ,,P
en op grond van
Van
tal
talrijke soorten
zand
in
Holland
blijkt hij,
voorzoover
hem
zulks
met de toenmaals bekendc hulpmiddelen mogelijk was, analysen gemaakt te hebben*), alvorens hij de plaats bepaalde, waar de qualiteit van het zand hem voor
zijn doel
het meest dienstig toescheen. Hij beweert o.a.
eene „roode arsenik-achtige aarde" nabij ben, die voor de cultuur ongeschikt
is,
Haarlem
doch waarnit
hij,
gevonden
te heb-
of althans uit eene
aardsoort daar in de onmiddellijke nabij heid, eene blauwe kleurstof en een
onbekend metaal heeft afgezonderd, dat aan de
cupellatie en
aan het
sterkwater weerstand bood, maar noch goud, noch zilver was; dat ook een
A
nabij
r
nh
e
m gevonden
roodgekleurd zand goudhoudend bleek te
zijn,
en dat in dit opzicht het uit Guinea afkomstige goudhoudende zand volstrekt niet beter in qualiteit
W
ij
k
komen eerst,
a a n
-
Z
e
ter goeder
e.
Alles
was dan dat van S
Zoo ook
in
c
wekt den indruk, dat B
he v
e
n
stoifen,
i
n g e n
hij
het zand
daarmede tot eene glasmassa
door blaasbalgen aangeblazen ovens, en daarna de
in„De Minera are
n
of
e c h e r hierbij vol-
trouw was. Zijn procede bestond daarin, dat
na toevoeging van bepaalde
samensmolt
*)
-
aria perpetu
a",
(
fijn-
1680), p. 419: „In
P h y s c a m m e a ui s u bterraneani edidi, in quo praecipue Experimento quodam notabili monstravi, Metalla ex Terris generari." Zoo op p. 465: „Ex praedictis conclusionibus Author non quern finein
Anno
1671 Suppleinentum
primum
in
i
videt, qua ratione in Hollandia hie articulus oppugnari possit, utpote fundatus super argumento invicibili, aut enim metalla in Saxis non generantur, quod contra evidentiam est, aut Saxa faciunt ad generationem metallorum, quod certissimum est: arenam vero diminutum Saxuni esse, cuilibet obvium est: hinc non stolide ab Autore propositum est, Littus Arenarium Hollandicum all u ens, perpetuae et inexhaustae Minerae subjcctum esse, cui nemo
prudens Philosophus in Hollandia contradicet." -) I b d e in, p. 466 ,,non procu! ab urbe Harlem rubra arsenicalis terra reperitur, quae omnes tructus comburit, proprio ab incolis nomine signata; penes Harlemium quoque C o b a 1 t i minera reperitur, unde S m a 1 t a, sive caeruleus color praeparatur, et m e t a 1 1 u m a n o n y m u m, quod nee A u r u m nee A rgentum est, et tamen Cupellae et Aquae forti resistit. Arena Transinsulana nonnihil continet argenti, et arena rubra juxta A r net Sulvenstein aurifera est, continens centenarius ejusdem unum i
:
hemium
aureum". Evenzoo op p. 467: „arcnam quoque ex Guinea mihi allatam, abstracto auro puo C o r p o r a 1 i, quod actualiter continebat, nihilum melioris conditionis rcperi, n g e n et quam arenam Hollandicam in S c h e v e c k o p z e e". '
1
Bitter beklaagt
hij
i
W
ij
zich over de tegenwerking der slechts op winstbejag uitzijnde
Hollandsche kooplieden: „Mcrcatores
aeruscationibus et exactionibus ditescere hunne oiigeloovigheid en onkunde, waar het de Chemische Kunst gold, en die ook zijn persoon bij het publiek in een valsch daglicht steldcn. soils
assueti," die zijne projecten in discrediet brachten door
JOHAN JOACHIM BECHER.
110
verdeelde glasmassa
met metallisch
ting hield, waarbij het
zilver
goud zich met het
gedurende langen zilver allieerde,
tijd in
en daaruit
smellater
volgens de destijds bekende methoden geextraheerd werd; het zilver werd
daama
quantitatief teruggewonnen, en
kon dan opnieuw voor de
reactie
Becher
bij dit
gebezigd worden.
Uit zijne wijze van voorstelling blijkt duidelijk, dat
dacht aan eene
alles niet zoozeer
goud, als veeleer aan een
extractie
ontstaan
van het goud
de bestanddeelen van het zand (saxum;
uit
geheel aansloot
bij zijn
muta tie's, en bij
van reeds voorhanden
terra),
geloof in de mogelijkheid der alchemistische trans-
zijne uiteenzettingen
inde„Physica subterranea".
In de Statenvergadering van 25 Maart 1678 deelde
dat
Be
met
hij
h
c
e r
tijdens het procede
— eene opvatting, die Ten Hove mede,
eene conferentie had gehad, en „van hem hadden
verstaen, dat het voorschreve middel eyghentlijck sonde bestaen in een regael dat
Haer Edele Groot Mog. souden konnen trecken, sender eenige
belastinghe,
't zij
reeel, 't
zij
personeel, ende dat hij pretendeerde daer-
voor te ghenieten thien ten hondert van het
jaerlijcze
revenu van dien, of
anders een gantsch jaer revenu, midtsgaders twee ten hondert van dien jaerlijcxs".
De Staten
besloten
om
de zaak „aen de H. H. van Dordrecht
en aen de Gecommitteerden tot de saecken van de Middelen" te verwijzen. In de daarop volgende vergadering van 8 April 1678 werd nu de „proemie" vastgesteld, die
B e c h e r genieten
zou, en wel
op
,,50.000 Rijcksdaelders
uit de voordeelen, die door het voorschreve middel sullen werden gedaen
ende voorts twee ten hondert
jaerlijcks,
wanneer de onderhandelingen gepakt.
Op 27 April
met B
e c
he
r
1678
er toe
zouden
leiden,
dien",
dat de zaak werd aan-
er te 's-Gravenhage over een en ander blijkbaar
onderhandeld, en werd daarover door den burgemeester
Muys van Holyi) lijcke
is
mede uyt de voordeelen van
rapport uitgebracht.
forme aen den voornoemden Heer
De
acte zou
nu
„in
gewoon-
Becker geextradeert ende ter
handt gesteldt worden".
Becher
had
bij
deze gelegenheid zoowel mondelijk als schriftelijk
verklaard, van welken
winsten zouden
»)
zijn;
omvang de
uit zijne
voorstellen
voortvloeiende
66n millioen rijksdaalders voordeel voor de Staten
Nicolaas Muys van Holy,
ongeveer
1
653
te
Amsterdam
ge-
boren, en in 1717 in de gevangenis aldaar overladen, was heftig anti-oranjegezind, en nam een levendig aandeel in den pamflettenstrijd van 1690, waarbij hij op de hand der Amsterdamsche magistraten was. Ten slotte wisten zijne tegenstanders hem ten val te brengen, en werd hij in 1708 tot vijf-en-twintig jaren gevangenisstraf veroordeeld. In 1680
Haarlem.
was
hij
gehuwd met
Anna Catharina Guldewagen
uit
JOHAX JOACHIM BECHER.
1
1
1
per jaar, en dat zonder eenige belastingverhooging of heffingen op boter,
en anderszins.
bier,
Den Sen Mei teerd, dat er
Muys van Holy
1678 werd door
met B
e c
he
r
opnieuw gerapp>or-
overleg gepleegd was, „ende dat het voor-
schreve middel eyghentlijck bestondt in het oprechten van een eeuwigh-
duyrend berghwerck,
om
door middel van dien
tijdigh
ende
Becker,
rijp
alle
zee-ende duynsant
door andere mineralische specien
te
doen
werden, te smelten ende te scheyden ende dat
hij
Heer
in sich selven minerael sijnde,
tevreden was daervan een preuve te doen ten overstaen van
eenige Heeren,
bij
haer Edele Groot Mog. daertoe te committeren."
De
Staten besloten nu, daar him de zaak eenigzins verdacht leek, en vooral het zand-smelten
om
bij
hun geen gunstigen indruk scheen
commissie,
eene
Hudde Haer em 1),
1
bestaande
Pensionaris ende
ende
heeren
„de
uit
Oudt Burghemeester
Amsterda m",
kunnen wekken,
te
Ten Hove
en
respective der steden
in te stellen, ten overstaan
van
welke zulk eene voorloopige proef zou geschieden, die echter niet meer
dan
/
3.000 zou
neming op
mogen
Bee her
Ofschoon
kosten.
ongenegen bleek
niet
toch aanvankelijk niet tevreden geweest te
ne bedrag. Immers
Ten Hove
en
om
eene dergelijke proef-
kleinere schaal voor de commissie uit te voeren, schijnt hij
in
zijn
met het daarvoor
de vergadering van 26 Mei 1678 werd door
meegedeeld, dat
zij
ming hadden gesproken, „maar dat de
Be
met
c
h
e r
over de proefne-
voorsz. on kosten niet souden kon-
nen werden vervallen uyt de somme van drie duysent guldens schreve resolutie vermelt."
„Waerop
De
gedelibereert sijnde,
toegesta-
Hudde
in
de voor-
Staten gaven echter op dit punt niet toe:
is
goedgevonden ende verstaen midts de-
sen te verklaren, dat Haer Edele Groot Mog. tot het doen van eenighe verdere onkosten niet en konnen resolveren".
In de Resolutie's der Staten van Holland en West-Friesland wordt over
Johannes Hudde, heer van W a v e r e n, (1628— 1704), was een zoon Gerard Hudde en Maria Witsen. Hij studeerde eerst in Frankrijk (1659), was in 1667 Raad van Amsterdam, in 1668 schepen, en sinds 1672 *)
van
Hudde
negcntien malen Burgemeester der stad. die met tal van mathematici uit dien tijd, o.
Schooten
in relatie stond.
Ook
a.
heeft
met
hij
was een zeer goed wiskundige,
Descartes
en
Frans van
gemaakt voor de de inondatie rondom
zich verdienstelijk
verbetering der Amsterdamsche waterkeeringen, en in 1672 bij de stad; in 1639 gaf hij de constructie aan van een werktuig ten dienstc der reiniging van het water der stadsgrachten. heeft zich met tal van wiskundige problemen, o. a. met de quadratuur van de hyperbool, met succes beziggehouden. Hij woonde op den Singel, en was sedert 1673 gehuwd met D e b o r a B 1 a e u w. Zie ook E 1 i a s loco cit., I, 528.
Hudde
:
,
JOHAN JOACHIM BECKER.
112
deze aangelegenheid geen bencht meer gevonden voor den 17en Maart
van het volgende
jaar;
doch
uit
B e c h e r's
verdere lijdensgeschiedenis van het project
gende
tien
maanden
Becher den
om
geschriften laat zich de
gedurende de tusschenlig-
duidelijk afleiden.
had namehjk, toen hem bleek dat de Staten geen
zin had-
terstond over te gaan tot het beginnen van eene onderneming,
waarmede een milhoen rijksdaalders gemoeid waren, doch dat zij eene proeve op kleinere schaal verlangden, voorgesteld, om deze dan te doen met hoeveelheden, die '/30 van het geheel zouden bedragen, eene proef-
—
neming, waarvan
hij
de kosten op 40.000 rijksdaalders raamde.
Maar ook daarmede waren de Hollandsche gezegd werd, niet tevreden
proefneming over
dan door slechts
1
:
te gaan, die
dat de Staten
1),
op eene nog weer 30-maal kleinere schaal
rijksdaalders zou kosten.
Eene andere moeiUjkheid
lens
Staten, zooals reeds boven
wenschten hoogstens tot het doen van eene
B e c h e r voorgesteld was, zou geschieden, waarbij derhalve IH mark zilver zouden gebruikt worden, en die dus niet meer
dan ongeveer 1200
structie
zij
hem
rees naar aanleiding
van
B e c h e r's
wensch,
tevens reeds nu octrooi zouden verleenen op de con-
van eene bepaalde, door hem uitgevonden soort van watermo-
welke noodig waren
om
de blaasbalgen der smelt-ovens en andere
werktuigen te drijven. Hij wees er op, dat deze watermolens toch ook voor allerlei
ander soort van werk geschikt waren, en
hij
van
zijne vinding
geen profijt zou kunnen trekken, indien zulk een octrooi
Het
leend werd.
octrooi
der regeering in
hem
dus
niet ver-
werd hem weliswaar toegezegd; maar de bureaux
Den Haag waren wegens de voorbereidingen voor de N ij m e g e n z66 overkropt met werk, dat
vredesonderhandeUngen van hij,
ondanks alle gedane moeite, den geheelen zomer tevergeefs op het stuk
wachtte, en
hij
voor eenigen
verband met alchemist,
tenslotte besloot
tijd
naar
gelijktijdig
zekeren
om, tot het afdoen van
Mecklenburg
zijne eigen zaken,
te vertrekken.
Deze
reis,
in
plaatshebbende ophchterijen door een Duitschen
Ludwig Ernst,
te
Maarsen
gepleegd, en
met
eenige arrestatie's van een Duitschen diplomaat en diens bediende te
') Deze watermolens zouden bewogen worden door water, dat kunstmatig op een konstant niveau-verschil gehouden werd (Zie: Trifolium Hollandicum, uitdrukkelijk beweert, dat de praatjes, als (1679). Ofschoon Becher thans zou hij gezegd hebben een „perpetuum mobile" geconstrueerd te hebben, slechts kwaadaardige laster waren, — zoo maakt het toch sterk den indruk, dat de constructie dezer machines oorspronkeliik wel degelijk van uit dit gezichtspunt gcschied is, en dat deze watermolens de werktuigen „met eeuwigdurende beweging" waren, waarover Frans van Schooten zich in 660 tegenover S. Sorbiere had uitgelaten. (Zie noot 3, op pag. 67). 1
JOHAN JOACHIM BECHER. 's-G
ravenhage,
— bracht hem in de Haagsche kringen in de verdenking
van eveneens wegens
—
oneerlijke praktijken de vlucht te
lasterlijke aantijgingen,
waaraan
vreemd waren. Deze praatjes wist hij
Mecklenburg
uit
1678) verkreeg hij
Van
We
uit
z e
zijne vijanden te
hij bij
definitieve beslissing over tal
men
met de
1 1 1
J
zijne reis-
mark
krijgen
;
van punten; zoo op
e
n zeker niet
op zijne watermolens.
die betreffende de ge-
uit te keeren dividend, over
en verblijfkosten zou betalen, zoodra de proef
zilver verricht was, enz.
Holstein
n
de Staten nog eens weer aangedrongen op
op, hoe hij in Duitschland voor het
kolen in
hebben genomen, e e
en kort daarop (17 December
;
eindelijk het octrooi
heimhouding van het proc6d6, over het hem de vraag of
W
echter tot zwijgen te brengen, toen
hij
terugkeerde
van de Staten had
1
113
Beche
r
wees er nog eens
werk goede smelters, en de noo^ige
JNlecklenburg goedkoop
en
zou kunnen
dat verder de omstandigheden voor de exploitatie niet ongunsti-
ger waren,
dan
bijv. die
waar volgens hem het
van de werken
met voordeel verwerkt werd. Naar tenaar zeezand, zeker
1
te
Cremnitz
in Hongarije,
nog armer aan edelmetaal zou
erts
zijne
meening zou
dukaat aan goud kunnen winnen
zijn,
en toch
uit elken cen-
hij ^),
en zou de ge-
middelde rente op het in de onderneming belegde kapitaal wel 20 of 30 's
%
jaars blijken te bedragen.
Eene nu door
eerste v66r-proef
B
e c
h
e r
te
op bescheiden schaal, met
Amsterdam
10
zilver,
Michiel ten
Johannes Hudde, ten huize van den Laurens Keerwolf inde Kalverstraat, in het vootjaar en
verricht; en wel, volgens attestation
van 22 Maart 1679,
glas gesmolten, en dit
')
*),
1
uitslag.
laatste
van
essayeur
van 1679
14 Februari
en
Uit gewoon zand werd een
de eene maal met, de andere maal zonder zilver
verhit. In het eerste geval
ver
van den
— met gunstigen
werd
in het „smelthuis", en later,
eveneens ten overstaan van de leden der commissie:
Hove
mark
werden 6 aas goud verkregen op
terwijl in het laatste geval niet
1
mark
zil-
meer dan 0,5 aas goud kon afgezon-
Dukaat goud bevatte 3.4904 gram goud. werden volgens de broomloog-methode enkele monsters zand
In luijn laboratorium
op hun goudgehalte onderzocht, en de hoeveelheid daarvan, na verwijdering van alle de vergelijking benioeilijkende bestandeelen, langs colorimetrischen weg geschat (D e B o e r). In eene zandsoort uit N o o r d-S 1 e e n (Dr.) vonden wij eene hoeveelheid goud, die aan gram van het metaal beantwoordde op circa 700 M'. zand! Eene zandsoort uit Gaasterland levcrde zelfs in het geheel gecn aautoonbare goudreactie. B e o h e r's berekening is dus zeker veel te hoog; aan eene rendabcle exploitatie van zulk een bedrijf is in onze dagen wel in het geheel niet meer te denken. *) De Weensche mark zilver was gelijk aan 1.14 Hollandschc mark zilver; deze HoUandsche mark was aequivalent aan 10 rijksdaalders of 25 florijnen. Volgens H. Halke, Handworterbuch der Miinzkunde, Berlijn (1909), moet 1
1
ni;d. econ.-hist.
.^RcmrF. |aarb()i:k
v.
8
114
JOHAN JOACHIM BECHER.
derd worden, en de thans verkregen slak, met zilver behandeld, nog 5 aas
Keerwo
goud opleverde. Volgens aldus in zes dagen
1
zouden met 100 mark
f
Buiten voorkennis, en tijdens de afwezigheid van
Hove
en
zilver
3500 aas goud geextraheerd kunnen worden.
tijd
Hudde,
ofschoon
B e c h e r, hem
zich tegenover
zij
ding verplicht hadden, deze v66r-proe{ 66k nog eens
lieten
Ten
tot geheimhou-
Den
stilletjes in
Haag
1)
stein dam.
met de uitkomst der proefneming in AmsterIn de vergadering der Staten van 30 Maart 1679 bracht Ten
Hove
rapport uit omtrent de voorloopige proefnemingen, en deelde
noodig zouden
mark
als zuivere
zijn ter bestrijding
om de
die
in
als
een aes gout
jaarlijcks
't
's
nu
zilver
aan hem, Heere
nu weer opperde, waren blijkbaar dezelfde
We
uit
z e
1
(zie
komt gebracht
pag.
113):
of,
,,als
er
meer
?
worden? Hoe
werden, zijn recompens naer
't
selve sal ghe-
Hoedanigh, ende op wat manier
't
werck
te
't
van het
de provincie's der Unie, en een voorschot op het rium. De zaak werd nu
in
hij
te verleenen octrooi in
hem
te betalen honora-
de Statenvergadering van 30 Maart 1679 we-
ter tafel gebracht, waarbij de
nu gereet bevondt
sal ge-
octroy sal verleent worden ?" Voorts vroeg
daarbij inlichting over de uitgebreidheid
,,sich
zich
daeghs of een Cento per Cento in een marck silver
proportioneert worden secreteert
Becher
proefneming met 111^ mark
Becker
er
aas goud per
eynde deser van woorde te woorde geinsereert."
Becher
schrijven
als
zijn
1
hij
hadde toegesonden verscheyde poincten, hetselve middel
concernerende, aen
De bezwaren,
gewonnen werden,
der kosten, zoodat er
den voornoemden
uit te voeren, ,,maer dat
Ten Hove,
zilver
winst zou overblijven; voorts dat
weliswaar bereid verklaard had,
derom
u n-
aldaar, overeen
mede, dat van de zes aas goud, die per mark vijf
Bra
herhalen; het resultaat stemde volgens den essayeur
om een
commissie verklaarde, dat
Becher
proeve van syne gedane propositie te doen
in soodanigen proportie, dat deselve een dertighste deel
soude uytmae-
cken van het dertighste deel van een millioen Rijcxdaelders, by syne propositie voorgeslagen jaerlycks te proffiteren, en sulcks dat daertoe
hondert
elf
ende een half marcken
silvers
met
souden moeten gearbeydt wor-
aas hicr op circa 0.05 gram gesteld worden. Eene mark was 8 onzon of 16 lood, of 288 grein; 16 aas zouden dan ongeveer 1 grein moeten zijn. De Nederlandsche mark in dien tijd was ongeveer 246.1 gram. Arenaria, (1680), p. 420: „Dum itaque aggrederer, et Pro») bam Amsterodami coram Dominis designatis Commissariis facerem, ut videri potest sine me utpote temporis Amsterodami ex Lit. K. Idem Dom.
De Minera
Commissarii
degente, a parte
Hagae Comitis aliam probam
Amsterodamensi invenerunt."
instituerunt, et
concordantem cum mea
JOHAN JOACHIM BECHER. den
dat hy Heere
;
,
hondert
elf
Beckers
115
alvorens tot de voorschreve proeve van
ende een half marck
komen, aen de gemelte Heeren
silver te
haer Ed. Groot Mog. Gecommitteerden hadde ghepraesenteert een expe-
riment van desselfs gedane propositie
onder toesegginge van secretesse
in
te doen,
het kleyn
t'
haerder praesentie,
ende oock soodanigh hadde ge-
daen, dat uyt sant tot de voorschreve operatie,
met
scheyde andere materialen, ende specialyck van
toesettinge
silver,
van ver-
sooveel goudts in
den tydt van een dag was getrocken, dat naer proportie van dien een
marck
silver ses asen
van de voorschreve
goudts des daeghs
ses asen
de
vijf
quam
te renderen, sulcks dat
voor de onkosten werdende gelaten,
ende het seste alleen geproffyteert, daerdoor de propositie van den Heere
Becker
bewaerheydt sonde zyn, indien de proeve
quam
effect
te praesteren,
in het groot hetselve
ende sulcks door het employ van het
silver,
het capitaal van dien, boven alle onkosten, in den tydt van een jaer
verdubbelt soude worden; dat de gemelte Heeren Gecommitteerden
van meeninge zynde,
om
het voorschreve experiment door luyden, hun
des verstaende, in secretesse,
b)'
maniere van contraproeve
te laten doen,
hadden bevonden, dat de voorschreve operatie by ymandt, wesende dienst ende eedt
zynde gedaen
van den Lande,
als tot
Amsterdam,
alhier in
in praesentie
Edele Groot Mog. Gecommitteerden was
in
den
den Haghe op deselve wyse
van gemelte Heeren haer
gescliiet,
bevonden was, dat de
met die van Amsterdam accordeerde, ende sulcks mede getoont was, dat door het employ van silver in de voorschreve operatie op e^n dagh in een marck silver ses asen goudts wierden bevonden. operatie alhier gedaen,
De Commissie was dus
Be
c
h
e r's project; en
blijkbaar overtuigd
van de deugdelijkheid van
na eenige deliberatie werd dan ook door de Staten
besloten ,,dat de grote proeve
met hondert
elf
ende een halve marck
silver
worden voortgevaren." Tevens kwamen nu de door Bee her genoemde „I:'oincten" in beraadslaging, en het eind was, dat besloten werd,
sal
om na
het gelukken der „grote proeve", „alsdan aen den gemelten Heere
Becker me van
hem te doen"; vcorts, „om in cas van goedt succes, eene resomme hem ter handen te stellen", welke som vervolgens op 3
onkosten, delijcke
op afkortinghe van de toegeseyde proemie, een seeckere som-
penningen soude konnen uytgereyckt worden, tot verval van de bij
April 1679 door de Staten op
Bech
e r
/
10.000
werd bepaald, op voorwaarde, dat
binnen drie maanden na deze proefneming er eene op dertig-
maal grootere schaal zou ondernemen
').
')De Minera Arenaria perpetua,
(1680), p. 484.
JOHAN JOACHIM BECHER.
116
werd nu ontboden naar
Hij
de
1 1 1
1
mark
gelegenheid,
's-G
zilver uit te voeren
waar
ravenhage, om daar de proef met maar noch bood men B e c h e r eene
kon doen, noch was
die proef
hij
;
er
ook maar 66n enkel
apparaat daarvoor aanwezig. In plaats dat dus het procede met de
mark
zilver
werd uitgevoerd, verlangde men, dat
hij
1 1 1
i
herhaling de
bij
proefneming weer op kleinere schaal voor daartoe aangewezen personen zou uitvoeren, waarmee dan ook het grootste deel van den zomer voorbijging
1)
De
.
aanleiding tot deze handehvijze was gelegen in tegen
hem
plaatshebbende intrigues, die voor een deel van Fransche zijde geko-
men
zijn,
ten deele echter ook te
bovendien scheen
van het procede
men
W
e e
n
e
n hun oorsprong hadden;
hopen, op deze wijze allengs achter hetgeheim
te
te zullen geraken. Alle protesten
zonder uitwerking; en of
van
Becher
bleven
dat deze handehvijze streed
al betoogde,
hij
tegen het besluit der Staten, het was alles te vergeefs, zoodat
liij
en
tijd
geld aldus op nuttelooze wijze moest verknoeien. Tenslotte echter deed hij
de proef op eigen
risico
met 200 mark
zilver, in
tegenwoordigheid van
een groot aantal personen, waaronder de leden der Staten, de pensionaverscheidene gezanten, en vele edellieden, en wel
rissen,
succes en onder toei niching van de aanwezigen hinderde, dat
*)
Ibid.
pag. 421
designatis, aliis
consumpta -)
D
e
M
Broer Appelaer^),
est; i
:
magis
n e
,,Sic istis
quam
cumque r a
Ar
n a
centis niarcis in praesentia
;
met het
wat echter
beste
niet ver-
een bekend journalist uit die minime coiiimodo, personis ad id nempe tota aestas ....nihil tamen obtinui."
parvis Probis loco
his rebus occupatis, potior anni pars,
naultoties protestarer, e
^)
r
i
a,
(1680), p. 421
:
„Et
licet
private Proba
cum
du-
multorum Hominum, quorundam Dominorum Statuum,
Pensionarii varioriim, Residentium, pluriurnque Nobilium, optimo cum successu et admiratione peracta fuerit; nihilominus Ultrajectinus ille Novellarum notissimus compilator, Broer Appelaer, in novellis suis contrariuna scribere, atque operationem denigrare debuit: cuius impulsu, omnium optime ipse sciverit, subornatus Histrio." ^)
Zie over de geschiedenis der nieuwsbladen in de 17e
Monde, Utrecht voorheen en thans,
eeuw
o. a.
:
N.
van der
Tijdschrift voor Geschiedenis,
Oudheidkunde en Statistiek te Utrecht, 3, pag. 163, 181, (1846); J. L. B. d e M uralt, Utrechtsche Volksalmanak, (1858), pag. 108; W. J, S a u t ij n K 1 u t, Bijdr. en Meded. van het Hist. Gen. Utrecht, I, pag. 26 (1870); J. Wag enaer, Amsterdam in zijne Opkomst, A an was, Geschiedenis i
enz. 3, 390, (1765); J.
k
van Lennep en Ter Gouw, De Uithangtee-
n s, e nz. 2, 378; etc. Behalve de Gentenaar
e
Gerard
die waarschijnlijk reeds in
L o d e w ij k z. d e M a g h t (d e 1655 te Utrecht onder het pseudoniem:
Benedetti (Benedict
i),
j\I
a e c h
t),
Anthony
Antonie Pieterse, Jan van Swol
enz.
eene courant „de Mercurius", en in 1660 ook „de Ordinaris Donderdaeghsche Europische Courant" uitgaf, in zijne zaak „recht over 't Paushuys", doch die wegens herhaalde conflicten met de overheid in 1669 voor goed uit Utrecht en Holland verbannen werd, — werd in 1674 te U t r e c ht levenslang octrooi als journalist verleend aan Broer Appelaer(= Appelbooni). Deze was een zoon van J o o s t B r o e r z., „gewesen Courantier tot Amsterdam"; ook zijn grootvader B r o e r
JOHAN JOACHIM BECHER.
117
dagen, in de Utrechtsche Courant alle moeite deed,
dacht
maken,
ook
Van N
om
het project ver-
p e n •), de Generaalmeester der Munt van de Republiek der \'ereenigde Nederlanden voor de provincie te
terwijl
Holland, zich niet ontzag ring over
Be
c
h
e r's
sprake van eene in
om
i
s
op de heftigste wijze openlijk
Den Haag
systematisch tegen
campagne, waaraan buitenlandsche invloed,
—
„nonnulli extranei Ministri",
Bec
h
e r
niet
—
hij
Den Haag,
opgezette
vreemd was. Eindelijk zou men
die blijkbaar
van een Fran-
omgekocht was
nesses der zaak af te kijken, en deze dan aan anderen
had reeds
hem
spreekt hier vaak van
toestaan, zijn proc^da uit te voeren ten huize
schen kapper in
zijne afkeu-
vinding uit te spreken. Ongetwijfeld was er hicr
mee
om
de
fi-
te deelen; echter
Amsterdam
in 1623 te als „out Couranticr in 't Legher Princelycke Excellentie" eene krant uitgegeven „gedruckt by Broer J a n s z. op de Nieu-zijdsclie Achter-Borchwal in de Sih-ere Kan, by de Brouwcrye van de Hoy-berch", en in 1652: „de Tydinghe uit verschillende quartieren." Omtrent Broer Appelaer, door Becher op smalenden toon als „Ultrajectinus ille Xo\ellarum noti>>imus compilator" aangeduid, leert men uit de nog overige, in klein quarto-formaat uitgegeven exemplaren van zijne „Utrechtsche Maendaegsche Courant", en van de „Utrechtsche Vrydaegse Courant", dat hij talrijke malen van woonplaats wisselde: zoo vindcn wij hem in 1675 als „geoctroyeerde Courantier van de Ed.Mog. heeren Staten" in „de Lijn-marckt in 't Koninghs Ledekant"; in 1677 „over 'tStadhuis"; in 1681 „op de Nicuwe Gracht by de Wittevrouwebrug" in 1648 „op de hoeck van de Ballemakersstraet, over de Bree-straet, in de Courant"; in 1686 „op de Neude, in de Courant" in de jaren 1687 tot 1690 „op de Oude Gracht by de Jacobiebrug, in de Courant" enz. Herhaaldelijk werd hij aangeklaagd wegens onjuiste of tendentieuze berichtgeving; in 1681 en 1682, later nog eens in 1687 door de regeering van K e u 1 e n, in 1683 door die van L ii b e c k, in 1687 en 1690 door m, zoodat liem zelfs in 1690 zijne vergunning ontde overheid van nomen werd. In Juli 1690 stierf Broer Appelaer; zijne kinderen zetten daarna, onder denzelfden naam, de affaire voort tot 1710: in 1701 bijv. „by Broer Appelaer opde Oude Gracht op de hoeck van de Water-steeg, in de Courant". In 1711 ging het octrooi over aan Nicolaas Chevalier, ,,die nevens eene Fransche, ook uitgaf „eene Nederduytse Courant in plaetse van de kinderen van Broer Appelaer daervan affstaende". In de exemplaren van 1678, 1681, enz. welke nog in Utrecht over zijn, komen geene berichten voor, op Becher betrekking hebbende, noch in de exemplaren, welke mij wehvillend door de firma tcr inzage gegeven werden, ofindeHaarleramer te Ha a r 1 e van die dagen; trouwcns juist uit de tweede helft van 1679 en het begin van 1680 ontbreken de nummers der Utrechtsche Courant in genoemde verzameling. ') De Minera Arenaria, pag. 421 „Certe Hagae Comitis Monetarum PraeN i s p e r n, adeo insulse, contemptim, et passionate de hoc fectus generalis opere locutus est, ut etiam in publicum Aulae ilium prodire, coronam constituere, atque in ejus medio, circumstanti populo passiones suas, et opinionem contra hoc opus, obtrudere non puduerit: sicut et alienam Causam Forensem, ipsum prorsus nod concernentem alterius Causa in odium mei, Hagae suscepit." Mr. van Nispen, van wien hier sprake is, was een zoon van M r. Justus van Nispen (f 1652) en Elisabeth van der Gracht. Hij was van 1654 tot 1703 Raad en Generaal-meester der Munt van de Republiek voor de Provincie Holland, een ambt, dat ook zijn vader en grootvader reeds bekleed van der Gracht, eene dochter van hadden. In 1652 huwde hij met van der Gracht, Secretaris bij het Hof van Holland, en agent der
J a
n
van
s z.
Sijn
;
;
Amsterda
Ensched6 Courant
m
:
Van
Johan
Dingna
Willem
stad
Groningen.
1
JOHAN JOACHIM BFXHER.
18
mislukte
bij
Becher
die gelegenheid alles, aangezien deze „beunhaas", zooals
zegt
^),
— niet
lette
op datgene, waarop
hij
eenige toewijding voor de zaak had; waarschijniijker alles
te
aldus in dis-
r
op oogenschijnlijk deugdelijke
crediet te brengen, en oni zijne projecten
gronden in den doofpot
het ,dat ook dit
om B e c h e
een van te voren beraamd complot was,
noch
letten moest, is
kunnen stoppen. Ook totde Statendrongende
lasterberichten door, zoodat deze tenslotte eveneens weinig lust
meer
gevoelden de zaak nog verder voort te zetten.
Becher
Intusschen werd de geheele situatie van
den dag kritieker en onhoudbaarder
:
niet slechts
had
hier te lande bij hij
door
al zijne
proefnemingen en de voortdurende tegenwerking der autoriteiten zijne eigen middelen uitgeput, doch zich blijkbaar ook in de sdaulden gestoken ')
ook
schijnt
hij,
zoowel te
Amsterdam
speculanten en oplichters geworden te
gemaakt door
als elders,
zijn,
allerlel schuldeischers, die
en werd
hem onder
het slachtoffer van
hem
het leven zuur
protectie der lands-
wetten voortdurend vervolgden, terwijl anderzijds van terugbetahng ner onkosten door de Staten niets
bovendien
zijne familie aan,
kwam. Eene kwaadaardige
orde op zijne zaken te gaan
om
')
;
doch
naar hen heen te gaan, en
stellen.
Tenslotte openbaarde zich in het laatst van 1679
begin van
ziekte tastte
waarvan verscheidene leden stierven
had toen niet eens meer de middelen,
hij
zij-
een ziekte-toestand
*),
welken
hij
bij
B e c he
r
aan het voedsel en het
het kli-
Loco cit. p. 421 „Tandem cum semper ad magnam Probam provocarem, ilia secunda quidem vice permissa est, sed deniio ut nomine meo, et quidem in loco private eandem instituerem. Extructo igitur Furno apud Tonsorem quendam Galium, *)
:
reperta est loci propter ignis violentiam postea inhabilitas; itaque negligenda, quaecunque ibi incepta fuerunt, et alius locus inOfficina publica fusoria petendus erat, qui tamen obtineri non potuit: Furiis interim et maledictis per totam Hagam agebatur Rabula ille Tonsor, quod domi suae opus prosequi non voluerim, sive potius, quod
non minima quaeque prospicere, aliisque ad id clam conductus referrc potuerit. ad magnam Probam, quae pro D.D. Statibus, juxta illorum resolutionem fieri debebat, bactenus deveniri non potuit; idque sane non ea mea causa, qui totam aestatem praeteriti Anni ea propter consumsi." 2) De Minera Arenaria, p. 486 „vero ego in Diversorio commoratus sum, non solum ibi aliquot centum Imperialis persolvi, sed etiam in aes alienum incidi,
ille
Et
sic
:
proptereaque inquietatus fui,"
etc.
De Minera Arenaria,
p. 486: „quod in Selandia a malignis ex proaeresi mendaciis inductus, et deceptus sex mille Imperialium, in Hollandia vero majoris summae facturam fecerim, ne dicam de multis Parasitis, et adversariis, qui sub praetextu Amicitiae, et Officiorum praestandorum, mihi nocumento fuerunt, interim Amstelodami aliam fortunae meae Malignitatem expertus sum, dum Familiam meara invasit, aestuosa, maligna, et contagiosa Febris, quae septem Homines e medio sustulit, sic ut illuc me conferre, ibique res meas disponere non potuerim." *) Ibid. p. 486: „tandem ipse in morbum delapsus neque Hollandorum edulia, neque gravitatem Coeli diutius sustinere potui, sed necessario Coelum mihi mutandum fuit, siquidem eventus docuit, quod simulatque hoc factum fuerit, me melius habere coeperim, cum procul dubio aliter gravissimum morbum contraxissem." ')
JOHAN JOACHIM BECHER. maat
in
Holland toeschreef, en waarv'oor
hij
119
volgens
zijn
zeggen, in het
betere Engelsche klimaat gene zing hoopte te vinden. In het algemeen krijgt
men den
indruk, dat
vertrek naar Engeland, hetwelk toch
hij zijn
zeker voor een goed deel zijn oorsprong vond in zijne finantieele malaise,
^linera Arena ria
in dit gedeelte der
met
al te veel
nadruk
te wijzen
op
tracht goed te praten door
wankele gezondheid en het hem
zijne
hier te lande aangedane onrecht.
Diep gegriefd en ten zeerste verbitterd
Ween
e
uit te wijken,
Aan de
om
naar Engeland
Becher
zeker
zijn zeer
Von
S
n
i
t-
en zijne partij niet vreemd geweest, daarbij geholpen door de
Becher
talrijke vijanden, die
in
hij
en zijn fortuin daar opnieuw te beproeven.
machinatie's tegen
zendorff ook
en eindelijk ook nog van uit
i),
n door schuldeischers vervolgd, besloot
Frankrijk gemaakt had
zich in Oostenrijk en Duitschland, en bij
de diplomatic en in de kringen der
groote kooplieden. Aldus had het gestook vanuit
gezant in
Oostenrijkschen
Den H a a g,
aan
Weene Becher
den
via
n,
ook
in
de
Nederlanden het leven onverdragelijk gemaakt; zeer zeker moat het algemeen wantrouwen, waarmede
langrijk deel
van
tenslotte in het laatst
hij
1679,
n h a g e als elders bejegend werd, voor een beop rekening van de kwaadwilligheid zijner talrijke tegen-
zoowel te 's-G
r
av
e
standers gesteld worden.
Zoo ontvluchtte
om
Bec
zich in het begin
he
r
van 1680
zijne onverzoenlijke vijanden
daarop overleed sitie
steeds
meer
dan te
in het einde
L
hem
nauw
Ook daar
lieten
aanvankelijk geen rust^); doch kort
Von Sintzendorff, in het
van 1679 de Nederlanden,
o n d e n te vestigen.
die door eene machtige oppo-
gedreven, tenslotte ten val gebracht en in
ongenade gevallen was. Eerst na den dood van schijnt de intrigue vanuit c
h
e r
zijn,
Von Sintzendorff
Weenen
een weliswaar armoedige, doch ook rustiger
waarin nog een aantal
hebben. Te
L
gescliriften
o n d e n verkeerde
hij
echter,
in 1680,
allengs gestaakt, en voor
van
zijne
tijd
hand het
aan het hof van
B e-
aangebroken
te
licht gezien
Kare
1
II
waar
De Minera Arenaria,
p. 486, 487. Tenslotte zegt hij, na het verhaal zijner hebben, dan ook: „Utrum veto posthaec omnia considerata, et praestita, insipienter et inconsulto fecerim, quod ad delectationem Adversariorum meorum tam indigenarum, quanvcxtraneorum perire. Hyemem similiter, ut Aestatem inutiliter terere, Scientiam prostituere, totamque Salutem, Valetudinem, et Familiam meam propterea negligere, et perdere ulterius noluerim, Lectori studio *)
ongelukken gedaan
te
Partium incorrupto, judicandum relinquo." ') Daarbij bedienden zij zich van den keizerlijken staats-secretaris te Londen, zekeren Von N a b i t z of N a t i t z, over wien echter geen nadere bijzonderheden gevonden konden worden.
JOHAN JOACHIM BECHER.
120
omgang had met diens arts en alchemist Edmond Dickinson*), kwam met John Haitian d, hertog van Lauderdale^), met Ruprecht van de Pfalz*), met Sir John en anderen. i 1 d m a n *), Behalve Ruprecht van de Pfalz, muntte dit gezelschap niet hij
in aanraking
W
uit
door bijzondere deugden, en verscliijnt Becher's persoonlijkheid door
de keuze van dezen omgang niet
W
een alchemist, dist,
i 1
d
en de hertog van
door
zijn
invloed op
In opdracht van den
man
Dickinson
in gunstiger licht:
was
een rumoerig en intrigueerend propagan-
Lauderdale een debauche, die zich slechts K a r e II en door zijne insolentie staande hield. 1
hertog van Lauderdale,
mijnbouwkundige kennis wenschte gebruik
die
B e c h e r's
van
maken, ging
te
hij
in
1680
naar Schotland tot het uitbrengen van mijnbouwkundige adviezen, tijdens
weken durende,
midden van h e i t" en het „L u m e n t r i n u ra" zou geschreven hebben. Op verzoek van Ru p r e c h t van de Pfalz bezocht hij in 1681, tesamen met den inspecteur van den mijn-
welke, vier
zeereis, hij (volgens zijn zeggen) te
voortdurenden storm de „N a r r
i
Friedrich Heyns Cornwall. Te F almouth
bouw
portabile",
te
Cowes
superterranea."
In
s c
We
he
uit
i
s
G o t h a,
schreef
hij
op het eiland
1682 verliet
hij
de
mijnwerken van
„Laboratorium Wight de ..Minera
het
Cornwall vanuit
Truro,
Edmond Dickinson,
{1624— 1707), alchemist en arts, oorspronkelijk te o r d, en later, na 1684, blijvend te L o n d e n gevestigd. Sinds 1656 beoefende hij, daartoe gebracht door T h e o d o o r M u n d a n u s, de alchemic. K a r e 1 II gaf hem een laboratorium in zijn paleis, onder 's konings slaapkamer, zoodat de vorst langs eene geheime trap daar kon komen en tesamen met den hertog van Dickinso n's proefnemingen ongemerkt kon bijwonen. ')
O
X
f
Buckingham
John Maitland, Duke of Lauderdale, (1616—1682), zoon van John Maitland of Thirlestane en van Isabel Seton, was een ")
man,
die zeer geinteresseerd was in de kerkelijke en politieke twisten van zijn tijd, en die een enormen invloed op Karel II had. Verscheidene malen, het laatst in 1679, deed het Parlement eene poging om de macht van dezen gehaten gunsteling te knotten, doch steeds tevergeefs. ^) Ruprecht van de Pfalz, (1619—1682), een jongere broeder van Karl van de Pfalz, en zoon van Friedrich V, studeerde te L e id e n, en kwam in 1635 voor het eerst in Engeland. Hij nam een levendig aandeel aan de politieke gebeurtenissen, die het land onder Karel I, Cromwell en Karel II beroerden, was een tijdlang admiraal en nam deel aan ^en oorlog tegen Zweden (1660). Sedert 1663 was hij lid der Royal Society. Hij was een uitvinder en mechanicus, ook een niet onverdienstelijk teekenaar. Ruprecht was eene romantische en ridderlijke persoonlijkheid; hij had den bijnaam van „de Cavalier". *) John 1 d m a n, (c.a. 1621 — 1693), was een invloedrijk politicus, royalist, doch desondanks eerst tegen Cromwell intrigeerend, later steeds tegen anderen. Hij bracht meermalen zijne dagen in de gevangenis door, zoo o. a. van 1661 tot 1667. In B e c h e r's tijd was hij lid van het Parlament, doch in 1685 moest hij naar Holland vluchten.
Ludwig
W
i
JOHAN JOACHIM BECHER. waar
keerde zijn
„A
1
phab
terug naar
hij
lijvig,
n"
f e
het
hij
u
m m n,
i
n e
waar
inmiddels voltooid werk
a
r
hij
e"
1
samenstelde. In 1682
op 24 Maart dc voorrede van
„Chymische Gliicksha-
schreef.
Bec
h
armmoedige omstandigheden
e r overleed in
October 1682, ahvaar altijd
L
e t
o n d e
121
hij
ook begraven
nieuwe plannen vervulde
ver van het land, dat
hij
en welks grootheid
hij
is.
man tenslotte
bij
optreden voor het Duitsche
men
al zijne
besefd, dat
in
te
L
o n d e n in
deze rustelooze, van
den vreemde als balling
pogingen steeds
rijk
is
men
gaan bezien
aan dezen warmen
ten, tijdens zijn leven te weinig
len zijn.
stierf
'),
steeds naar zijn beste weten had trachten te dienen,
het oog had gehad. In den loop der tijden
en heeft
Zoo
in
in
de eerste plaats in
het belang van Becher's
een meer onbevangen
patriot,
ondanks al
erkenning en te veel blaam ten deel geval-
Zoo moge dan tenslotte het eind-oordeel van
zijner vroegstc biografen,
licht,
zijne fou-
waarheid
blij ken:
Buche
„also bin ich in
r,
een
dem Concept
von diesem Manne verstarcket worden, nach welchem ich
stets
darvor
gehalten, dasz das Gute, so er an sich gehabt, seine Fehler die zu so vielen
wiedrigen Urtheilen Anlasz gegeben, bey weiten iibenvogen."
Groningen, BIJLAGE
JNIei
1919.
F.
M.
J.
I.
VERDRAG TUSSCHEN DE WEST-INDISGHE COMPAGNIE TE AMSTERDAM EN FRIEDRICH CASIMIR, GRAAF VAN HANAU, OMTRENT DE VESTIGING EENER DUITSCHE KOLONIE IN GUYANA ^). (ISjULI 1669).
s
i
Naedemael het den hooghgeboren heere Frederick Cam i r, Grave tot Hanauw, Rieneck ende Sweybrucken, Heer van
Muntzenbergh, Lightenbergh ende Ochsensteyn, Erff-Marschalck B e c h e r stierf ten slottc in groote armoede en ellende. In het voorbcricht der e i s h e i t" (Frankfort, 1682) zegt hij o.a. van zijne vijanden: a rr i s ch e „Gott vergebe es ihnen, sie haben mich in den aussersten Ruin gebracht, and war ihnen nicht genug mich in Teutschland zu verfolgen, sondern sie habens noch in Roll, und Engelland gethan, und solcher Gestalt pressirt, dasz wenn ich solcher Privat-Personen wegen mich liatte rachen wollen, wie Barclajus sagt, ich meinem allergnadigsten Kayser einen grossen Schaden von Interest und Quecksilber, Indessen dasz man mich von und anderen Schaden jahrlich hatte thun konnen. alien Mitteln gebracht, bleibt doch das jenige bestandig, welches mir Gott gegeben, nemlich das Donum inventionis, etc.". ') Het origineele document bevindt zich in het Alg. Rijks-Archief to *s-Gravenhage. ')
„N
W
.
.
.
JOHAN JOACHIM BECHER.
122
ende Overste tot Strasburgh,
gelieft heeft
herwaerts af te depu-
teren desselfs Geheymen Raet, den heere Le Becker, om met de Heeren Bewinthebberen van de Geoctroyeerde West-Indische Compagnie der Vereenighde Nederlanden te tracteren over het
opreghten van een Hooghduytsche colonie in de West-Indien, ende den voorgemelte heere Le Becker aen de voorgemelte Heeren Bewinthebberen ter Camere deser stede desselfs volmacht,
door den welgemelten Heere Grave op den 9/19 Juni 1669 tot Hanauw verleent, ter handen gestelt ende overgelevert hebbende, de voorgemelte Heeren Bewinthebberen met den voorgemelten heere Le Becker, in den name als boven ende uyt craghte van desselfs brieven van credentie ende volmacht, over het oprechten ende stabilieren van de voors. colonie met reciproquen .content emente sijn verdragen, soo sy nelijck
(L)
't
by desen instrumente ken-
geene volght.
De Heeren Bewinthebberen van de Geoctroyeerde Westby desen
Indische Compagnie der Vereenighde Nederlanden staan
tegenwoordigen
toe
aen Sijn Hooghgemelte Excellentie een
streecke lants, gelegen op de Wilde Cust van America, tusschen
Rio d'Orinoque ende Rio de las Amasonas, welcke Sijn Excellentie ofte syne gemachtichde zullen gelieven te kiesen, mits bhvende tenminsten ses hollandsche mijlen van andere colonien, door de voorn. Geoctroyeerde West-Indische Compagnie ofte met hare permissie aldaar opgerecht ende geestablisseert, van omtrent dartigh Hollantsche mijlen breet langs de zee, ende hondert mijlen in, ofte sooveel meer als de voors. coloniers in tijt ende wylen sullen connen besetten ende cultiveren ende haer te nutte brengen, onder conditie dat de voors. landstreecke binnen den tijt van twaalff jaeren langhs de zeekant sal moeten wesen bebouwt ofte dat hetgeene dat alsdan langhs de zeekant onbebouwt sal sijn, wederom ter dispositie van de Compagnie sal staen om aen andere tot het aenvaerden ende cultiveren van deselve permissie ende consent te geven, blijvende dese conditien ten respecte van het-
landwaerts
geene alsdan bebouwt (2.)
uyt
als
een leen
ren, hooge, cell.'®
sal zijn, in
haer geheel.
De Compagnie geeft de voors. off
feudium, met
landstreecke aen Sijn Excell.*®
alle sijn regalen
middelbaere ende laege
ende toebehoo-
jurisdictie, sulcx
dat Sijn Ex-
aen de Compagnie in den naeme van de Hoogh Moogende
JOHAN JOACHIM BECHER.
123
Heeren Staeten-Gcnerael in de voors. colonic op dc Wilde Cust door sijn gemachtighde homagie, sooals alhier geannecteert, sal presteren ende vervolgens, in den naeme als boven, aldaer vassael van de Compagnie sal sijn, sonder desselfs prejuditic in Europa ende het Roomsche Rijck, welcken volgende Sijn Excell.^" oock alleen de voors. Compagnie gehouden sal sijn te assist eren pp ende omtrent de Wilde Custe, daer de colonic sal sijn, en de Compagnie aen Sijn Excellentic, voor sooveel als boven oock gecn verder protextie als aldaer schuldigh sal sijn. (3.)
Het
voors. leen sal volgens feudalc
costumen strecken op
kinderen ende kintskindcren, breeders ende breeders kinderen ofte de naeste erven van den Icenhoudcr, eeuwiglijck ende erfflijck, doch soo dickwils als hetselvige op cen ander persoon overgaet, wederom nieuws op desc artyckelen verheft worden, betaelendc telcken reyse voor heergewaede vyfi dusent ponden suycker, te redimeren met hondcrd ducaten. (4.) Sijn Excell.'® sal de voors. landen naer sijn wclbehacgen ende believen mogen verdeelen ende geven aen \vien het hem sal gelieven, op soodanigc conditie als hy best ende geraeden duncken sal, ende dienvolgende daervan achter- ofte onderleenen uytgeven voor ecuwigh ende erffelijck ofte op termijnen, met ende sonder jurisdictie, naer desselfs eygen goetvinden, des dat de voors. onderleenen ofte subf eudationcs aen die Compagnie bekent gemaeckt
ende b}^ desclve geconfirmcert sullen werden, mits betalcnde voor heergewaede vyff hondert ponden suycker, te redimeren met tien ducaten. (5.) De Compagnie sal gehouden sijn Sijn Excell.^® fallen tyden by dessselfs feudum te maintineren ende als het van nooden sal sijn 't
selvige te renoveren, sonder eenigh dispuyt ofte veranderinge
van dese
articulen, soolange Sijn Excell.^® het
homagium mede
naercomt. Desgelijcx sullen door de Compagnie mede gemaintineert werden de coloniers die
sij
met
by haere contracten van onderleenen,
Sijn Excell.'® sullen
aengegaen ende gemaeckt hebben,
ende wylen, eenige questien tusschen Sijn Excell.^^ ende desselfs onderleenen int poinct van leen mochten
.ende indien, in
tijt
ontstaan, sullen deselve door de Compagnie alleen als
by het
over-
leen-hoff vereenight ende geslight werden. (6.)
Sijn Excell.*® sal in de voors. colonic selfs ofte door sijn ge-
machtighde, soo over de
politic, justitie, als militaire
saccken, de
JOHAN JOACHIM BECHER.
124
volcomen ende absolute dispositie hebben, ende dienvolgende aldaer soodanige ordonnantien maecken op het stuck van de regeeringe, onderhoudinge van de politic, in wereltlycke ende kerckelycke saecken, mitsgaeders administratie van justitie, ende wat verder daeraen dependeert, als Sijn Excell.*® goet duncken
sal,
sonder dat van eenige saecken, van wat nature dia souden mogen sijn, eenige provocatie ofte appel sal vallen buyten de voors. colo-
maer
by arrest finalycken ende uyt absolute disende geordonneert werden, mits dat de voors. ordonnantien desen niet en contrarieren ende aen de Compagnie nie,
alles aldaer
positie afgedaen
werden gecommuniceert. (7.)
Sijn Excell/® sal ingevolge
voors. colonie
gehouden
sijn,
van het voorgaende
articul in
de
de gebruikelycke publycke exerci-
ende ceremonien te admitteren van allerhande religien, die in Godt gelooven, mits dat elck sich eerlijck come te dragen, sonder eenigh schandael te geven ofte quaet leven te voeren ofte dat eenige religien sich tegens den anderen sullen opposeren, op sodanige poenen, ten lasten van de schuldige, als Sijn Excell.^® naer tijt ende gelegentheyt sal vinden tot de gemeene ruste nootsaecketien
lijck te zijn. (8.)
mochten nemet neeringen, hantwercken, culture ende eygen
Alle de coloniers, die haer in de voors. colonie
dersetten, sullen
Industrie haer profijt
mogen
soecken, sonder eenige gilden, oc-
troyen ofte collegien subject te
mant
sijn,
welcken volgende aen nie-
eenige octroyen of particuliere concessien in het regarde
van
de voors. voorige poincten aengaende de neringen boven andre gegeven sullen mogen werden. (9.) Alle de vaert naer de voors. colonie toe ende van de voors. colonie vandaen, sal uyt ende naer de Vereenighde Nederlanden moeten geschieden, soodat alle behoeftigheden van coopmanschappen, vivres, materialen ende generalijck die de coloniers
van nooden
van
alle
andere waeren,
sullen hebben, uyt dese landen alleen
derwaarts sullen mogen gevoert werden, ende dat wederomme alle de vruchten, in tijt ende wylen in de voors. colonie vallende ende die uyt de voors. colonie naer
Europa
dese landen sullen werden gescheept,
werden vervoert, op aldaer ofte vandaer ge-
sullen
om
debiteert te werden, daer ende soo Sijn Excell.'® te raeden vinden sal,
doch
sal het Sijn Excell.'® ofte diegeene, die
daertoe consent
sal geven, vrijstaen
Sijn Excell.^®
de voors. waeren ende coop-
JOHAN JOACHIM BECHER. manschappen
selfs
125
biiyten dese landen te haelen ende copen waer
het Sijn Excell.^® best ende geraeden dunckcn selve
maer uyt dese landen naer de
scheept ende afgesonden, ende sal Sijn Excell.^® niers ende goederen te transportcercn,
konnen accorderen, soo connen becomen.
alhier te lande
cost en (10.)
sal
Indien in
tijt
sal, als
voors. colonic
met als
alle
hy
alleen de-
werden ge-
om de voors. ende een
colo-
iegelijck
het tot sijn minstc
en wijlen de voors. colonic eenige swarten
slaeven ofte negros van noden mochte hebben,
blijft
de negotie
van desclve voor de Compagnie privative gereserveert, ende sal dienvolgende de Compagnie, des vermaent sijnde, de voors. colonic van de nodige negros ofte slaeven voorsien tot soodanigen civilen prijs, als de Compagnie desclve in andere colonien ende eylanden is
debiterende.
Alle goederen ende persoonen, comende in de voors. coloende aldaer uytgevoert werdende, sullen aldaer vrij sijn van alle lasten, sonder dat oyt door de Compagnie of desclve aldaer eenige lasten ofte belastinge gestelt sullen mogen werden, doch alle goederen ende persoonen, vanhier uytgaende ende vandaer (11.)
nic
incomende, sullen alhier voor eerst bctaclcn vijf gulden Hollants per last van ieder schip uj'tgaende, ende vijf gulden per last thuys
omtrent op 4000 U gereekent, sijnde ditde geregtichcyt, die acn de Compagnie voor 's lants ende de Compagnies geregtigheden tegenswoordigh werden betaelt door alle scheepen, naer de colonien op de Wilde Cust ende elders varende, sonder dat de voors. lasten naederhant hooger sullen mogen werden gestelt, ten waere de Heeren Stactcn-Gencrael over de schepen, naer de colonien, in America gelegen, varende, eenige hooger gerechtigheden mochten goetvinden alhier te lande op te stcUen, wanneer de goederen ofte schepen uyt de voors. colonic comende oft daernaer toegaende, niet meer als andere sullen
comende, ieder
last
werden beswaert. (12.) De Compagnie,
Sijn Exccllcntic, desselfs
gcmachtighde ende
ofte onderleenheeren, sullen gecn lasten, imposten, axcysen
andere beswaringe ende lasten mogen opstellen in de voors. colonic,
maer
sullen in plaets
van dien voor een generale
last
over de
gcheelc colonic werden getrocken cens twaelf ende een half ten
hondert voor eeuwighlijck ende
erffelijck
van de
slaven, vrilchten,
bestialen ende mineralen, aldaer vallcnde, ende sullen de voors.
JOHAN JOACHIM BECHER.
126
twaelf ende een half ten hondert werden genoten als volght
Compagnie
vijf,
by
Sijn Excell.^'' vijf
by de ende by de heeren gesubfeu;
deerde twee ende een half, ende sullen de voors. lasten niet mogen werden verhooght als met gemeen consent van de Compagnie, Sijn Excell.^^ ende de heeren gesubfeudeerde, doch ieder desselfs voors. gereghtigheyt aen malcanderen int geheel ofte ten deele mogen transporteren of te cederen naar haer welgevallen, ende sal een ieder in het sijne, soo de Compagnie, Sijn Excell.*'^ als heeren gesubfeudeerde een ofte meer rentmeesters mogen stellen, die de voors. gereghtigheden jaeriijcx sullen innen ende ontfangen, sonder dat ditto rentmeesters eenige meerder authoriteyt sullen hebben als de voors. gereghtigheden te innen, sullende deselve door den gemachtighde van Sijn Excell.^® daerinne werden gemaintineert ende des noots met de stercke handt geholpen werden volgens het homagium. (13.) De Compagnie sal hiervoor gehouden sijn de voors. colonie, als het de noot sal vereyschen, naer gelegentheyt te waeter te maintineren ende beschermen, sullende (de) voors. colonic te lande sulcx selffs mogen doen alsmede te water soo haer gelegentheyt sulcx mochte toelaeten, ende in cas van oorloge (die Godt verhoede) t' haeren profyte alleen behouden alle hetgeene op den vyandt met haer eygen macht sal verovert sijn, doch hetgeene met de macht van de Compagnie sal werden verovert, sal dienen tot verval van derselver oncost en particulier. (14.) De Compagnie sal gehouden sijn neffens het eerste transport van ditto coloniers beneffens den Gouverneur van Sijn Excell. ofte gemachtighde mede te senden een of te meer gemachtighdens, om na gebruyck de possessie aen Sijn Excell.'® of gemachtighde over te geven ende daertegen wederom te ontfangen van de volmachtighde van Sijn Excell.^® den eedt ofte homagie. (15.) Van dese voorgaende artyckelen sullen gemaeckt werden twee van een inhoudt, een voor de Compagnie en een voor Sijn Excell.^®, en van de beyde syde, te weten soo door de Compagnie als door Sijn Excell.'® onderteecken werden ende sal op deselve confirmatie van de Hooge en Moogende Heeren Staeten-Generaal volgens costume versocht werden. (16.) Het homagium, dat by Sijn Excell.'® ende desselfs heeren gesubfeudeerde sal werden gepresteert, sal hierin bestaen, dat Sijn Excell.'®
alsmede de heeren gesubfeudeerde respectivelijck de
JOHAN JOACHIM BECHER.
127
landen, in feudum, uytgegeven, niet en sullen vervreemden nochte alieneren
van de Vereenighde Nederlanden ende de
W''est-Indi-
sche Compagnie, ende dat deselve dese tegenswoordige articulen
onverbreeckelyk sullen houden, gelijck de Compagnie aen haere syde mede deselve onverbreeckelyck sal presteren.
Aldus gedaen, geaccordeert ende gearresteert tusschen de hooghgemelte partyen in Amsterdam den 8 Juli 669. 1
(li^.g.)
Friedrich Casimir. B. C.
(u'.g.) J.
1
BoNTEMANTEL.als Bewint-
Hanau.
hebber.
Nicolas van Beeck. Arnout h. Hooft. Jan van Erpecom. Ter ordonnantie van de Heeren Bewinthebbers, Mich, ten
bijlage
Hove
it.
contract tusschen BURGEMEESTERS en REGEERDERS van HAARLEM TER EENRE, EN JOAN JOACHIM BECKER, ISAACQ VAN NICKELEN, HENDRICK VAN NOYEN ENDE VERDERE COMPAGNONS TERANDERE ZIJDE, BETREFFENDE DE FIJNE ITALIAANSCHE ZIJDEREEDERIJEN GESLOTEN. 1678, FEBRUARI 21.
—
Alsoo de Heeren Burgemeesteren ende Regeerders der stadt
Haerlem vertoont is geworden, dat naerdemael alhier te lande ende besonderlijck oock in de voors. stadt vele constige ende costelycke zijde stoffen ende andere manufacturen werden gemaeckt ende gefabriceerd, daertoe een grote quantiteyt van bereyde sijde van noden sijnde, men sigh alhier te lande ende oock in dese stadt wel heeft beneerstight om veelerhande rouwe zijde, uyt verscheyde quartieren van de werelt alhier gebracht, op pijpen aff te winden ende voorts te reden ofte te twijnen ende bequaem te maecken om tot het fabriceren van de voors. sijdestoffen ende manufacturen verbruyckt te werden, maer dat men echter alhier te lande tot
noch toe niet heeft connen int werck stellen de rederijen van de fijne rouwe Italiaense sijde, doordien de arbeytslonen, die gegeven
JOHAN JOACHIM BECHER.
128
soude moeten werden om de rouwe fijne Italiaense sijde op pijpen aff te winden, soo hoogh soude lopen, dat men deselve fijne Italiaense sijde betercoop, volcomen gereet om tot de sijdestoffen ende manufactuyren verbniyckt te werden, herwaerts uyt Italien can becomen, alsdat men deselve alhier soude connen reden dat over;
sulcxs eenige persoonen, haer hebbende laten gelegen sijn
om
te
ondersoecken seeckere inventie, die in Italien in practijcq is, om met seer weynige costen de rouwe fijne Italiaense sijde op pijpen aff te \\dnden, deselve eyntelijck naer veel moeyte cennisse van de
becomen ende deselve in veel beter en meerder hebben uytgevonden als die oyt in Italic is gepractiseert geworden, dat de voors. personen tot uytvoeringe van het voors. werck een compagnie hebbende geformeert ende door de ernstige instantie van de eersame Isaack van Nickelen ende Hendrick Noyen haer hebbende laten persuaderen om de practijcque van de voors. sijdewindinge ende sijderederije alhier ter stede in het werck te stellen, op hoope, dat de gemelte stadt in den nieuwen uytlegh voors. inventie
perfectie
daertoe plaetse, gelegentheyt ende een bequaem gebouw soude wiUen timmeren ende het gebruyck daervan voor eenige tijt van jaeren aen de comp.^® vry vergonnen, deselve in het werck protegeren, maincteneren ende de secretesse van dien, sooveel mogelijck ende doenlijck is, soude wiUen behertigen, soo ist, dat d' Heeren Burgermeesteren ende Regeerders voornt. vanwegen de voors. stadt Haerlem ter eenre, ende den heere Dr. Johan Joachim Becker, raetsheer van sijne Keyserlycke Mayesteyt, mitsgaders Isaack van Nickelen ende Hendrick Noyen voor haer selven, alsmede als last en procuratie hebbende van hare verdere compagnons, ter andere sijde, tesamen sijn verdragen, versproocken ende geaccordeert als volcht.
(1.)
Dat de voorgemelte Heeren Burgemeesteren
alhier ter ste-
de in de nieuwe uytlegginge, ter plaetse daer het aldaer bequaemst sal
connen geschieden, tot costen van de voors. stadt sullen op-
bouwen een goet, bestandigh ende bequaem gebouw, bestaende in wooningen ende werckhuysen, waerinne de voors. inventie sal connen int werck gestelt ende gepractiseert werden volgens de affteyckeninge, daervan gemaeckt ende vanwegen de voors. compagnie alrede vertoont ende overgelevert, welck gebouw volgens het besteck niet minder sal comen te costen als de somme van
k
JOHAN JOACHIM BECHF.R.
129
vijfentwintigh a dertigh duysent guldens, ende dat het
gebouw
timmeren bequaem sal sijn, bij der hant genomen ende daerin met alle mogelycke vlijt ende spoet voortgevaren sal werden om hetselve gebouw soo haestigh gereet te krijgen als eenighsints mogelijck ende doenelijck sal
van
hetselve, soo ras het saisoen tot
sijn.
(2
)
Dat hetselve gebouw voor den
tijd
van
vijftien achtereen-
volgende jaren, ingaende met den dagh, dat hetselve aen de voors.
Comp.^® ingeruymt sal
gegeven ende
sal
bij
werden, aen de voors. compagnons inhu^nre
aengenomen werden, gelijck nu voor alsdan in hu}Te gegeven ende aen-
deselve in huyre
hetselve respectivelijck
genomen wert, by desen voor sodanige somme jaerlijcx als de interest van vier ten hondert in het jaer sal comen te belopen van hetgene 't welcke het voors. gebouw sal hebben gecost, ende dat voorts dc gewoonelijcke otte ordenaris reparatien van het voors.
gebouw bij de voors. Comp.*° sullen werden gedragen. (3.) Dat de voors. Comp.^® geraden vindende octroy op de voors. inventie te versoecken.deHeerenBurgermeesteren voornt. henluy-
den sullen geven de behulplijcke hant om daertoe te geraken ende alle debvoiren sullen aenwenden, ten eynde hetselve aen de voors. Comp.^*' magh werden geaccordeert ende het daernaer sien te belijden, dat de Comp.^^ niet moge geobligeert werden hare inventie
Ende indien het voors. octroy voor een seeckeren van jaeren wierde verleent, sulcxs dat het voors. octroy naer
te vertoonen. tijt
de voors. vijftien jaren eerst sonde
commen
te exspireren, soo sal
de voors. huyre ten wederzijden moeten gepresteert werden tot de
uyteynde van hetselve octroy toe. de voors. \'ijfftien jaren sijnde geexpireert ofte den (4.) Dat meerderen tijt, die het octroy naer de voors. vijfftien jaeren nogh mochte comen te duyren, ende de voors. Compagniegenegen sijnde om de voors. inventie nogh langer te practiseren, de stadt alsdan gehouden sal sijn ende van nu off aenneemt aen de voors. Comp.'® alsdan de voors. huyre te continueren voor soolangh als de voors. Comp.*° naer den voors. tijt van vijfftien jaren ofte het exspireren van het gepresuponeerde octroy de voors. inventie sal willen practiseren ende in het werck stellen, gelijck aen de andere sijde de voors. Comp.^® naer de voors. vijfftien jaeren ofte het expireren van het voors. octroy de voors. inventie binnen de voors. stadt
van Haerlem soolange
sal blijven practiseren, als sijluyden
NKD. ECON.-HIST. ARCHIEF. JAARBOEK
V.
9
JOHAN JOACHIM BECHER.
130
deselve in de voors. stadt met proffijt sullen connen int werck houden ende de voors. Compagnie in wesen sal blijven. (5.) Dat de Heeren Burgemeesteren tot voortsettinge van dese f abrycque aen de Compagnie de behulpsame handt sullen leenen in het becomen van de kinderen, die tot het voors. werck sullen werden gebruyckt, ende in de armhuysen van dese stadt soodanige ordre sullen stellen, dat de voors. Compagnie vandaer met sooveel kinderen sal gerieft werden, als naer de constitutie van de voors. armhuysen eenighsints gelegen sal comen, mits dat aen deselve bij de Comp.^® een goet ende redelijck loon sal werden betaelt. (6.)
Dat de Heeren Burgemeesteren de voors. compagnons bij het vermogen sul-
voors. werck, inventie en fabrycque naer alle haer
len maincteneren ende protegeren tegen een yegelijcken, die haer
daerinne sonde willen hinderen ofte beletten, aen niemant, wie het
oock
sij,
eenige occasie sullen toestaen, daerdoor het secreet van
het voors. werck, inventie ende fabrycq soude connen affgesien ofte geperscruteert werden.
compagnons alleenigh met hare inventie rouwe fijne Itaeliaense ofte andere fijne zijde, die hier te lande al te beswaerlijck ende met al te grote kosten en schade soude moeten affgewonden werden, ende dat oock alle de (7.)
Dat de
voors.
sullen affwinden de
fijne Italiaense ofte
andere
fijne sijde, die bij
werden, alhier ter stede by de compagnons
de nergens anders. (8.) Dat de voors. compagnons, soolangh
haer sal affgewonden sal
als
werden gereet en-
de obligatie van
dit
contract volgens de conditie van hetselve duyrt, het voors. werck, inventie ende practijcq nergens binnen het ressort ofte het gebiedt
van desen
staet sullen
mogen
in het
werck
stellen als alleen hier
van desen zijderederije, alhier ter stede op te rechten, mochte schadelijck offte prejudiciabel bevonden werden, nogh gesamentlijck, noch yemant van den haren int bij sender voor haer ofte sigh selffs voor andere ofte met andere in comoock niet buyten stadt, indien hetselve aen de ter stede,
het resort ofte het gebiedt
pagnie, in het grote nochte klein, directelijck ofte indirect elijck,
geenderhande manieren. Dat de stadt in erkentenissen, dat de voors. Comp.'® het voors. werck, inventie en practijcque liever alhier ter stede als wel elders heeft willen in het werck stellen ende haer tot het voors.
in
(9.)
JOHAN JOACHIM BECHER.
131
verbinden, aen de voors. Compagnie sal remitteren,gelijck deHeeren Burgemeesteren van wegen de stadt haer remitteren
de eerste
vijff
bij
desen
jaren huyr, die deselve aen de stadt volgens de
met verseeckeringe, dat dede Heeren Burgemeesteren in
voors. conditie soude schuldigh sijn, selve ende hare personen altijts alle
bij
gelegentheden in favorable recommandatie sullen werden ge-
houden. Indien t' eeniger tijt eenige andere compagnonsindese mochtcn incomen, t'sij dat eenige van de jegenwoordige Comp'®. compagnons door overlijden ofte andersints uyt dese Compagnie (10.)
quame
te
geraecken ende andere in derselver plaetse ingelaten
wierden olte meerder persoonen in dese Comp.*® tot de tegenwoordige compagnons wierden geassumeert, soo sullen deselven in te
comene compagnons benevens de resterende genieten alle deselve voordelen, die de voors. compagnons bij dit tegenwoordige contract hebben bedongen, ende oock aan de andere sijde haer moeten verbinden tot hetgene, waertoe de tegenswoordige compagnons haer bij desen contracte hebben verobligeert. Aldus gedaen, gecontracteert, geslooten ende tot naercominge
van hetselve door de Heeren Burgemeesteren verbonden des stadts middelen en de effecten ende door de voors. compagnons haere persoonen ende goederen, mitsgaders die van hare verdere compagnons, waervan sijluyden procuratie sijn hebbende ende twee alleensluydende instrumenten. Onderteeckent in Haerlem, den XXP"^ Februarii, a°. XVP acht en tseventigh. Ter ordonnantie van de Heeren Burgemeesteren ende Regeerders der stadt Haerlem. Ende was geteyckent Guide w a g e. Lager stont Johann Joachim Becker,
:Dammas
:
Isaak van Nickel e, Hendrick Noyen. {Afschrijt
naar het oorspr. contract {Inv.
v. h.
archie/ der stad Haarlem, 2c Afd., no. 571.)
JOHAN JOACHIM BECHER.
132
BIJLAGE
III.
AFSCHRIFT VAN HEX PROTOCOL VAN DEN NOTARIS CORNELIS VAN ACHTHOVEN, TE AMSTERDAM, BETREFFENDE HET CONTRACT VAN 8 OCTOBER 1697, GESLOTEN TUSSCHEN I. VAN NIKKELEN EN D. VAN CATTENBURCH OVER HET OPRICHTEN EENER COMPAGNIE VOOR DE ZIJDETEELT.
Op huyden, den Sen October nells
1679,
van Achthoven, openbaer
noemde getuygen,
Sr.
compareerden voor mij, Corende present de naarge-
notaris,
Dirk van Cattenburg,
woonende
binnen dese stad, ter eenre, ende Sr. Isacq van Nicke1 e n, woonende tot Haarlem, ter andere zyde, ende verclaarde de
voornoemde comparante overeengecomen ende verdragen te sijn wegens het opregten van eene compagnie ende societeyt van voorttelen van sijde in alle koele landen, daar moerbeyeboomen connen groeyen, ende dat op conditie en de manieren naarvolgende.
(1.)
Eerstelijk, dat
de voorn. comparanten tesamen ende tot
hun gemene voordeel sullen aangaan voor den tijd van vijftien agtereenvolgende jaaren vast eene societeyt van sijdetelinge in alle landen, die buy ten de seven Nederlantse provintien gelegen sijn, bij hem, tweede compauytgevonden is, binnen welken tijdt van vijftien jaren de voorn. Isacq van Nickelen niet en sal vermogen de voorn. konst van zijdetelinge buyten de seven Nederlantse provintien t'exerceren ofte door anderen te doen exerceren, als ten voordeel ende proffijte van hun, comparanten, ieder voor de geregte helft ofte van haar erven off regtvercrijgende. (2.) Vorders belooft den voorn. tweede comparant, Isacq van Nickelen, aan hem, eerste comparant, regtsinnig t'openbaren ende voorts bekent te maken de kunst ende wetenschap der voorn. zijdeteling, mitsgaders alles wat daaraan dependeert. Gelijk ookhij, twede comparant, mits desen magt is gevende aan den voorn. eersten comparant omme met alle ende een iegelijk, die hy, eerste comparant, raetsaam agten sal, te sluyten ende aan te gaan alsulke contracten als tot voortsettinge van de voorn. kunst ende wetenschap ende tot meeste bate ende profftjte van hun voorsz. com-
geen van dien uytgesondert, welke konst rant, geinventeert ende
JOHAN JOACHIM BECHER.
133
pagnie strecken sal ende als aan deselve vereyscht sal
sijn,
hetsy
doen twijnen en om die dan tot alle couleuren te doen verwen ende om daarvan te connen maken alle soorten van gebloemde en andere stoffen, ende voorts wat aan de zijde ende goude lakenmanufacturen behoort, ofte in dier voegen als hem, eerste comparant oordeelen sal te strecken tot meeste benefitie van hunne comparanten, hetwelk hy, twede comparant, alles laat aan de goede directie van hem, eerste comparant. Sullende ten opsigt deser contracte hy, eerste comparant, gehouden sijn, gelijk als hy belooft ende sig verbint bij dese, alle mogelijke middelen aan te wenden omme de voors. sijdetelinge bij gecroonde hoof den, keurvorsten, princen, hertogen, graven ende andere heeren aan te geven ende deselve aan te moedigen tot het aannemen der meergenoemde sijdetelinge, gelijk hij, eerste comparante, 'tselve algereets bij een der ceurvorsten aan doen geven heeft, ende vorders wat aan de zijdetelinge dependeert. (3.) Gelijk hij, eerste comparant, insgelijcx belooft ende sig verbindt aan den voorn. tweeden comparant off sijn erven te sullen uytkeren, voldoen ende betalen de geregte helfte vande premien, mitsgaders van 'tgeene hij bij accoort off andersints sal comen te bedingen ende te onfangen van de meer hooggemelte personagien ende dat met d' eerste gelegentheyt cort na den ontfanck; gelijck hij, eerste comparant, mede gehouden sal sijn aan denselve tweede comparant ofte aan sijne erven uyt te keren, te voldoen ende te betaelen de helfte van alle 'tgene hij boven de voorn. premien by vereeringe, gifte off gaven mogte comen te genieten, niets daarvan uytgesondert, 'tzij op wat pretext ofte door wat middelen de voornoemde eerste comparant deselve vereeringen mogte becomen van eenige koningen, keurvorsten, hertogen, princen, graven ende
om
de
sijde te
andere heeren.
tweede comparant, insgeleycx belooft ende sich verbint bij desen aan denselven eersten comparant ofte aan sijn erven off sijn regtvercrijgende te sullen uytkeren, voldoen ende (4.)
Gelijk
hij,
betalen de geregte helfte van alle hetgene
hij bij
accoort off ander-
op wat pretext het sonde mogen wesen, sal comen te genieten ofte ontfangen van eenige gecroonde hoofden, keurvorsten, prinsen, hertogen, graven, ofte heeren, alsmede van alle hetgene hij, twede comparant, van meer hooggemelte potentaten tot een vereeringe mogte becomen, niets van alle hetselve uytgesondert, sints,
JOHAN JOACHIM BECHER.
134
'tzij
op wat naam
off
wat pretext
hij,
twede comparant, deselve
premien, gifte ofte vereeringe mogte hebben becomen. (5.)
men
Ende
het gebeurde, dat de voorn. contractanten qua-
off
te resolveren
om met
een koninck
off
een der keurvorsten,
hertogen of andere potentaten te tracteren over de zijdetelinge en wat vorders daaraan dependeert wegens een jaarlijcxtractement
ende wat daarboven nog mogte bedongen werden, soo bij accoort als andersints, datselvige tractement met alle sijne voordelen sal
mede comen ten off
profijte
van de voorn. comparant en, hare erven
haer regtverkrijgenden, ende dat ieder voor de geregte helfte
ende dat soolang tractement
sal
als
comen
een der contractanten hetselvige bedongen te
ontfangen ende te genieten, met conditie
dat, soo het gebeurde dat een der contractanten
quame
te overlij-
van den termijn van de voorsz. jaarlijcx tracdat in de plaats van den affgestorven sal succederen sijnen tement, den binnen den erven
off sijns
tijd
regtvercrijgende en dat die deselve voordelen sullen
ontfangen ende genieten,
beyde nog (6.)
in
't
alsoff
de voorgenoemde comparanten
leven waren.
En off het mogte comen te gebeuren tegen verhope,
dat een
van den comparanten desen contracte met alle desselfs condition in alle sijn delen niet en quam na te comen, soo sijn de voornoemde partijen metten anderen overeengecomen ende verdragen, alsdat den overtreder in soodanig een gevalle versteken sal sijn van alle de penningen, die by de voornt. accoorden off andersints sullen bedongen sijn, welke penningen in dien gevalle sullen comen ten voordele ende proffijte van diegeene, die desen accoord naargecomen ende in eeren gehouden sal hebben, ende sal denselven overtreder daarenboven nog versteken sijn van alle 'tgeene wegens de voorz. sijdetelinge by accoort off andersints bedongen sonde werden, ende nog voor een boete van beloftbrekinge verbeuren eene somme van ses duysent guldens, ten behoeve van de aelmoesseniersarmen deser stede.
nog geconditioneert, alsdat den voorn. tweden comparant, Isacq van Nickelen, uyt de twede paye, die bedongen sal worden wegens de sijdetelinge, vooraff sal genieten ende ontfangen een somme van vijffentwintig hondert guldens eens, gelijk mede uyt het twede accoort, dat de voorne. comparanten met imand comen te maken, hy, twede comparant, insgelycx uyt de twede paye vooraff ontfangen ende genieten sal gelijke vijffen(7.)
Eyndelyk
is
JOHAN JOACHIM BECHER.
135
twintig hondert guldens, ende soo wanneer de voorgenoemde com-
paranten met den koninck van Engelant een accoort
off desselfs
parlementen
quamen te maken wegens de sijdetelinge om die in En-
geland, Schotland off Yrland te doen, soo sal den tweeden compa-
rant off sijn erven uyt die penningen, die van den koninck van
parlementen sullen genoten werden, uyt het gedeelte van den eersten comparant aftrecken de somme van vijff duysent guldens eens, ende dit mede tot een erkentenisse van dat
Engelandt
off sijn
den voom^. twede comparant hem, eerste comparant, sen ende van alles wat aan de sijdetelinge
men
is
sal aamvij-
dependerende, volco-
ook mede ten opsigte dat de voorz. comparanten desen accoorde metten anderen sijn aangeonderrigtinge geven
sal,
als
gaen.
om ter plaatse, daar raetsaam agten sal, soodanige persoon off personen aan te stellen ende te volmagtigen omme met uytheemse potentaten en mogentheden te handelen ende hunne gemeene negotie van zijdetelinge en anders voort te setten ende te bevorderen als hem, eerste comparant, oirbaar agten sal, ende, des noot sijnde, aan deselve persoon off personen uyt de gemeene penningen soodanige premie te beloven ende vereeringe te doen, als hij sal oordeelen tot meeste benefitie van hunne gemeene compagni te sullen strecken, 'twelk hij, twede comparant, aan de goede directie van (8.)
hij,
Autoriserende hy, twede comparant,
eerste comparant,
hem, eerste comparant, is latende. (9.) Ende in deser voegen verclaarden de voorn^. partijen overeengecomen ende verdragen te sijn ende beloofden malcanderen als luyden met eeren desen accoorde in alle sijn leden en deelen te sullen nacomen en agtervolgen, onder verbintenisse en submissie naar regten, ter goeder trouwen. Aldus gedaan binnen Amsterdam. Present Sr. Jan van der Heden, Willem Hendk. de Coninck, als getuygen vorn. hiertoe verals
sogt. {w.g.
(w.g.)
W. H. DE Koninck.
DiERK VAN CaTTENBURH Isaak van Nickele. J. v. D. Heeden, 1697. C. van Achthoven, Not.
IV.
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN. Dr. H. E. VAN GELDER.
MEDEGEDEELD DOOR
In de Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap
voor 1911 publiceerde ik gegevens voor de geschiedenis der haringvisscherij,
vooral uit de zestiende eeuw, gegevens welke ik voor een groot deal
ontleende aan de in het Algemeen Rijksarchief bewaarde papieren van
den Delftschen burgemeester Nicolaes Adriaensz. van Adrichem, groothandelaar in compagnieschap met
zwager Gerrit Fransz. Meerman.
zijn
— — handelsarchiefje een grootere publicatie maken. — verschillende rekeningen en een grootboeken 1565
Het scheen aanvankelijk mogelijk en gewenscht om van
Een paar
in zijn
dit
soort zeker zeldzaam
te
uit
'68,
groote hoeveelheid brieven zouden daarvoor de stof kunnen leveren. bij
nader onderzoek
viel
dat niet mede. Er was te weinig in dezen
Maar
zin,
dat
rekeningen en brieven en grootboeken niet als e6n geheel te beschouwen
waren en elkander niet aanvulden; en veel, d.w.z.
kenis.
de
Immers
omvang zou tenslotte
te groot
er
was aan den anderen kant
worden
in
verhouding tot de
kon wat over 66n zoo'n handelshuis
te
betee>-
te vertellen
en mede te deelen was, niet m66r beduiden dan het laten zien van een type, conclusies van verder strekking en meer algemeenen aard zou er kwalijk uit
men
kunnen trekken.
Zoo werd het denkbeeld der groote publicatie opgegeven, maar het plan op'gevat
om
toch naar een quintessence van de merkwaar-
dige collectie in enkele kleinere bronnenuitgaven te trachten. Terwijl ik in een
meer algemeen gehouden opstel
^)
de beteekenis van den handel
der beide zwagers en de verschillende categorieen, waarbinnen
bewoog, in het
licht trachtte te stellen,
vond
ik in deze
hij
zich
Jaarboeken ge-
legenheid gaandeweg enkele dier kleinere bronnenuitgaven te plaatsen.
In dat van 1916 vindt
(15% —
'98),
men
eenige rekeningen van vroege Guineavaarten
daar de beide Delftenaars ook, zoodra deze oorspronkelijk
*) Voordracht op het Philologencongres van dat jaar.
te
Utrecht, 1916, gedrukt in Oud-Holland
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN. zoowel gewaagde
ais
137
veelbelovende vaart hier te lande ter sprake kwam,
schepen ervoor hadden uitgerust. In het Jaarboek voor 1917 publiceerde ik eene veel omvangrijker verzameling van scheepsrekeningen, waaruit tal
van gegevens over onze vrachtvaart en vrachtvaart-methoden
tweede
helft der zestiende
eeuw samen
de
in
te lezen zijn. Terwijl deze uitgave
reeds vrijwel geheel persklaar was, ontdekte dr. Meilink op het Alg. Rijksarchief te
midden van geheel andersoortige archivalia een copieboek van
koopmansbrieven herkend werd
met
uit
dezen zelfden
Adrichempapieren
als tot dezelfde
1581 en loopt door tot 1597.
ment, en loopt slechts
dat door mij
tijd,
Het
is
te
spoedig
al zeer
behooren. Het begint
dus ook niet m66r dan een frag-
op met enkele der rekeningen en niet met
gelijk
de bovengenoemde grootboeken.of met de Guineavaarten. Toch opende deze vondst weder den weg tot eene publicatie. talrijke
Nog
Immers eene correspondentie
blijft
tamelijk duister, wanneer van haar
wel de ingekomen, maar niet de uitgegane stukken bekend
nu opeens anders, doordat een belangrijk fragment van de
kwam
te liggen.
De
uit.
waren de
altijd
door Van Adrichem ontvangen brieven onbewerkt; en met reden.
Toch
bleef
ook
Dat werd
zijn.
laatste voor ons
hier aanvankelijk de teleurstelling niet
correspondentie van Nicolaes Adriaensz. van Adrichem,
—
laten wij liever het minder grootscheepsche Claes Adriaensz. gebruiken is zij
en
blijft die
tusschen een gewoon
koopman en
zijn factors
en schippers;
bepaalt zich tot den handel in graan, zout, haring en hout, en
bijna geen andere belangstellingen. Afwisselend alleen voor
is zij
niet en
dit te
worden overwogen, dat
bijzonder belangrijken
daarover
is
tijd,
bij dit alles
zij
bevat
onderhoudend
hem, die met bijzondere belangstelling begiftigd
diverse categorieen onzer economische ontwikkeling.
!
of
—
is
voor de
Maar toch dient ook
de briefwisseling dateert uit een
en dat, hoe dan ook, de adem van dien
tijd
gegaan.
Dit zou echter een onbesnoeide uitgave van de enkele honderden ons overgebleven brieven nog niet rechtvaardigen. iets anders.
Men
zal
Wat
hier volgt
is
dan ook
namelijk in chronologische orde een kleine keur der
brieven vinden, van elk der correspondenten zijn er een paar, terwijl tenslotte tusschen
de brieven van 66n der correspondenten gevoegd
door Van Adrichem aan dezen geschreven werd. Maar
in
is
hetgeen
deze laatste
meef voUedige correspondentie is toch heel wat weggelaten; bijv. de resumpties van vorige brieven, de resumpties van ontvangen antwoorden, en de opgaven over de prijs-noteeringen op de vreemde markt. Die laatste niet
omdat
zij
uitmaken! Integendeel,
niet zij
van deze briefwisseling een interessant deel zijn er wellicht
het belangrijkst van, gezienuit
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
138
een algemeen gezichtspunt; juist daarom heb ik gemeend beter te doen
met
die
opgaven niet in de brieven
te laten de afwisseling
tabellen
in
te
De opgaven
zettende tendenzen na te gaan.
den gebracht en
te laten staan
van hoog en laag op
en het aan den lezer over
merken en de zich erindoorzijn
afzonderlijkonderhcof-
vereenigd, welke het overzicht mogelijk
en de vergelijking gemakkelijk maken. Deze tabellen volgen aan het einde der correspondentie.
Het is onnoodig om bij den inhoud der correspondentie lang stil te staan, maar enkele algemeene opmerkingen moeten toch voorafgaan. Eerst iets over de briefschrij vers.
De correspondenten
zijn
voor een deel factors, dat
Het
wil zeggen vaste handelsvertegenwoordigers in andere havens.
niet
is
onwaarschijnlijk, dat daarvoor jongere stadgenooten, soms, indien het
mogelijk was, familieleden werden uitgekozen de Dantziger factor Huych :
Adriaensz. was blijkbaar een goede bekende,
burch zet in den aanhef van
zijn
Adnaen Bartelmeesz.
Ver-
brieven „Cousijn", en wij weten dat ook
Van Adrichems broeder Jacob een tijdlang o.a. te Keulen zijn vertegenwoordiger was. De positie der factors was niet een van volkomen afhankelijkheid;
zij
konden ongetwijfeld ook voor eigen rekening zaken drijven;
herhaaldelijk blijkt dit uit de brieven.
geven van hetgeen
zij
in
De
schippers, wier brieven verslag
de vreemde havens ten behoove hunner reeders
hebben gedaan, of die er telkens
in
worden vermeld,
zijn
oude bekenden
uit de scheepsrekeningen, die ik reeds publiceerde: zoowel Michiel Jansz. als zijn
broeder Aper Jansz. hebben jarenlang voor
varen. Welke tochten
zij
Van Adrichem
ge-
deden, bleek reeds uit de rekeningen de brieven ;
doen niets dan het beeld, dat ons uit gene reeds bekend was, nog wat verduidelijken.
Dit laatste
is
van deze brieven de beteekenis. Uit de posten der vroeger
gepubliceerde rekeningen was het mogelijk eene voorstelling op te
bouwen
van het handels- en vrachtvaartbedrijf, dat Zuid-Frankrijk, Portugal en Spanje verbond met de havens van de Oostzee, doch waarvan de winsten bij
de Nederlandsche reeders terecht kwamen. Uit deze brieven wordt
de voorstelling aangevuld. Daaruit blijkt een geregelde berichtgeving over de prijsschommelingen op de markt, maar tevens hoe gebrekkig het contact tusschen reeder en factor nog was en hoe tenslotte de orders toch altijd
gegeven moesten worden met de reserve, dat hunne
al of niet uit-
voering aan den ontvanger werd overgelaten. Wij zien ook hoe wisselvallig
het bedrijf was, hoezeer en hoe snel de prijzen stegen of daalden, door hoevele zaken die prijsschommeUng
werd veroorzaakt, welke moeilijkheden
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
om
schippers en factors te ovenvinnen hadden behoorlijk te verkoopen en te koopen.
Men
door Huych Adriaensz. in het werk gesteld
landedelman
laar bij een
in
Thorn
zijn
139
goede lading
te krijgen of
zie bijvoorbeeld
de pogingen
om door een specialen bemidde-
oogst op te koopen (brieven nrs.
48, 49, 51. 52. 56).
Van
beteekenis zijn de brieven ook door de tal van gegevens, die
bevatten over geld en geldswaarden. Het blijkt uit deze correspondentie toch
is niet
zij
onbekend, maar het
wel heel duidelijk, welk een wonderlijk
ingewikkeld muntwezen onze zestiende-eeuwsche handelende voorouders
moesten kennen
hun beurs
om
het niet zonder al te veel bezwaar en gevaar voor
te gebruiken. Niet alleen
dat
men de
meestal werd alles tot milreis'en herleid
Portugeesche munten
— moest kennen,
—
en in de
in
Oostpruisen gebruikelijke daalders en groschen kunnen herleiden, erwas als het
op betalen aankwam. een keur van munten, diegangbaarwaren.
Dan werden
Hongaarsche ducaatjesgebruikt. Poolsche guldens, cru-
zelfs
sades — soms „met corte" soms „met lange cruys" — milreisen, goudguldens en verscliillende soorten
daalders, Hollandsche daalders, Statendaalders.
doet ons weten, hoe
men
in
crabbelaers, halve
,
van daalders:
Een der brieven
Polen de daalders van Berg en
Philips(nr. 17)
Bommel en
de Geldersche en Utrechtsche liever niet zag op sommige plaatsen waren ;
zij
op
15, in
dan ook
andere op
af dergelijke
Veiliger
was het
14, in
Dantzig op
munten voorloopig
om met
16 gesteld.
De
schrijver raadt
te zenden.
wissels te betalen.
Het
is
curieus en voor de
groote beteekenis van Antwerpen als de geldmarkt van het Westen pleitend, dat de wisselkoers op interesseert.
daarna tot
De zelfs
prijs
88
Antwerpen
ervan was
% in
in
die
is,
welke de correspondenten
1581 op 102
%
maar
zij
daalt dan
1583enstijgt daarna nooit hooger dan tot 96 %.
Voor de ontwikkeling van het gebruik van den wissel ten onzent zal men dan ook nog wel wat kleine trekken aan de brieven kunnen ontleenen. O.
a. is dit
wellicht
van beteekenis, dat de bedragen van de
men trekt, nooit heel hoog zijn. Ook voor taal en stijl, voor bepaalde uitdrukkingsvormen bevatten de brieven wel bijzondere gegevens, welke echter
wissels, die
en dergelijke,
in dit
verband
niet op den voorgrond kunnen kom.en.
AUe brieven te
's
zijn uit
de Div. Collecties: V. Adrichem, Alg. Rijksarchief,
Gravenhage.
H. E.
v. G.
zestiende-eeuwsche koopmansbrieven.
140
Januari 19. Claes Adriaensz.
1580,
1.
—
Aper Jansz. uit Amsterdam aan
Eersame bisondere ghueden vrundt, Claes Adriaensz., ick ghebiede mij seer tot uwaerts. Voerts dyent desen
adverteeren de ghelegentheyt alhier.
om
uwers L. te
De coopluyden sijnhiervan
meeninghe, dat soe wanneer daer iemant toemaekt alsdan
mede
ben; ende
bij
alsoeveer,
om
^),
dat
wy
wat gheselscap te hebhet nyet en vryesset met een wassen-
sullen toemaken,
alsoe
de mane, sullen daernae terstont schepen toemaeken. Voerts sende ick Uwer L. de seerechten, ghemaeckt int jaer van '63, ende en hebben gheenen weeten te becomen van 't jaere van '5 ^), 1
wordt oock anders worden hier gheenen saecken der seevaert belanghende ternedergheleyt dan aftervolgbende dese rechten. Voerts soe hebbe ick hier met oude schippers ghesproecken belangende de ghebargde goederen van 't schip van Willem Michielsz. ende segghen, dat de voile vracht van de ghebergde goederen niet eer verscheenen en is dan wanneer de goederen met Goeds hulpe gebracht sijn ter plaetse, daer se op anghenomen sijn ende is haer seggen meede, dat men te weeten de hueren ende voeringhen van 't volck, bij Uluyden verschoeten, sonde moeten
van scheepsweeghen als van coepmansweeghen gheberght, ende alsoe ghelycke lasten draghen, slaen over de goederen, soewel
naedemael het doer 't volck ghebercht is. Dit is hetselfde dat van uyt oude schippers van dese saecke vernemen can; coempt oock wel overeen metten 3 artyckelen van desen boeck, soedat haer segghen is dat Uwer liefden altans nae de voile vracht nyet en moecht staen, Voerts vant bevrachten, daer sijn een ofte meer te bevrachte op Browaege ') ende Konincksbergen, sullen te vracht hebben 23 en 24 gulden, maer van over Spaense see en hebben noch van gheen bevrachtinge ghehoert. Anders en weet ick uwer liefden nyet te scriven, dan verhoepe op morghen op sijde te legghen. ick alhier
Februari 12. Claes Adriaensz.
1580,
2.
—
Aper
jansz. uit
Ick ghebiede mij seer tot uwers L. Voorts
is
Amsterdam aan desen
om Uwe L.
Schip zeilree maken, een synoniem is toesteken. ') Zooals later blijkt uitgaven van het Wisby'sche zeerecht dat inderdaad in 3 artikelen het bergingsrecht behan^) De Fransche zoutstreek. delt. Zie Teltings uitgave. *)
zestiende-ep:uwsche koopmansbrieven.
141
Belangende het schip, is God lof ghereet om 't seyl te gaan ende verhopen op morgen mit de vloet t' seyl te gaan, de Heere Almachtich verleen ons behoude reyse tot ons salicheyt. Voerts belanghende de oncosten, mijn dunckt, het sal my omtrent 25 gulden meer costen als ick ghemeent hadde, want ick bevinde tot alle plactsen meer te moeten te advert eeren onse ghelegentheit.
betalen als ick ghemeent hadde; te weten tot de seylmaeker ende
by aldusdanighen tyden, die soe nauwe nyet en is te gissen. Wij hebben beyde de lichters op huyden aengeleyt, dewelcke ons in Tessel sullen volgen, dan omdat het op huyden gheregent heeft en hebben wij niet moghen afdraghen, verhopen daeromme, soet op morghen droech weer is, tselfde in de lichters te hebben. want wij tselfde wel in een dach moghen doen. Ende wanneer wij alomme betaelt hebben als 't schip of is, sal Uwer L. terstont de reeckeninge tot de lijnslagher, soe dat het costelijck sijn, soe
oversenden. Voorts
Sentubys 't
sout
tarwen
^),
18,
sijn hier elf
schepen in Tessel ingecomen van
hebben vandaer geweest
19,
14, 15
20 stuj'vers tmoy
2)
;
17
rogge
daghen; den 10, 11
stuyvers talckers; ende missen,
prijs
van
stuyvers talckers,
God betert,noch8
is dat op sijwinden doch omgecowaeronder twee van onsen compagnie; sij noch bij ons waren, als wij de laeste worp waeters incregcn. Anders en weet ick Uwer L. niet te scrijven, dan God sij met U en ons als boven.
schepen, welke te versorghen
men
sijn,
Februari 23. Claes Adriaensz.
1580,
3.
... Is voerts dese
—
om
Aper Jansz. uit Amsterdam aan
U.
1.
te
adverteeren onse ghelegent-
Aengacndc het schip leyt met Goeds hulpe wel verwaert voor den ijsganck, naer alle menschen segghen ter plaetse waert leyt, te weeten voer Dorickerdam aen de Waterlantsche sijde. Dan goeden vrundt, soe ons God wil verkorten, tys quaet voor hem te bewaeren. Vorders soe en hebbe ick intbocck, welckeick Uwe L. overgelevert hebbe, nyet gestellt mijne ontfanck van de ghemeene reeders, te weeten in de geheele somme 293 gulden, daeromme wil uwer L. soe wel doen, ende stellcn 'tselfde daerin. Voerts soe verhope ick, wil God, dat de vorst gedaan heefft ende wanneer 't schip weedcr 't seyl is, sal U. 1. tselfde laten weeten.
heyt.
1
')
Setubal in Portugal.
^)
De
gebruikelijke zoutmaat.
zestiende-eeuwsche koopmansbrieven.
142
—
April 3. Huych Adriaensz. uit Dantzig aan Claes Adriaensz.
1580,
4.
Ick gebiede mijn seer dienstelycken aen U.
1.
mits desen te
adverteeren de marckt ende gelegentheyt vanhier:rogge, slecht
38—40
van de buen*) 42^, 43fl.;Gruvandebeun55, 56fl.Warderweyte ende puyck van brouweyte 51 fl. ut die water; van de beun en
goet ut die water
i),
fl.^);
dense weyte ut die water 53 fl
;
wordt niet gecoft, noch oock blau wagenschot noch klaphout; Sintubal sout
11
fl.,
pik 14 fl, teer 11
koop Browaetge (sout) Browaetge in die Sont sijn, schepen ut
fl.,
asse en
is
hier sonder-
Doordien daer soutis te vermoeden laeger te komen als sij hier zijn; Maestrantze harinck 30 fl. mssel op Antwerpen een maent nae sicht 98. Vrachten op Amsterdam ende die Maes 9 gld. Hier en is noch sonderling goet bij der stat aff-
lingh nyet te
1
fl.
;
gecomen; die rogge, die daer gecomen zijn, valt slecht, drespich ende bruyn, hoe se wesen sal, die daer van boven kompt, mogen wij sien, alsij van boven kompt. Dat geschrey is bij de Polen, datter weynich rogge voorhanden is dan ick vermoede, dat dese, hooge marckt sal uyt doen brenghen datter is, doch heel goede koop en zijn wij niet vermoedende; die marckt hout hem wel so slap alsij gedaen heeft door die slappinge bij U. 1. Indient bij U. 1. niet geslapt hadde, die rogge hadde hier op 50 fl. gelopen ende weyte over 60 fl. Hoe 't hem begeven sal, als er nu meerder goet affcomt, mach den tijt met brengen. Wyder gunstige vrundt U. 1. schrijven en penninghen van de 9de passado is mij den 2den dezer in handen gecomen ende het inhout van dien wel verstaen, alsdat ick 50 lasten souts sonde koopen, zoo ick a 12fl. off daar beneden sou koopen, waertoe ick wel sonde coomen, dan mijn insien is, dattet laeger sal loopen, dan het is hier al 11 fl. gegeven ende hier en is noch sonderlinge gheen gecoomen, zoodat mijn hoope is, dattet laegher sal coomen. Daerom sal ick 't noch wat insien, verhoopende hetselfde tot mindere prijs te koopen. Ick sal U. 1. en Willem Joostens beyde in een ruym leggen. Wat mijn sonde mogen resteeren boven die penninghen, die mijn U. 1. gesonden heeft, sal ick naarU. 1. begeerten trecken. Zijt den Heer bevolen. ;
uit de water, d. \v. z. ongesorteerd uit het rivierschip, dat hfet aanvoert. hiermede wordt de florijn bedoeld, die 30 van onzestuivers waarde had. *) Van de boen: uit de boede of schuur; in brief 27 — biz. 160 — wordt ook gesproken van zout ,,uyt die spijcker>" (zolders). ')
"j
Rogge
Fl.,
zestiende-eeuwsche koopmansbrieven.
143
—
April 4^). Maerten Ariensz. uit Middelburg AAN ClAES AdRIAENSZ.
1580,
5.
Na
en is mijn scrijvens niet bijsonders dan U weten dat ick geseilt ben van Syntuibers den 22sten Martius, dan wi most en onse besceyt halen tot Lissebuen aen duckdalf, want daer en mosten in die tijt gheen scepen seilen; also dat \vij onse besceit creegen doer gelt geeven ende doer voorsprack van Guide Claude. Vorts, Claes Arensz., hebickUgescreven,dat ick ons coren verkoft heb; een part heb ick verkoft voer het Corenhuis, het alle hier tot 10 fl. ende die reste heb ick verkoft uit het scip, het alle hier voer 10 fl. want daer veel Bartuenen *) waeren, also dat ick qualick tot vercopen cost comen ende U coren is verkoft het alle hier tot 10 fl. en een baet iiitgelevert voer het last 212 allehier. Claes Arensz., also daer 4 last gerest is, so en hebt ghigeenen gueden maet en dit voerscreven gelt heb ick gewisselt aen millreesen, als ick U wel gaer bewisen sal. Vorts, Claes Arensz., so heb ick mijn sout gekoft tot Lissebon, Sintubers te ontfangen, die moey voer 18 fl. en heb ontfange 230 moy; vorts so heb ick mit Godt voergenome tue seilen op Dansvick met Willem Michielsz. Die Heer geeve ons voerspoet tot onser salicheit. Vorts, Claes Arensz., en weet ick niet sonders te scrijven dan daer mocht wel wat anderin(ge) int coren vallen in Portegael doer oersaeck dat die Bartuenen upgehouden worden. alle groetenis
te laten
1580,
6.
Mei 22
=*).
—
Huych Adriaensz.
uit Dantzig aan
Claes Adriaensz. Ick gebiede mijn seer dienstlick aen U. L. mits desen U. te adverteeren, die
marckt houdt hem zeer
willich,
1.
doordien hier
zeer weynich goet affcompt door het soober gewas, datter in
Poolen geweest
is,
hetwelcke wij nu wel gewacr worden ende oock zijn. Rogge 47 48 fl.,
—
datter korts veel scheepen geweest
puyck houden
voor Warder back-
brouweyte 54 fl. geboode 58 fl. ende houden se op 60 fl.; puyck houden se onder 63 niet; gheenc meel 31, 32 fl., blau wagenschot 51, 52 fl., blaeu klaphout 78, 80 fl., pick ze
weyte, ende en
»)
Ontvangen
1580.
7
is
.A.pril
op 50
fl.,
;
die beste niet, is
1580.
^}
Bartuenen
=
Brctagncrs.
')
Ontvangen
14 Juni
2ESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
144
—
13i fl., teerlO^— 101 fi.,croonasse36— 38fl.,cruijsasse24 26fl., Sintubers sout 13 fl., Brouwaege 104^ fl. Vrachten op Amsterdam 6 6^ gld., op die Maes 7 7f gld. Wissel op Antwerpen een maent
—
—
nae sicht98. Hier is zeer weinig goet bij der stat, zoo daer weynighe scheepen comen, zijnt machtich wechteneemen.Goedevrundt,die
Heere wil verleenen, datter een goet gewas mach coomen, dan zoo het faelheerde, zoo waer daer een groote dnerte te vermoeden, dan hooch in Poolen, daer het goet gevoert wort, geld deese vast 60 fl., enyghe seggen van 70 fl. Het heeft hier langhe drooch weeder geweest waert des Heeren wille, het hooge landt hadde wel reeghen van doen, doch het staet al in zijne handen. Wijder gunstigen vrundt, ich heb den 15en deeser U.L. schrijven ende penninghen per Adryan Jaspersz. ontvangen, waerin ick zeer schroopeljoos ben dieselfde aen telegghen, doordien alle waeren hier bij zoo hooge prijs zijn, zoodat ick niet en weet op deese marckt waeraen ickt besteede sal, daer U.L. profijt aen sout mooghen doen; dan goede vrundt, ich mach sien wat mijn voorvalt, iet vermerckende sal ick in 't aenleghen van dien doen, ot mijn eyghen saecken waren. Belanghende int koopen van 't hout en hebbe ick noch niet gedaen, doordien hier noch weynich overhoop geweest is. Hier zijn nu sommighe soutscheepen nit Brouwage ingekoomen, men mach sien, wat het doen sal nae die ses daghen die koop mag mijn zoo aenstaen, ick sal 50 fl. cooren verkoopen. Vaert wel ende sijt ;
;
den Heer bevoelen.
—
Mei 29. Huych Adriaensz. uit Dantzig aan Claes Adriaensz.
1580,
7.
dan sint voor Pynksteren ^) en zijn hier maer 4 off 5 kaenen gekoomen, diewelcke op gisteren eerst gecoomen zijn, somma dat hier weynich voorhanden is. Hier is van de weeck vast goet gekoft om nae Liibeck, Breemen, Hamburcht te scheepen, oock worter gekoft ende gescheept naar Poomeren; somma, dat het schijnt off daer nergens beeter hier ostwaerts aen greynen te bekoomen is als hier belangende het nieuwe gewas vertoont hem hier op veel plaatsen zeer wel ende op sommige plaetsen klaghen zij, doch het is ....
>)
Hier compt sonderlang gheen goet
22 Mei 1580.
aff,
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
145
noch droogh; daervan te schry\'en het staet al in Goods handen. Wyder, gunstige vrundt, ickheb voorU.L. 61astenweyten, 'tlast a 52| fl. dievvelcke ick op dato per Adryaen Jansz. van Rotterdam scheepe gemeen met ^^'illem Joosten goet. Goede vrundt, alle waeren zijn hier zeer hooch, waerdeur ich zeer schroopeljoos geweest ben in 't aenleghen van U.L. penningen. Dan naerdien ick gheen beteringe voor het eerst vermerke, zoe en heb ick 't niet derven naelaeten U.l. penninghen te besteeden. Op dato is hier ,
slecht rogge a 48
fl.
gegeven; het laet
hem
aensien off die rogge
mocht coomen, dan 49 fl. wort er geboode. Het sout en kan ick noch niet mee te werck coomen, dan hier coomen weynich soutscheepen. Goede vrundt, ick mach sien watter noch compt zoo haest ick in werck kan comen, soe sal ick de reste tot die 50 lasten koopen. wel op 50
fl.
;
—
HuYCH Adriaensz. JuNi 2. Claes Adriaensz.
1580,
8.
uit Dantzig
aan
Ick gebiede mijn seer dienstlicken aenlJ.L. mitsdeesenU.L. te
—
adverteeren die marckt van hier: rogge ut die water 46 46|,46| van de beun 48 50 fl., brouweyte 54, 55 fl., backweyte fl.
—
;
59
—60
fl.,
puyck houden
sij
op 28
62,
—
fl., meel 31 33 blau klaphout 78
63
fl.,
asse
—
80 fl., croon 36. 40 26, blau wagenschot 55 60 fl. Sintuber sout 14, 14^; Brouwaetge 10^ fl. Wissel op Antwerpen een maent nae sicht 96 98 per p. fl.,
cruys
—
fl.,
;
Vrachten, op Amsterdam 6
—7
—
op die Maes 6^ 71. gld. Van de week is hier tamelick wat aengekoomen, dan sij koopen even duer in. Belangende het nieuwe gewas: weyte staet alderweeghen zeer schoon, rogge staet op die eene plaats beeter als op die andere. Wijder gunstige vrundt, ick sendeU.L. perbrengher deeses, Adryaen Jansz. van Rotterdam, 6 laste weyte, leyt gemeen met 16 lasten voor onder in 't schip, waervan Willem Joosten ende Jacop Bru^Tisz. die reste sal ontfanghen. Vracht per last 7^ gld. Die Heer laet het U.l. alles met lieff ontfanghen. Daer zijn vast soutscheepen in de Sondt, ick mach sien als se coomen, hoe hem die marckt sal aenstellen; zoo het tot redeUcke prijs compt, sal gld.,
ick 50 last voor U.L. koopen. NED. ECON.-HIST. ARCHIEF. JAARBOEK
V.
10
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
146
1590, JuLi 12.
9.
—
HuYCH Adriaensz.
uit Dantzig aan
Claes Adriaensz. Die marckt houdt
hem
gedaen heeft, doordien hier kortelinge wat goets aengecoomen is, dan het is in Poolenoock affgeslagen. Belangende het nieuwe gewas, heeft hier op sommige plaetsen schaede geleden van den hagel, die 't ter aerde gesmeeten heeft. In Poolen klagen zij, dat het op veel plaetsen soober staet, dan hier in Pniyssen staetet wel. Die Heer laet het met lief incoomen. Wijder, gunstige vrundt, ick heb U.l. den lOden deeser gesonden per Michiel Jansz. 3 lasten 13|schepel weyte ende voor 't schip lasten. Die Heer laetet U Liefde wel zoe slap als
zij
1
met
lieff
ontfanghen.
1580,
10.
JuLi
16.
—
Aper Jansz. uit Amsterdam aan
Claes Adriaensz. Ick ghebiede mij seer tot Uwerliefde, voerts
is
desen
om Uwer
hoe dat ick den 14dendesernoch200souts vercoft hebbe, 't hondert tot 27 pont ende wort op huyden ghemeeten. Voerts soe ick de reste tot 28 pont hadde willen vercopen, mij dunckt ick sonde dye op huyden welquijtghewordenhebben, dan hebbe 't selfde op 29 ghehoude, dan soe daer op Manendach ^) gheen ander tydinghe coempt, sal hetselfde, soe ick daertoe mach comen, tot marckt-ganck vercopen. Daer is seer luttel treckx, soedat het lichtelicke conde comen dat het op 't hoechsten ware. Voerts soe is hier seer quae tijt vleis te becomen; soe het Huych Jacobsz. goet dochte, dat men tot Delff 2 ofte 3 matelicken ossen cofte om te slaen, dat sonde mij wel dunken goet te wesen, dan soe hem 't selfde gheen oerbaer en dunckt te weesen, mach Uwer 1. mij 't selfde laeten weeten. Aengaande de scr3rften van Uwer 1. hebbe ick bestelt, dat deselfde sullen getranslateert worden ende sal deselfde met de bode weederomme senden; wanneer daer eenighe tijdinghe uyt Poertugael ofte Spanghen coempt liefde te adverteeren,
sal
1)
't
selfde
U
18 Juli 1580.
met den eersten laten weeten.
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN. 11.
1580, JuLi 18.
—
147
Aper Jansz. uit Amsterdam aan
Claes adriaensz. Ick ghebiede mij seer tot Uwers; voerts
desen
is
om Uwer
1.
weeten ick hebbe alsnoch den Men vercoft 2 hondert tot 27 pont, alsoe ick Ul. op Saterdach verleden *) geschrieven hebbe ende op Saterdach verleden is alhier vercoft tot 29 pont het hondert, Voerts is op dese tijt een coepman nae het schip ghevaren om het sout te besien om de reste te neemen soe wanneer ick yet gedaen sal hebben, sal 't selfde U met den eersten laten weeten. Aengaende de peper hebbe ick voer moghen hebben 18 stuyver 't pont, dan verhope meer te crijgen. Voerts soe hebbe ick Uwer 1. in een bryef f den 1 6en a dit o gescre ven te adverteeren onsse ghelegentheyt
;
te
;
;
'^)
dat ghij soe wel wildt doen ende vermanen
Huych Jacobsz van
ossen te copen, want hyer tans gheen goet vleys tebecomenenis;
hebben een langhe reysse voer hande, daeromme behouven wij te hebben, daeromme wildt mij toch met de eersten laeten weeten wat hem goet dunckt ende of hij begheert, dat ick mijn biervaten tot Delff sal senden ofte bier tot Aemsterdam laten brouwen. Voerts soe hebbe ick Maerten Ruichaver ghedaen doer an wij sing van Erick Wij Hems. 37^ mylrees tot 6 gulden 3 stuy-
wij
wel wat goets
vers; bedraecht uytwijsende sijn hantscrift 40 pont 6
vlaems, welcke handschrift ick U.
1.
hier in
den
st.
5 groten.
brieff sende.
Voerts, goeden vrundt, soe de rijcksdaelders tot Delff wat te
men se wat vergaerde, Noerweegen daelders moeten hebben. Voerts aengaende de \\djnvaetjens, die hebbe ick tot Heynderick Leenertsen bestelt. Het groetste sal hebben Maltelt Adriaensz. ende groetste daemae Uwer 1., de andere twee Bruyn Jacobsz. ende Jacob Adriaensz.; het andere, te weten het cruyt, salik Jan Ja-
becomen want wij
sijn,
soe waert van node, dat
sullen in
cobsz,, mijn neef in sijn tonne doen,
omdat bewaert
sal
wesen;
ende LeentienHuybrechs goet mede. Aengaende de veeren, wij sullen hyer wel gansse veeren, dye seer goet sijn, crijgen, dan men raach hier om 7 stuivers swaensveeren cryegen, die mede seer schoen sijn; dan swaensveeren en worden nyet levende geplockt, dus wildt ghy hever swaensveeren hebben als gansseveeren, mij dunckt men sal se van beyden part ij en wel seer goet crijghen, daeromme soe hebt ghij nu van beyde de keur welcke Uwer 1, nu ;
»)
16 Juli 1580,
«)
No.
10.
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
148
met den eersten oversenden de scryften sullen avont ghedaenwesen, soe sal ick die mede met den eersten senden.
lyeff hebt, sal ik t'
12.
1580,
JuLi
;
19.
—
Aper Jansz.
uit
Amsterdam aan
Claes Adriaensz.
Uwer
Ick gebiede mij seer tot
1.
Voerts
is
desen
om Uwer
1.
te
adverteeren hoe dat ick tijdinghe ghehoert hebbe, alsdat daer
te
Antwerpen ghecomen sijn, ende wort gecomen was om Ende de laeste scheepen, dewelcke van
cander spreecken soe het
U best geraden dunckt in Noerweeghen
veel Lubeckse scheepen in
gheseyt, alsdat daer eenen van harentweeghen
coopen 60.000 deelen. Sint Lucas ghecomen sijn, segghen aldaer te weesen een slappe marckt ende dat alle de deelen, 't welcke daer int voorgaende jaar ghebrocht sijn, noch onvercoft staen, daeromme wildt met mal-
mach ik mij daernaer stellen, want wederom in Noerweeghen op hogher prijs
te varen, soe
ick sorghe de
deelen
te lopen.
De-
gheene, die jaers verleden veelschepenbevrachten,enhebbenal-
thans gheen commissie, daeromme wildt wel doen ende laten mij
weeten waemaer ick mij sal reguleeren, want soude ick het volck op Noerweghen hueren ende daernae op een ander weeghe toeleggen, dat soude tot grote costen lopen. Voerts aengaende de peper, het scheelt hier ende tot Delff 5 ofte 6 pont ten hondert soude men tot Delff 8 stuyvers moghen maken, en soude men alhier oeck niet meer als 18 stuyvers ofte een weynich moghen meer crijgen; soe waert beter tot Delff gesonden overmidts d'overwicht Uwer liefde willt mij 't selfde laten weeten wat U best ghedaen dunckt. ;
1
;
13.
—
Huych Adriaensz. uit Dantzig 1580, Augustus 12. AAN Claes Adriaensz.
.... Be] anghende het nieuwe gewas, het heeft hier 2 of 3 daghen wat gereghent indien noch 7 of te 8 daghen droogh weder geweest ware, het gewas hadde hier rontom al in geweest. Wijder, ghunstige vrundt, uw schrijven van den 23en Juli is mijn den 12en dezer in handen gecomen ende het inhout van dien wel verstaen, dat ick U.l. reste soude laeten resten ende oock het trecken van de 600 gulden, ten waer dat hem die marckt veranderde, hetwelcke hem laet aensien, dat wel mocht geschieden. Int affcomen van 't nieuwe ghewas, soo ick tot redelicke prijse kan te werck koomen,
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN. sal ick U.l. begeerte
149
naecoomen ende trecken. Wijderhebickmet
om 100 lasten weyten, in welck 50 lasten puyck van boekweyt ende 50 lasten puyck van brouweyte, diewelcke hij mij verlaeten heeft a 48 fl. ende ick boot hem 45, hetwelck 50 fl. die backweyte en 40 fl. die brouweyte waer geweest dan doordien die weyte noch niet al in en is, zoo waeren er noch avonturen in te verwachten hoet noch sonde moghen werden, zoo heb ick laeten staen ende hy wil mijn van een Marienbiirger invvoonder geweest
;
beyts een sack weyten senden binnen 8 daghen, waernaa hij sonde begeeren te leveren. Die prouve gesien hebbende, mach ick sien
koop eens worden Die rogge is weder wel zoo willich is, doordien hier wat schepen aengekomen sijn, waerdeur sij se op 52 houden. Voile haring 67 fl., maatjes 46^. off wij die
als
14.
zij
geweest
—
1580, Augustus 18. Huych Adriaensz. uit Dantzig AAN Claes Adriaensz.
Belanghende die nieuwe weyten valt op sommighe plaetsen schoon ende op sommige plaetsen brandachtig, zoodat wij dit jaer brandighe weyten sullen hebbenalswij het voorleden jaerge....
had hebben. Rogge valt alderweege seer schoon; dan op sommige plaetsen heeft den hagel in Poolen groot schaden gedaen, soodatter niet gemayt sal worden dan naer ick verhoore, zoo sullen wij dit jaer ongelycke meer weyten hebben als wij het voorleede jaer gehadt hebben, ende oock die menichte van de weyte, het gewas sal deese weeck meestal in sijn. Vorder gunstige vrundt, U. 1. schrijvens van den 4den deeser heb ick den 15den ontfangen ende het inhoudt van dien wel verstaan, alsdat voor U. 1. niet sonde trecken, ten ware dat ick andre advys van U. 1. ontfingh, hetwelck ick oock doen sal. Ick heb verstaen, dat Willem Michielsz. in de Sondt in 3 weeken van Avero is gecomen ende is van meeninghe hier in te comen. Vaert wel. ;
15.
—
Huych Adriaensz. uit Dantzig 1580, October 16. AAN Claes Adriaensz.
Ick gebiede mijn seer dienstelijcke aen U. adverteeren die marckt van hier
is
1.
mits deesen U.
1.
te
door het aencoomen van de
scheepen zeer gewillicht ende oock mede en compt hier sonder-
langh gheen goet, waerdeur ganselijck te besorghen
is
hier
gheen
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
150
voordeel te doen sou zijn van den gerst, zoolange die schepen hier
Rogge 55
zijn.
32
backweyte 60
fl.,
fi.,
brouweyte
48, 55
fl.,
meel
pick 14i fl., teer 11 fl., Sintubels sout 16^ fl., brouwage 12^ fl. Voile baring 80 fl., maetjes en ielle 45, 46. Wyder,
30,
fl.,
gunstige vrundt, ick sonde U.
per reste van U.
1.
per brenger deeser Jan Cornelisz.
penningen gesonden hebben, dan doordient hij 't niet heeft moghen laeden, zoo ist naergebleeven, dan hij meende noch wel 8 lasten in te nemen. Ick salt U. 1. bij d'een d'ander senden.
off bij
1580,
16.
I.
December
10.
— Huych
Adriaensz. uit Dantzig
AAN Claes Adriaensz. gheen veranderingh zedert het laaste schrijven van den 18den passado aen U. 1. Het laet hem aensien, dat hier van den winter niet te doen sal vallen, doordien hier sonderlinge geen goet bij der stadt en is ende geheel veel beter koop en is hier niet te verwachten teghen het voorjaer, tenwaer bij U. 1. door slappinge; doch men mach sien wat den tijt met sal brengen. U. 1. reeckeninge sal ick rede .
.
.
.
Wijders, gunstighen vrunt, hier en
maecken ende U.
17.
1.
is
senden.
—
1581, Januari 241). Huych Adriaensz. uit Dantzig AAN Claes Adriaensz.
Van onze
nacie en wort niet gecoft,
Denemarken
danhetlaathemaan-
mochte trecken .... Sooveel ick meerder rogge als het verleden jaar geweest is. In Piuissen is ongelijck meerder rogge als 'tvoorleden jaar geweest is. Wattet doen sal mettet open water, mach detijt
sien ofte
verstaan kan
is er
hier wel
in Polen
Nederlant kan der veel goets in doen, Belandoch heel goede hoop en zijn wij niet te vermoeden gende koers ende ganck des gelts is 't eender doen als 't voorkeeren
;
slappinghe in
leden somer geweest
't
is,
onwillich, ende die in zijn
behalve Bergsche daelders jaer
van
'78, '79, '80
zijn
geslagen
gans zijn,
geprobeert ende niet meer waerdich gevonden als 15 ende
op sommige plaetsen •)
't
in Poelen
Ontvangen 4 Maart 1581.
op 14
gestelt
ende hyer op 16
st.
4
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
somma
aengeslaeghen,
dattet gans geen raet en
is
151
tegen het voor-
Bommelsche, Utrechtsche en Geldersche daelders te senden. Dan tot Warsau wort bij den koninck eenen rijcxdach gehouden, vvaer mogelijk oock mede van de munte gehandelt sal jaer Berghse,
worden. let verhoorende vnindt, ick sende hier U.
salt 1.
U.
1,
adverteeren. Wijder, gunstige
reeckening, dewelcke ick U.
1.
al
voor
marckt gesonden sonde hebben, dan doordien daer langhe geen bode gereyst is, en hebbe ick geen middel gehadt te
die Toorense in
senden.
—
April 24. Huych AAN Claes Adriaensz. 1581,
18.
Adriaensz.
Dantzig
uit
Wijder, gunstige vxundt, U.l. schrijvens heb ick per Jan Cornelisz. ontfanghcn
den 22sten deeser ende het inhout van dien
wel verstaen; belanghende U.
ende
U.l.
1.
reeckening sal ick doorsien,
dan antwoorden, ende
als
penninghen per Jan
die
Cornelisz. sal ick ten beste oerber besteden sooveel mijn doenlijk is;
ick denke
hem op Amsterdam te bevrachten.
Wijder heb ick
per Maerten Adryaensz, 80 millereesen, hetwelcke ick met het-
geen
restende per slot van reeckening naer U.
U.l. is
gemeene brouweyte
in
sal
1.
begeerte
besteden ende dieselfde in Maerten
Adryaensz. verscheepen.
1581,
19.
Mei
5.
—
Huych Adriaensz.
uit Dantzig
aan
Claes Adriaensz. van rogge aengekomen; wat aancoomen, soo men seyt datter noch voorhanden is, so mocht men wel weder rogge tot 40 fl. koopen. Wijder heb ick gekoft voor Jan Cornelisz. 6f last weyten volgende deese ingeHier
is
korts wat tamelijck puyck
wil hier
legde reeckeninge; door het ongeluck heeft spilt,
U.
1.
20.
waardeur
hij
voor dato per Maerten Adryaensz. 7|
—
Frans JuNi 13. AAN Claes Adriaensz. 1581,
hij
vast veel gelt ver-
mijn te weynygh gelt gegeven heeft. Ick heb
Eersaeme, beminde
cosijn,
last
weyte gesonden.
Huych Bruynsz.
uit Dantzig
naer behorelicke gruttenisse suit
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
152
ic U.l. briefen van den Sen en de 27ste passado ontfanghen hebbe; dan van de 30sten April noch niet vernomen. Aengaende dat ghij scrijft het sout alsnu soo van Maerten Adriaensz. ende Willem Michielsz. te vercoopen, sal ic doen, ten ware
weeten, dat
1
voorquam proffytelycker te zijntehouwant laeger alst is kan 't niet loopen ende nae hem die mart hier houdt ende bij ons is, soo ist al scaede wat wij hier coopen, want de terwe deur die tijdinghe van Spanghen
de scipper ende mijn
den dan
iet
te vercoopen,
hier seer gewillich
is,
ja alrede veel gecoft
om
tegens die
tijt
te
sceepen, waerdeur hyer wel goede vrachten op Spanghen uytgaen
mochte, dus dat
ic
de coop,
bij
mijn lest gesonden, niet crygen sal
gheen voordeel op geweest dus dat het nu bekayt is, want wat men cooptna'tuytwijsen van die mart bij ons, is verlies, ten ware die daer veranderde, want hyer comt weynich goets af daerom sooals de schippers eerst aengecomen sijn ende die boode vaerdich was om te reyssen, weet ic noch niette scrijven wat het sout gelden mach ende oeck wat ick coopen sal, dan ic sal U metten eersten breeder ad vis scrijven. IchaddeU.l. gescreeven, dat ic een request an die burgemeesters vertoonen sonde, naedemael het bescheyt van SijnderEx*^^°soolange affterbleef dan is mijn ontraeden, naedemael ic gheen bewijs hebbe van de burgemeysters, alsdat sijt schuldich bekennen te sijn dat daerom best is dat ic nae het bescheyt van S. Ex*^® wachten soude. Angaende die mart: backterwe 52 60 fl., brouweyte 42 50 fl., ende daer werck hier
is
;
;
,
;
rogge
— 15^
36—40
76—89
fl., fl.
—
meel 24 27 browaetsen 11|, 12
,
fl.,
waegeschot
36—42
Maesterlandsche harinck 23
—
fl.,
fl., fl.
—24
,
gerst3|-
—
—
croonasse 36,
pick
fl.,
1
Spaenssout 15 42 fl., claphout
4|^fl.,
2^—
1
3
fl.
,
teer
9^—1
wissel op Antwerpen 97
fl.
—98
gross per pont.
21.
1581,
October
10.
— Adriaen Bartelmeesz. Verburch
uiT Dantzig aan Claes Adriaensz.
Eersaeme, discrete, zeer beminde couzijn Claes Adryaensz., ick ghebyede mijn seer dyenstelicken aen U. 1. mits deesen U. 1. te adverteeren die markt ende ghelegenheyt van hier. Tarwe en weet ick gheen markt of te schrijven dan bij ghissinck, want daerop wort weenich gecoft; backtarwe van 56 tot 60 fl., broutarwe van 48 tot 51 fl., rogghen van 37 tot 40 fl., puyck van oude
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMAN'SBRIEVEN. rogghen 24
fl.,
is
hier lest gegeven voer 41
gherste van 24 tot 27
fl.,
fl.,
153
tonnemeel van 20 tot
vollen haerynck
is
hier lest
—
gegeven voor 54 56 fl., hollen harynck is hier vandaech gegeven voer 3H fl. uyt tschip van Jan Cornelisz., 't Melckmeysken; widt zoudt, naerdattet is, 13] ende 13^ fl., Browaets zout gros, blaeu claphoudt 78 82 fl. blaeu waegeschodt fl. ende 1
—
1
1
40,
44
fl.,
lU— 12
pick
fl.,
teer II
fl.,
,
gherst 5
fl.
die tonne,
op Antwerpen een maendt naerzicht,99gros, vrachtenop Aemsterdam van de tarsve 9 gulden, rogghen 8 gulden per last ende daer vvordt zeer weinich gescheept, hier coemt noch zeer weinich goets off. Het heeft hier nu wel acht ofte thyen daghen aen den anderen ghereghendt; ick zoude meenen, dattet waeternuwelgewassen is; wij zijn hier alle dach goet verwachtende, het en heeft ons hier anders nergens aen gebroecken dan aen waeter; wij hadden hier anders goets genoech gehadt, byzonder rogghen die zijn wissel
wij
meest verwachtende. Voerts,
12en passaedo
is
mon
mijn den 9den dyto
couzijn, U.
bij
1.
bryeff vanden
Michael Jans van de Ha-
ven behendicht, diewelcke hier met lyeff gecoemen is, die Heer die zij gedankt. Jlin schip en is noch nyet binnen ende leydt noch te Remundt, ten mach nyet opcoemen, overmits dattet te zeer waeydt ende 't is in de windt. Belanghende den haerynck die zal ick vercoepen ten hoechsten prijs, 'tgelt daervan coemende, zal ick overlegghen 't zij aen tarwe ofte rogghen. Ick zal van dien den oerber raemen. Voerts,
mon
couzijn, daer U.
1.
schrijft
dat ick mijn geabu-
zeerdt zoude hebben, te weeten dat die bootsgesellen mijn zoude
hebben 2 last 50 scheepel ende ick schreef 2 last 40 scheeen heb van de bootsgezellen gheen ghelt ontfangen dan alleen van Michyelsz. ende die en heeft mijn nyet meer betaelt als 2 last 40 scheepel die specyf ycaetie vandt ghelt heb ick noch bij mijn, waervan ick U. 1. hier een dubbelt van overzende; doen hij indt tellen was vandt ghelt, zoe zeyden ick: „ghij moet toch ghelt hebben," ende gaff hem weeder 21 Rijcxdaelders, ende lyet hem noch inhouden 33 fl. 10 gros, als ghij bij de specyfycatie vinden zult ende daer schoot over 5 gros, daermede was die 2 last 40 scheepelen betaelt; hij heeft mijn van eersten af anders nyet gezeydt dan van 2 lasten 40 scheepel ende daerop zoe liet ick den tarwe meeten ende slooten oock mijn reeckening op den 27sten Juni. Als hij omme die bryeven quamende ick met hem reeckeude,
betaelt
pel, ick
;
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
154
zeyden hij „ick most meer gelt hebben", wel, zeiden ick, „wat raer. Ick heb gereeckent dat schip hebben zal een last 50 scheepel, zoe mocht schip nyet meer als een last tarwe hebben, wye zal my dan die 50 scheepel betaelen". Doen zeydeihij „ick heb hier noch wat ghelts van mijn breeder Jan Jansz., ick zal zien hoe verde dat reycken mach"; doen gaff hij mij die specyfycatie, waervan ickU. 1. hier dubbelt van zend ende datter aen te cort was, dat zouden op mijn schaede ende baedt gaen ende als Jan Jansz. hier weeder quam, zoude mijn daervan reeckening doen; 't zelfde en is anders nyet geschiet als ick U. 1. hier ben schrijvende. Ick en heb hem zonderlanck van de zaeck nyet gesproecken, hij zeydt die stierman hadde zoeveel in, ick ende mijn broeder zoeveel, soeals hij zeydt zouden beloopen 2 last 50 scheepel, hoeveel elck daerin hadden, daer en weet ick ghans nyet off; hij heeft mijn van eersten an 2 lasten 40 scheepel gezeydt ende hij en heeft mij oock anders nyet betaelt, dat weet ick zoe wel als dat ick weet, dat ick leef f als ick :
:
;
van niet gevonden en hadden, zoe mocht ick er aen twijfelen, maer nu bevinde ick dat perfect goed, alsghij bij mijn copie zult bevinden ende ick heb oock die specyfycaetie langher bij mij gehadt, waeraen ende wadt gelt ick hem gegeven heb vandt schips weeghen, dat hij gehadt heeft, blijckende bij mijn reeckening ende die selfde en kan ick nyet vinden. Zoe ick nyet die specyfycatie daer
en wiste dat zulcx geschied en waer, ick en schreef ofte en zeyde omme duysent mael zoeveel; staet mijn noch zoe wel
sulcx nyet
voer oft eerst van de weeck geschiet waer. Ick zieder hem voer aen, dat hij zal willenghelijck hebben; hoe ick met hem zal vaeren dat mach ick wijs worden, wandt dat hij
voerneempt daer blijft hij zoe vast bij ende is daer nyet of te breynghen, zou de ick dat moeten uydtkeeren, zoe zal ick dat tot mijn onrecht uytkeeren, wandt indt aenzegghen hoeveel datter die boetsgezellen daerin zouden hebben, heeft
hij
10 scheepel te
het moet zoe geschyet weesen, wandt ick en heb nyemant van zijn volck gesproecken noch ghelt daeroff ontfanghen dan van hem alleen. Hoedat zij dat met malcander ghereeckent hadden ende hoeveel elck daerin hebben zouden, is mij onbekent, altoes en heeft hij mijn nyet meer betaelt als cordt gezeydt ende gerekendt
2
last
over.
;
40 scheepel, dat weet ick zeer wel ende daer schoet 5 gros
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
155
Copie per memorye. Ontfanghen van Michyel Jansz., en dat van weeghen zijn bootsgezellen, ende zullen in de broutarwe van 48 fl. hebben 21ast 40scheepel, coemt In den eersten ontfanghen 4 ongers guldens Noch 22 Phis, daelders Noch 30 rijcxdaelders Noch ontfanghen ende Michyels weederomme gegeven aen gelt 21 rijcxsd Noch hem aen gelt laeten houden ende reecken hier als ontfangen
— — — 14 — — 26
'.
128fl.
7 „
27
„
35
^^
24
„
— 15 —
33
„
— 10 —
_
—
Copye per memorye. Ady
27 Juni. Michiel Jansz. van Delft hadden gelaeden voert
schip een last 50 scheepel tarwe, ende alzoe alst schip zoeveel gelts bij
hebben
de beurs nyet en hadden, zoe en
als
zalt schip
daer heeft Michyel Jansz.
myn
op betaelt vanweeghen
der Jan Jansz. die specyficate naarvolgende. In den eersten 2 Batenburgsche duycaetges
Een goudtgulden
.
.-
.
3
fl.
1
„
8„
7 rijcksdaelders
Somma
26
Rest hyeraen noch
fl.,
zijn broa-
14 „
12 rijcksdaelders
Noch
nyet meer
een last ende die andere 50 scheepel, bedraegende 40
fl.
13 „
— 10 —8 — 5 — 23 — 7
ende 7 gros sullen op mijn schaede ende baet loepen ende Jan Jansz. zal mijn reeckening daervan doen, als hij met lieff weder hier coemt. Deese 13
22.
fl.
—
October 23. Adriaen Bartelmeusz. Verburch uiT Dantzig aan Claes Adriaensz. 1581,
Eerzaeme, seer beminde couzijn Claes Adryaensz.,ickgebyede mijn seer dyenstelick aen U. 1. mits deesen U. 1. te adverteeren die mardt ende ghelegenheyt van hier bij ghissynk; die backtarwe ende oeck broutarvve is hier zeer weenich bij der stadt ende daer
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
156
wordt weenich gecoft: backtarwe van 55 tot 58 fl.,zoe derpuyck ware, zij zoude meer ghelden, dan puyk en is hyer nyet broutarwe van 46, 50 ende weenich te becoemen, in de rogghen zijn wij wel offslach wachtende, mer in den tarwe zonderlanck nyet, doerdyen hyer zeer weenich is ende valt zoe goedt nyet als die dat voerleden jaer gedaen heeft; het waeter is nu met den reegen ende snee wel gewassen, zoedat zederdt een Zaeterdach voerleden thyen ofte twaelf kaenen met roggen zijn affgecoemen ende die rogghen is wel vol snee, zoedat diezelffde niet wel scheepbaer en is ende die burgers coepen die iiydt de water voer 33, 34 fl. ende oeck dyerder nae se drooch is, van de beun van 35 tot 37 tonnemeel van 19 tot 23 fl., wit zoudt is hier lest gegeven fl., voer \3h, Browaets zoudt 11 fl. 12 gros, voUen haerynck is hyer lest gegeven voer 52 ende 56 fl., hollen harynck van 29 tot 31^ Hyer is vandaech tijdynck gecoemen, datter een schip met fl. Maeszerlantzen haerynck in de Zondt is gelaeden met 60 last ende zoude hyer coemen; als die hyer is, wadt die Vlaemschen haerynck dan zal ghelden, werdt die tijdt metbreynghen wissel op Antwerpen een maendt nae zicht 97, 98. Voerts, mon couzijn, zoe is den haerynck van Michiel Jansz. vercoft 4 last, per last 31-|ende die repen voer 3 1 fl. ende daer is ingehoecht 1 7 tonnen, coemt 1 last ende eene tonne. Michyel Jansz. zouden ick vrij gelevert hoepen, zal van de weeck gearriveert sijn, ick zal rogghe ende tarwe voer 't schip coepen, daer ick best ken aen geraecken, hij heeft 7^ last as ^) in te vracht ende zal te vracht hebben per last 8 gulden ende hij zal voert soe in rogghen ende tarwe in hebben end zal te vrachten in hebben 11 ende 12 gulden per last; die Heer laet het met lyeff overcoemen, hadt hy tot dees tijdt toe verbeydt mette vrachte, hij zouden meer gecreghen hebben daer is vandaech op Amsterdam gheboeden pei last van de rogghen 15 gulden 5 st. ende wilde niet minder als 17 gld. hebben. Doen der schepen waeren, doen wasser gheen rogghen, ende nu hyer taemehck goet is, nu zijn der gheen schepen. Wij meenden noch een vloedt scheepen van Am.sterdam en van de Maes gehadt te hebben ende dat mist ons. Ick heb wadt rogghen voor Guerdt Bro;
;
1
;
wer
gecofft. Ick
wil die
en weedt nyet hoe ick die zal wechcrijghen;hij
op Amsterdam hebben. Anders nyet dan
den Heer Almachtich ende ')
Potasch.
't
hier
mede
zijt
woerdt zijnder genaede bevolen.
zestiende-eeuwsche koopmansbrieven.
157
—
Adriaen Bartelmeusz. Verburch October 29. uiT Dantzich aan Claes Adriaensz.
23.
1581,
Ick gebyede mijn seer dyenstelicken aen U.
1.
mits deze U.
1.
mardt en de ghelegentheydt van hyer: tarvve en weet ick zonderlangh gheen markt off te schrijven dan bij gissynck, doerdyen hier zeer weenigh tarwe bij de stadt is ende daer wordt weenigh gecoft backtarwe van 55 tot 58, broutarwe van 46 tot 50 fi., rogge van 33 tot 35 ende wel te becoemen tonnemeel van 18 tot 23 fl., voile harynck 54 fl., holle harynck 27, 28, widt zoudt 13|^ fl., Browaetszoudt l^fl.,gherstweynichte becoemen, ghelt 4 4| daelder de tonne, wissel op Antwerpen een maendt naer zicht 98 gros. Voorts, mon couzijn, zoe heb ick de haerynck vercoft ende zende U. 1. alhier die reeckeninge daervan ende oock die reeckening van 't gheen Michyel Jansz. meede gelaeden heeft hij heeft in 3 last tonnemeel, gecoft per last 19 fl., noch 7^ last rogghen ende leydt ghemeen met 16 last waervan ontfanghen zal die bootgezellen een last 55 scheepel Moedgen Maddeleen ^) 45 scheepel, Jacob Bruyns ende mijn broeder, 5 last Jan Dircz, Timmer, mijn couzijn, 8^ last, wort tezaemen dus 16 last ende is gecoft per last a 34 fl. 20 gros, die Heer laet met lyeff overcoemen. Mon couzijn. ick heb Michyel van de 10 scheepel weder vermaent, hij blijft daer even vast bij, hij zeydt 50 scheepel te adverteeren die
;
1
—
;
betaelt te hebben. nochtans weet ick zoe wel als ick weet dat
ick
leeff,
hem
dat ick nyet meer en heb ontvanghen, ende ick heb
die
specyfycaetie
voergelesen,
boodtgesellen en hadden
waerop
hij
zeyden: die
hem
geen ongers guldens gegeven. Wadt geldt hij van de bootsgesellen ontfangen hadden, is mij onbekend, dat ghelt heeft hij mij gegeven ende meerder niet;
daer
.
is
nyet ingedaen ende staet noch op
sijn
beloop; die 13
7 gros, die ick moet hebben, en heb ick oock nyet ontfangen
fl.
ende zal dat laeten staen tot wanneer Jan Jansz., sijn broeder, met lyeff weeder hyer comt. Mon couzijn, Michyel daer met lyeff coemende, moocht hem ten ghelegender teyt daer eens aff vermaenen, 't is anders nyet, als ick U. 1. hier ende oock hier voennaels aensegghen hoe veel die bootsgezellen darin zouden hebben, mach hij hem vergreepen hebben, meenenende 50 scheegeseid heb,
')
int.
Waarschijnlijk: JIaddeleen in de Clock, zie Jaarboek 1917, biz. 212.
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
!58
pel te segghen ende heef t nyet
meer
als
40 scheepel gezeyt ende
betaelt.
—
1581, October 29. Huych Adriaensz. uit Dantzig AAN Claes Adriaensz.
24.
noch van Jan Comelisz. is, waerdoor ick tot geen vercoopen heb weeten te coomen, welcke 3 lasten harinck ick tegen het last 27 fl. verschieten; wat se mangelt sal U.L. altijts bij mij vinden. U.L. sonde oock een half last rogge meer gehadt hebben, den hij heeft wel 4| last weder opgesonden, dat hgt nyet in rnoecht neemen, so heb ick hem het overschot volgende mijn rekeninge gegeven. Vaert wel en sijt Godt bevolen. Wijder, gunstige
vrundt, hyer
is
onverkoft 3 lasten harinck, die seer slecht
1581,
25.
November
10.
— Huych
Adriaensz. uit Dantzig
AAN Claes Adriaensz. Wijder, gunstyge vrindt, Jan Comelisz. haring heb ick nu voor dato a 28 verkoft. Doch ick mis de penningen tot opt voorjaer. Tegenwoordich, nu de Maesterlantsche haering gecomen is, sonde sij
boven
25,
26 nyet gelden. Doordien het so geheel sacht is,
is
het
met de Vlaemsche haring, dat Jochim Gijssen ende andere meer dan een last voor haerselven hebben, nyet komen verkoopen, maer opleggen. Vaert wel en sijt den Heere bevo-
soe soet. Doet dat
len.
26.
—
December 7. Adriaen Bartelmeusz. Verburch uit Dantzig aan Claes Adriaensz. 1581,
Ick ghebyede mijn seer dyenstelicken aen U.
1.
mits deezen U.
1.
mardt ende ghelegenheyt van hyer; van de tarwe en weet ick gheen mardt of te schrijven dan bij gissinck, doerdyen hyer gheen ghecoft en wordt ende daer is zeer weenich by der stadt zoewel backtarwe als broutarwe; backtarwe van 52 tot 56, broutarwe van 42 tot 46 fi., rogghen is hyer van de weeck gecoft, die beste die bij der stadt is ende is op Koppenhaeven gete advert eeren die
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
159
fl., gherste van 23tot25fl., 'tlasttonnemeelvan Vlaemschen vollen ende hollen haerynck (daer en is ghans gheen vraeghens naer vollen haerynck) is hyer vercoft, maer 't was die beste nyet, op Paesschen dach, Pyncxter wel betaelt voor 40 fl. 't last. Ick hob goedt goedt horen verlaeten voer 42 fl. baer gelt zij en willender ghans nyet aen doordien hyer zoeveel Maeserlantzen harynck coemt. Voer hollen haerynck is van de weeck noch gheboeden 24 fl., Maeserlantzen haerynck van 28 tot 29|^ fl. wissel op Antwerpen een maent naer zicht 98, 99, ende zeer weenich te becoemen, doordyen de spraeck alhyer
scheept voer 31 17 tot 21
fl.,
;
;
onder die coepluyden is, dat men het ghelt bij ons zal opzetten; is, dats mijn onbekendt, waerdoer alhyer gheen wissel
wat daeroff
becoemen. Wit zout uydt die spijckers^) 12^ fl., Browaets W^ fl., andere waeren daer en wordt nyet off gecofft, derhalve en weet ick daer gheen maerkt of te schrijven; die rogghen is te Leblung*) in de jaermart gecoft ende op 't voerjaer hyer te te
is
zout
26
leveren 'tlast
fl.
't
Is seer goedt,
dat daer sulcke koop ge-
is, wandt andere steden als Toeren reguleeren haer gemeenelicken naer die mart. Hier zijn eenighe van onsse naetie,
schyet
hebben met burgers ende hebben die
die hyer voercoep gedaen
rogghen ghecott 29
last,
't
fl.
omme
wadt
met breynghen.
opt voerjaer hier te leveren tot 28 ende
die te Toeren zal willen gelden werdt de tijdt
Godt dank, beeter dant een tijdt 1. op 't toecoemende jaer eenich gelt zondt, zoe en zendt gheen duycaetges, die tot Luypick, Hamburch, Embden ende bij eenyghe bisschoppen geslaeghen zijn, noch Zalsburgers, Turcxe, Simmersse, dees en willen zij nyet hoogher hebben als 50 gros ende bij ons, zoude ick wel meenen, doen die zoeveel als ongers guldens, dus wilt hyer op verdacht weessen. Anders nyet. lanck geweest
27.
1581,
is.
't
Is altijd,
Mon
December
couzijn, zoe U.
78.
— Adriaen Bartelmeusz. Verburch
uiT Dantzig aan Claes Adriaensz.
.
,
.
.
rogghen
.
Die backers coepen die backtarwe van 52 tot 56 coepen zij tot 30, 31 fl., puyck 32 fl., broutarwe
ghissinck, ')
wandt daer en wordt gheen
Spijcker (Speicher), zolder.
*)
Lees Lublin,
gecoft, gherst
in Polen.
van 40
fl.
bij fl.
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
160
tonnemeel van 16 tot 19 fl., gherste en mach hyer nyet uydt ende ghelt 24, 25 fl. vlaemschen voile ende hollen harynck en is ghans nyet begeerdt, gheen vraeghens naer, doerdyen hyer veel Maeszerlantschen haerynck is ende noch daetot
45
fl.,
;
gelicx
coemt.
vollen harynck
Ende het
hyer een zacht winter; vlaemsche
is
weeck gegeven voer 44 fl. ende 10 gros, te betaelen een maendt naer Paschen; hollen harynck bij ghissynck, wandt daer en wordt gheen vercoft, 22, 24 fl., Maeserlantschen haerynck van 30 tot 32 fl. wissel op Antwerpen een maendt naer zicht 98, 99 gros ende zeerweenich te becoemen; wit zout uydt die spijckers bij ghissink, wandt daer en wordt nyet vercoft ende daer en is gheen oftreck, 13 fl. Brouwaets zoudt fl. Hyer coemen alle dach Poolen ende byeden haer rogghen uydt omme te vercopen ende opt voerjaer te leveren; die burgers hebben wel bij de 3000 laste rogghen ghecoft is
hyer in de andere
;
1
H
op leverantye, ende coepen die naer de rogghen is ende naer dat op 't voerjaer zal gelevert worden, voer 26, 27, 28 ende 29 fl. Hyer zijn burgers, die exempte puyck van rogghen ghecoft hebben op leverantye voer 29 fl. ende sullen die op Michaeh toecoemende ^) eerst betaelen. Die Pool wilde haer 80 last leveren ende zij en begeerden nyet meer als 36 last te ontfangen, Somma naer die Poel loept ende die graech is omme zijn rogghen te vercoepen,zoe moeter veel rogghen voorhanden weesen, willen die scheepen op 't voerjaer wadt laet hyer coemen ende verbeyden, totdatter wadt menichte van rogghen bey den coopluyden waer. Ick sonde verhoepen, dat wij puyck van rogghen onder 30 fl. zouden coepen. Die Heer verleendt ons altijdt die die vroech ofte laet
mert;
28.
hij
coept, die ghelt heeft, die tijdt zal leeren.
1582,
Maart
1.
—
Aper Jansz. uit Dantzig(?) aan
Claes Adriaensz.
om U. 1. te hebbe, ontfangen huyden U. waerinne U. 1. scrijff, dat Pieter Cornelisz. Schoenmaker gheseyt heeft, dat hij met mij veraccordeert was. Ick en hebbe met hem gheen accort gemaeckt, dan dat hij mij gevraecht heeft wat de Ick ghebiede mij seer tot U.
adverteeren, dat ick op
costuyme was ende hebbe hem ')
29 September 1582.
1.
Voerts dient desen 1.
brieff
'tselfde gheseyt, gelijck ick tegens
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN. U.
1.
vermaent hebbe,
weten 2 guldens
te
12 gulden van de reyse, ende waert, dat hij licht gelt
geven, en betaelde
gelt geven. Voerts dat
hij
hij
weecke
ter
161
ofte 10 ofte
hier betaelde, soude
hij
in Poertugael, soude hij swaer
gheseyt heeft van het veranderen van
en staet mij gans nyet van voor. Voerts, ghueden ijser gewoghen en weeght 1300 pont, danomdathet soe roestigh is ende vergaen was, maackte de smit questye ende heeft gecort over de somme 4 gulden ende omdat ick met hem noch nyet gerekent en hebbe, want hij is doende aan het iserwerk
den
bryeff,
vrindt,
is
het
van de rapaerden*), 'twelcke op huyden ghedaen sal wesen en hij heeft impost en waechgelt verscoten, soe sal ick U.
wat daer suyver van gecomen is. Dan
God
der wel overscyeten,
sal
lof f
't
gene U.
1.
1.
oversci ieven,
ontfangen heeft,
Voerts hebbe ick een deel van de
.
Hollantsche daelders uytgegeven tot een halve stuyver ende
verhoope de reste mede wel quijt
te
worden,
sal U.l.
dan 'tgene van
beyde partijen coempt over sender. Voerts dat mijn broeder Michiel Jansz. in Seelant gheweest is, hebbe ick hier tijdinghe van en het wayt weder een fraye windt. De Heere verleene haer behouden reyse tot haer salicheyt waert dat de windt goet wayde, ;
verhoepten wij op morghen tseyl te gaen.
Maart
1582,
29.
15.
— Claes Adriaensz.
aan Huych Adri-
AENSZ. te DaNTZIG.
Eersaeme Huych Adriaensz., ick heb
U
brieff
van den 24en
Januari met mijn reeckeninge de a°. 80 ontfangen enbevindedat ghij U daerin versien hebt; ghij scrijft alsdat U van mij rest de
79-42
a°.
fl.
19 grossen 3|
gros. 6 penn.,
penn.
U
rest niet
meer
als
36
fl.
17
de inleggende reeckeninge breder bevin-
als ghij bij
Voerts soe hebt ghij
U
den
suit.
'80.
Ghij scrijft alsdat de penningen, die ick
versien in
U reeckeninge de a°. U per CorneHs Janss.
van Delft gesonden heb, niet meer en bedragen als 228 fl. 294 gros. Sij bedragen 274 fl. 29^ groot., sulcx dat ghij U daer versien hebt 3^ d. Ghij hebt vergeten de 43|- Prinsche daelders, die in 't gelt van CorneHs Jansz. waeren te stellen op mijn reeckeninge. Somma sommarum, dat mij rest bij 't slot van reeckeninge de 46
a°. >)
fl.
4 gros
80 van
1
U 58 florijns
1
gros.
Wilt mij hierop scriven; antwoert
Affuiten.
NED. ECON.-HIST. ARCHIEF, JAARBOEK
V.
11
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
162 of ghij
tselfde (in
U
boeck hebt). De penningen, die Maerten
U
van mijnentwegen van Lisbona brengen sal, wilt besteden an broutarwe mettet slot van mijn reeckening. Ariensz.
1582,
30.
September
12.
—
die
Claes Adriaensz. aan Huych
Adriaensz. te Dantzig. Eersaeme, gunstige, goede vrient Huych Adriaensz. Ick sende
U per den brenger van desen,
Jan Comelisz. van Delffshaeven, 2 ton voile harincx, 14 last yelen, toecomende tgemeen schip, begerende ghij die wilt vercoepen ende die penningen wederom belast 7
steden an de beste rogge, die ghij weet te becomen; indien de
nieuwe rogge beter is als de oude, soe coopt nieuwe rogge, mer indien ghij goede broutarni weet te copen van 42 44^- fl. ende U oerberlicker dunckt broutarru gecoft als rogge, soe wilt broutarni coepen ende Jan Cornelisz. inscepen ende hem de reeckeningh medegeven. Huych Adriaensz., wilt den oerber raemen, indien ghij rogge coept, soe wilt de beste rogge coopen, die ghij weet te becomen, indien daer gheen puyck van rogge te bekomen is, soe coept broutarru. Wilt den oerber raemen en overleg gen, wat proffitelixt dient gecoft om wat te proffiteren.
—
31.
—
Claes Adriaensz. aan Huych Januari 8. Adriaensz. te Dantzig. 1583,
Eersaeme Huych Adriaensz., desen is alleen om U. 1. te adverteeren alsdat Jacob Adriaensz., mijn breeder, per Huych Jansz. van Groenewegen heeft op Dantsick doen overmaken an U. 1. ten behoeve van Michiel Jansz,' schip die somma van 140 £ gr. als de wisselbrieff beneffens desen gaande. U. 1. sal die St. te boeck stellen op mij als boeckhouwer van Michiel 140 £ Jansz.' schip. Voerts is mijn begeeren, ghij wilt coepen excellente puyck van rogge, te weten 1 2 lasten, tot behoeff van Michiel Jansz.' schip; coept puyck, die op Antwerpen diennen sal ende en siet een gulden niet an. Voerts, Huych Adriaensz., is mijn begee-
breder
bij
ren, alsdat ghij wilt
op
wissel trekken tot mijn behoeff 150
ende op mijn reeckening
stellen, ick sal die te
dancke op
£
gr.
sijn tijt
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
163
puyck van rogge om wat te proffiteeren. Begerende ghij die wilt op de Maes schepen ende suit wel doen. Wilt mij altemet een brieffge van de mart scrieven.
betaelen, begerende ghij daervoer wilt coepen ofte
32.
gemeen broutarru, daer
Februari
1583,
9.
U
—
best an dunct te sijn
Claes Adriaensz. aan Huych
Adriaensz. te Dantzig.
Huych
^
1. den 25 Januarii uyt Antwerpen geinhoudende 121 £ 10 st. ten behoeve van Michiel Jansz.' schip, te betaelen den lesten Maert per Lodewijck Harmesz. lOO gros per pont, begerende ghij die wilt besteden an exempte puyck van rogge, als die op Antwerpen sal dienen gesceept, ofte indien Ubeter geraeden soude duncken om back- of broutarru te besteden, wilt daerin den oerber doen. Voerts heb ik U in den voergaenden brieff gescreven, alsdat ghij daervoer mij wilt opnemen 150 £ gr., ick sal die te dancke op sijn tijt betaelen. Ick heb U in den voergaenden gescreven, alsdat ghij die besteden sout an puyck van rogge oft gemeen broutarru. Ick ben nu van andere advijs geworden; wilt die besteden an Poels of Podoels tarru, die suyver is om beschuyt off te backen ende
Jansz. heeft U.
sonden een
wisselbrieff,
op de Maes schepen, ende
33.
1583,
Maart
12.
suit
wel doen.
— Claes Adriaensz. aan Huych Adri-
aensz. TE Dantzig.
Ick sende
U
met den brenger van desen, Willem
Michielsz.,
schipper, in een gemerkt sackge 71 rijcxdaelder, 35 ongerse ducaetges, 12 crusaetges
met lange cruys en 4 crusaetges met
corte
cruys, begerende ghij die op mijn reekeninge wilt stellen. Voerts
heb ick
U gezonden ten self fde daeche in een sackge, gemerct als-
voeren, per schipper MaertenAriensz. van Delf f shaeven 136philsdaelders, begerende ghij die
mede op mijn reeckeninge wilt stellen.
U gescreven den 8en Januarii >) ende 'tselffde den 9en Februarii-) noch eens vermaent, alsdat ghij voer mij wilt aldaer op wissel trecken 150 £ gr., ick sal die op sijn tijt betaelen. Indien ghij 'tselffde noch niet gedaen en hebt, begerende ghij a's-
Voerts heb ick
')
No. 31.
2)
xo. 32.
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
164
noch
't
selffde wilt doen. Voerts is mijn begeren, alsdat ghij voer
mij wilt coepen wat Poels ofte Podoels tarru, die suyver ende is, per f aulte van den gemeen broutarru, ende wat exempte puyck van rogge, ende wilt het Maerten Ariensz. ende Willem Michielsz. inschepen ende suit wei doen, Voer soe is Michiel Jansz. naar Lisbona, als Aper Jansz., sijn broeder U breder seggen sal; indien ghij sijn penningen breder besteedt hebt, wilt het houden leggen tot de compste van Aper Jansz., die op huyden nae Amsterdam reist om op Dantsick toe te steken indient niet besteedt en is, moocht vertoeven tot Aper Jansz. compste.
droech
;
34.
1583,
Maart
18.
— Huych Adriaensz.
uit Dantzig aan
Claes Adriaensz. U.L. schrijvens van den Sen en van den 9en February i) heb ick
op gisteren ontfangen en den inhout van dien well verstaen, datt U.L. begeeren
als
50 £ sonde trekken ende deselffde in Poolse en Podoelse weyten te besteden. In de wissel te trecken ben ick seer schropelyoes, doordien sij so geheel laech is, doch de kramers uyt de markt comende van Lublyn en is,
alsdatt ick voor U.L.
Poosen, maech ick sien wat se geven willen
1
Kan ick iemant
tref-
fen, die mij 94, 94|- wilde geven, ick sal voor U.L. trecken, en so
haast ick Poolse oft Podoelse weyten kan becomen, daerin beste-
den volgende U.L. begeeren. Podoelse weyten valt een part so schoon, nae veel dy verse proven, die ick heb gesien, alse tot enyger tijdden gedaen heeft. laet hier sail
35.
1583,
Dan (men
zegt) dat er een part
wat
comen, naedat er hooch ofte laech gescheept wordt.
Maart
24.
— Aper Jansz.
aan Claes Adriaensz.
om
U.L. te
ijser
weecht
Ick gebiede mij seer tot U.L. Voerts dyent desen
adverteeren de gelegentheyt vant oude
tsamen 1300 pont,
tot 57 stuyvers
't
ijser.
Het
hondert, beloept 37 gulden
stuyver. Hiertegens bedraghen de oncost en ende
't
1
ghene de smit
gecort heeft, beloept 6 gulden 18 stuyvers 12penn., soedat daer
suyver gelts off, gecomen is, God lof van dese halve slanghe ^) 30 gulden 2 stuyvers 4 penn. Hiertegens heeft U.L. ontfangen op ,
')
No. 32.
^)
Klein scheepsgeschut.
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
Huych
rekeninghe 24 gulden ende betaelt aen
165
Jacobsz. 5 gulden
coempt tsamen 29 gulden 10 stuyvers, soedat U.L. soude resteeren van het oude ijser 12 stuyvers 4 penn. Voerts, goeden \Tindt, hebbe ick U.L. Hollantsche daelders uytgegeven tot 33| stuyvers, waervan U mede coempt 34 stuyvers 12 penn., soedat U.L. moet hebben van beyde partij en tsamen 2 gulden 7 stuyvers; hetwelck ick aen Tonijs Kornelijsz. gescreven hebbe, dat hij U.L. 'tselffde sal betalen ende dat vanweegen 't gheene ick hier op oncosten van de gotelynghe ^) betaelt hebbe. Voerts, goeden vrindt Claes Adriaensz. verhopen wij op huyden morghen tseyl te gaen. Tijdynge van oesten en is hier nyet, dan men seyt van een late vorst, soedat daer cortelynge noch sleeden 10 stuyvers,
,
over de Elbe
1583,
36.
sijn gelopen.
Maart
30.
— Huych Adriaensz.
uit Dantzig aan
Claes Adriaensz.
.
.
.
Hier
mede dunckt
is
om
geen middel
mij
dye wissel so laech
is
aen wissel
geraden voor
niet
en het
is
te raeken.
U.l. te trecken,
gesien, datt se
Oock
doordien
noch laeger
sail
loopen.
—
April 24. Claes Adriaensz.
37.
1583,
Huych Adriaensz.
uit Dantzig
aan
1. myts desen, U. 1. van hyer rogge uyt de waeter 28 30 fl., van de boen 29 33 fl., backweyten, die hyer noch sonderling niet en is gecomen als uyt Polen, gelt 58 63 fl., brouweyte en isser niet daer en is noch niet eene kaen van Maryenburch
Ick ghebiede mij zeer dyenstelycke aen U.
te adverteren die ge'egentheydt
—
:
—
—
;
—57
gecomen. Poise tarvve 54
fl.
die glasich
is,
meel
19,
20
fl.,
pick
Brouwage sout I2fl., 12 gulden; wyssel op Antwerpen een vrachte op Amsterdam 11 maent nae sicht 88 gros per £. Hyer is zeer veel guet buyten, dan tis zoe droog, dattet niet en kan comen. Op gysteren zijn hyer noch bij hondert scheepen gecomen, waerdoer te vermoeden is. 13^, 14
fl.,
teer 12
fl.,
Sintubals sout 14
—
')
Klein scheepsgeschut.
fl.,
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
166
dat die marckt
bij
deesen
prijs
wel sal houden noch voert eerst en ;
sender dat mochtet wel wat geslapt hebben.
U.E
Ick sende
per brenger Maerten Adryaensz 3 lasten wey-
gemeen 22 lasten, vracht per last gulden. Die Heere wil se met lyef laeten ontfangen. Ick soude U 1. oock in Willem Michielsz. soeveell gescheept hebben, dan doordien ick aen weyten heb weeten te raecken, so ist nagebleven. Dan Jan Cornelisz, is in de Sondt geweest met scheepen, die hier sijn; die selffde hier comende, so salt ick 't bij hem senden. Voor Michiel Jansz. heb ick in Aper Jansz. gescheept 7 lasten weiten, 6 last a 56 fl. enlast a 58 fl., gelijck die van 56 fl. soude ick tegenwoordich de well a 53, 54 fl. coopen. Dan die maerckt is tegenwoordich meer ten, leit
1 1
I
genegen tot slappen
38.
1583,
Mei
19.
als tot rijssen.
—
Claes Adriaensz. aan Huych Adri-
AENSZ. TE DaNTZIG.
Ick sende U met Willem Michielsz. van Delftshaeven in een gemerckt sackge 58 halve milresen, 20 ongerse ducaetges, 1
crusaetge corte cruys, 81 phil. hongerse daelder, 22rijcxdaelder,
2 halve poelse guldens, 48 crabbelaers, 43 daelders, wilt die op mijn reeckeninge stellen ende besteden an gemeen broutarru, soe die tot redelicke prijs is, ofte an excelent puyck van rogge, daer
U
an dunct ende wilttet Willem Michielsz. inschepen. Beroerende Michiel Jansz., daervan sal ick U per Aper Jansz. mijn advijs scrieven; de wissel is te groete schade te trecken. oerbelicst
39.
583, J UNI 2. TE Dantzig. 1
— Claes Adriaensz, aan Huych Adriaensz.
Eersaeme Huych Adriaensz., ick sende
U per Jan Jacobsz.
van
Delffshaeven in een sackge tot behoeff vanMichiel Jansz. schip 107 ongerse ducaetges met 42 halve milresen. Wilt die op mij als
boeckhouwer van Michiel Jansz.* schip
te
boeck
stellen.
Voerts als
Michiel Jansz. tot Dantzick comt, soe wilt sijn sout vercoepen
ende
hem
geven soeveel hij tot de oncosten van sijn schip behoeende wilt tgunt ghij overhout met de voorsz. penningen besteden an goede Poels tarru ofte backtarru, die droech is ende
ven
sal
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
hem
167
U mogeHck is, van de noch een deurgaende browaet-
inschepen, begerende ghij hem, soedra
wal wilt helpen, op hoepe dat
hij
sche reis mocht doen.
40.
1583, JuLi 10.
— HuYCH
Adriaensz. uit Dantzig aan
Claes Adriaensz. Eersaemen, gunstige vrindt Claes Adryaensz., ick ghebiede mij 1, mils desen U. 1. te adverteren de markt ende gelegentheyt van hyer. Rogge comt hyer tegenwoorseer dyenstelycke afen U.
dich weynich
omt kleynen waeters
willen,
waerdoor
sij
willich
wordt gehouwen, dan so haest het waeter wast, so sal der mijns beduncke wel goet comen. Hyer is geen goede rogge tegenwoordich te becomen. Eenyge, die puyck van rogge hebben, begeeren se niet te vercoepen. Rogge van 30 tot 34 fl., den daer is well rogge die 35 fl. souden gelden, weyten isser weynich bij der stadt. Sij houden se op 60, 66 fl. en is niet goet nae haer prijs. Meel 19 22
—
fl.,
pick 17
fl.,
teer
H
1
fl.,
Sintubus sout
wyssel op Antwerpen ende op
een maent nae sicht
;
13:1- f^-.
Brouwage
14 fl,
—95 gros per pont,
Amsterdam 94
vrachten op Amsterdam ende op de Maes,
8 gulden.
Belangende het gewas in Lettouwen heeft
et vast schaede ge-
daen, waerdoor het Koenincksbergen gewillich was, den het isser
weder geslapt. In Poelen heeft et oock op eenyge oorden mede door de vorst schaede geleden. Dan heeft geen noott, dan op andere plaetsen staettet weder schoen principael rogge ende weyten, dan garste ende haever staet alderwegen soober. Hyer int Warder staet de weyten zeer schoon. Het laet hem aensien oft se wel veel suyverder mochte vallen als up andere jaer. In Pruyssen heeft het gewas aen eenige oorden meede schaede geleden, dan int dorschen sal men tbest bevinden wattet gewas in heeft. De Heere wilt met lyef in de schoeren laten coemen. Ick heb voor Michyell Jansz. weyten gecoft, ^) de beste, die ick heb weten te becomen, doordien ick geen gemeen tarwe en heb weten te becomen. Daer is een last meer als ick op sijn reekeningh heb gestelt, 'tselfde last moecht ghij gemeen met de sijne laaten vercoepen ende 't gelt moecht ghij mij senden. ;
')
Zie de rekeniug
Jaarboek 1917,
biz, 223.
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
168
1583, JuLi
41.
15.
—
Claes Adriaensz. aan Huych Adri-
AENSZ. TE DaNTZIG.
U per Willem Michielsz.
van Delffshaeven in een gemerkt sackge de naegescrevene perceelen van gelde 74 HollantIck sende
:
1
sche daelders, 190 phis, daelder, 21 rijcxdaelder, 40 crabbelaers,
1
halve milresen, 7 crusaetges met lange cruys, 4 crusaetges met corte cruys,
1
ongers ducaetge, een goutgulden, begerende ghij die
op mijn reeckeninge wilt stellen ende besteden an puyck van rogge ende die Willem Michielsz. inschepen. Dit doende suit wel doen. Wilt mij scrieven hoe ghij die HoUantsche daelders uytgegeven hebt.
42.
—
Claes Adriaensz. aan Huych 1583, Augustus 28. Adriaensz te Dantzig
Ick sende U per Jan Cornelisz. tot behoeff van zijn ladinge 397 HoUantsche daelder, 57 phis, daelder, 2 rijcxdaelder. Wilt die op mij als boeckhouwer te boeck stellen en besteden an puyck van rogge ofte tenwaere de broutarru op 43, 44 fl. waer ende U oerbelicker docht broutarru gecoft als rogge, geve
commissie. Moecht met Jan Cornelisz
U
vermaende om noch 50 pont st schip op te nemen, wilt die opnemen, ick nelisz
U oversulcx voile
overleggen off Jan Cor-
van sijn te dancke
tot behoeff sal se hier
betaelen.
43.
1583,
Augustus
31.
—
Claes Adriaensz. aan Huych
Adriaensz. te Dantzig. Ick sende voer soeveel
U
per Michiel Jansz. 19 £ 18
vrij gelt
gecomen
is
van
't
st.
5 penn. 12 miten,
last tarru bij
U.
1.
in
Michiel Jansz. gesceept. Voerts soe wilt op wissel trecken ten
behoeve van Michiel Jansz. 160 £ op Amsterdam ofte Antwerpen, ick sal die te dancke betaelen. U wilt die besteden an puyck van rogge ende hem inschepen, off ten waere hij vracht op Westen annam, soe wilt hem soeveel gelts van de 60 ^^ geven als hij tot de oncosten van sijn schip behoeven sal ende wilt die reste besteden als voeren ende op de Maes schepen in een die gescut voert ofte in Willem Michielsz., diewelcke wederom op Dantsick 1
ZESTIENDE-EEUVVSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
169
mer indien de nieuwe broutarru goet valt ende U duncken tami gecoft als rogge, geven U oversulcx volcomen last wilt op de droechte letten. Voerts sende toesteken
sal,
proffitelicker soude
;
ick
U
2 schaepekaesen, wilt die wissel int trecken soelange ver-
toeven, als ghij moecht, ende int eoepen verhaast alhier apparentie is
44.
1583,
U niet,
want
van slappinge.
September
11.
— Claes Adriaensz.
aan Huych
Adriaensz. te Dantzig.
U.
Eersaeme, gunstige, goede vrint Huych Adriaensz., ick sende 1. met den brenger van desen Willem Michielsz., schipper, 300
Hollantsche daelder in een gemerckt sackge, begerende ghij die op
mijn rekeninge wilt stellen ende besteden an puyck van rogge ofte
an goede broutarru, die suyver is, daer U dunct, dat wat an vermoegen worden, stellende 'tselffde in Uwe handen, ende op de Maes schepen. Ick heb U voergaende per Michiel Jansz. ende Jan Comelisz. geschreven om voer hem te eoepen puyck van rogge ofte tenwaer de broutarru op 43, 44 fl. waer goede \Tint, ick adverteer U bij desen, zonder dat ickUprijsvan de broutarru scrijff, want het somtijts op een florijn ofte 2 toecomt, indien U profitehcker dunct broutarru gecoft als rogge, soe wilt voer Michiel Jansz. ende Jan ComeHsz. penningen broutarru eoepen, die suyver is ende wilt op de droechte letten. dient soude
45.
1583,
September
18.
—
Claes Adriaensz. aan Huych
Adriaensz. te Dantzig. Ick sende
U met
den brenger van desen, Aper Jansz., schipper, nieuwe
in een gemerct sackge 217^ Hollantsche daelder, 92|^
rijcxdaelders, 35 phis, daelder, 8 ongerse ducaetges, 6 crusaetges.
Wilt die op mijn reeckening stellen ende besteden an nieuwe is ofte an broutarru ofte Poels tarru, daert
rogge, indien die goet
U best an dunct te wesen, ende op de Maes schepen, mer indien de rogge ende tarru tot een hoeche
vrachten uytgaen, wilt
't
prijs is
ende daertoe hoeche voer in de
sellfde alsdan niet besteden,
winter als de schepen vandaer
sijn.
Sommarum, Huych
Adri-
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
170
heb Aper Jansz. mijn meninge van als verclaert breder 1. scrieven kan. Indien Aper Jansz. tarni ofte rogge voer sijn schip coept, soe wilt mijn penningen mede besteden ende indien hij met vrachtgoet overcomt ende voer hemselven niet gecoft en heeft, soe wilt mijn penningen mede onbesteedt laeten tot in de winter toe ende wiltet dan besteden an tarru ofte rogge, daer U dunct proffitelicxt om te wesen. Indien ghij voer mij coept, soe en wiltet Aper Jansz. niet inschepen, want mijn ^ int schip en goet toecomt, want het is herffstdach, sulcx dat ick soeveel in een schip niet en begeer op den herffst te avontueren. aensz., ick
als ick U.
46.
1583,
September
—
29.
Claes Adriaensz. aan Huych
AdRI AENSZ. TE DaNTZIG.
U gesonden den
Ick heb
1
1
en dito per Willem Michielsz. 300 Hol-
lantsche daelder, ende den 18en dito per Aper Jansz. 217^ Hollantsche daelder, ^2|- nieuwe rijcxdaelder, 35 phis, daelder, 8
ongerse ducaetges ende 6 cnisaetges, verhopende ghij die met
ontfangen hebt ende op mijn reeckeninge gestelt hebt.
lyeff
Huych Adriaensz. is mijn begeren, indien ghij de voorsz. penningen noch niet besteedt en hebt, soe wilt die besteden an broutarru ofte Poels tarru, die suyver is ofte an puyck van nieuwe Voerts,
ofte
/
oude rogge, daer
U oerbelicxt
an dunct
te
wesen ende op de
Maes schepen. Voerts, Huych Adriaensz., soe wilt voor mij in de winter als de wissel wel te becomen is, trecken 200 pont, ick sal se te dancke betaelen, liever op Amsterdam als op Antwerpen, ende wilt die besteden an puyck van rogge ofte an tarru, daert U oerbehcxt an dunct te sijn.
47.
1583,
December
30.
—
Claes Adriaensz. aan Huych
Adriaensz. te Dantzig.
Eersaeme Huych Adriaensz.,
U scrieven van
1 1
Novembris heb
ick den 7en Decembris ontfangen ende daeruyt verstaen, alsdat ghij
voer mij gesceept hebt per Jacob Claesz. 4 last tarru ende per
Huych Corenhardt 9^ gen heb. Voerts soe
last tarru,
scrijft
diewelcke ick met lyeff ontfan-
U.L. opgenomen te hebben ten behoeve
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
171
van Michiel Jansz. schip 160/gr., ombij mijbetaelttewordenin Antwerpen medio December an Hans van Geel, noch 200 £ van Lodewijck Harmansz., om bij mij betaelt te worden in Antwerpen ultimo December an Jacques de Verne, welcke betaelinge alle beyden al gedaen sijn. Voerts, Huych Adriaensz., indien ghij die 200 / gr. besteedt en hebt, is wel gedaen, indien niet, soe wilt die besteden an rogge ofte tami, daer U oerbelicxt an dunct ende in de eerste schepen op Amsterdam schepen ende verscriven an
Hendrick Hubertsz. Voerts Huych Adriaensz., soe is Michiel met lyeff tot Lisbona gearriveert, God heb loff, ende waeren den 6en Novembris al gelost.
Jansz. ende Jan Comelisz.
—
Februari 28. Huych Adriaensz. uit Dantzig AAN Claes Adriaensz. 1584,
48.
Ick sende op morgen mijn dyenaer nae Tooren, daer is een partij
puyck van rogge, daer ick voormaels heb om geschreven en heb noch geen antwordt becoomen. Ick sonde hoopen, datt hij die well a 32 sail becoomen indien se tegenwoordych hyer waren, sij souden well 34 gelden, ja sij is well 35 waert, nae andere hier gelt daer sijn well enyge, die hier binnenlandts vandaen puyck van rogge becoomen. Dan sij en begeeren niet te vercoopen. So ick die rogge becoome, U. 1. suit er 10 lasten in hebben. ;
;
1584,
49.
Maart
13.
— Huych Adriaensz. uit Dantzig
aan
Claes Adriaensz. Wijder, gunstyge vrindt, ick heb U.
1.
alsdat ick mijn dyenaer uyt soude senden
bescheyt te hebben, die
voormaels geschreven,
om van een partij
rogge
op voorleden Vrijdach^) thuysisgecomen,
is noch onverkoft. Den edelman was van huys, doch meenden, datt hij op voorleden Vrijdachthuys soude sijn en hij was begerych om te vercoopen. Oock hadde hij den borger in Tooren geseyt, dat hij se niemant anders en soude vercoopen als hem, dye se mij ten beste soude coopen, die op voorleeden Vrijdach daerheene soude reysen; en, gecoft sijnde, soude hij mij een
dan de rogge sij
»)
9
Maart 1584.
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
172
boode
dyenaer senden, die ick verwacht ende mijn dyelast gegeven tot 33 R. te coopen, en hij se soude laeten, doch metten eersten kaenen te leveren. ofte sijn
naer heeft
50.
1584,
hem
Maart
14.
— Claes Adriaensz.
aan Huych Adri-
AENSZ. TE DaNTZIG.
Eersaeme Huych Adriaensz., U.
1.
scrievens uyt Tooren heb
ick ontfangen ende daeniyt verstaen, alsdat ghij die 200 £ gr. ontfangen hebt. Voerts angaende mijn reeckeninge, die ghij mij
gesonden te hebben den 27en Decembris per Jan Pietersz. Hoof, heb ick niet ontfangen, overmits Jan Pietersz., tot Emden comende, heeft sijn brieven den Dantsicker bode over gelevert, scrijft
diewelcke van de malecontenten gevangen
is ende die brieven andermael die reeckeninge te senden. Voerts angaende die 160 £ gr. bij U. 1. ten behoeve van Michiel Jansz. schip opgenomen, heb ick op sijn tijt betaelt, mitsgaders die 200 £ gr. bij U, 1., opgenomen van Lodewijck Harmansz., als ick U. 1. breder gescreven heb den 30en Decembris. Indien U. 1. die noch niet besteedt en hebt, soe wilt die besteden, alst U oerber dunct, an rogge ofte an broutarru, die suyver is, ofte an Poels tarru, daer U oerbelicxt an dunct, ende wilt die schepen op Amsterdam ende verscrieven an Hendrick Hubertsz. Aper Jansz. sal U. 1. van mijnentwegen van Lisbona wat gelts brengen, wilt 't selffde op mijn rekening stellen ende wilt die penningen besteden an rogge ofte an beschuyt tarru ofte an broutarru, daert U oerber an dunct ende 'tselffde Aper Jansz. ofte Willem Michielsz. inschepen, mer in Maerten Ariensz. niet, overmits dat ick in de penningen, die Maerten Ariensz. U brengen sal, mede portie heb, die hij U sal laten besteden volgende sijn memorie, ende in een ruym op hemselven laeten schepen ende niet met schepengoet gemeen.
sijn verbrant,
51.
1584,
daerom
Maart
17.
sal
U gelieve mij
— Huych
Adriaensz. uit Dantzig aan
Claes Adriaensz. Wijder, gunstige vrindt, ick heb nog geen antwordt van Tooren van de rogge becomen. Ick soude hoopen of wij sullen se wel becomen, den, datt ick geen antwordt hebbe, vermoede ick datt
ZESTIENDE-EEUVVSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
om tot
de quaede wechs willenis. Mijndienaerheeft hem last gegeven 33 fl. te coepen. Sij souden hier well 36 gelden bescheyt heb;
bende, so sal ick U.
52.
173
1584,
Maart
de facto schrijven.
1.
25.
— Huych Adriaensz. uit Dantzig
aan
Claes Adriaensz. Wijder, gunstige vrindt, ick sende U.
1.
per brenger deses,
van der Schellingh, 8^ last weyten, in die voorwinter gecoft. Daervan is 4 last voor U ende de reste voor Willem Michyelsz. met sijn reders; leyt gemeen met 35] lasten, daervan Aper Jansz. last mede van toecomt ende den reste Symon Adriaensz. Vracht per last 8} gulden. Dye Heere wil U. 1. maer laeten ontfangen. Goede vrindt, ick heb noch geen antwordt van de rogge. Dan ick verstae door anderen, datt de edellman noch Pieter Oets
1 1
niet vercoopen will, sodatt ick voor U.
pen,
dan
so ick se naemaels noch
1.
andere rogge sal schee-
becoomen ende
so U.
1.
hier
daernoch deelinhebben. Ickpresommeer, datt dyt jaer hier niet veel rogge sail comen alst is. Ick heb rogge k 36 gecoft. Dan konde ick tot civylder prijs aenraecken, ick sonde er voor U. 1. copen, so niet, so sal ick se op morgen ofte overmorge voor U. 1. scheepen. Vaert well en sijt den Heer bevoolen. gelt hebt, so suit ghij
53.
—
1584, April 2. Aper Jansz. AAN Claes Adriaensz.
(op reis
naar de Sont)
Eersaeme, bysondere ghueden vrindt Claes Adriaensz., ick ghebiede mij seer tot U.
1.
Voerts dyent desen
om U te adverteeren de
ghelegenheyt. Ick hebbe van Maerten Adriaensz. ontfangen in Sintubals van weegen U. 1. 105^ milreesen, een Portugeese testoen ende li stuyver aen payment, coempt tsamen 105, 615 rees, 't welck gelt ick, tot Dantsick coemende, sal bestellen aen Huych Adriaensz. uytwij sende U. 1. memorye. Voerts, ghueden vrindt, aengaende de saecke van mijn breeder Mychiel Jansz., daer was copie gecomen uyt de sentensij van Barent Florijsz. van Avero, dewelcke al gheladenlach met sout, ende sijn gelt worde hem benoemen ende het worde hem wederomme
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
174
gegeven ende dyt schip was leech ende soude int rijck om sout varen, soedat wij verhopen, dat het sal helpen, dan soe dat nyet en vordert, salt seer swaer vallen om wat weer te crijgen. Aengaende onse scheepssaecken, wij hebben ingenomen 290 moyen
moy, de prijs was tot Lisbona 400 rees ende 370 rees, dan wij coften tot Lisbona om Sintubal te leveren, soedat ons dat soe veel proffyteerde. Aengaende de marckt van de granen is in Portugael heel slap ende hoe souts a 25 stuyvers
't
tot Sintubal 390, 380,
langher hoe slapper, rogge uyt de coghe costen op ghedaen
Voer
om 50 rees,
daer
alle
on-
verhope dat ick en briefie in de Sont sal vynden van de gelegenheyt waernae ick mij wat sal reguleeren. Wij sijn van Sintubijs ghescheyden den 12en Marty, anders nyet dan God sij met U ende ons alien, spare U langhe vrolick ende ghesont, als boven.
54.
sijn.
tijdinge nyet bisonders. Ick
—
April 21. Claes Adriaensz. aan AENSZ. te DaNTZIG. 1584,
Ick sende
U
met den brenger van
desen,
Huych Adri-
genaemt Willem
Ghijsen, in een gemerct sackge 150 phis, daelder, 75 crabbelaers,
22 halve milresen, 2 crusaetges met corte cruys,
\vilt
die
op mijne 1. van
reeckeninge stellen. Voerts soe sal Hendrick Hubertsz, U.
mijnentwegen senden van Amsterdam omtrent 200 £ gr., wilt, die ontfangen hebbende, mede op mijn reeckening stellen ende daeroff adverteeren, Pieter Oetsz. ende Jansz. van der Schelling sijn beyde met lyeff, God heb loff, tot Amsterdam den 12en dito gearriveert. Ick verhoep, alsdat mijn penningen vroech genoech tot Dantsich gecomen sullen sijn ende dat ick in de rogge, die tot Thoeren lach, 10 last hebben sal. Indien niet, soe wilt mijn penningen besteden an rogge ende die op Amsterdam schepen ende .
.
.
verscrieven an Hendrick Hubertsz.
55.
1584,
Mei
9.
— Claes Adriaensz. aan Huych Adriaensz.
TE Dantzig.
Desen is om U. 1. te adverteeren, alsdat Hendrick Hubertsz. van Amsterdam U van mijnentwegen gesonden heeft 400 rijcx-
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN. daelder,
te
175
weten per Lambert Jansz. van Amsterdam 300
daelder ende per Olbrant ofte Olfert Tiaertsz. van Vlielant 100 daelder.
U sal die gelieven op mijn reeckeninge te stellen ende be-
steden an rogge ende schepen op
Amsterdam ende
verscrieven an
Hendrick Hubertsz. van Rijswijck. Dit doende sal
56.
Mei
1584,
27.
—
Huych Adriaensz.
vvel
doen.
uit Dantzig aan
Claes Adriaensz.
Op gysteren heb ick U. 1. penningen per Wolbrant Jarychsz. ontfangen en oock voor dato per Willem Gijssen en Lambert Jansz., welcke ick volgende U. 1. advys in rogge sail besteden, last van de Torense rogge a 33f dye ick hoope, datt binnen 3 ofte 4 daegen ten langste hyer sail sijn. Diergelijcke rogge wordt hier all op 36 R. gehouwen. Ick ben van meningh de reste van U. 1. penningen in guede gemeene (brouvvtarwe) te besteden, die ick hoope omtrent 30 R. te becomen.
waertegens ick gecoft hebbe 12 R.,
57.
1584, Juni 6.
— Claes Adriaensz. aan Huych Adriaensz.
te Dantzig. Eersaeme Huych Adriaensz., desen is alleen om U. 1. te advernoch niet al besteedt en hebt, soe wilt die besteden an Poels tarru ofte rogge ende den brenger van desen inschepen soe ghij die voer dato desen besteedt ende op teeren, indien ghij de penningen
;
Amsterdam
58.
1584,
gesceept hebt,
September
19.
wel gedaen.
is
—
Claes Adriaensz. aan Huych
Adriaensz. te Dantzig.
Eersaeme Huych Adriaensz., Uw scrievens van den 31 en Mey per Jan Cornelisz. heb ick ontfangen ende U last rogge vercoft, daer
is vrij gelt
offgecomen 61 gulden 18
per Arien Jansz., offgetogen 3 rijn, blijft
15—5—18
St., 't
welck ick
U
sende
20 gr. 10^ penn., tot 36 st. de floan 33 HoUantsche daelder, tot 33} st. Voerts fl.
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
176
soe heb ick ontfangen mijn reeckeningvant voerledenjaer, daer-
U.
bij
scrijft,
1.
27 gros 9^
p.
dat
U
soude comen
bij slot
van reeckening 29
Ick heb die deurgesien en bevinde, dat
gij
U
fl.
ver-
te wet en: den 29en Julyhebtghij ontfangen per Willem Ghijsen. 481 fl. 8| gros ende U. 1. stelt op U reeckeninge 471 fl. 8^ gr. Den Sen Octobris hebt ghij ontfangen per Aper Jansz. 377 fl. 23 gros ende ghij stelt op de reeckening 370 fl. 23 gros, sulcx dat U. 1. niet meer en comt bij slot van reeckening van tjaer '83 als 12 fl. 27 gros 9^ penn., diewelcke ick sulcx op U reeckening gestelt heb. U. 1. moecht 't selffde rechten. Voerts sende ick U met den brenger van desen vanwegen Michiel Jansz. schip 2 schaepekaesen. U, 1. suit die gelieve te danckete ontfangen; ende als Michiel Jansz. met lieff van Avero tot Dantsick comt, wilt sijn sout vercopen, ende soe ghij hem an vracht op West en weet te helpen, begerende ghij hem behulpelick wilt weesen, want hij het wel te doen heeft, overmits het ongeluck, dat hij de voerleden herffst tot Lisbona gehadt heeft, U. 1. wel bekendt, ende soe hij nae Westen seilt, wilt hem soeveel gelts tot sijn scheepsoncosten geven, als hij te doen heeft, ende die reste besteden als U oerber dunct an rogge ofte tarru ende op de Maes schepen. Indien hij gheen vracht op Westen en becomt, soe laet hij vracht op Amsterdan annemen ende moecht sijn gelt besteden als voeren ende hem inschepen. Voerts het vlas per Arien Jansz, heb ick ontfangen.
grijpt 17
59.
fl.,
1584,
September
25.
— Huych Adriaensz. uit
Dantzig
AAN Claes Adriaensz. Wijder, gunstige vrindt, dye heeren sijn voorettelij eke daeghen
thuys gecomen, dye bij den coninck sijn geweest. Den secretaryus heeft mondelingh met den coninck en den groot cantzelaer gesprocken van de saecke van Michell
Weyt en haer van
alles ge-
remonstreert. Wilt dattet tot groott nadeel van de lande soude sijn,
so
sij
zulks soude toelaeten, dan, den cantzelaer sulcks well
verstaende, antwoorden,
men soude hem de
saecke bevelen,
hij
wilde sorge draeghen, daer en soude geen swaerycheyt vallen, alles
wat dye saecke belangende soude men hem
alles
watt deesen Michell
oft daer diergelijcke
Weyt gegeven
is, is
tot
den affwijssinge en toestellen,
mandaeten meer quamen, men souder onbe-
I
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
177
kommert
in sijn, den onder dees rijckszegell sail hijt nyet becomen, en watt onder des rijckszegell nyet en is, is null en vangeen waerde. Den secretaryus alhyer, die met den coninck en cantzelaer heeft gesprocken, dye seyt wij sonde ongekommert sijn, daer en sail geen swaerycheyt vallen. Hyer is over acht ofte 10 daeghen bescheyt van de stadt aen den coninck en raet gecomen. Het bescheyt aen den coninck vvordt den cantzelaer toegeschickt, dye den coninck selve will over antwoorden.
60.
1584,
October
1.
—
Claes Adriaensz. aan Huych
Adriaensz. te Dantzig.
Eersaeme Huych Adriaensz., desen is alleen om U. 1. te adverU sende met den brenger van desen Adriaen
teeren, alsdat ick
Comelisz. de Jager vanDelffshaeven in een gemerct sackge de nae-
volgende perceelen van gelde, te weten 78 rijcxdaelder, 59 phis, daelder, 58 Hollantsche daelder.
U sal die gelieve op mijn reecke-
ning te steUen ende mij scrieven voer hoeveel ghij de Hollantsche daelder uytgegeven hebt. Ick schepe omtrent
1 1
last
yeleharincx
per Hendrick Hendricxsz. van Delffshaeven, daerbij ick scrieven
61.
sal,
1584,
moechte
October
die penningen bij
2.
—
U
U breder
soelange houden.
Claes Adriaensz. aan Huych
Adriaensz. te Dantzig.
Eersaeme Huych Adriaensz., ick sende U met den brenger van van de Haeven, 1 1 last 4 ton yele harinck, gemerct mettet buytenstaande merck, te vracht per last 2 marck, mits van 4 tonnen geen vracht te geven. U sal die gelieve ten oerber te vercopen ende die penningen, daervan comende, mitsgaders tgunt ick U per Adriaen Comelisz. de Jager gesonden heb, te besteden, als die schepen vandaer sijn, an rogge ofte tarru ende die houden leggen tot breder advijs. Noch sende ick U bij deselffden die 2 schaepekaesen, die Adriaen Jansz. Beest vergeten heeft mede te nemen ende dat vanwegen tgemeen schip
desen, Hendrick Heyndricxz.
van Michiel Jansz. NED. ECON.-HIST. ARCHIEF. JAARBOEK
V.
12
zestiende-eeuwsche koopmansbrieven.
178 1584,
62.
October
14.
—
Claes Adriaensz. aan Huych
Adriaensz. te Dantzig.
Eersaeme Huych Adriaensz., ickheb U gesonden per Heyndrick Heyndricxs van de Haeven 1 1 last 4 ton yelen haring, daer sommige onsuyver haring onder is. Noch per Arien Cornelisz. de Jaeger 78 rijcxdaelder 59 phis, daelder, 58 Hollantsche daelder, die ick hoepe ghij voer desen ontfangen suit hebben. Wilt den haring vercoepen ende die penningen, daervan comende, met de penningen, die ick U per Arien Cornehsz. de Jaeger gesonden heb, te besteden, als de schepen vandaer sijn, an rogge ofte tarru, daert U oerbelicxt an dunct, stellend 'tselffde an U. 1., betrouwende ghij den oerber suit doen ende 'tselffde daer houden leggen tot opt voerjaer ende dan metten eersten schepen op Amsterdam an Heyndrick Hubertsz. Ik heb U per Hendrick Heyndricxsz. ende Arien Cornelisz. gsscreven, alsdat ghij die voorsz. penningen besteden sout an rogge, dan ben nu anders bedacht alssoo daer altemet wel wat op tarru verschijnt ende oerberlick er dient gecoft als rogge,soe ben ick nu voertan van meninge om 'tselffde altoes an U. 1. te stellen, U toebetrouwende ghij den oerber voer mij doen suit. Indien Michiel Jansz. gheen vracht op Westen en becomt, soe wilt hem helpen an vracht op Amsterdam. ;
63.
1
584,
November
1
0.
— Aper Jansz. aan Jacob Adriaensz.
»)
TE Delft. Eersaeme, bisondere ghueden vrindt Jacob Adriaensz., ick ghe1. Voerts is desen om U te adverteeren, als-
biede mij seer tot U.
dat ick
U
sende met den brenger van desen voer het schip van
Michiel Jansz. 2 halve vaten vryese boter, 15 stuckx coyen caesen,
een engelse tonne gort, 2 smalt onnen, een met boenen ende andere met grauwe erryten, 2 halve vaten ael, altesamen aldus gemerkt met dyt buytenstaende merk. Claes Adriaensz. had ghescreven om 1|- schippont coyen case, dan mij dunckt het half vat ael proffijtelijcker is als de coyen caes, want tot ael behoeft hij gheen boter. Ick stell hieronder, wat elck op hemselven cost: g.
om
') De broeder van Claes Adriaensz. de Vynck aen d'Oude Delft.''
St.
penn.
47
2 tonne vryesse boter ;
hij
was ,,coepman ende brouwer, woenende
in
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN. weeghen over tsamen 53 pont, 'tpont stuyvers 15 penn., coempt
om
290 pont coyen den, coempt 6 schepel gort,
't
st.
p.
7
15
11
14
10
schepel
gl.
3
st.
6
18
5
12
07
... .
.
.
.
st. .
4.
.
engelse tonne, 2 smaltonnen
van voeren van de met potspijs
om
ende boter
caes,
4^ schepel grau erryten, 't schepel gl. 5 4^ schepel bonen, 't schepel 19 st. 1
gl.
caes, tschippont tot 15 gul-
van waechgelt van de
om om om om
tot 5
boter, caes ende
tonne 11
van voeren van de ael Coempt dyt voorsz. goet tsamen met de oncosten te staen
Ick sal U.
8 8
5
1
1
2 halve tonnen ael
1.
179
daernae laten weeten, aen wien
3
8
8
12
8
1
98 11 7 de penningen
ghij
suit, want de biersteker van Bruyn Jacobsz. is te Delfft. Voerts wat daerover ende met malcanderen ghedaen hebt, dunct
betalen
mij wel ghedaen te weesen, ende soe ghij alhier noch eenich
dinck te doen hebt,
sal
Anders nyet dan God
sij
64.
1585,
Maart
12.
met den eersten bestellen. ende ons alien, als boven.
selffde
't
met
U
— Claes Adriaensz. aan
Huych Adri-
AENSZ. TE DaNTZIG.
Eersaeme Huych Adriaensz.,
ick sende
U per Jacob Claesz. van
Delffshaeven wat souts, gecomen uyt Michiel Jansz.'buys, bij hem den voerleden herffst van Avero gebrocht. De schipper sal te vracht hebben per last 20 gros, des moet verscieten,
't
welck
ghij
hem
hij 't lastgelt in
de Sont
tot Dantsick wederom betaelen
suit,
boven
mitsgaders noch ^ daelders van soeveel lasten souts, als hij de 21 last souts tot Dantsick uytleveren sal; de reste vant sout heeft Jochum Ghijsen geladen, die ghij gelijcke mede betaelen suit } daelder vant last, tgunt hij (boven de 2 lasten) tot Dantsick uytleveren sal. In dese 2 partien souts comt mij toe de | parten ende Aper Jansz. | paerten. Wilttet selffde vercoepen ende tgunt daer 1
comt, wilt daervan den f paerten op mijn reeckeninge ende de | paerten op Aper Jansz., particulierereeckening
vrij gelt off
stellen
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
180
ende wilt de penningen, van Aper Jansz. |gecomen,bestedenan alst U goet dunct, ende daerbij soeveel van mijnentwegen bijschepen, dat mijn de een helft ende Aper Jansz. de andere helft toecomt ende op de Maes schepen ende mijn vorder penningen, vant sout gecomen, mitsgadersde penningen, die goede Pruysce rogge,
;
U
ick
per
Jochum
rogge, alst
Ghijsen heb gesonden,
U goet dunct,
mede besteden an goede
ende op Amsterdam schepen. Ick heb U
gesonden per Jochum Ghijsen 110 Staetendaelders ende 124 HoUantsche daelders.
65.
1585,
Maart
— Claes Adriaensz. aan Huych Adri-
25.
AENSZ. TE DaNTZIG.
Eersaeme Huych Adriaensz., ick sende desen,
Eewout Willemsz.
rijcxdaelder,
1
U
metten brenger van
Slickgans, schipper van Rotterdam, 123
HoUantsche daelder, 2 Poelse U gesonden per 124 Staetendaelder, HoUantsche daelder, die
13 phis, daelder, 120
guldens in een gemerct sackge. Voerts heb ick
Jochum Ghijsen hoep
ick is
ghij
1 1
met
lyeff voer
mijn begeren, alsdat
ghij
nes sout, indien ghij tot selffde
houde leggen
desen ontfangen suit hebben. Voerts voer mij wilt coepen 50 last
11 ofte
12
fl.
St.
Thuy-
weet te becomen ende
't
tot nader advijs. Ick en twijfel niet ofte
en suit het wel beneden de 12 fl. coepen, want daer veel schepen met sout comen sullen. Dan indien ghij tsout, dat ick
ghij
gesonden heb per Jochum Ghijsen ende Jacob Claesz., perfaulte van slappe vente ende tot gheen vercoepen hebt weeten te comen ende oversulcx 't selffde hebt moeten opleggen, oversulcx soe en wilt de 50 last sout's voer mij niet coepen, mer aldan mijn penningen an rogge besteden ende op Amsterdam schepen, mer indien ghij
't
50
last St.
66.
1585,
voorsz. sout vercoft hebt, soe wilt
Thuynes sout coepen ende
Maart
31.
wederom voer
mij
mij daeroff adverteeren.
— Claes Adriaensz. aan Huych Adri-
aensz. TE Dantzig.
Eersaeme Huych Adriaensz., ick heb
U
gesonden per Eewout
Willemsz. Slickgans van Rotterdam 123 rijcxdaelder, 113 phis, daelder,
120 HoUantsche daelder, 2 Poelse guldens; ontfangen
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN. hebbende, wilt die op mijn reeckening
stellen.
Voerts
181
is
mijn be-
geeren, alsdat ghij mijn penningen niet en wilt besteden an rogge, tarru, voerdat ick U anders en mijn begeeren, alsoe van Westen ende oock van hier veel schcpen met sout op Dantsick sullen comen, soe is mijn
ofte ten
scrijff.
waer die tot 30 fl. quam ofte
Voerts
is
men St. Thuynes sout om 12 fl. ende daer beneden coept, alsdat ghij voer mij wilt coepen 50 last St. Thuynes sout ende 't selffde houden leggen tot breder advijs. Mer indien ghij 't sout, dat ick U gesonden heb per Jochum Ghijsen ende Jacob Claesz., opgeleit mocht hebben, in sulcken gevalle soe en wilt de 50 last souts niet coepen, mer wilt het opgeleide sout houden leggen tot breder advijs, mer soe ghij 't selffde vercoft hebt, soe wilt voer mij coepen 50 last St. Thuynes sout ende 'tselffde begeeren, indien
houden 67.
leggen.
1585,
April IP).
—
Huych Adriaensz.
uit Dantzig
AAN Claes Adriaensz. Wijder sende ick U. 1. per brenger van desen, Jacob Claesz. van de Haeven, 14 lasten puyck van rogge; voor U. 1. 7 lasten ende voor Aper Jansz. 7 lasten, leyt gemeen met 19 lasten, daervan den schipper die reste van toecomt. Vracht per last 5^ gulden. Ick heb oock voor U. 1. gescheept voor dato per Tijde Jacobsz. van der Schellingh 12 lasten rogge. Godt de Heer wil se U.
ontfangen. Guede vrindt, dit
is
1.
met
lief
wel duere rogge, doch hier
is
laten
voor
het eerste weinich betering verwachtende, tenwaer dattet Godt
Heer sonderhng versach, dattet water wies, daer weynich hope is. Het most all langen tijt regenen aen den anderen, aleer daer water compt, den het aertrijck is seer drooch. Doch Godt die Heer is almachtich, die het haest kan versien alst sijn goddelicke wille is. So bij U. 1. iet te doen will vallen, het is apparentedie
toe
lick die
68.
greynen hier hoger
1585, JuLi
16.
—
te lopen.
Claes Adriaensz. aan Huych Adri-
aensz. TE Dantzig.
Eersaeme Huych Adriaensz., ick sende U per brenger van desen, Willem Ghijsen, in een gemerct sackge 76 rijcxdaelder, die vrij gelt ')
Gotvangen 28 AprU.
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
182
gecomen
sijn
van
U
2 lasten 10 scepel rogge, die ghij per Michiel
Jansz. gesceept hebt. Voerts angaende mijn resterende penningen,
indien ghij die an sout besteedt hebt, soe wilt die
bij
U houden staen,
is
wel gedaen. Indien
totdat ick
U anders scrijff,
niet,
want want
an rogge of te tarru besteedt, mart hier hoe langer slapper hoe wort ende watter van Oesten die comt, is verlies voer de handt. Aldus wilt die penningen bij U houden staen, totdat ick U anders scrijff.
ick niet en begeer, dat ghij die
1585,
69.
September
—
17.
Claes Adriaensz. aan Huych
Adriaensz. te Dantzig. Eersaeme, gunstige Huych Adriaensz., desen
is
alleen
omU.
1.
te adverteren, alsdat mijn begerenis, alsdat ghij mijn penningen
op de Maes schepen in 2 schepen alsoe het laet int jaer is, ick hadde wel verhoept, dat ghij int voerjaer mijn penningen an sout besteedt sonde hebben volgens mijn scrievens, dan tschijnt ghij sulcx niet gedaen en hebt. wilt besteden
an gemeene rogge ende
'tselffde
;
70.
1585,
September
29.
—
Claes Adriaensz. aan Huych
Adriaensz. te Dantzig. Eersaeme, gunstige Huych Adriaensz., desen is alleen om U. 1. te adverteeren, alsdat ghij die reste van mijn penningen niet en wilt besteden, voerdat ick
71.
1585,
November
2.
U
anders wederom
— Huych
scrijff.
Adriaensz. uit Dantzig
AAN Claes Adriaensz. Die greynen
zijn
wel soo slap als
hier geen schepen en te
becomen
sij
geweest hebben, doordien
sijn.
Belangende dat ick geen sout voor U.
1.
heb gekoft,
bedroeft mijn ende doet mijn wee, dat ick U.
heb
1.
'tselffde
commissie niet
gevollicht. Dan, door andere woorden, ick sach haf tich ^) gemaeckt, die hier vermoeden het sout op 9 10 fl. te comen, die mijn tevoren om soudt geschreven hadden ende het mijn weder
—
»}
Hafticb maecken, sterk maken.
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN. affschreven. Soe
was ganselick mijn hope, dattet
183
tot lager prijs
soude comen ende middelertijt quaem de verandering, waerdoor hetselfde nae bleeff Het sout houdt hier soe slap als voor date. Aper Jansz. [lading] is noch onverkoft. Ick soude garen 30 fl. hebben op Paesschen ^), dan ick en kan daer noch niet toe comen. .
72.
1585,
December
14.
—
Claes Adriaensz. aan Huych
Adriaensz. te Dantzig.
Eersaeme Huych Adriaensz., desen alsdat ghij daer voer mij wilt
op Amsterdam
is
opnemen
om
U.
U best verscienen sal
alst
somma van
te betaelen die
te adverteeren,
1.
100
i5^.
volgendeUwisselbrieff te dancke betaelen. Voerts
is
gr.
Ick sal die
mijn begeren,
U
alsdat ghij de reste van mijn penningen, mitsgaders die 100
die ghij suit opnemen, voer mij wilt besteden, een partie an rogge
ende een partie an broutarru, ende wiltet mette eerste scepen int voerjaer off scepen, te weten den rogge op Amsterdam ende den broutarru op de Maes. Wilt hierin den oerber doen, als ick U. 1. wel toebetrou. Vranck Henricxsz. sal U. 1. van mijnentwegen om 12 ofte 15 fl. an spreecken. Wilt hem die geven ofte, indien hij 2 ofte 3
73.
fl.
1586,
meer begeert,
Januari
11.
hem
wiltet
—
geven.
Claes Adriaensz. aan Huych
Adriaensz. te Dantzig.
Eersaeme Huych Adriaensz., ick heb per scipper Jochum Ghijsen ontfangen mijn reeckeninge de anno 1585, diewelcke ick
deurgesien heb ende bevinde, dat ghij vergeten hebt daerin te stellen
van
1 1
de 212 last
fl.
2 gros 12 penningen, die
4 ton yelen harinck,
bij
mij
vrij gelt
an U.
1.
gecomen
sijn
gesonden in Octo-
ber 1584 per Henrick Henricxz. van Delffshaeven eerst vercoft sijn in Januario 1585. Sulcx dat ick U.
*) 1.
ende
bij
U
hier inge-
ende mij de van reeckening tussen U. noch resteert boven de anno 1585 ende bevinde, dat mij van U. 15 last rogge, die ghij den 20en November voer mij tot Melning van Jacob Laurijn gecoft hebt om int voerjaer 1586 voer mij eerst off te scepen op Amsterdam, die somma van 49 fl. 28 gros. U. 1. mocht de reeckening deursien ende mij metten eersten overscriesloete sende een staet
I.
1.
')
3 April 1586.
«)
Zie brief 61 en 62.
/ ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
184
ven
off wij accorderen. Indien ghij het suicx bevindt, soe sal ick
die 49
U.
1.
fl.
pr. January 1586 mij van van reeckening de anno 1585. Voerts soe
28 gros te boeck stellen op
te resteren bij slot
opnemen 00 U gr. Ick sal die volgens Uw wisselbrieff dan soe de wissel soe laech loept, dattet U geen oerber en dunct getrocken, wat ghij daerin doet sal wel gedaen sijn. Indien ghij 100 U treckt, soe wilt die besteden in broutarru ende op Amsterdam scepen. Ick heb U voergaende gescreven om den tarru op de Maes te scepen, mer ben nu van ander advijs. Wilt den rogge ende tarru op Amsterdam scepen an Hendrick Hubertsz.
wilt voer mij
1
betaelen,
ende
74.
suit
wel doen.
—
Februari 8. Claes Adriaensz. aan Huych Adriaensz. TE Dantzig. 1586,
Eersaeme Huych Adriaensz., ick heb
U voergaende gescreven,
U geabbuseert bebt in U reeckening, die ghij mij gesonden hebt de a°. 585 te stellen 2 2 fl. 2f gros gecomen van last 4 ton yelen harinck, die ick U gesonden heb per Henrick Henricxz. van Delffshaeven. Ick heb U voergaende gescreven, alsdat ghij de 15 last rogge, die U. 1. voer mij gecoft hebt leggende tot Melning int voerjaer metten eersten op Amsterdam scepen sout, dan ben nu alsdat ghij
1
van ander
1
1
advijs. Wilt die niet eer offscepen
voer dattet vlot daer
gearriveert sal sijn ende de vracht tot een laeche prijs sijn.
Want
wilt
U
gecomen
apparentelick hier int voerjaer niet te doen sal
int scepen niet verhaesten. Voerts
gescrieven
om
aldaer voer mij 100
1
heb ick
U
sijn,
sal
dus
voergaende
U op tenemen ende
die aen
broutarru te besteden ofte tenwaer de wissel soe laech Hep, dattet
U geen oerber en dacht,
wat
ghij daerin doet, sal
Wilt daerin den oerber voer mij doen,
als ick
U.
wel gedaen 1.
sijn.
wel toebetrou.
Indien ghij broutarru coept, sceept se op Amsterdam.
75.
1586,
Februari
14.
—
Claes Adriaensz. aan Huych
Adriaensz. te Dantzig.
Eersaeme Huych Adriaensz., U. 1. scrievens van den 29en Decembris heb ick den 13en dito ontfangen ende daeruyt verstaen, alsdat de wissel aldaer is op 93 gros. Ick heb U voergaende
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN. gescrieven, dat ghij daer voer mij trecken sout 100 tot redelicken prijs te gros,
't
sal
U gelieve
becomen waer, dan
nae
5^,
185 indien die
alsoe de wissel
te laeten te trecken, totdat ick
is
k 93
U anders
U
van mijnentwegen senden een met Cornells Pietersz. Hooft, te betaelen in Dantsick den 20en Aprilis per pont 95 gros. Voerts angaende de 15 lastenrogge, tot Melningleggende.sal U gelieve int schepen niet te verhaesten, als ick U voergaende den Sen dito mede gescreven heb, dan wilt verwachten het ancomen vant vlot, int geheel niet twijfelende, ghij suit 't last wel beneden 6 gulden besteden, dus wilt U niet verhaesten, want hier int voerjaer nae alle apparentte niet te doen sal wesen. scrijff
;
Hendrick Hubertsz. die van 100
wisselbrieff
76.
1586,
^if
Maart
15.
,
sal
hij
gesloeten heeft
— Claes Adriaensz.
aan Huych Adri-
AENSZ te DaNTZIG. Eersaeme Huych Adriaensz., U scrievens van den 28en January heb ick den 5en dito ontfangen ende daeruyt verstaen, alsdat U. 1. naelaeten suit, also de wissel daer heel laech is, de 00 i^ gr op mij te trecken, dan soe U. 1. tot redelickheyt weet te geraecken, dat ghij voer 100 an broutami voer mij coepen suit opt voerjaer te betaelen, dat ick daerom provisie mette eerste schepen senden sonde, 't welck ick verhoep ghij gecoft hebt. Hendrick Hubertsz. heeft U. 1. van mijnentwegen gesonden den 17en February een wisselbrieff van 100 J^, te betaelen den 20en Aprilis, 95 gros 't pont, noch den 8en dito een wisselbrieff van 100 ^, tot 96| gros, te betaelen ultimo Mey, welcke wisselbrieven ick verhoep ghij voer desen ontfangen suit hebben. Angaende de 100 i5<, die den 20en Aprihs vervallen sullen, hebickgesondentegensde 100 ^, die ghij an broutarru geemployeert suit hebben. Indien niet, soe wilt se in broutarru besteden ende schepen op de Maes, als het vlot uyt de Maes aldaer gearriveert sal sijn, om de beste coepvracht te becomen. Ick heb U voergaende gescreven, dat ghij de broutarru mede op Amsterdam scepen sout, dan ben nu van ander 1
?
advys, wilt se op de Maes scepen. Aengaende de 15 last rogge, tot Melning leggende, wilt die, alst vlot aldaer gearriveert sal sijn,
op Amsterdam scepen. Angaende de 100 scienen sullen, sal
U
?
die ultimo
Mey
ver-
gelieve in rogge te besteden ofte aen tarru
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
186
ende mede op Amsterdam scepen. U sal gelieve voertan op de brieven te scrieven Adrichem, en niet Adrichum.
77.
1586,
Maart
29.
— Claes Adriaensz. aan Huych Adri-
AENSZ. TE DaNTZIG.
Eersaeme Huych Adriaensz., ick sende U per brenger van desen Aper Jansz. in een gemerct sackge de naevolgende perceelen van gelde.teweten 60rijcxdaelder, 6penningen vanAlen9oen,4ongerse ducaetges, 30crabbelaers. Usal die gelieve te bestedenan backtarru die suy ver ende droech is om beschuyt off te backen, of te an broutarru van cleine prijs. Indien de broutarru merckelick beter coep 1
1
sulcken gevalle broutarru coepen ende Maerten Jaspersz. inscepen ende indien sij 'tselffde niet sonde moegen laeden, wilt in sulcken gevalle dan in een ander inscepen ende op Amsterdam. Angaende de 15 last rogge sal U gelieve op Amsterdam te scepen, alst U oerber dunct. Ick heb U per Maerten Ariensz. den 15en dito gescreven, alsdat Heyndrick Hubertsz. U. 1. van mijnentwegen gesonden heeft 2 wisselbrieffen, elcx inhoudende 00 ^ waeroff den 20en Aprilis 00 U vervallen sal ende ultimo Mey 100 iSf. Ick hoep, ghij voer den ontfang van desen voer 100 an broutarru voer mij op de Maes gesceept suit hebben Angaende de 00 U de ultimo Mey vervallen sal, die sal U gelieve te besteden an backtarru, broutarru ofte rogge ende op Amsterdam scepen. U sal voertan gelieven te scrieven in de plaets van Adrichum: Adrichem. is
als backtarru, wilt in
'tselffde
Aper Jansz.
ofte
1
,
1
J4f
1
78.
—
April 2. Claes Adriaensz. aan Huych Adriaensz. TE Dantzig. 1586,
Eersaeme Huych Adriaensz., U scrieven s van den lOen February heb ick den len Aprilis ontfangen ende daeruyt verstaen, alsdat ghij met de gesonde reeckening met mij accordeert. Voerts scrijft U. 1., dat ghij op den 2en February van meninge waert om na-* Melninge te reysen ende aldaer voer mij te coepen 8 ofte 10 last broutarru, 't welck ick verhope ghij gedaen suit hebben ende dat ick daertoe U.
1.
provisie senden sonde int voerjaer mette eerste
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN. schepen. Ick heb U. Jansz.
1.
den 29en passado
»)
187
gesonden per Aper
160 R., dan 16 penningen van Alen^oen, 4 ongerse du-
caetges ende 30 crabbelaers, die ick hoep ghij voer desen ontfan-
hebben. Ick heb U. 1 per Maerten Ariensz. gescreven den 15en Maert, dat U. 1. voer 100 ^i an broutarru op de Maes scepen
gen
suit
sout, niettegenstaende ick voergaende op Amsterdam gescreven hadde de broutarru te scepen, dan alsoe ick uyt U scrievens vqvstae, dat ghij van menige waert 8 ofte 10 last broutarru voermij tot Melninge te coepen ende U moechelick niet wel gelegen sal sijn van Melninge op de Maes te scepen, soe adverteer ick U. 1. bij
desen, dat U.
1
gelieve de 8 ofte 10 last broutarru te scepen, daert
U best int bevrachten gelegen sal sijn, Maes, hoe ghij doet, sal wel gedaen
sijn
tsij ;
op Amsterdam
ofte
de
beroerende de ISlastrogg-
op Amsterdam scepen. Angaende de reste van mijn penlast broutarru ningen, als die 5 last rogge mitsgaders de 8 ofte offgesceept sal sijn, sal U. 1. gelieve alst U oerber dunct te besteden an backtarru, broutarru ofte rogge, daert U best an dunct ende op Amsterdam scepen.
wilt die
1
1
79.
—
April 19. Claes Adriaensz. aan Huych AdriAENSZ. TE DaNTZIG. 1586,
Eersaeme Huych Adriaensz., ick heb U lest -) gescreven, alsdat ghij de reste van gelt besteden sout an backtarru, broutarru ofte rogge ende op Amsterdam scepen. Mijn begeeren sonde nu wel wesen, indien U voercomt ende oerber dunct, dat ghij wat Poels tarru.die suyver ende droech is, cofte ende op Amsterdam sceepte.
80.
1586,
Mei
17.
—
Claes Adriaensz. aan Huych Adri-
aensz. TE Dantzig.
Eersaeme Huych Adriaensz., mijn scrievens is niet bisonders, dan alleen om U. 1. te adverteeren, alsdat ghij de reste van mijn penningen wilt besteden alst U oerber dunct an rogge, broutarru ende die op de Maes scepen de mert is hierin als seer slap ende apparentie van meer te slappen. Nieuwe rogge van 44 tot 50 fl., ;
»)
No.
77.
')
No. 78,
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
188
broutarru van 60 tot 65
fl.
toe.
ten, niet twijfelende ofte ghij
Wilt hierop int incoepen wat
let-
hebt van de slappe vente, die hier int
is, advertissement voer desen al van Amsterdam gehadt. Olbrandt Adriaensz. van Medenblick is met die 15 last rogge, die
lant
U
dienaer voer mij tot Melning offgesceept heeft, met lyeff tot
Amsterdam
gearriveert ende
soude niet meer
als
48
mach
tot
gheen vercoepen comen, U int coepen
ten hoechste gelden. Wilt
fl.
niet verhaesten.
81.
1586,
Mei
21.
—
Claes Adriaensz. aan Huych Adri-
aensz. TE Dantzig.
Eersaeme Huych Adriaensz., mijn begeeren is, alsdat ghij de U per Aper Jansz. gesonden heb, mitsgaders de die ultimo Mey verscienen sullen, besteden wilt an goede 100 ^, rogge, die droech is, ende op de Maes scepen. Ick en begeer gheen tarru te hebben, alsoe ick verstae, dat die daer weinich verhanden is ende de rogge dagelicx slapt, dus laet niet wel de reste van mijn penningen an rogge besteden ende op de Maes scepen. penningen, die ick
82.
1586,
Mei
27.
— Claes Adriaensz. aan Huych Adriaensz.
TE Dantzig. Eersaeme Huych Adriaensz., mijn begeeren 100
u
,
die ultimo
rogge, die
Mey
is,
alsdat ghij de
vervallen sullen, besteden wilt an goede
van boven comt,
alsoe ick uyt
U scrievens
verstae, dat
Aper Maes. Voerts wilt Maerten Jaspersz. scepen op de gij Jansz. ofte scrieven, hoeveel penningen ghij VranckHeynricxsz. gedaen hebt.
die veel beter valt als de binnenlantse rogge ende 'tselffde
83.
1586, JuLi 23.
—
Claes Adriaensz. aan Huych Adri-
aensz. TE Dantzig.
Eersaeme Huych Adriaensz., U. 1. sal gelieve de reste van mijn penningen te besteden an oude ofte nieuwe rogge op een partie Gude of nieuwe rogge omme den anderen, sulcx U. 1. voer mij oerbelicxt bevinde suit te wesen ende dat volgende de mart ende 't selffde Aper Jansz. inscepen ende suit wel doen.
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN. 84.
1
Opgave van enkele muntverhoudingen.
rosenobel
189
190 85.
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN.
ZESTIENDE-EEUWSCHE KOOPMANSBRIEVEN. 1
191
V.
DE AANVANG DER NEDERLANDSCHE DEMOGRAPHIES MEDEGEDEELD DOOR Dr. LEONIE VAN NIEROP.
De stand en de loop der bevolking van Nederland in de Middeleeuwen ligt nog vrijwel in het duister gehuld. Volkstellingen zijn tot nu toe niet gevonden. Een geboorte- of sterfteregister is een hooge zeldzaamheid ^). Wei is een enkel maal met een militair of fiscaal oogmerk een gedeelte der bevolking opgenomen. Zoo kennen wij het aantal poorters van Hulst in 1417 ^), het getal weerbare mannen, dat in 1418 uit Leiden ten strijde trekt "). De Enqueste ende Informatie^) van 496, de I nformacie^) van 1514 noemen het aantal haardsteden, in 1477, 1496, 1504 en 1514 in de steden en dorpen van Holland en West-Friesland geteld, de laatste ook het aantal communican1
Leiden door Posthumus een statistiek der aangeslagenen naar de beroepen opgesteld ^). Deze gegevens hebben groote waarde voor de kennis van de ten. Uit het kohier der vermogensbelasting in 1498 te
geheven,
is
sociale structuur der
wen.
Zij
Nederlandsche bevolking in de Middeleeu-
maken ook een
omvang van
van den van dezelfde plaats op ver-
globale vergelijking mogeHjk
verschillende plaatsen of
schillende tijdstippen, mits het
met voorzichtigheid geschiedt. Be-
grippen als „communicant" en „haardstede",
zelfs
indebeteeke-
—
van woning, staan niet altijd vast *). De belastingkohieren en dit geldt ook van die van later eeuwen zijn meestal niet volnis
—
ledig.
•) Zie W. S. Unger, De oudste Nederlandsche Bevolkingsstatistiek. De Economist 1913, p. 762 en Mr. S. J. Fockema Andreae, Het Oud-Nederl. Burg. R., 1, p. 136. *) P. J. Blok, Geschiedenis eener HoUandsche Stad (1910), p. 74.
»)
Editie Fruin 1876.
Editie Fruin 1866. De Geschiedenis van de Leidsche Lakenindustrie, I, Bijlage XII. ^) E. C. G. Briinner, De order op de buitennering van 1531, p. 18, en Unger, p. 750. *)
^)
1.
c.
DE AANVANG DER NEDERLANDSCHE DEMOGRAPHIE.
193
Berekeningen van het zielental op grond dezer gegevens en ^) hebben een hypothetisch
buitenlandsche verhoudingscijfers
karakter en blijven schattingen
-).
De oudste, ons bekende, census wordt te Leiden den zevenden Augustus 1574 zeer nauwkeurig gehouden. Niet met een demographisch doel, maar om het brandende voedselvraagstuk gedurende het beleg te kunnen overzien^), wordt de geheele bevolking opgeteekend, niet geteld. De plattelandsbevolking, die binnen de muren een schuilplaats gevonden heeft, wordt mede opgeschreven. De verhouding tusschen feiteUjke en werkelijke bevolking is niet vast te stellen. Dit houde men in het oog bij een vergelijking van dezen census met de Beschryvinge
van alle de Poorters ende Inwoonders deser stad Leyden gedaen in de Maent Septembris anno
1581,
een
uitgewerkt bevolkingsregister, ver-
moedehjk met een miUtair doel samengesteld
*)
Uit het einde der zestiende eeuw dagteekenen ook bijna overal de eerste sinds dien regelmatig voortgezette bronnen voor den loop der bevolking in de Republiek der Zeven Vereenigde Nederlanden. Het zijn de kerkelijke registers: de doop-, trouw- en begrafenisboeken, die in alle Katholieke en Protestantsche Kerken veelal in klad en in net door de kosters gehouden worden. De begrafenisboeken alleen, voor zoover in de kerk begraven wordt. In denzelfden tijd stelt de wereldlijke overigheid in Holland
ondertrouw- en huwehjksregisters
Ordonnantie van Echtreglement van Holland 1
April 1580, die
vloeien de stedeUjke keuren voort
Politicque
het gantsche
en West-Friesland omvat
^),
Zie voor deze berekeningen Posthumus,
')
Uit de
in.
1.
^),
welke het inschrijven van c. p.
373; Blok,
1.
c. p.
74; Uuger,
p. 755.
I.e.
v. Inama Sternegg in *) Vergelijk: Staatswiss. II, p. 882.
voce:
Bevolkerungswesen. Handwort. der
W. S. linger, Hoeveel inwoners had Leiden tijdens het beleg van 1574 (Bijdr. Vad. Gesch. en Oudh. 1914), p. 86 e.v. Hij meent de vraag, of de zuigelingen hieronder ook gerekend zijn, — een vraag, die zich in verband met het doel der telling voordoet, — bevestigend te moeten beantwoorden p. 90 noot. ) Bevolkingsregister van 1581. Gem. archie! te Leiden. Zie vooral Posthumus in de Handelingen van het 6de Ned. Philologencongres, p. 169. *)
V.
;
*) *)
Gr. PI. B. Ill, p. 502. Vergelijk: Handvesten van
Amsterdam,
NED. ECON.-HISr. ARCHIEF. JAARBOEK
V.
p. 647.
13
DE AANVANG DER NEDERLANDSCHE DEMOGRAPHIE.
194
ondertrouw en huwelijk der leden van de Gereformeerde Kerkgenootschappen in hunne kerken, der belijders van andere gezindten en dissenters ten stadhuize in daarvoor bestemde registers iiitdrukkelijk gelasten.
Het bijhouden der doopboeken wordt alleen aan de Gereformeerde Kerk door de Regeering voorgeschreven, krachtens de K er c ke n— O r d e ni n g e van den Jare 159n). Het houden van begrafenisboeken, op het kerkhof door den doodgraver, in de kerk door den koster, wordt in de meeste Hollandsche steden door den magistraat verlangd
2),
meestal ten be-
hoeve der weeskamer, waaraan alle personen, overleden met achterlating van onmondige kinderen, moesten aangegeven worden '). Maar terwijl de regeling omtrent doop- en huwelijksregisters mutatis mutandis ook in de andere provincies wordt aangetroffen
*),
ontbreekt
bij
voorbeeld in vele steden van Overijsel en in
Drenthe elke aanteekening over de
sterfte
^).
Uit het begin der zeventiende eeuw zijn nog eenige volkstellin-
gen in de Republiek bekend, partieele opgaven over den stand der bevolking, die ook niet met een demographisch oogmerk te
boek worden gesteld. Zoo legt Holland in
1622, ten einde het „Hooftgelt over alle
Personen in deze Provincie wonende" ^) te kunnen innen, kohieren der bevolking aan. Zij worden in hun geheel nooit uitgegeven. De la Court ontleent daaraan zijnen staat van het zielental der „Zuydhollandse steden met de dorpen gelyk het ter
Rekenkamer
is
geregistreerd"
')
en Burgemeester S c h a e p
Hoeaanteekening van het inwonertal van Amsterdam wel het placaat zware straffen inhoudt tegen hen, die door zich zijne
*•).
1)
Gr. PI. B. Ill, p. 456.
*)
Vergelijk:
*)
Vergelijk: E. Bergsma,
*)
Vergelijk:
Amsterdamsche Secretary, p. 354, Over de Weeskamers, p. 50. e.v. Het Echtreglement voor de Generaliteitslanden van 1656
(Gr. PI. B.
IV, p. 2429). °)
I,
Verhandelingen van de Natuur- en Geneeskundige Correspondentie Societeit, Fockema Andreae, 1. c. p. 138.
Ila, p. 464.
Gr. PI. B. I, p. 1540. Interest van Holland, (1662), p. 18. ^) Het bedraagt volgens hem 104932. (Manuscript, deel III, aanwezig Gem. Arch. Amsterdam). Volgens een gedrukte lijst, ook aldaar aanwezig, bedraagt dit getal 104961, Vergelijk ook N. Struyck, Nader Ontdekkingen Noopens den Staat van het Menschelyk Geslagt, (1753), p, 118, «)
')
DE AANVANG DER xXEDERLANDSCHE DEMOGRAPHIE. niet
aan
la
Court, „dat in dit
te geven,
195
de belasting trachten te ontduiken, meent d e
groot bedrog
is
aangeven uitneemend omgegaa n," zoodat het, mede met
het oog op het
feit, dat „gevangenen, landtloopers, en die aan de andere zijde van de linie waren gereist alsmede alle Forenses", buiten de belasting vallen, een open vraag blijft, of de cijfers een
beeld der werkelijkheid geven.
de census, die Burgemeesteren van Amsterdam, bevreesd voor broodschaarschte, in 1630 doordeKapiNiet nauwkeuriger
is
houden '). De bewoners der wijken buiten de wallen worden niet medegeteld. Daarbij geven Burteins der Schutterijen laten
gemeesteren 114.949
Wagenaar zijn
als
totaalsom en de Kapiteins 115.249 op.
teekent hierover dan ook aan, „dat er een misslag
moet, of in de optelling, of in de bijzondere getallen"
Ook
').
deze gebrekkige gegevers kunnen nooit meer dan een
graadmeter van den omvang van een stad of dorp in een bepaald jaar heeten. Als bron voor de demographie hebben die tellingen weinig beteekenis, ook, omdat gezette tijden
zij
worden herhaald
op zich
zelf staan,
en niet op
^).
Aan het einde der zeventiende eeuw worden de bronnen voor den loop der bevolking in Holland aangevuld. De placaten van 22 Juni en 26 October 1695, die het „middel op het begraven" invoeren en om ontduiking te voorkomen, den doodgraver of koster gelasten, wekelijks aan de secretarie van stad of dorp aangifte te doen van het aantal dooden door hen begraven, bepalen tevens, dat ten stadhuize een „pertinent register", zal worden gehouden, waarin ieder aangegeven sterfgeval wordt opgeteekend *). En uit de eerste helft der achttiende eeuw dagteekenen de eerste geboorteregisters van sommige kerkgenootschappen te Amsterdam. De Opzienders der Doopsgezinde Gemeente leggen op verzoek van Burgemeesteren in 1714 geboorteboeken aan, daar de Mennonieten, die eerst volwassen worden gedoopt, veelal hun staat in het geheel niet kunnen aantoonen ^). »)
Res. Vr.
1
Nov. 1630. Deel
15, p.
167
v..
Amsterdam in zijne opkomst, fol. I, p. 518. Ter Gouw, Amstelodamia, II, p. 281, meent, dat de -)
geteld. Verg. ») *) *)
boven
p. 193,
Vergelijk: Struyck,
1.
noot
3.
c. p. 3.
899-904. Handvesten van Amsterdam, Or. PI. B. IV, p.
p. 464.
zuigelingen niet zijn mede-
DE AANVANG DER NEDERLANDSCHE DEMOGRAPHIE.
196
De
Israelietische
De
belangstelling in de demographie begint omstreeks dien-
Gemeenten, die hunne huwelijken en begrafenissen reeds registreerden ^), stellen uit eigen beweging officieele geboorteboeken in, waarin zoowel jongens als meisjes worden ingeschreven. De Portugeesche in 1735 ^), de Hoogduitsche ongeveer vier jaren later ^). Elders, zooals te Nijmegen en Amersfoort, waar ,,de Jooden mede nog talrijk gevonden worden," ontbreekt meestal hierover ieder gegeven 3).
zelfden tijd in de Republiek te ontwaken.
In couranten en tijdschriften komen nu eens maandelijks, dan weer jaarlijks, of tot staten over verscheidene jaren vereenigd, opgaven over het aantal gedoopten, gehuwden en begravenen voor. In de Middeiburgsche Courant geregeld sedert 1736. Men schatte dit werk evenwel niet te hoog. De tijdgenoot reeds staat er sceptisch tegenover.
Men
kent den samensteller niet en trekt zijne wijze van werken
in twijfel. Zelfs
aan den man van wetenschap worden
verkeerde eigenliefde" soms geflatteerde
cijfers
„uit eene
over het aantal
begravenen verschalt, en het komt voor, dat het aantal ondertrouwde paren in stede van het aantal gehuwde aan hem wordt opgegeven*). Nicolaas Struyck^), de bekende wis- en sterrekundige, Ud van de „Koniglyke Societeit" van Londen, ver-
Nader Ontdekkingen noopens den Staat van het Menschelyk Geslagt over
baast zich in zijne
hem, „die
tot grondslag
neemt zodanige berigten, daar men de
zekerheid niet of zelfs de onzekerheid en valschheid wel van
weet; naamelyk de gemeene Doop- of Sterflysten" Hij
De
®).
betreurt het ontbreken van algemeene periodieke volks-
Gem. dagteekenen van 1616, de huwelijksvan 1673. In de vooirede van het eerste geboorteregister staat uitdrukkelijk, dat de aanleg uit eigen beweging plaats vindt. Mededeeling van den Heer A. J. Mendes da Costa, secretaris der Port. Isr. Gem. Het oudste begrafenisregister der „Hoogduitsche Joodsche Gemeente", datgeekent van 1669. Het oudste nog aanwezige huwelijksregister is van 1720; het was het derde register. Mededeeling van Dr. D. M. Sluys, secretaris der Ned. Isr. Hoofdsynagoge. 2) Aanwezig op de Bibliotheca Rosenthaliana te Amsterdam. 3) Verh. HoU. MiJ. van Wet. deel XVIII, p. 262 *) Verh. HoU. Mii. v. Wet. deel XIV. p. 562, 583. ^) 1687-1769. ')
begrafenisregisters der Port. Isr.
registers
^)
1.
c. p.
152 en p.
2.
noot.
DE AANVANG DER NEDERLANDSCHE DEMOGRAPHIE.
197
„met al de onderscheidingen, die er noodig zijn om den Staat van 't Menschelyk Geslagt regt te kennen" ^). Naast de telling van 622 noemt hij nog enkele andere zooals een onnauwkeurigen census in 1716 te Goiida 2) gehouden, een telling te Schiedam bij gelegenheid der invordering van de teliingen,
1
;
een omschrijving der Friesche steden en grietenijen in hetzelfde jaar *), die hij voor Leeuwarden reeds „Liberaale Gifte" in 1747
^),
niet geheel juist acht, en een onvolledige volkstelling te
Haar-
lem^), die in 1748 plaats vond. Zijn
Willem Kersseboom*),
tijdgenoot,
ordinaris
Klerk ter Kamere van Auditie der Gemeenelands-Rekeningen van Holland, die als beoefenaar der levensverzekeringwetenschap
Probable Meenigte des Provintie van Hollandt en West-
beroemd zal worden, tracht de
Volks
in de
Vrieslandt staan
").
Aan
te
dit
berekenen uit geboortecijfers, die niet vast-
werk
is
nooit waarde gehecht
„Meenigte" kan trouwens 00k volgens lijken census worden vastgesteld.
Ook de
of ficieele
hem
»).
De
werkelijke
slechts door
ambte-
opgaven over den loop der bevolking worden
door beide schrijvers noode gemist.
En wanneer
de
statistici tot
de bronnen teruggaan,
gevens te verzamelen, beantwoorden de registers altijd
aan
bij
om
de ge-
verre niet
dit doel.
Het aantal huwelijken kan
uit
de boeken, ten stadhuize en in
Ibidem, p. 3. Ibidem, p. 109. Waarschijnlijk naar de kohieren van het fainiliegeld opgemaakt. Op het Gemeente-Archief is niets van een volkstelling aanwezig. Mededeeling van den Heer Dr. J. Huges, gem. arch, van Gouda. ^) Ibidem p 108. Op het gemeente-archief is hiervan niets over. Mededeeling van den Heer Dresch, arch, der gem. Vermoedelijk hebben de lijsten der bevolking naar de kohieren der verponding,door commissarissen met de inning der ,, Liberaale Gifte' belast, zoo uauwkeurig mogelijk opgemaakt, tot grondslag eener volkstelling gediend. Deze kohieren zijn niet altijd nauwkeurig. Gr. PI. B. VII, p. 1160. Vergelijk ook Verh. 1) -)
'
Mil. van Wet: deel XIV, p. 561 e.v., p. 597. Niet in het Kijksarchief der Provincie aanwezig. Mededeeling van den Heer Mr. J. L. Berns, arch, van Friesland. Deze omschrijving is gehouden volgens Res. der St. v. Fr. van 14 Juni 1748. (Verz. v. Plac, 1796, p. 24). Zie ook Verslag der Provincie van 1849
HoU. *)
bijlage C. ^) Ibidem, p. 113. Niet op het gem. arch, aanwezig. Mededeeling van den Heer Knappert, arch, van Haarlem. Zie boven, sub. 3. 6)
')
*)
1691-1771. Proeven van Politique Rekenkunde. (1748). Vergelijk de studie van Mr. A. Beaujon in de Bijdragen van het Statistiscb
tuut, (1885). p. 69.
Insti-
198
DE AANVANG DER NEDERLANDSCHE DEMOGRAPHIE.
de Gereformeerde Kerken aanwezig, onder
cijfers
worden
ge-
bracht.
De
statistiek der geboorten is moeielijker
op
te
maken.
Zelfs
indien het doopboek goed wordt bijgehouden en niet, wat voor-
komt, slordig of niet wordt ingevuld^,
is
het geen geboorteregis-
ter.
Hoevele kinderen st erven niet, alvorens het doopsel te hebben Kersseboom oordeelt, dat de sterfte der ontvangen jonggeborenen zoo groot is, dat zij met de doodgeborenen, die niet in het doop-, wel in het begrafenisboek worden opgenomen, „misschien de voornaamste oorzaaken zijn van de zeer groote Disproportie, dewelke .... tusschen het getal der Dooden en dat der Geborene of Gedoopte te bespeuren is^' 2). De „ondervinding" leert, dat te Broek in Waterland Vw deel der jonggeborenen binnen twee dagen, 1/28 deel binnen vier dagen na het levenslicht te hebben aanschouwd, sterft ^). En het aantal ongedoopt gestorvenen zal in de achttiende eeuw toegenomen zijn, naarmate de gewoonte meer en meer !
zwang kwam, de kinderen op ouderen leeftijd of in andere kerkgenootschappen, dan waarin de ouders gehuwd zijn, te laten
in
doopen
*).
Uit het
feit,
dat het aantal doopelingen in de meeste
Protestantsche Kerken te
neemt,
mag
Amsterdam
in
den loop der eeuw
af-
derhalve geenszins de gevolgtrekking gemaakt wor-
den, dat het geboortecijfer kleiner wordt
^).
In de tweede plaats zijn de hdmaten der kleine Protestantsche Kerkgenootschappen en de Katholieken vooral ten plattelande, veelal genoodzaakt hunne kinderen in een naburige stad of dorp ten doop te houden, wanneer in hunne woonplaats de kerk hunner gezindheid ontbreekt. Ook worden de laatsten dikwijls door on-
verdraagzaamheid gedwongen,
de godsdienstige
plechtigheid
heimelijk te doen geschieden, gelijk waarschijnlijk te
Gouda
ge-
Verh. Holl. MtJ. v. Wet. deel XIV, p. 594. 1. c. p. 9. In Arnhem worden de doodgeborenen ook niet in de begrafenisregisters ingeschreven. Verh. der Nat. en Gen. C. 5. II, I p. 136. 3) Struyck, 1. c. p. 121. Vergelijk Verh. der Holl. Mi), van Wet. deel XIV, p. 588. *) Struyck. 1. c. p. 128. Kersseboom 1. c. 2e Verh. p. 20. Gen. Jaarboeken, IV, 2. p. 103. 34e Rapport der Commissie van Geneeskundig Toevoorzicht te Amsterdam (1798) p. 17. Nieuwenhuys, Proeve eener geneeskundige plaatsbeschrijving der stad »)
-)
.Amsterdam (1816),
I,
p. 271.
Struyck. 1. c. p. 130, ziet er „een der Redenen in, waaruit men zou kurmen eerder af- dan toeneemt." vermoeden, dat de Volkrijkheid in *)
Amsteldam
DE AANVANG DER NEDERLANDSCHE DEMOGRAPHIE. wanneer de Jezuietenkerk
beurt,
sloten wordt
in
1
199
708 door de overheid ge-
^).
De geboorteregisters in de Doopsgezinde Gemeente en door de Israelieten te Amsterdam gehouden, zijn, naar S t r u y c k zegt, verre van volledig, daar velen verzuimen hunne kinderen aan te geven ^).
Ook
opmaken der
het
sterftestatistiek kost moeite.
De
regis-
krachtens het placaat van 1695 in Holland ingesteld, zijn een gemakkelijk te bereiken, maar niet altijd een geheel zuivere ters,
bron.
Het
overlijden dergenen, die in Gast- en Pesthuis sterven,
Amsterdam en Haarlem bij voorbeeld niet aangeteekend, in Alkmaar wel ^). Ook moeten zij, die hunne dooden naar elders vervoeren, wordt
in
aldaar en in himne woonplaats belasting betalen, met uitzondering der Israelieten, die hen slechts behoeven op te geven in het
dorp of de stad, waarheenzij ze terlaatsterustplaatsbrengen*). Vooral voor Amsterdam bieden deze registers derhalve een verkeerd beeld. S t r u y c k geeft, om de sterfte aldaar te wet en, dan ook de voorkeur aan de cijfers ontleend aan „de Boeken van 't Stadhuis" en „de openbaare aantekeningen". Wat hieronder verstaan moet worden, zegt
hij niet
*).
Het baart geen verwondering, dat deze statisticus het gebrekmet allerlei andere gege-
kig materiaal uit de officieele registers
—
de kohieren der verponding, uit de lidmaatboeken der te vullen. Ook slaat hij zelf wel de hand aan de ploeg, telt persoonlijk de huizen van Naarden, de ledigstaande woningen van Amsterdam. In 1739 en volgende jaren vens
kerken
')
») »)
*)
uit
— probeert aan
Struyck, 1. c. p. 109. Ibidem, p. 121, 123. Ibidem, p. 113, 143. Verb. HoU. MU. van Wet. deel XIV, p. 591. Gr. PI. B. IV. p. 902. Struyck, 1. c. p. 113. Verb, der HoU. MU.
XIV,
p.
v.
Wet. deel
586.
Amsterdam van tijd en wijle een lijst der sterfte van 1701 zonder dat de bron aangegeven wordt. Struyck memoreert er eene van het jaar 1747 en eene van 1751 in de Geneeskundige Jaarboeken, IV, II p. 66, staat een statistiek van 1701 tot 1780 en op het Gem. Archief van Amsterdam bevinden zich twee exemplaren van een „Lijst der Dooden van eene geheele Eeuw van het Jaar 1701 tot 1800" binnen Amsteldam (bij Jan Janszen, Boekverkooper in de Nieuwe Lelystraat, bij de Princegragt. Z.Z.) 1801, Deze lijst is evenals een anonieme, in handschrift zich aldaar bevindende „Staat der Geborenen van 't Jaar 1700 tot 1814 *)
af
1.
c. p.
143.
gedrukt te
Er
schijnt te
zijn,
;
ingesloten" (zonder bron), uit het jaar 1828, overgenomen in het Statistisch Jaarboek der Gemeente Amsterdam, 1909, p. 83 en Aanh. p. 2
DE AANVANG DER NEDERLANDSCHE DEMOGRAPHIE.
200
den stand en den loop der bevolking van tal van NoordHollandsche dorpen „met de uiterste zorgvuldigheid", „niet voor geld, maar uyt Liefhebbery", „in stilte" voor zich opnemen,
laat hij
door personen, wier namen
noemt
hij
^).
Hij weet een
lijst
ter
inzage te krijgen van alle personen, in Broek in Waterland tus-
schen 1654 en 1738 geboren, waarbij nauwkeurig de dag van hun dood staat aangeteekend, door „een voornaam Man, die daar-
woonde," begonnen en door zijne nazaten voortgezet ^). Zoo wordt door hem een massa materiaal verzameld, waaruit de toe- of afnarae der bevolking en plaatselijke verhoudings-
hij
cijfers tracht
aan
te
geven en op
te
maken. Het blijven schattin-
gen.
Ondanks de zich de kring
vele bezwaren,
van hen,
aan de studie verbonden, breidt
die in het dorre cijfermateriaal belang
voortdurend uit. Aan de zijde der wiskundigen scharen de zich regenten, predikanten en vooral de geneesheeren. stellen,
De meer
wetenschappelijke beoefening der medische politic,
„der geneeskundige staatsregeling"
^), het ontwakend besef, dat voorkoming en genezing van ziekten onder algemeene regelen te brengen zijn, dat de ziekte geen individueel, maar massaal verschijnsel is, afhankelijk van natuurlijke en maatschappelijke oorzaken, van zeden en gewoonten, openen de oogen voor de waarde eener goede bevolkingsstatistiek, als een der hulpmiddelen om den gezondheidstoestand der bevolking te leeren kennen. Doch terwijl de wiskundige, steunende op de wet dergroote getallen, uit de gebrekkige globale gegevens vele demographische verschijnselen weet vast te stellen *) wij noemen slechts de grootere geboorte van jongens dan meisjes, de grootere sterfte der eersten dan der laatsten in heteerstelevensjaar verlangt de medicus, ^viens veld van waameming begrensd is, meer en zuiverder gegevens. Om den omvang der kindersterfte ^), den invloed van klimaat en jaargetijden ^) op het heerschen van be-
—
—
*)
') ') *)
C. S. ^) «)
,
c. p. 2 en 3. Gissingen over de Staat van het Menschelijk Geslagt, p. 381. Frank — Bake, Geneeskundige Staatsregeling (1787). p. 2, 3, 14, Kersseboom, 2e Verb., p. 32. Struyck, I.e. p. 161, 171. Verh. der Nat. en Gen.
1.
I,
Ua,
p. 11, 534.
Gen. Jaarboeken, IV, II p. 21. Verh. der Nat. en Gen. C. S. I,
p. 26, II,
I
p. 8.
DE AANVANG DER NEDERLANDSCHE DEMOGRAPHIE.
201
paalde ziekten, de verhouding van het „grasseeren" van pokken en mazelen ^), de voor- en nadeelen der koepokinenting*), de
gevolgen van het uitoefenen van bepaalde beroepen, de sterfte den welstand der bevolking *) te kunnen be-
in verhouding tot
wijzen, behoeft hij naast de totaalcijfers tal lingen. die
wederom
in onderling
van onderverdeeverband kunnen worden ge-
bracht.
Reorganisatie der bronnen
De
noodig.
is
eerste stap in de goede richting
wordt
te
's-Gravenhage
gedaan.
Op
verzoek van den hoogleeraar
daar sinds
1
Schwencke
Januaii 1755 volgens eene mondelinge
^)
wordt
al-
instructie
van Burgemeester Johan Pieter Dierquens*) de aangever der dooden ter secretarie gevraagd naar den leeftijd waarop, en de ziekte, waaraan de overledene gestorven is, waarvan „zonder dat iemant der Cedulle-schrijvers wist, tot wat einde"^), aanteekening wordt gehouden. In het 35e en volgende deelen der
Bibliotheque des sciences
et
des arts
ver-
schijnen daarop zorgvuldige naar deze gegevens keurig bewerkte overzichtelijke staten
dood van 1755
van de
sterfte
tot 1775 naar de
Afzonderlijk wordt in
1774 een
naauwkeurige Lijsten opgave van de
sterfte
naar den
naar de oorzaken van den
maanden
gerangschikt.
Verzameling van
enz.
uitgegeven, waarin de
leeftijd,
mede naar de maanden
gegroepeerd, de eerste plaats inneemt, naast andere statistische
gegevens en conclusies over den gezondheidstoestand te 's-Gravenhage, uit dit cijfermateriaal getrokken.
Het werk, anoniem verschenen, is van de hand van D i e rq u e n s. De openbare meening geeft er hoog van op en acht „ce recueil digne des lumieres de ce respectable Magistrat"«).
Amsterdam
volgt bijna twintig jaren later het Haagsche voor-
worden aldaar de ziekten, waaraan de Christeen de Israelietische bevolking overleden is, aangeteekend,
beeld. Sinds 1773 lijke
van den hoogleeraar Schwencke in de Verh. der HoU. Mij. van en VIII. «) 34e Rapport, p. 40 en 66. ') Een schriftelijk besluit bestaat niet. Mededeeling van den Heer Mr. W. Moll, adjunct-archivaris van 's-Gravenhage. *) (1709-1780). Verh. der Nat. en Gen. C. S. I, III, p. 15. *) Zie boven sub. V, p. 163. I «) Bibl. des so. et des arts, XVI, p. 176. .
*)
Zie de artikelen
Wet. deelen
V
;
202
DE AANVANG DER NEDERLANDSCHE DEMOGRAPHIE.
sinds 1777 de leeftijd, waarop de eerste gestorven is. Maandelijks worden hiervan drie afzonderlijke verzamelstaten voor het Collegium Medicum opgemaakt, die in afzonderlijke jaarstaten ver-
eenigd worden.
De
elders gestorvenen, die in de stad begraven,
op het „Pest-Kerkhof" ter aarde besteld worden, zijn op de jaarstaten ook vermeld. Een resolutie over deze organisatie is niet te vinden ^) door wien de sterfte der Israelietische bevolking iedere veertien dagen wordt aangegeven, is ook niet na te gaan^). Ook elders wordt aan de bevolkingsstatistiek aandacht geschonken. Mr. R. P a 1 u d a n u s, raad in de Vroedschap van Alkmaar en Directeur der Hollandsche Maatschappije der Weetenschappen, die in het veertiende deel barer verhandelingen een studie wijdt aan de bevolking zijner vaderstad, deelt aldaar mede, dat Burgemeesteren op zijn verzoek in 1771 door buurtmeesteren een nauwkeurige volkstelling lieten houden, en sinds 774 den ouderdom der overledenen laten alsmede
zij,
die
;
1
aanteekenen
^).
De beweging
ligt in
Hollandchappen" een
de lucht. In 1770 had „d e
sche Maatschappije der prijsvraag uitgeschreven, liiidende:
We e
t
e
„Welken
Menschen, die uit de natuurlijke gesteldheid
n
s
zijn
de ziekten der
van het Vaderland
voortvloeyen?"
Daar de schrijver van het in 1777 met goud bekroonde antwoord *), de Haagsche geneesheer Iman Jacob van den Bosch, Hd van verscheidene buitenlandsche Academien, betremt, dat niet meer statistieken dan de Haagsche en Rotterdamsche hem ten dienste staan om zijne waarnemingen en die zijner collega's nader te bepalen, en zijne studie uit den aard der ') De staten bevinden zich in het archief van het Collegium Medicum op het Gemeente-Archief te Amsterdam. Het 34e Rapport zegt op p. 35, dat de reorganisatie geschiedde „op bevel van Burgemeesteren." Een Res. van Reg. en Oud-Burg. van 23 April 1777 stelt vast: „Aan Secretarissen jaarlijks / 100 toe te kennen voor den Clercq, die door hun wordt geemploieert, om het Doodboek te houden en de lijst der overledenen voor Heeren Burgemeesteren enlnspectoren van het Collegium Medicum"'. (Arch. Burg. Extr. Res. van Reg. en Oud-Burg. 22 Jan. 1768-23 April 1777.). Vergelijk ook Gen. Jaarboeken IV, p, 92 e.v. 2) Van Swinden.zegt in 1804, dat het eens per maand door de Parnassims geschiedde {Alg. Konst- en Letterbode II, p. 366). s) P. 552 e. V. *) Verschenen in deel XVIII der Verh. der H. M.; een uittreksel indeGen.Jaarb.il, p. 153 e. V, en 245 e. v. en Alg. Vad. Letteroefeningen I, I, p. 186.
DE AANVANG DER NEDERLANDSCHE DEMOGRAPHIE.
203
van leemten heeft, richt hij op voorbeeld van een dergelijke in 1766 door den Hertog van C h o i s e u i in Frankrijk opgerichte vereeniging ^), met Dierquens en anderen in zaak
tal
1
779 de Natuur- en Geneeskundige Correspondentie Societeit in de Vereenigde Neder1
1
a n d e n
op.
Haar
Nederland, tracht dere
zij
de geneeskundige beschrijving van te bereiken, door geneeskundigen en an-
doel,
mannen van wetenschap in de eerste plaats aan te sporen opmaken van „behoorlijke Geboorte en Sterflysten, uit
tot het
elke byzondere plaats, tot het waarschynelyke berekende getal
komt het doen van weerkundige, de derde in het doen van geneeskundige waarnemingen in aanmerking. leevenden". In de tweede plaats
Om deze laatste te beschrijven, deerende Leden verzocht, niet
worden „de Heeren Correspon-
om
byzondere gevallen en Genee-
zingen op te geeven, en Verhandelingen daarvan mede te deelen;
maar om
zich alleenlyk te bepaalen tot de heerschende Ziekten
en Epidemien, beneffens derzelver behoed- en Geneesmiddelen tegelyk ook in 't oog houdende de hgging van de Plaats, het onderscheid van Grond en Water, alsmede het verschil der Luchtsgesteldheid enz. -)"
Het
is
hier de plaats niet,
uitvoerig in te gaan.
verhandelingen
—
om
Zij ligt,
op de geschiedenis der
Societeit
evenals het grootste gedeelte der
in zeven dikke
—
banden vervat
,
meer op
historisch-medisch terrein. Hier worde slechts aangestipt, dat zij
spoedig met de Fransche Societeit evenals met de Paltisch-
Keurvorstelijke samenwerkt, dat
zij
wel
W
i
1 1
e
m V
haar
mag noemen, maar toch voortdurend met geldkampen heeft, daar zij niet zooals hare Fransche zus-
eersten Maecenas
gebrek te
de Kroon gesubsidieerd, zelfs niet door de Hollandsche Maatschappije der Weetenschappen, hare voedstermoeder, ondersteund wordt, maar moet zien rond te komen met de traagvloeiende contributies van leden en donateurs'). Vandaar dat hare verhandelingen slechts onregehnatig uit komen, te meer waar de
ter door
»)
Verh. der Ned. en Gen. C. S.
XVIII.
p.
I, I,
p.
XVl
en XXII. Zie ook Verb, der H. M.
v.
W,
661.
Verh. der Nat. en Gen. C. S. I, III, II p. 6. Verh. der Nat. en Gen. C. S. I, I. Zie voorts: Gen. Jaarboeken, III, II, p. 165 en aanhangsel, p. 25. IV, II, p. 17. N. Gen. Jaarboeken I, I, p. 305; I, III. p. 237; III. =) »)
II, p. 109;
IV, p. 107.
DE AANVANG DER NEDERLANDSCHE DEMOGRAPHIE.
204
berichten ook langzaam binnenvloeien.
haren eersten Voorzitter,
Zij
heeft het ongeluk,
oiid-Burgemeester
Dierquens,
780 door den dood te verliezen haren eersten secretaDr. I. J. van den Bosch, die te 's-Gravenhage moet
reeds in ris
1
;
wonen en zonder voorkennis van den verlaten(!)
^),
voorzitter de stad niet
mag
in 1789.
Haar invloed op de ambtelijke
organisatie der aanteekeningen omtrent den loop der bevolking is niet zonder beteekenis. Op voortdurenden aandrang van geneesheeren, leden der Societeit, besluit achtereenvolgens de overheid van Zutphen, Middel-
burg, Enkhuizen, 's-Hertogenbosch, St.-Maartensdijk in Zeeland
en andere plaatsen op eeh of andere wijze aanteekening te laten houden van geboorte en sterfte, zooveel mogelijk met onderverdeelingen
De
^).
uitvoerigste organisatie wordt te Deventer op verzoek
W
ij n g a a r d ingesteld. van den lector in de ontleedkunde J. Zijn: „Ontwerp ter naauwkeuriger en uydvoeriger dagtekenin-
gen der huwelijken, geboornen en overledenen", den vierden December 1778 in de vergadering van de Schepenen en den Raad van Deventer aangenomen, en naar zijn zeggen den 15den De-
cember van
dit jaar
heel te Zutphen
*),
ingevoerd
gedeeltelijk
verdient, waar zijn ook in andere steden
^),
stelsel ge-
geldt, een
nadere beschouwing. In de eerste plaats stelt hij een volkstelling voor, en wel onderverdeeld naar Getrouwde Mans en Vrouwen, Weduwenaars en Weduwen, Vryers en Vrysters, Jongens en Meisjes. Daarbij een opname van het aantal huizen en ook der „Manken en Ge-
is
bochelden" noodzakelijk. Om den loop der bevolking vast
moet de Lector in de Ontleed- en Vroedkunde worden belast met het ambt van „houder der algemeene dagteekeningen", die den ISden December van ieder Januari in druk jaar de statistiek zal opmaken, welke tegen verkrijgbaar gesteld, of bij wijze van Nieuwjaarsgroet door „de te stellen
1
Wetten van de Nat. en Gen. C. S. in de Verh. I, III. Verb, der Nat. en Gen. C. S. I, III p. 59. ») Ibidem p. 24 e.v. Op het gemeente-archief van Deventer zijn geen statistieken meer aanwezig. Ook zijn de „ Algemeene Tafels", als voorbeeld, nooit, zooals Wijngaard zegt, in het Resolutieboek ingelascht, maar daarvoor zijn vier folio's wit opengelaten. Mededeeling van den Heer Acquoy, archivaris van Deventer. Men vindt de Tafels over het jaar 1779 ingevuld in de Verh. der Nat. en Gen, C. 8. I, lU, p. 46*. *) Verh. der Nat. en Gen. C. S. II, I, p. 228*. *)
'-)
DE AANVANG DER NEDERLANDSCHE DEMOGRAPHIE. Kinderen van den Armenstaat"
bij
205
dc notabelen kan worden
rondgebracht. leder tienden jaar worde dan een generale statistiek over den stand en den loop der bevolking uitgegeven. De gegevens voor de Statistiek van ondertrouw en huwelijk
moet het Consistorie der Openbare Kerk hem verschaffen, dat nu toe nauwkeurig aanteekening hield van de huwelijken bij alle gezindten gesloten, en nu door de vroedschap gelast wordt tot
hare bemoeiingen uit te breiden.
Om de geboortestatistiek samen te stellen wordt met de doopboeken gebroken. Aan de vroedvrouwen, die in vele plaatsen reeds van tijd en wajle onvolledige gegevens aan het Collegium Medicum verschaffen^), wordt opgedragen maandelijks ingevulde lijsten ter secretarie af te geven. Hierop staan de datum der geboorte, de naam, godsdienst en woonplaats der kraamvrouw, het geslacht en de staat van den jonggeborene, zijn levend of dood, tijdig of ontijdig ter wereld komen, het beroep van den vader, de naam van het gamizoen, waarin deze dient. Zelfs moet melding worden gemaakt van de hulp bij miskramen verleend. De tabel der geboorten wordt naar deze opgaven ingericht. De bron voor de „sterftetafel" is het „Aanteekeningslijstje" van den aanspreker, in duplo ten stadhuize ingevuld, waarvan een exemplaar ter secretarie aan bovengenoemden ambtenaar en een aan den bewaarder van kerk of kerkhof wordt ter hand gesteld.
Na de begrafenis bezorge deze laatste zijn briefje ten stadhuize en doet tevens aangift^ der overledenen in het Diaconie- en armenhuis, die niet met aansprekers begraven worden. Een foci bij Kerstmis of Nieuwjaar zal hem voor zijne moeite beloonen. De „ruitkaart" uit deze gegevens maandeHjks opgemaakt, onderscheidt de sterfte naar geslacht, leeftijd, huwelijkschen staat, godsdienst, oorzaken van den dood en beroep. De sterfte naar den leeftijd wordt verdeeld in groepen van vijf jaren boven en in jaarlijksche beneden den leeftijd van vijf jaar. De oorzaken van den dood, gekozen na bestudeering der voornaamste Europeesche lijsten, en in het Nederlandsch, en in het Latijn vermeld, worden met „derzelver invallenden tijd" en met „de Beroepen en Handwerken der Overleedenen" in verband ge-
*)
Vergelijk Struyck, I.e. p. 125.
DE AANVANG DER NEDERLANDSCHE DEMOGRAPHIE.
206
bracht, zoodat tevens de grondslag worde gelegd
van een
sta-
tistiek der beroepsziekten.
Ook deze
statistieken, in de Haagsche lijsten, de Verhandelingen der Societeit en de sinds 1778 verschijnende Geneeskundige Jaarboeken uitgegeven, dienen cum grano sails te worden opge-
vat.
De
tijdgenoot trekt de juistheid der opgaven
van de doods-
oorzaken, met uitzondering van de pokken en dergelijke ziekten, reeds in twijfel. Vooral indien
zij,
zooals te 's-Hertogenbosch, door
het Gereformeerde Weeshuis, dat alle doodkisten vervaardigt en
de levering dan tevens naar de doodsoorzaak vraagt, worden opgemaakt! ^) De nomenclatuur toont reeds aan, dat oorzaak en gevolg veelal verward worden, en de kwakzalver, niet de
bij
geneesheer, de diagnose
maakt
-).
Wijngaard
oppert daar-
om
de mogelijkheid, dat de geneesheer aan den aanspreker en den kerkbewaarder op hun verzoek de doodsoorzaak zou opge-
ven
3).
Ook is de juiste leeftijd, vooral van ouden van dagen, veelal onbekend en wordt alleen het tienvoud genoemd. De legende van de groote sterflijkheid in deze zoogenaamde trap- of moordjaren werd door Struyck*) reeds uit dit feit verklaard. D i e rq u e n s hecht er nog geloof aan ^).
De
regelingen zijn plaatselijke.
Wanneer de Staten van Hol-
land zich te elfder ure met de boekhouding der bevolking be-
aan de oude gewoonte vast. Het besluit van 15 Juni 1792, behelzende, dat doop- en trouwboeken voortaan
moeien, houden
zij
in duplo buiten kosten der ingezetenen
bij
alle
gezindten ge-
houden moeten worden, en dat ook dag en plaats der geboorte zal aangeteekend worden, is niet meer dan een codificatie en aanvulling van een t wee-eeuwen oud gebruik «)
Ook de
Societeit veriiest hare levenskracht. In 1793
recteuren het laatste deel barer verhandeUngen zuinigheidshalve nog hebben gesnoeid
").
Het
uit,
iigt niet in
")
Verh. der Nat. en Gen. C. S. I, Ila. p. 290. Ibidem I, III, p. 16. Gen. Jaarboeken IV, II, p. 95. 34e Rapport, Vergelijk Verh. Nat. en Gen. C. S. I, III, p. 21.
*)
I.e. p. 181, 182.
^)
Verzameling van lijsten Gr. PI. B. XI, p. 247.
>) -)
6) ")
§
XXVI
Zie voorbericht tot dit deel.
e.
v.
geven Diwaarin
p. 49.
zij
hunne
DE AANVANG DER NEDERLANDSCHE DEMOGRAPHIE. bedoeling tevens een voorstel te doen
Men
om
207
de Societeit te liquidee-
werk op minder kostbare wijze nog voortzetten. En zoo wordt in 1794 met een tweeden druk der verhandelingen een aanvang gemaakt, waarvan ^^n deeltje verschijnt. Verder wordt het werk niet voortgezet. Tot hoelang de Societeit is blijven voortleven, is niet bekend '). ren.
wil het
Wanneer de
van 1795 nieuwe besturen van stad, op het kussen brengt, nemen deze met de organisatie der administratie ook de regeUng der bevolkingsstatistiek ter hand. Alomme wordt een census gehouden. In 1 796 geef t de Commissie tot het ontwerpen van
gewest
revolutie
en land
een plan van constitiitie
de eerste „Volkstellinge
in de Nederlandsche Republiek" uit.
De Commissie, door den Amsterdamschen Raad den 13den Januari
1798
benoemd om een plan van een Comite van Gezond-
heid op te maken, ontwerpt in haar 34e Rapport „over
geen dienstig
is,
om
te oordeelen
al het-
over den Staat van Gezondheid,
de uitgestrektheid der Ziekten, en het af- en toeneemen van volkrijkheid en van welvaart" -), de inrichting van de statistiek van den loop der bevolking. Zij weet deze derhalve ook nog niet van de medische
politic te scheiden.
stelt
zij
naast uitvoeri-
W
ger
gaa oogd
ij nbeschouwingen niets anders voor, dan hetgeen r d, wiens naam met eere genoemd wordt, te Deventer be-
heeft.
Doch ook hiervan
w
In wezen
is
niets ingevoerd.
De Hoogleeraar
Commissie en
van
de „Algewijdt aan de bemene Konst- en Letterbode" van 1804 een studie volking van Amsterdam, deelt aldaar mede, hoe het plan, in advies gehouden, totdat een effectief Stedelijk Bestuur aan
S
i
nd
e n, die deel uitmaakt dezer
in
zijn, is blijven steken. Het heeft nog tot grondvan een ontwerp voor de geheele republiek, dat ook
het werk zou slag gediend
dagen der revolutie bij de wisseling der regeeringen nooit tot wet is verheven 3). De Fransche tijd eerst zal, krachtens keizerlijk decreet van 19 April 181 '), registers van den burgerlijken stand
in de
1
*)
Op
==)
(1798).
het Haagsche Gemeente-Archief
is
hiervan niets over.
Alg. Konst- en Letterbode I, p. 376, 377. Bulletin des lois n^ 6872. Zie verder Algemeene Statistiek van Nederland, deel II p. 20 en Gescbiedenis van de Statistiek in het Koninkrijk der Nederlanden. (1902). »)
*)
208
DE AANVANG DER NEDERLANDSCKE DEMOGRAPHIE.
invoeren, waaruit de statistiek van den loop der bevolking te
is
op
maken. Doch wanneer
wij bedenken, hoe laat in de negentiende eeuw de ambtelijke bevolkingsstatistiek in het Koninkrijk der Nederlanden hare intrede doet, en hoe iangzaam zij tot wasdom komt,
mogen
wij
de eenvoudige leden der „Societeit" niet vergeten,
die hare grondslagen
gebied
mogen
hebben willen leggen en voortrekkers op
heeten.
dit
VI
HEX I^MPER PONDTOLREGISTER VAN 1439—1441. MEDEGEDEELD DOOR DR. H. J. SMIT.
Toen (1438
den oorlog tusschen de Wendische steden en de Hollanders
in
— 1441) koopUeden
uit
de neutrale steden
Kampenen Deventer door
Hollandsche kapers waren beschadigd, werd er in 1439 na lange onder-
Kampen van
handelingen besloten, dat er te
alle uit
Holland, Zeelanden
West-Friesland afkomstige goederen een pondtol zou worden geheven,
aan wien
zij
ook toebehoorden,
als ze
sommen werden door meester Kampen in ontvangst genomen lieden, die de belangrijke
den
tol passeerden.
De verschuldigde
Pelgrim, secretaris van Amsterdam, te ;
tal
markten
zich voortaan dus aan belasting
van Hollandsche schippers en koop-
te
Deventer wilden bezoeken, moesten
op schip en goed ondenverpen. Ook aan
het Zwarte Water werd tol geheven, maar slechts gedurende korten in
't
tijd
begin van 1440 werd de heffing hier gestaakt en het gelukte niet ze
pogingen men daartoe ook deed. Bij Kampen werden sommen ontvangen tegen ontduiking werd dan ook nacht
te herstellen, hoeveel
echter groote
;
en dag streng gewaakt. Hier werd met de een begin gemaakt, en
had men
zij
tolheffing in Sept. of Oct. 1439
werd voortgezet
tot 24
Augustus 1441; toen
naar het oordeel der Hollanders voldoende
I Jselsteden
te vergoeden, en
Kampen
schikte zich
om
de schade der
dan ook in de ontvangen
som. Met Deventer was dat niet het geval, waarom aan de Hollandsche kooplieden en schippers verboden werd de St. Lebuinusmarkt aldaar te
bezoeken; ze moesten hun waren desnoods te
Deze bepaUng
schijnt
Kampen
te
koop aanbieden.
nu echter ook onder de Hollanders ontevredenheid
veroorzaakt te hebben ze weigerden betaling van het pondgeld en slechts ;
van enkele schcpen werd na 24 Aug. 1441 nog taat der heffing
iets
ontvangen. Het resul-
was intusschen door meester Pelgrim of 66n zijner dienaren in een register, dat thans nog op het Gemeente-
nauwkeurig aangeteekend archief te
Kampen
berust.
Het
is
een
lijvig
boek, geheel van papier, dat
236 bladen bevat, waarvan vele echter niet beschreven bladzijden
is
zijn.
In de volgende
de tekst ervan niet geheel voUedig uitgegeven;
NED. ECOS.-HIST. ARCHIEF. JAARBOEK
V.
waar het 14
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
210
mogelijk was, zijn de ladingen der schepen in een
vermelding evenwel van de namen van
en verder
voorkomende namen van munten en achtervoegsels
telkens
afgekort en onbeteekenende woorden uitgelaten.
gaven,
som aangegeven, met
alia bevrachters,
die,
voorzoover ze van belang
zijn,
Ook de
reeds door Mr.
dijk in de „Bijdragen tot de geschiedenis
zijn
„soen"
als
posten der uit-
Nanninga Uiter-
van Overijsel (1888)"
zijn ver-
meld, werden hier weggelaten.
Hoe de verhouding was tusschen de betaalde sommen en den
der
prijs
verschillende waren, blijkt uit geen der stukken, die op den tol betrekking
hebben. Uit verschillende posten in het register kunnen dat de
tol
men den
ongeveer
prijs
der verschillende waren en ook den
bij
i).
Zoo kan
omvang van den
HoUandsche steden en dorpen,
heelen IJselhandel der
vermeldt, althans
we echter afleiden,
van de waarde der artikelen bedroeg
^/^j
ge-
die het register
benadering berekenen. Daarbij veroorzaken de vele
munten, die genoemd worden, evenwel moeilijkheden; bovendien kloppen de summa's van den schrijver aan het eind van elke bladzijde, door ons
aan den rand naast den tekst afgedrukt, dikwijls niet geheel, omdat er soms door gebrek aan pasmunt
wone munt (VI.),
24
een gulden
van 14
s.
s.,
dan weer van
munten van
k.,
(1.)
register
is
die sarnenhangen
De
weinig werd betaald. (s.)
of 12
s.,
(R.g.)
van 20
s.
de Beiersche gulden (B.
van 20
ge-
Vlaamsche grooten
VI. voor. Kleine
of g.)
munten
vertegenwoordigen in het register
een oortje
(o.)
heeft nu eens een waarde
en een „butken" wordt gewoonlijk iets lager
of een VI. Verder ontving meester Pelgrim
twijfelachtige waarde, en
telling rekening
van
s.
1
^/g s.;
van 14
(P. g.)
en de leeuw
(k.)
berekend dan een
Het
10 stuivers
sc.)
en de Postulaatsgulden
de kromstaart
1
van
het Philippusschild (Ph.
meestal een waarde van
van
(g.)
maar daarnaast komen ook de Rijnsche gulden
VI.,
als
is
iets te veel of te
ook daarmee moest
soms
hij bij z'n
op-
houden. verdeeld in verschillende afdeelingen naar tijdperken,
met de
die afdeelingen
verschillende
markten van Deventer, en
in elk
worden schepen en goederen weer gerangschikt naar
HoUandsche, Westfriesche of andere plaatsen. Daarmee bedoelde de
schrij-
ver van de tollijst niet, dat alle onder een bepaalden plaatsnaam genoemde schippers en kooplieden in die stad of dat dorp woonachtig waren,
want
Voor zout met een waarde van 50 g. betaalt men 2^ g., voor een kist met fransijn waarde van 100 g. 1| g. voor een partij koper, die 65 g. kost, krijgt men g., tinwerk ter waarde van 35 g. brengt I g. op; kramerijen, die 25 g. waard zijn, brengen ')
ter
1
1
;
4 s. op; voor 60 g. stokvisch betaalt men 1 g., voor 6 g. visch 1 s., voor 200 g. stokvisch 3 g., enz.. Daarnaast komen posten voor, die op een andere verhouding wijzen, maar een vast systeem schijnt men bij de tolheffing nooit gevolgd te hebben. ,
HEX HAMPER PONDTOLREGISTER. telkens
komen
wijk of den
De
b.v.
Haag
211
onder „Van Aemstelredamme" kooplieden en schippers uit
enz.,
Kampen
uit
Harder-
of andere plaatsen voor.
bedoeling was slechts aan te duiden, dat de een of andere schipper van
de boven zulk een ondcrafdeeling genoemde plaats afvoer. Zoo komt het voor, dat een schipper uit Deventer
van Amsterdam naarden
IJselzeilt
met goederen van een koopman uit Haarlem aan boord, dat een uit Monnikendam naar Kampen varend schip waren van Deventer en Kamper burgers, uit Antwerpen afkomstig, ver\'oert, dat een schipper, die van Haarlem afvaart, laken te Kampen brengt, door Deventer burgers te Bergen gekocht, en dat Amsterdammers optreden als bevrachters van
Kampen
een schip, uit
van de Zuiderzee
Daar echter
gaat.
de plaats afvaren,
afkomstig, dat van Leiden uit naar de overzijde vele schippers telkens weer
van
dezelf-
mag men veiligaannemen.datzedaarwoonden, enook
met de kooplieden, die steeds weer onder denzelfden plaatsnaam worden aangetroffen, was dat wel het geval. AUe schippers nu, die voorkomen, zijn vrachtvaarders,
en dat
schijnt te zijn, in dienst al alleen
niet, zooals
een vijftigtal jaren later het geval
van Amsterdamsche groothandelaren, maar meest-
van bevrachters
uit eigen woonplaats. In enkele gevallen
schipper zelf bezitter van een deel der lading,
Gewoonlijk maakt
soms
zelfs
hij
meermalen
de
reis
maar
naar den IJsel meer dan eenmaalper jaar,
in een der tijdperken
van het
register.
Het
getal der
vaartuigen, die in de Noordhollandsche watersteden aanwezig waren streeks 1440,
moet buitengewoon groot geweest
noemt vooral
uit
nog
Nog
bij,
gewoon
zijn,
want het
om-
register
haar honderden verschillende namen; en daar komt dan
dat vele schippers in deze jaren waren uitgezeild
altijd
de
is
regel is dat niet.
was de scheepvaart
in
bedrijf in stad en dorp.
om
te kapen.
Noord-Holland en West-Friesland een Groot schijnen de vaartuigen voor het
Zuiderzeeverkeer niet geweest te zijn: het register noemt ,,scepe", die
I
g.
tol betalen, en evers, jachevers, waterschepen, kleine schepen en schuiten,
waarvoor
Wat
^ g.
voldoende
is.
de waren betreft, daaronder nemen de oorspronkelijke Noord-
hollandsche handelsartikelen boter en kaas nog altijd een eerste plaats Slechts
Amsterdam
in.
heeft zich bijna geheel onafhankelijk van ze gemaakt,
maar de tweede handelsstad, Hoorn, bestaat
er
nog voor een groot deel
van en industrieplaatsen van beteekenis als Naarden en Weesp, die veel eigen laken opleveren, brengen toch ook nog heel
wat boter en kaas op
de markten van Deventer. Alkmaar, Purmerend, Akersloot, Westzaan, de Waterlandsche polder Bumma of de Bom en Medemblik bloeien door scheepvaart en handel
in
zuivelproducten; Enkhuizen kent naast deze
HET HAMPER PONDTOLREGISTER.
212
beide middelen van bestaan ook nog den vischhandel
(
bokking en
aal)
Edam, Monnikendam en Muiden, het eerste vooral, hebben ook eenigen handel in vreemde waren, en Wijk aan Zee bestaat vooral door scheepvaart en visscherij (schol en baring). In de meeste der genoemde plaatsen is er
echter gewoonlijk een handelstak,
waar naast
dit alles
gedaan wordt: de zouthandel; deze speeit een belangrijke mische ontwikkeling van Noord-HoUand
in
dezen
tijd
nog veel aan
rol in
boter en kaas nog in handen was van de boeren-producenten
de vraag; meestal
men
treft
zij
geen veehouders waren.
Amsterdam
zelf. is
in
zeer
boterhandelaren aan, die ook wei andere
artikelen, als laken verkoopen,
dat
de econo-
Of de handel
i).
maar ook dat
De
bewijst misschien nog niet,
eigenlijke kooplieden, zooals
we
ze te
vooral aantreffen, verkoopen overigens te Deventer ook de
meest verschillende waren, vaak in zoo groote hoeveelheden, dat men
kan denken^).
daarbij moeilijk aan kleinhandel
Onder deze artikelen staat laken op den voorgrond. Tal van soorten worden in de pondtoUijst genoemd. en niet alle schijnen van even goede
Van een Amsterdamsch, Leidsch
kwaliteit geweest te zijn.
men
laken betaalde
2 VI.
tol,
of
Schiedamsch
evenals van de als laken „van den besten"
en „voerwollen laken" of ..voerlaken" aangeduide soorten. Lakens uit
Monnikendam, Naarden, Hoorn, Weesp, Muiden, Haarlem, den Haag, Delft,
Rotterdam, Vlaanderen, Yperen en Engeland brachten echter
slechts
1
VI.
op en eveneeris de lakens
,,van
de nieuwekoer", vanSpaansche
en van „anderde" wol. 24 lakens vormen een bij
de eerste soorten 2 R.
taald. Eindelijk heeft tol
g. of
4
men nog
g., bij
kwaliteiten,
wordt ontvangen zoo de lakens van Aalst ;
teerling
14
of
s.
1
B.
g.
zijn,
voor meestal
| VI. of St.
van de wol
R.
zoodat daarvan
g. of
2
g.
wordt be-
waarvan minder dan in Vlaanderen,
I
VI.
waarvan een
men nog minder dan
J VI. schijnt schul-
de witte lakens uit Norwich („Noirtsce witte"), waar-
Maastricht of die
1
opbrengt, de „smale Engelsce witte" en de
Engelsche „stocbrede", waarvoor dig geweest te
teerling,
de laatste
1
k.
betaald wordt en de Brabantsche lakens uit
Geertruidenberg. Voor de kwaliteit van het laken was
beslissend; terwijl
men nu voor een zak Spaansche wol
3 VI. moest betalen, leverde een zak Engelsche
I
R.
g.
op.
^) In hoever de eigenhandel van de kleinere plaatsen omstreeks 1500 vernietigd was en plaats had gemaakt voor vrachtvaart in Amsterdamschen dienst, kan hier niet worden uitgemaakt; Hapke (Die Regierung Karls V. und der Europaische Xorden, p. 25) gaat hierin minder ver dan van Ravesteyn. ^) Vgl. mijn: Opkomst van den handel van Amsterdam, p. 308, 309. De in de daar gedrukte tabellen van den Amsterdamschen handel met Deventer genoemde cijfers
zijn
me
bij
herhaalde optelling echter deels onnauvvkeurig gebleken.
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER. De
213
beoordeeling van hoeveelheid en prijs der andere artikelen wordt
vaak
lastig
Door
vergelijking
gemaakt door de oude benamingen van maten en gewichten van de betaalde geldsommen kan men uit hot register
althans eenig inzicht krijgen in de verhouding der maten onderling,
het omzetten van haar inhoud in onze metrieke 6dnheden
blijft
onmogelijk. Naar aanleiding van het onderstaande overzicht
verder op opmerkzaam, dat
maar
meestal
maak
ik er
de tolheffing nooit een vast systeem
bij
consequent werd doorgevoerd, maar dat het blijkbaar dikwijls aan de beoordeeling van meester Pelgrim werd overgelaten,
om
de kwaliteit der waren en den
den
stijgen of dalen,
meer of minder Betaalde
Hoeveelheid: I
ton boter
2
s.
1
last boter
2
g.
1
schippond
1
last
1
ton haring
(
U) kaas
haring
^)
4
s.
1
last teer
1
last (-:-20stro)bokking
J g.
of 6 VI.
bokking
\ VI.
gerst
4 VI.
1
VI.
1
pijpof boot romanije 7 VI.
g.
I
pijp basterd of
1
pijp wijn
van Poitou 3
VI.
1
koppel
fruit
1
VI.
—4
pijp olie
5^
1
ton
2
malvezije
s.
s.
1
korf schol
2
wagen
4 of 6
i VI.
1
ton azijn
\
1
last azijn
6 VI.
last koit
1
ton koit
J—
1
hoed kolen
^ VI.
1
ton aal of plagaal
1
1
ton teer
\ VI.
s.
—
VI.
165 kazen worden gerekend op 7
,
2
s.
2
g.
^"^
,
100 op Si
'^i
.
s.
VI.
last stokvisch
150 op 7J
s.
Een schippond
op. Hoevcel van die kaasjes op een schippond betaalt zeer uiteenloopende sommen van ze.
kleine Texelsche kazen brengt 2
want men
^
schol
100 stokvisschen I
s.
9 VI.
1
kwartier zout
1
7
«)
—6
\ g.
1
\
') *)
tol:
6—10 VI.
stro
1
niet zeker,
Betaalde
last
2
is
kon doen
prijs
vragen dan de gewone som.
1
2 VI.
gingen
verband met
1
ton zeep
-)
in
g.
last zeep
*)
jaar, die
Hoeveelheid:
tol:
Is.
1
olie
te
van het
1
1
•)
tijd
s.
zout heeft men verder ook nog tonnen, mudden en loopen. V'oor een mud wordt meestal ruim 1 J s., voor een ton J s., en voor een loop nog minder betaald. ") Soort bier, vooral bereid in Haarlem en Gouda. ^) Stro is niisschien een hoeveelheid van 1000 stuks. ^) Dc betaalde sommen loopen bij gerst zeer uiteen. Men krijgt den indruk, dat een last ongeveer 30 mud gerst was, en dat een loop weer vrij wat minder was dan een mud. Voor 50 mud betaalt men 10 VI., voor 28 mud 6 VI., voor 300 loop ± 2 g. ^) Evenals fruit werden uit Vlaanderen ook vijgen en rozijnen gehaald. De eerste vertolt men per korf (voor 6 korf betaalt men bv. 2 s.), de laatste per top (voor 6 top I s.). Het Mnl. Wdb. geeft aan, dat een koppel rozijnen 4 toppen of 2 korven was, wat met het bovenstaande goed klopt. '-)
Bij
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
214
Betaalde
Hoeveelheid: I
ton oeren
1
ton honig
>)
1
2
Hoeveeliwid:
tol:
Betaald..
VI.
1
last hopbier
6 VI.
s.
1
paar guets
3
*)
tcl:
s.
men precies de grootte der oude maten, gewichten en munten men zich uit het register een nauwkeurige voorstelling kunnen
Slechts als kent, zal
vormen van den IJselhandel der NoordhoUandsche watersteden, en daardoor van hare economische toestanden in 'talgemeen. Ten opzichte van plaatsen als Haarlem, Leiden, Gouda,
Kampen
en zoovele andere
is
dit
ook met behulp van het Pondtolregister niet mogelijk, daar de artikelen dezer steden op de markten van Deventer niet altijd een karakteristiek deel
van haar geheelen warenomzet vormden. Met de eerstgenoemde plaat-
met onze gebrekkige krijgen we van
sen schijnt dat wel het geval geweest te zijn en zelfs
kennis van de in
't
register
genoemde maten en munten
haar handel wel een juister begrip. Dat de pond tol in bijna twee jaren toch zeker 6500
g.
opbracht, wat een kapitaal van 425 000
g.
vertegen-
woordigt, doet ons het belangrijke van het economisch leven in Noord-
HoUand
zien, al is
de beteekenis van een gulden in het middeleeuwsche
En
verkeer moeilijk precies voor moderne voorstellingen uit te drukken.
evenzoo zegt het
feit,
dat de Amsterdamsche kooplieden Dire Bolenz.,
coman Meynert en coman Jan van en 37
bezit bovendien
schaarsch 1400
g.,
—Aug.
1441 resp. 62
nog 22
g.
schuldig
Amsterdams handel
is,
zijn,
ons wel
in de 15e
iets
die in
die
g.,
tijd,
3500
dat geld nog
g.,
2400
en
g.
zijn
H.
J. S.
is de rakeninge van den ponttollen, ontfangen to Campen van den Hollantschen, Zeelantsce ende WestFRIESSCE GUEDE IN SiNTE MaRTINSMERCTE ') ANNO XXXIX.
Ontfangen vor den R. [1.]
*)
g.
met de genoemde tolgelden, op een omdat de kooplieden nog andere meer, van Deventer.
overeenstemming
markten bezochten dan
scip
55
omtrent den Snellen
eeuw; in een
wijzen handelskapitalen van 4000
belangrijken groothandel, te
dit
g.,
betalen, en dat de beide laatsten voor gemeenschappelijk
g. tol
opbloei van
Oct. 1439
1
g. \9hs..
Ontfangen vor den Ph.
Van Aemstelredamme; g..
Oeren
sc.
14
Scipper Claes Scout voer
2 teerling Aemsterdams laken 4 R.
g..
s..
sijn
2 pac Engelsce
la-
zijn forellen.
beteekenis van dit woord is me niet geheel duidelijk. Waarschijnlijk moet gezocht worden in de richting van guets, goederen als lijfgoederen, kleeren. ^)
Ue
^)
1 1
November.
zij
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER. ken
R.
1
g..
Gerijt
2 teerling Aelsce laken 2 P.
last
Van scipper Jan Lemz. voer sijn scip g.. Van ene mande mit solonen ende vellen
sterdamsce laken 2 R. g.
.
5^
g..
10 Neertsche laken
1
mande cramerien
1
vat boteren 2
1
g..
1
VI. 5 .
g.
Aem-
teerling
1
1
1
sacken korles 2
I
Huge
pac alrehande lag.. Aemsterdamsce laken VI.
harinx S}
last
pac Eng..
17^ paer guedes 5 h g..
s..
ken 2
1
1
1
3
g..
pac Amsterdamsce laken, tsamen 2 R. harinx 6} g.. 6^ paer gudes I9i^ s..
gelsce laken,
Baers 6^
Pauwe
215
VI.. 10
grove laken 8s..
Summa
s..
48 g.
VI.
Van
g.. Van Dire Bolenz. Ave Dire Claessoens 2
scipper Mathijs Melijsz. voer sijn scip
28 pipe
olij,
de pijp 5}
facit 15 g.. 8
s.,
Aemsterdamsce laken 4 R.
terling
laken 8 R.
Van
3 pac Engelsce laken
g..
scipper Claes
ende 2 tonne
teers,
Mynnen voer
g.. 1
J
s..
1
4 teerling Aemsterdamsce R.
g..
sijn scip
3 vate boteren ende 3
1
g..
3 tonne asscen
kesen, tsamen 12s..
Kef
Otto Heynenz. van Herderwijc 2 last harinx 2 g.. Evert Jacobsz. ^ vat boteren Is.. Comen Meynert 8 pijp olijs 4 g. 4 s.. Noch 60 g. an crameryen 6 s.. Comen Jan 2 teerling Aels laken 2 Ph. sc. 1
Aemsterdamsce laken van der nier coer van 21 laken P. g. Wendelmoet Lockers 3 Amsterdamsce laken ende 6 laken van der nyer coer, tsamen 2| g. 2 VI.. Aelert Symensz. teerling Amsterdamsce laken 2 R. g.. Noch een half teerling van der nyer teerhng Aels laken Ph. sc. koer ^ R. g.. Claes Heynenz. mande mit scapenleder van 35 g. -Ig.. Van scipper Pieter Meye van Deventer niet ontfangen. Betgen 7^ last harinx ende 3 tonnen 7-1 g. 3 VI.. Van scipper Dire Jansz. Albert Barentzs. swagher vor sijn scip g.. Jan Symonsz. 4 last harinx 4 g.. Pouwels Albertsz. 4 last haR. g.. teerling Vlamessche laken Coppijn rinx, Van scipper Pieter Andreesz. voer sijn scip g.. ArentkenOemsz. pac Noersce witte van 6 halve laken, teerlinc Noersce witte, 4 Noertsce witte, tsamen 2^ g. 2 VI.. teerling
1
1
.
1
1
1
1
i3k.
s.
65
g.
s.
22
g. 8 vi.
1
.
.
I
,
1
1
1
I
1
Henric Claesz. heft vertolt
Wermbolt Henrixz. laken voer
voer
1
B.
1
B.
g..
heft vertolt
1
1
pac Engelsce laken vor pac Engelsce laken ende
Egbert Lap heft vertolt
1
14^ g.. 1
kijf-
pac Engelsce laken
g..
Huge Baers
de in scipper Claes Vrederixzs. scip waren ende worden ghevoert to Swolle, ende Huge seide, dat de 10 pipen uit Vlanderen ghekomen weren. 10 pijpe
olij,
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
216
Comen Jan pijp olijs
heft vertolt 17 tonne seeps 3 14s..
84^ g.
Noch 2
last seeps
4
myn
g.
Van scipper Rolof Jansz. veer sijn scip Noch 27 paer guedes 8^ g.. Van scipper Jan Jansz. voer sijn scip
1
1
g.. 34^ last
g..
59g. 8V1.
s.
49 g
s 37
.
8
g. 6s.
s.
1
VI.
18
harinx 3^
g..
6
g..
VI..
scipper Lourens Petersz. voer sijn scip
1 g.. 24 vaten bot50 U kasen 5 g.. Van scipper Jan Simen Remkesz. voer sijn scip 1 g.. 9lastharinx9g.. [2.] Van Monikedamme: [In de schepen van Lambert, Pieter Jansz., Jacob Pietersz., Gerbrant Symensz., Claes Monenz. en Jan Claesz. bevinden zich 29^ last min 4 ton haring en 2 ton aal, 56 vat boter, 26 U kaas en 15 Geertenbersce lakens, waarvoor resp. 28^ g. 10 VI., 10 g. 12 s., 2 g. 6 s. en 10 k. worden ontvangen.] [In de schepen van Jacob Pietersz., Jacob Jansz., Gerbrant Symonsz., Claes Semmenz. en Jan Rijser bevinden zich 16^ last haring, 49 vat boter, 60^ u kaas en 2 Amsterdamsche lakens, waarvoor resp. 16^ g., 8 g. 18 s., 3|^ g. 25^ s. en 4 VI. worden ontvan-
teren4g. 8
s.
Noch
VI..
5 last harinx 5
paer gudes 18s.. 16 Monikedammer laken 16
Van
2
g..
s..
gen.] [3.]
Van Yedamme:
cleyn ever
-^
g..
Van Simen Pieter
Van
4 vate boteren 8
scipper Jacob Claesz, mit een 1^
s..
Jansz. voer sijn scip
g..
I
U kasen 4
last
1-^ s..
harinx 4
Coman
g..
terhng Amsterdamsce laken van der nier coer
1
1
R.
g..
Noch een kocmande mit solonen 8 k.. Simon Ottenz. van Staveren, wonende to Edam, 23 smale Ypersce laken 23 VI.. Noch een sac hanneps 6 VI. gr.. Melis Jansz. 36 Monikedammer laken 3 g.'. Willem Ghisebertsz. 20 Amsterdamsce laken van der nyer koer 1
P.
g..
Van
Peter Jansz. voer sijn scip
tonne nebbelinx
6 VI.
^)
Van Nannync Rode kasen
1
s..
Van Jan S.
45g.3s.min
myn Van Van
1
*)
voer
37| paer guets
g..
sijn scip
15 vate boteren 3
2^
11 g.
s..
6
g..
1
8 last harinx 8
g..
U
1
g..
Beyersz. voer sijn scip
1
g..
5 quartier souts Z\
g.
1
o.
k..
Vrederic Hillebrantsz. voer
15 vate botteren 3 talges,
1
gr..
tsamen 5
Volgens Kiliaen
g..
s..
=
aal.
10
U kasen
1
sijn scip g..
1
g..
3 last harinx 3
g..
2500 cleyne casekens, 80 U
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
Van nen 4
Pieter Pietersz. voer sijn scip
4
g.
VI.. 17-J
vat boteren 3\
5
g..
Van Purmere.nde:
[4.]
g..
1
4
last
harinx ende 4 ton-
kasen 5
i^
s..
s.
i7g. lo vi.
s.
79
van Lourens Symon Louwc, Jan
[In de schepen
Vinke, Ysebrant Pietersz.,
Gerijtsz., Pieter
217
van Purmereynde en Jan Pouwelsz. bevinden zich 6 ton haring, kaas, 83 vat boter, 80 8 paer guets, 50 loep zout en 100 ?/ ongel, waarvoor resp. 6 VI., 16 g. 6 s., 8 g., 35 g.-4 s., P. g. en 2 k. worden ontvangen. Verder:] Claes Pietersz. 30 vate boteren 6 g.. ?i^
1
1
1
40 ^ kasen 4
Van
scipper
g.
ende voer
sijn scip
Jan Jacobsz. voer
harinx ende 3 tonnen 3
last
U
[5.]
B
t e r
ter Claesz.,
u
Jacob
bevinden zich 10
mm
a
:
Claesz.,
last 10
g.
3
1
g..
sijn scip
1
g..
VI..
s. 4 g.
10
g.
14
s.,
3 vi.
van Jacob Claesz., PieNanninc Symonsz. en Coep Heynenz.
ton haring, 157 vat boter,
1
g.
14
?if
kaas, 9
10 VI., 30
g.
worden ontvangen.] Horne: [In de schepen van Jan Wellaer en Claes [6.] Van Martsen bevinden zich 120 J vat min een vierendeel boter en 85 &( s.,
3i k.
[In de schepen
ton sciers aels en 6 paar guets, waarvoor resp. 10 14
g.
Werm Henrixz. 3
18 VI. gr. en 18
s.
kaas en verder een cleyn pac smal Engels laken en 20 paar guets, waarvoor resp. 21^ g. 1 10|^ s., ^ R. g. en 6 g. wordt ontvangen.] Van scipper Jacob Jansz. vor sijn scip g.. 9 tonne herinx 9 VI..
s. 6i g.
i4k.
^-
^^is-
s.
42 g. 4 s. en GU^ct err
^
<>•
1
Jan Dirxz.
1
terhng Ipersche laken
R.
1
g.. li
vat botteren ende
kasen 4^ s.. Jan Pietersz. 6 paer guets 18s.. Jacob Pietersz. kasen 1 g.. Noch 4 vate botteren 8 s.. 6 karseye ende 6 kijflaken ^ R. g.. Gerbrant Foy 124^ vat boteren 2|g.. 61 U kasen 64^ s.. Dire Petersz. 2 halve terling Hoirns R. g.. Simon Claesz. ter1^
i^
10
if^
I
ling
Hoirns ende 3 laken
teren 3
Van 5
s..
g.
6
s..
8
1
U kasen
R.
8
g.
1
3 VI.. Jacob Gerijtsz. 18 tonne bo-
s..
scipper Albert Henrixz. voer sijn scip
1
g..
Claes Doesoen 3 terling smal Ypers laken 3 R.
sen 5^ vat boteren ende 8
ren 4
g..
sen 13^
16 s..
U kasen
16s..
u kasen
2^ vat boteren Pieter Mart-
g..
19s.. Dire Claesz.
20 vate bote-
Jan Gayl 5^ vat boteren ende 2^ U ka-
9 Hoirns laken 9 VI.. 18 Noirtsce witte 12
VI..
Egbertsz. 27 smale Engelsce witte 10 VI.. 21 karseye 14
vat boteren ende 5 Barentsz. 54 "
U kasen
s..
Dire
Jan
16s.. 200 onghels 2
s..
1
van Pieter Simonsz., Jan
Gerijtsz., Pieter Maertbevinden zich 124^ vat boter met 80 U sen en Arent Garbrantsz. kaas, 80 loop zout en \ teerling Hoornsch laken, waarvoor resp. s. en ^ R. g. wordt ontvangen.] 24 g. 88| s.. 2 g.
[In de schepen
1
1
s.
40g. 9s.
i
o.
HET HAMPER PONDTOLREGISTER.
218
Van scipper Coep Wit voer sijn scip g.. Andrees Crayng van Zutfen 2| last harinx 2| g.. [Verder voor 59 vat boter 10 g. 18s., voor 40|- U kaas 40|^ s. en voor 2 ton haring 2 VI..] 1
[In het schip
U
Van g. s.
42
g.
9
.
1
ende
1
13 g. 48|-
s.
ontvangt.]
s.
1 g.. 3 last harinx 3 33 tonne ugens 2 VI. Claes Jansz. vor 2 laken
.
.
stuc 2 VI..
1
Van
Petersz. bevindt zich 64^ vat boter en 49|
men samen
scipper Marten Pietersz. voer sijn scip
vat boteren 2
ende
s.
van Jan
kaas, waarvoor
scipper Jan Andreesz. voer sijn scip
virendeel 2g. 2|
^ kasen
14
s..
14
s..
1
21 vate boteren
g..
24 Engelsch stocbrede
Jan Kin 6 Hoirnessce laken 6 VI.. Noch 2 Aemsterdamsce laken 4 VI.. Lubbrech Tames roet En8
VI..
13 Hoirns laken 13 VI..
1
mud
gelsch laken | VI.. Garbrant 6 Hoirnsce laken 6 VI.. 2
sten
ger-
|- s..
Van
scipper Jacob Dirxz. mit een ever \
4-
g..
broute Goutsce
Jan Goyer Hoirns laken VI.. Van scipper Jacob Tidemens vor sijn scip g.. Hedde 2 last harinx 2 g.. 40 loep souts Hoirnsce mate 14 VI.. 10 tonne ugens ^ s.. koyte 4
s..
1
1
1
s.
i3|
van
1
g.
o.
1
2 vate boteren 4
s.
s..
U kasen
1
1
s..
Van Enchusen:
[In de jachevers van Jan Pouwelsz., Jan Volkersz., die elk ^ g. betalen, bevinden zich 47 vaten boter met 8 ^ kaas, 3 Enkhuizer lakens en ton haring, waarvoor resp. 3g. 72s., 3 k. en VI. worden ontvangen.] [7.]
Hermen
Dirxz. en
1 1
1 1
[8.] g.. s. 15 g.
3
s.
en
^
Van
Huge
kaseu, tsameu 2 [9.]
scip
1
ken 2
Van ren 2
Van
g..
k..
'
1
s.. 6|^
i5(
1
g.
1
s..
6 Enchuser laken 6
vat hotter
scipper 3^-
1
s..
1
k..
Zegram Meynertsz. vor
^ kasen
10^
s..
10|^
last gersten
4^
tonne souts
g..
1
s..
-?r
2
1
s..
3
1
vat botte-
2
g.. 3|^
mud
Jan Ma-
s..
U kasen
sijn scip
600 scollen
3
s..
vat bote-
mostertsades
s..
Van
s.
scipper Jacob Melsijz. vor sijn
kasen 6J s.. 2 Enchuser laOutgher Simonsz. 9 vate boteren myn virendel 17-Js..
scipper Gerbrant Arentsz. voer sijn scip
6 hoet kolen 3 13 g. 3
Van
9 tonne boteren 18
scipper Reyner Pietersz. voer sijn scip
ren ende
s.
g..
Van Enchusen:
thiesz. ^
1
Tessel: Van Symon Geylinc vor sijn jachever ^ 1600kleyn U kasen; Alijt Giseberts 1400cleyne
Gerijtsz.
Van
1
g..
Jan
Pietersz.
VI..
scipper Jan Broersz. vor sijn scip mit versche scelvissce
gheladen tsamen 4
s..
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
Van Medenblick:
[10.]
Jansz. en iif
kaas,
He3m 100 U
waarvoor
van Reyner
ongel, eenig tinwerk en een deel Texsel kasen, g.
139|
s.,
Van Naerden:
[11.]
[In de schepen
Genvertsz. bevinden zich 152^ vat boter met 75
24
resp.
219
s.,
1
[In
^ g.
en 5
woidt ontvangen.]
s.
s. 4i
g.
i
s.
schip van Marten Arentsz. be-
't
vinden zich terling en 204 lakens, deels als Naersce aangeduid en behoorend aan de bevrachters Albert Rutghers, Gerijt Deyn, Mathies Dammys, Willem Andreesz., Jacob Hermensz., Bertolt Smit, 1
Jan
Hemic Hermansz.,
Gerijtsz.,
vangt er 2\ 3
g.
R.
1
Willem Eybken; men ont-
Albert, Henric Gheerts,
Kerstgensz., Gerijt Claesz., Evert Jacobsz. en
162 VI. voor; verder voor
g.
1
paer guets
s..]
Scipper Mens Petersz. van Herderwijc niet vor sijn
scip.
Guet-
ken Oelrix heft doen vertollen 3 packen van 40 Naersce laken vor 2 P.
g..
vat boteren 2
1
s..
Jan Woutersz. van Naerden heft
Van Muden:
[12.]
sijn scip
1
kasen 6
s..
Van
Van
10 last harinx 10
g..
vertolt 8 Naersce laken 8 VI..
scipper Kersteken Simonsz. vor 12 vate boteren 2 g. 4
g..
Vrederic Lourensz. voer sijn scip
tonne 9
g.
myn
1
VI..
Claes Heynenz.
paxken van 14 Mudensche laken 14 kasen 7
1
VI..
1
g..
s..
9 last harinx
cleen terling Aels
6
myn I
g..
2 vate boteren ende 3
U 1
2
U
s..
Van Willem last
^- "^^ s- 3 s.en
harinx
1
Bolte voer sijn scip
g..
9^
U kasen
Van Wesep:
9\
1
g..
26 vate boteren 5
g.
2
s..
1
s.34g. 9s. *k.
s..
Anzen Zweers bevinden zich 2 teerling, pak van 17, pak van 11 en 219, deels als Weesper aangediiide, lakens, behoorend o.a. aan Reyner Jan Diers, Albert Jansz., Jan Reyners, Jan Gerijtsz., Reyntgin Martenz., Tidemen Rolle, Dire Barentsz., Arent Hasenz., Claes Ansemsz., Jan Meerlap, Claes Swaeuken, Tideman Dirxz. van Muden, Merten Lap van Ankeveen, den schipper en Pieter Jacobsz. men ont[13.]
[In
't
schip van
1
1
;
vangt
Van Van 8
s..
2 R.
g.
Pieter Gisebertsz.
150 kasen voor 1\
Van 21
en 247 VI. voor. Verder voor \\ vat boter 3 s..] scipper Jan Gisebertsz. vor sijn scip mit cole tsamen 1 g..
er
van Utrecht nyet. 14 tonne boteren 2
g.
U
gerakent 1\ s. Lambert Gisebertsz. voer sijn scip
1
g..
4 quartier souts
g..
Egbert
Gerijtsz.
van Apkoude he vet ghehad
in
Gerwer Lou-
s.
25g. Ss.min
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
220
van Utrechts scip 12 tonne boteren ende 27 U kasen, de Gerwer voirscr. vertolt ende betaelt heft op dese vorwerden ist dat Egbert voirscr. guden bethoen brengt, dattet Stichsce gude
rensz.
:
men hem
sin, so sal s.
2j
13 g.
s.
belopt 5 [14.]
2
g.
to Mitvasten sijn gelt wedergheven, ende het
s..
Van Hairlem:
scip mit een deel ugens,
Van VI..
Van
tsamen
scipper Jacob Jansz. voer sijn g..
1
scipper Gerijt Woutersz. voer sijn scip
\ vat boteren
1
Van scipper Claes Symonsz. voer sijn scip s.
12
2 sack
g.
[15.]
voer 8 g. 6
4
6 tonne aels 6
1
g..
8 last harinx 8 g..
s..
Van Akersloet:
sijn scip
Van s.
rijs
g..
1
s..
g..
1
Van 3
last
Hasse Qaesz. voer
Van
scipper Florijs Remboltsz.
harinx 4
sijn scip
g..
1
2 paer guets 6
g..
20
s..
mud Steenberchs souts
2g..
?.
Van Leiden: Van scipper Jan Arentsz. voer sijn scip Willem Allert 12 last harinx 12 g.. Ghisebert Bertelmeusz. van Hairlem 3 last harinx 3 g.. Van Claes Gisebertsz. pac Leidsce laken van 10 halve laken 20 VI.. Van scipper Ludeken Hugenz. voer sijn scip g.. Zegram Claesz. van Noertwijc 10 last harinx 10 g.. Van scipper Mathijs Jacobsz. voer sijn scip g.. Van Arent van [16.]
1
g..
1
1
1
Rollen 9 last harinx
Van
myn
coman
scipper
Parida gheheten, 6
3 tonne 8
1
VI..
Gerijt voer sijn scip
harinx 6
last
g..
Coman Meynert van Amsterdam
man Meynert
g.
9
2 vate seeps 24 VI.
.
6 pipe
1
[17.]
g.
3
1
Van 71
s.
25
g.
8J
5.
VI..
1
g.
3 1
s..
Noch
co-
pac smaelre
olijs
3 g. 3
s.,
de
Van scipper Yssebrant BaMerten van Deventer 35 vate boteren Dire Claesz. van Aemsterdamme 1 terling
s..
g..
Pieter Dirxz. voer sijn scip
kasen ^\
1
g..
40 vate boteren 8
g..
100
s..
VanA
ma
van Michiel Sibrantsz., Pieter Willemsz., Jan Pietersz. en Jan Visscer van Swolle, welke laatste niets betaalt, zijn Z9\ vat boter met 29^ U kaas en 40 paar guet, waarvoor resp. 9\ g. 13^ s. en 12 g. wordt ontvangen.] [18.]
s.
3
g..
Amsterdamsce laken 2 R. g.
olijs
Van Westzanden:
1 %..ZZu kasen 3
24
Dire Gisebertsz.,
Ypersce laken R. g.. Noch coman Meynert 6 pijp Henric Stoefken van Campen brochte.
s.
rentsz. voer sijn scip
s.
g..
Comen Meynert
1
s. 56 g.
1
2 vate azijns
1
c
i
r:
[In de schepen
HEt HAMPER PONDTOLREGISTER. [19.]
voer
Van Uterwijck: Van
sijn scip
vat botteren 7 [20.]
g.. 11 last
1
s.,
U kasen
8
8
Bartout Woutersz.
scipper
myn
harinx 2 tonne
221
1 1
g.
2 \n.
myn. 3^
s..
S-.
i3 g. 4 oide
s.
23
s.
5 g. 7
Van Deventer:
Van Andrees Henrixz. van DevenVan 12 last harinx 12 g.. pen: Van Jan Henrixz. van Campen 18
ter vocr sijn scip niet. [21.]
Van Cam
vate koits 9
VI..
Van Evert Dam van Campen rinx 3 VI..
1
teerling
25 paer guets 1\
g..
Noch 100 voor] burge [22.]
voer
sijn scip niet.
3 tonne he1
R.
g..
kesen, 5 kesen, \h vat boteren, 2baelmeeden, [waar[is]
Jan Valke, 6
Van Hasselt:
sijn scip niet.
[23.]
vor
voer
Amsterdamsce laken van der nyer koer
1 1
s.,
s.
en
mud
niet.
g.
3j
scipper Helmich van Hasselt
vate boteren 2
Van Vreedland:
sijn scip niet. 15
3
Van
g.
2
s..
Scipper Merten van Vreedlant
souts 2 g.
1
s..
Lambert Poiiwelsz. van Sloten uit Vreeslant hevet inghenomen op den diepe 4 vate boteren 8 s., tonne teers \ s., 100 kasen 5 s., 1
Ontfangen van Jan Mathiesz. ende Marten, der stad dienvan re Campen, van datselve, dat se ontfangen hebben to Hasselt boven den onkost ende teergelt, de daarop ghecomen is, 50 g.. [25.] Summa summarum van den ontfange vorscr. belopt 1060 g. ende 54- s.. Summa summarum van den uitgeven beloopt 89 g. \\s.. Sobli[24.]
vet to
Campen
921
g.
4
s..
is de rakeninge van den ponttollen, ontfangen to Campen van den Hollantscen ende Zeelantsce ende Westfreessce guede na Sinte Martinsmarct toPaes-
dit
SCEN ^). Ontfangen vor den R. [26.]
20
s.
of 24 olde VI..
Van Aemstelredamme:
Scout voer
1)
g.
27 Maart.
sijn scip
1
g..
Yoest Gerijtsz. 2
Van last
scipper
harinx 2
g..
Claes
Jacob
s.
s.
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
222
van der Goude 2
Van
last
harinx 2
g..
Dire Jansz. 2| last harinx 2^ g.. 1 g.. Vechter Wil-
scipper Mathijs Melijsz. voer sijn scip
van 1 teerling Aels ende Maestri che laken B. g.. Komen Meynert 16 pijp olijs ende 5 tonne olijs 9 g. 8 s.. Noch 2 last seeps 4 g.. Andrees, komen Meynert neve, eensachannyps3 VI.. 2dosijn solonen 2 VI.. 3 top rosinen ende 1 coppel froits 2 VI.. 150 J^ mandelen 4 VI.. 4^ vat boteren 9 s.. Gerijt van der Horst 2^ tonne teers VI.. Dire Jansz. van voederinge weerdich sijnde 4 VI.. Comen Jan 22 vate seeps 2 g. 20 VI.. Komen Meynert teerlinc lakens van der nyer koer 1 R. g.. Van scipper Willem Claesz. voer sijn scip. 1 g.. Van scipper Claes Gisenz. voer sijn scip 1 g.. 8 vate boteren ende 4 J^ kesen 2 g.. Bi scipper Jan Woutersz. van Campen: Arent Jacobsz. 1 pac mit cousen 2 g.. Vechter Willemsz. teerlinc Brabantsce laken 14 s.. Coppijn Woutersz. 1 terlinc van der nyer koer R. g.. Desusteren van der nyer coer 20 laken 20 VI.. Jacob Boudewinsz. 7 Aemsterdamsce laken 14 VI.. Symen Jan Rysers pac lakens 16 VI.. Willem Reynersz. 2 last teers g.. Peter Arentsz. last harinx g.. Heyne Kerker 12 Neertsce laken 12 VI.. Jan Jansz. de verver 10 Weseper laken 10 VI.. Claes Claesz. 8 kanynenpelse 3 VI.. Jan Jacobsz. 8 bote romenyen, 20 korf vigen ende rosynen, tsamen lemsz.
1
1
1
s.
32
6
g.
s.
1
1
1
H
1
S.
22g. 5
s.
Ik.
5
5
g.
VI..
Scipper
2
VI..
bael
9
H
Hermen
rijs,
1 g.. 38 tonne harinx 3 g. Meyster Gisebert Andreesz. voer een
Claesz. voer sijn scip
20 stro buckinx 10
VI..
100 Gentsce koken ende
100
i^
mandelen, tsamen
VI..
Scipper Claes Hillenz. voer 12
Monikedammer laken
sterdamsce 3
H
VI.. 7
Coppijn Jan Woutersz. van der nyer koer Aem-
sijn scip niet.
12 VI.. 3 laken
Westersce witte 10
VI.. Aelert
23 top rosinen
VI..
By
scipper Boldewijn van
Campen
in sijn scip: Claes Garst 10
Jan Garst teerlinc Amsterdamsce laken 2 R. g.. De susteren 6 laken van der nyer koer 6 VI.. HenricStuver 10 laken 20 VI.. Lambert teerlinc Aels laken 14s.. Jan Bicker 3 laken van den besten ende 7 ander laken 13 VI.. Rolof Jacobsz. 27 smale Ypersce laken 27 VI.. Comen Claes 18 smale Ypers ende 4 anderde wolle 22 Vl.. Ysebrant Brunynxz. 1 teerlinc Amsterdams half een laken 20
VI..
1
1
s. 25 quaet
g.
gr.
6
s.
1
half ander 3
g..
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
Van
Jan Backer voer
scipper
sijn scip
223 9 tonne herinx
g..
1
9 VI..
Van
scipper Mathies Melijsz. vor sijn scip
9 last herinx
g..
1
9g..
Van Henric Ludekensz. ende
Melijs, sijn broder, 14 laken
den besten ende 6 van der nier koer, tsamen 34
Van Bumma:
[27.]
12 tonne boteren 24
s..
Scipper Jan Claesz. voer
U kasen
6
6
sijn scip
1
g..
s..
Van Monikedamme:
[28.]
van
VI..
Van
s.
is g. 7 vi.
s.
24
g.
4i
s.
S.
11
g.
8*
s.
scipper Claes Jansz,
voer sijn scip g.. 7 tonne boteren ende 3 U kasen 17 s.. Dire Aemsz. 4 Monikedammer laken 4 VI.. Komen Poiiwels 12 u kasen U kasen 2\ s.. Reyn Walraven 12s.. Pil Jansz. \ tonne boteren, U kasen 1 s.. Van scipper Claes Jan Hugenz. voer sijn scip g.. Jan Wou1
H
1
1
tersz. 7 last
harinx 7
g..
Van scipper Jan Sijmons voer sijn scip tonne 26 1
VI..
1
teerling laken
1
R.
g..
1
2 last harinx ende 2
g..
10 laken 10 VI..
1
>^
kasen
s..
Van
scipper Gerbrant Sijmensz. voer sijn scip
g..
1
Arent Ja-
packen grover laken 1 g.. Thomaes Pieter Reynersz. 2 pacgken lakens 2 g. s.. Arent Jan Oemenz. 4 laken 4 VI.. Jan Leyenz. 4 laken 4 VI.. Van scipper Geert Symonsz. vor sijn scip g.. Van scipper Jan Beyersz. voer sijn scip [29.] Van Y e d a m
cobsz.
1
1
1
:
1
g..
5 quartier souts
Van
scipper
3|- g..
Jan Thaemsz. voer
Vlanderen komende had hi
Van rinx 5 1
1
g.
;
Camper guet van
in.
scipper Vrederic Hilbrantsz. voer sijn scip g..
2 tonne aels ende 6 kintkijn aels tsamen 3
1
g..
VI..
5 last ha1
U
kasen
s..
Van Hoyrn:
[30.] 1
sijn scip
g..
last
17 tonne boteren
harinx ende
1
Van
ende
tonne 2
1
g.
scipper
Jan
virendcel 34^ 1
Pietersz. voer sijn scip s..
U kasen
10
10s.. 2
29 stro buckinx 14|- VI.. Jan Gerbrant Foy 2 stro buckinx VI.. VI..
pac mit 8 karseye 5 s.. mande mit 6 N\dtte 2 s.. Van scipper Tideman Wolmersz. voer sijn scip g.. last teers 3 VI.. 3 pac Engelsce laken 20 VI.. Hermen Jansz. 2 poick ^) SpaenDirxz.
Jan
1
1
Gerijtsz.
1
1
scer wollen .... ')
poick
=
baal, zak.
-J
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER
224
Van 2^
VI..
Jansz.
scipper
Jan Andreesz. voer
Dire Jansz. van Herlem 1
sijn scip
poeck Spaensce wolle 3
19 g. 6J
s.
2^
5 tonne vissces 1
g..
Godevert
VI,.
Van scipper Jan Jacobsz. voer sijn Van scipper Marten Pietersz. voer S.
g..
1
cleyn pac Engelse
1
scip
1
10 hoetkolenS VI..
g..
sijn scip
i
g..
150
g.
an
solte
g..
van Claes Martensz. zijn 12 vaten boter en 8 s., in dat van Jan Claesz. 300 loop gerst en 18 loep haver, waarvoor 2 g. Is. wordt ontvangen.] Purmereynde: [In de schepen van Jan [31.] Van Claesz., Ysebrant Petersz., Floris Pietersz., Claes Petersz., Simon Heyn, Jan Auwelsz., Lourens Gerijtsz., Simon Loiiwe en Symon en 5 kazen en 00 Heyn bevinden zich 50 vaten boter met 26|2 kleine kazen, waarvoor g. 116s. en Ik. en l|-s. wordt ontvangen.] VI. [32.] Van Enchusen: voer Letare ^) tlast buckinx ghegeven: [In de schepen van Meynert Semenz. en Jan Pietersz. en in een jachever hebben Peter Tadenz., Jan Petersz., Albert Gerbrantsz., Jan Volkertsz., Frederic Jansz., Volkert Petersz., Hermen Pouwelsz., Luytken Segersz. e. a. 23|- last en 77 stro bokking, waarvoor 2 g. 252 VI. wordt ontvangen, doordat men [In het schip
i5f
kaas, waarvoor 32
s.
7 g. 3
s.
22 8i
s.
i$^
611
g.
5j k.
S
1
1
voor een last
10,
voor een stro ^ VI. betaalt.] sijn cleyn jachever niet, omdat hi niet
Van Willem Leync myt
H
s.
29
g.
5 VI.
vat boteren 3 s.. op en voer. 10 stro buckinx 5 VI.. Van Luytgen Zegramsz. voer sijn jachever, 3 J last buckinx, tsamen 2 P. g.. [33.] Van Enchusen: na Letare^) van tlast buckinx ghegeven ^ g. [In de jachevers van Volkert Gerbrantsz., Zivert Petersz., Jan Pouwelsz., Wolter Jansz., Peter Petersz., Jan Pietersz., Jonge Meynert en Frederic Petersz. bevindt zich 24^ last 72 stro bokking, waarvoor 12 g. 18 s. 3 VI. wordt ontvangen, doordat men voor een last ^ g., voor een stro ^ s. betaalt.] [In de schepen van Nan Hermensz., Meynert Frederixz,, OUtger Petersz., Reyner Petersz. en in de jachevers van Peter Tadenz., Jan van Baten, Rejoier Pennine en Gerijt Gerijtsz. bevinden zich :
s.
18 g. i
s.
31^
+ VI. s.
2
1
g.
2 quade
gr.en3g.9Vl.
last 1 1
min
5 stro bokking
b
1
vat boter, g.
26
24^ last
s.
39
visch en ^ last en 14
VI., 16 VI.
worden ontvangen.] van Dire ^Jansz. Simon Geyline, Rudwaert
rjn ^q i achcvers 1)
met
ton baring, waarvoor resp. 10
\,
6 Maart.
.
,
Zij
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
225
brants en Albert Guetkensz. bevindt zich 9
last 33 stro bokking, VI. min 24 een oert wordt ontvangen.] g. scipper Hayek van Texel niet, myts dat hi om sine vracht
waarvoor 3^
Van
ende niet opvvers. 100 vissces 3 Pouwels Evertsz. 8 last herinx 8
viier
herinx
2
g..
Jan Meynertsz. 2}
g..
last
2-h g..
Van
Dits na Palmen^): -i
VI..
last
scipper Jan Pietersz. vor sijnjachever
buckinx, de hi eens vertolt heft, }
Van Medenblyck:
[34.]
Van
g..
Jacob Andreesz. 13i tonne boteren 27 s.. Van scipper Ysbrant Wilemsz. voer scip ende cabbelau g..
sijn scip
1
Van Hayrlem:
[36.]
Van
scipper Jacob Vetting voer sijn
VI..
2
22 tonne harinx 22
g..
1
s.
4
S.
23
S.
11
g..
1
scip
i9 g.
Van Texsel:
[35.] sijn
s.
scipper Pieter Jansz. vor
kasen 2
r>(
7
g.
s.
s..
Van scipper Claes Petersz. vor sijn scip g.. Van scipper Gerijt Woutersz. vor sijn scip g.. Comen Jan van Aemsterdamme 18 tonne seeps 3 g.. Noch 2 pijp 12 tonne olijs 35 s. kerc -) alluyns 5 s.. Peter comen Jansz., sijn broder, 2 sac korls 2 s.. Noch ^ vat boteren s.. Willem Jansz. 22 Aemsterdamsce la1
1
1
1
ken van der nyer koer 22 der nier koer 27
Van Van 4
VI..
van den besten ende 7 van
10 laken
2 vat boteren 4
s..
8J
y^
kasen Q^
scipper Gerijt Woutersz. vor sijn scip
scipper Peter Petersz. vor sijn scip
1
1
s..
g.. g..
4
last
harinx
g..
g.
8 VI.
Van Alcmer, Akersloet ende Westzan-
[37.]
d
VI..
[In de schepen
e n:
van Hasse
Claesz.,
Jan Jacobsz., Ysebrant
Bertenz. en Pieter Dirxz., in den ever van Pieter Hassen en het
van Jacob
welke laatsten ^ g. betalen, bevinden zich 6^ vat boter met 114 i^ kaas, 48 loop zout en eenige karpers, waarvoor resp. 24+ s., 2 g. en 3^ k. worden ontwaterschip
Petersz.,
vangen.] [38.]
Van Uit der
sijn scip
de
[39.]
»)
*)
g..
2
last
wijc: Van scipper Dire Arentsz. vor y^ kasen s.. 4tonnehoefg..
tonne vissces
1
1
1
k..
1
scip
I
1
Van Leyden:
g..
14 last herinx 14
Van g..
scipper
^ teerling
Hermen
Dirxz. voer sijn
Scedammer laken
12 VI..
20 Maart. Kerc is een gewicht van 400 pond.
NED. ECON.-HIST. ARCHIKF. JAARBOEK
V.
15
g.
8J
s.
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
226
Leidssce laken 22 VI.. 17 corf vygen -V g.. Goyman Jan Gerijtsz. van Deventer 2 terling Leidsce laken 4 R. g.. Agate Jan Michiels van corf leders ^ g.. 1 1
1
Van
scipper Claes Gerijtsz. vor sijn scip
1
5 teerling Leidsce
g..
Scedammer laken 9 R. g.. Dire van der Goude H last seeps 3 g.. De scipper vorscr. 1^ last boteren 3 g, 6 s.. Van scipper Dire Meyssen vor sijn scip g.. Wouter Ysebrantsz,
laken 10 R.
9 teerlinc
g..
1
top rosinen, tsamen
Vranc Jansz. 8 laken 16 VI.. Screvel Willemsz. 6 laken 12 VI.. Jan Pouwelsz. i last seepts g.. 1 kist mit fransijn, weerdich wesende 100 21
coppel
g.,
1+
21
froits,
P. g. 2 k..
I
1
s.
80
g.
7
s.
vat boteren 7
g.. 3|-
Van
s..
scipper Pieter Claesz. vor sijn scip
1 g.. 7 last harinx 7 g.. Willemsz. s.. 7 sac medes 1 g.. tonne boteren 5 Jacob 2^ Van scipper Egbert Gerijtsz. voer sijn scip g.. 6 last harinx 1
6g..
Van
scipper
tonnen 3
g.
sce laken
1
2
comen
VI..
R.
g..
1
Gerijt vor sijn scip
1
g..
teerling Leidsce laken 2 R.
2 vate boteren 4
3 last herinx ende 2 g..
1
teerling
Hagen-
s..
Winnen Dire Wonnensoens 8 Leidsce laken 16 VI.. [40.] Van der Goude: Van scipper Jan Jacobsz. vor scip s. 1
32
g.
8
s.
g..
1
23 tonnen herinx 23
seeps 4 VI.. 5 stro buckinx
botken.
_
__
,,^
Van Weespe:
^
[41.]
VI..
2 last Goutscekoite
1
g..
sijn
2 tonne
24- VI..
^^
Van
i-n.^-x Dyer vor
.
scipper Albert
sijn scip
Van 13 g. wert torfs 2 s.. Van scipper Heyn Scuttersz. voer sijn scip g.. 1| vat boteren 3 s.. ^ kasen s.. 20 Naertce laken 20 VI.. Jan Hey 18 1
g..
1
1
1
laken 18
Peter Gijseberts 10 laken 10
VI..
VI..
Reyner Martsz. 10
laken lOVl.
Van
scipper Arent Loef Aenszens voer sijn scip
per laken 12
Van s.
25
g.
1
s.
ynne
g.
scipper
g..
1
162 Wees-
18 VI..
Lambert
Gijsebertsz. vor sijn scip
g.
1
ende hadde
turf, in Sticht thuis horende.
Van
scipper
Jan Boutsz. vor
sijn scip
1
g..
Van
turf 2 VI..
Pieter Jacobsz. 12 laken 12 VI.. [42.]
Van Muden:
Van Dire
Hubertsz. voer
sijn scip
I
g.
ynne hadde, hoerde tUtrecht thuis. Van scipper Jan Claesz. voer sijn scip g.. vat boteren 2 s.. teerling Aels laken van 27 10 g. wert turfs 2 VI.. Jacob Claesz.
tguet, dat hi
1
1
stuc
1
P. g..
1
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
Van
scipper Arent Hubertsz. vor sijn scip
karseye, 6 Noertsce witte, tsamen 6
s..
romanyen 2
227 Claes Jansz. 8
g..
1
Noch Claes Yansz. 3 pipcn
teerling Aemsterdamsce lag.. Gijsebert Scuttersz. ken van den besten 2 R. g.. 20 Amsterdamsce van der nyer koer 20 VI.. 10 voerlaken ende 16 van d-er nyer koer 3 g.. Egbert Jansz. 20 laken van der nier koer, 4 voerlaken van den besten, tsamen 28 VI.. Van scipper Willem Boutsz. vor sijn scip g.. 9 g. wert torfs 1
1
2 VI.. [43.] [44.]
S.
I9e. 7«. ik.
Van Neerden: Gerijt van Alphen 53 laken 4 g. 5 VI.. Van Amersvoirde: Scipper Jan Joest vor sijn scip
Lambert Lambertsz. van Huesden 20 g. wert messe 3^- VI., Van Overmeer: Scipper Jan Reynersz. voer sijn scip niet. Van wat turfs 2 s.. [46.] Van Herder wijc: Gerbrant Hagen 5 last harinx ende 4 tonne 5 g. 4 VI.. Claes Henrixz. 25 laken van der nyer koer, VI.. By Stoefken ontfangen van 36 Noersce witte, tsamen 4 g. sac meede 3 VI..
niet.
[45.]
1
1
[47.]
Van Deventer:
Scipper Jacob Pieter Meisz. mit
jachever niet. 25 stro buckinx [48.]
sterdams 2 R.
g..
Noch
i3
s.
s g.
i^i
r-
g..
1
Van Groningcn:
s^-
sijn
Henric de Maec
1
teerlinc
Am-
15 Noertsce witte 10 VI..
lo v)
Van Campen: Scipper Jacob Top van sijn jachever Arent van Ael by Tsertigenbossce, Dire van Herlems knecht, de van Utrecht is, als hi seide, van 12 corf vigen ende rosinen, tsamen 2 P. g.. In desser manyeren: ist, dat hi guet betoech bren[49.]
niet.
1
get, dattet
tUtrecht thuis hoert ende in den lande van Hollant, hem wedergeven. Dit be-
Zeelant niet ghekoft en sy, so sal ment
toech sal hi brengen tussen dit ende Paesscen. Hi hevet betoech ghebrocht, ende
hem
is
wederghegheven 2
Henric van Borchem swager 3 sac Spaensce wolle 9
P. g.
4 sac Spaensce wolle
Huge Baers 2 pijp olijs 6 VI.. Noch 8 tonne seeps 16 1
Hillegont Knigge
1
g.
Scotelers
Huge noch 32 tonne herinx 32
s..
VI..
teerling
Amsterdams ;
;
Haneken Suvels 5 ton asscen 2^ -h
Boyen
VI..
6
half den besten ^ teerlinc van der nyer koer koer; tsamen 5 g. 3 VI..
Willem Asenz.
g..
1
.
last herinx,
1
VI..
half 1
2 poec
woUen 6
tonne seeps 8 '^
van der
nier,
5 laken van der nier
\'l..
VI.. '^ «• f1
o.
van
™'" 1
s.
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
228 [50.] sijn
Van
uit den Oge: Willem
jachever i
8 tonne vissces 4
g..
Petersz. nit
den Oge van
VI..
Ontfangen van Jan Mulert to Hasselt, de de tolle van Jan Mathiesz. was bevolen te bewaren, 15 g. an gelde ende des heft hi daerof 2 g. voer sijn arbeit; aldus blijft aldaer 13 g.. Ontfangen tZwol van Luytgen van Hattem van comen Jan ende comen Meynerts wegen van 4 pijp olijs ende ^ last seeps, de tZwerte Water opquemen, tsamen 8h g. 2 s.. [52.] Summa summarum van den ontfange vorscr. beloept 537 1.. o. van g. ende 3 1. myn Summa summarum van den uitgeven beloept 95 g. 8 s. so blivet tho Campen 441 g. 3 s. 1 VI.. [51.]
1
s.
22 g. 2s. 4 VI.
1
1
;
DiTS DE REKENYNGE ENDE ONTFANGE THO CaMPEN VAN DEN
Hollanders, Zeellanders ende Westvreesscen gueden VAN MeYEMARCT, DATS TE WETEN TUSSCEN PaESSCEN ENDE PiNXSTEREN ^) ANNO XL°. [53.]
Van Aemstelredamme:
Scout vor
sijn scip
2 vate boteren 4
g..
1
Van
2^
s..
scipper
kasen 2
s..
Claes 1
viren-
deel wagenscotes 2 k.. 13 Aels laken 10k..
Van scipper Mychiel Aelertsz. vor sijn scip 7 tonne zeeps 14 VI.. 8 vate boteren 16
Van
scipper Jan
1| vat boteren 3
Van 1
s.
12 g. J
1.
Lemsen vor
s..
scipper Gise
1
i'^
g..
1
last teers 6 VI.,
kasen 7 1|-
!^
s..
kasen 1+
Van 25 guldenwert cramerien 4 s.. Jacobsz. vor sijn scip g.. 3 ^ kasen 1
40 bendel hannops Van scipper Jan Jansz. vor sijn scip
vat boteren 2
7
s..
sijn scip
g..
1
s..
1^^ s..
s..
tsamen 2 VI.. Van Dire Symonsz. vor sijn scip
3
s..
5 tonne souts ende 2
g..
1
^Qj^j^g teers,
Neertsche laken 5
Van
VI..
1
g..
4 tonne zeeps 8
VI..
Dire Arentsz. 4 Neertsche laken 4
scipper Claes Gise vor sijn scip
1
g..
^ kasen
5
lakens 2^ g.. Van scipper Gisebert Dirxz. vor sijn scip
1
5
s..
5
VI..
2 pac
g..
Ottenz. van sijn jachever ^ g.. Hermen Rom 4 poeck Spaensce wolle g. Hermen Rom 4 Amsterdamsce laken
Van Henric
1
')
15 Mei.
.
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER. van den besten 8 koer
1
Rom
1
Van
Vl..
Noch
Hermen Rom
VI..
I
229
Amsterdams laken van der nyer
2 terling Nairdsce laken 2 R.
teerling Aels laken
1
B.
g..
Hermen
g..
Albert de Hovessce van 35
g.
wert tynvverx
I g..
Scippcr Jacob Barentsz. vor sijn waterscip ^ g.. Van 20 tonne versch groens grot aels g.. Jan Godersz. 4 vate boteren 8 s.. 1
Heyne Cort 2 Spaensce Aemsterdamsce laken 2 VI.. Bi Claes Hillenz. ghebracht: Heyne Alertz. 12 laken van der nyer koer 12 VI.. 8 laken van den besten 16 VI.. 14 van der nier koer
s.
i8 g. j k.
s.
20
g.
9i
k.
s.
22
g.
sj
s.
ende 4 van den besten, Peter Dirxz. to behorende, 22 VI..
Gerijt Willemsz.
1 1
laken van der nier koer
1 1
VI.. Gijsebert
Scut-
Noch 9 laken van der nier koer 9 VI.. GoWillemsz. van Apcoude 26 kasen ende ^ vat boteren 2 s.. Jan 5 voerlaken 10 VI..
tersz.
dert
Ruyssce 15 karseye werc
1
B.
g..
15
1..
Evert de bontwerker
1
kist
mit bont-
Albert Prigge van Swolle 12 laken van der nier koer
12 VI..
By
Gerijt
Hutze
Campen
to
gebrocht: Rolof Jacobsz. 14 Yper-
sce laken 14s.. 6 Sinte Geertenbersce laken 4 VI.. Peter Copperts 5 laken van den besten 10 VI.. 9 laken van der nyer koer 9 VI..
van der nyer koer 7 VI.. Pieter Rode Jansz. 7 Reyner Jans 10 karsej^e 10 1.. Van scipper Jan Codde vor sijn scip g.. Jacob Andreesz. 10 laken van der nier koer 10 VI.. Jonge Dire tsamen gerakent 42 laken van der nier koer 42 VI.. Jan Jan Willemszoensz. de verwer van sijn ingebudel P. g.. Claes Jansz. 7 laken
karseye 7
1..
1
1
Comen
Claes Jansz.
de 2 sack
koirls,
Heyne comen ende wat
\-^
last
zeepen 3
tsamen 15
g..
2
manden mit solonen
en-
VI.
Petersz. 7 tonne zeeps 14 VI..
Van groven witten
tsamen 6 VI.. Andries Willemsz. pack Aels laken, 8 karseye, 8 vate zeeps, sac korls, sac mit 15 solonen, tsamen 5 g.. Gerijt Bennynck pac witte, mande solonen ende kussenblasac korls ende 6 vate zeeps, tsamen 32 VI.. de, korls,
1
I
1
I
1
1
Van
scipper Voppe vor sijn waterscip mit brasene ^ scipper Scout Jacobsz. vor sijn waterscip mit brasen I
By Copken
:
Dire Claesz. 3 terling van 60 laken nye coer 5 [54.]
Van
Kampen De susteren van See. AnNoch 8 laken van der nier coer 8 VI.. Grote
gebracht van
gnieten 6 laken 12 VI..
g.. g..
Van Monikedamme:
g..
[In de schepen
van Jan
HET HAMPER PONDTOLREGISTER.
230
Claesz., Hillebrant Henrixz.,
Reyner Oemsz., Claes Jansz., ReyLonen bevinden zich
ner Ysebrantsz., Claes Outgersz. en Jan van 14:1^
vat boter met 25
U
kaas, 4
ton plagaal, waarvoor resp. 2
g.
Monnikendammer lakens en 6
33
s.,
4 VI. en 6 VI. wordt ont-
vangen.] s.
Van
14 g. 2 k.
scipper Jan Florijsz. vor sijn scip
[In de schepen
vinden zich
1
1
g.
niet gheladen.
;
van Lambert Grebbersz. en Claes Jacobsz. be-
U
vat boter, 2
kaas, \ last
+
4 halve vaten plagaal
en 28 Trichtsche lakens, waarvoor resp. 2 s., 2 g. wordt ontvangen.] Van scipper Gerijt Simonsz. vor sijn scip
s.,
1
g.
6 VI. 2
;
k.,
en
1
gheladen mit
Brabantsce guede, to Campen to huis horende.
s. 5 g. i k.
Van Yedam: Van scipper Claes Jansz. vor sijn scepe-
[55.]
ken mit cleynen casen g.. [Verder bevinden zich in de schepen van Claes Jan Coppenz., Pieter Jansz. en Heyn Symonsz. 17 va1
ten boter,
1
2
U
waarvoor s., 4| 1. 2 s. en 2 VI. wordt ontvangen; niet geladen zijn de schepen van Jan Arentsz., Symon Jansz. en Frederic Hillebrantsz..] [56.] Van Purmereynde: [In de schepen van Simen Louwe, Louwerens Gerijtsz., Ysebrant Pietersz., Pieter Vinke, Jan Claesz., Jan Auwelsz., Claes Petersz. en Jan Jacobsz. bevinden zich 21^ vat boter met 21 \ U kaas, en 500 kleine kaasjes, waarvoor resp. 70| s en 1 VI. wordt ontvangen.] ring,
s.
12
s
15 g. 2 k.
g.
4 k.
kaas, 2600 en eenige cleyne casekens en 2 ton baresp. 2 g. 14s., 12
Van Jan Pouwelsz. vor sijn scip g.. 15 vate boteren 3 g.. 15 u kasen H g.. Van scipper Arent Arentsz. vor sijn scip g.. Van scipper Melijs vor sijn waterscip | g.. Van wat groens aels 1
1
S.
7 g. 21
s.
3
VI..
[57.]
Van Bum ma: [In de schepen van Jacob Jansz., Jacob
Symon Claesz. en Jacob Jacobsz. bevindt zich 27^ vat bomet 31 ^ kaas, waarvoor 86 s., en 3 ton teer, waarvoor 1|- VI.
Vine, ter s.
12
g.
7
s.
^vordt ontvangen.] [58.]
scip
1
ken 4
Van Hoirn:
g..
VI..
4 tonne teers 2
Van scipper smal doec 20 1
s..
Van
scipper Peter Reynnersz. vor sijn
Pieter Jacobsz. 14 laken 14 VI.. 20 karseye 13 VI.. 4 laVI..
Claes Melijsz. vor sijn scip VI..
Van 20
g.
1
g..
3 pack En^else witte
wert vellen 2
s..
| vat boteren
Van
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
231
Van
scipper Hercke
scipper Splinter vor sijn scip
Lourensz. vor sijn scip
Van 15
g..
1
g..
scipper Jan Gerbrantsz. vor sijn scip
7^ vat boteren
g..
1
s..
Van
Van Van VI..
van Hetersem vor
scipper Dire
boteren 2
5
1
sijn scip
g..
1
2 halve vate
s..
scipper Jacob Wijbrantsz. vor sijn scip
scipper Pieter
lOkarseye 7
VI..
Lou we vor 1
sijn scip
tonne zeeps 2
U
500
VI..
I
24
g..
1
g..
wert corles 4
g.
scomakersongels
VI..
Van Van
Wit vor sijn scip g.. scipper Willem Claesz. vor sijn scip scipper Coep
1
wels Wijnkensz. vor sijn scip
Van
scipper Coep
virendeel Z\
Van
g..
1
Van
s.
s..
i7 g. 2
scipper Pou-
g..
sijn scip
g..
1
4 tonne boteren ende
1
s..
scipper Jan Andreesz. vor sijn scip
boteren 2
Van
Wit vor
1
vat boteren 2
1
1
g..
2 halve vate
s..
g.. Van 65 g. wert Van verwersketel een 5 VI. Van 33 mud gersten \ g. g. Van scipper Symon Outgersz. vor sijn scip ende van 10 hoet
copers
scipper Willem Symonsz. vor sijn scip 1
.
1
.
tsamen
300 cop boteren ende gaf 4 cop boters, dewelke den ondersokers ende tobesierres. Van scipper Claes Martensz. vor sijn scip g.. Jan Foye 4 tonne boteren, U kasen 9 s.. Gerbrant Foy 2 tonne boteren ende 4 U kasen 8 s.. Pieter 2 vate boteren 4 s.. Jacob Pietersz. 4 vate boteren 8 s.. Willem Foye \\ vat boteren 3 s.. Jacob Gerijtsz. 3 vate kolen,
ghepunteert
1
g.
.
sijn
1
I
boteren 6
s.
s..
Noch int
pac karseye van 42, \ Norts witte, tsamen 3 g.. Jan Alijnsz. 8 Nortsche witte, 3 Hoernsce laken, tsamen 13 VI.. Noch 13 smale witte Engels 6 VI.. Claes vorscr. scip
:
Jan Heese
Claesz. 10 laken 10 VI.. 225
Van
scipper
Jan
1
g..
s..
5
Jan
boet romenye 2
g..
Pietersz. vor sijn scip
Pieter Claesz. 2
ende bedcletten ende boteren 3
s..
1
P. g..
1
g..
2^ last ende 30
g..
1
scipper
last gersten
s..
scipper Gerijt Lambertsz. vor sijn scip
loep gersten
Van
1
cop botters 2
Claesz. vor sijn scip
\\ tonne boteren 3
Van
1
1
1
g..
mande mit
sac hannops, tsamen 2
Dire Claesz.
3-|
Henric Harinck 4
solonen, smal laken g..
Vechter 1^ vat
tonne boteren ende \ U kasen 1\
s..
i3g.
lu
k.
HET KAMPER PONDTOLREGISTER
232
Meeiis k vat boteren ende Jan Pietersz. 1^ vat 4
2 vate boteren 4
s..
s.. Jan Heimensz. Jan Dirxz. ^ vat boteren ende Albert Claesz.
s.. 16 smale Engelse witte 6 VI.. 4 laken ende karsey 5 Jacob Claes Trudenz. 5 vate boteren 10 s.. Van scipper Jan Andreesz. vor sijn scip 1 g.. 3 if^ kasen 3 s.. 1| vat boteren 3 s.. Jan Dirxz. 3 laken ende | vat botters 4 VI.. Heyne Claesz. 4 laken, 8 Noirtsce witte 9| VI. Jan Vrese 4 Hoim-
I^ vat 4
s. *
19
10
g.
1
VI..
°'
.
sce laken 4 VI.. Gael Claesz. 18 laken 18 VI..
Van Van
scipper Arent Jansz. vor sijn scip
1
scipper Alert Jansz. vor sijn scip
g..
6 vate boteren 12
Van scipper boteren 17 nenz. s. 1
14 g. 7i
quaet
s. 21
gr.
6 k.
g.
Aellert
Heynenz. vor
sijn scip
g..
Grymme 8^ vat
1
g..
10 hoet kalx 2
s..
^^g ^ Van Enchusen:[Inde schepen van Rotger Martsz., Jan Meynertsz. en Meynert Frederixz., in de jachevers van Florijs Mathijsz., Reyner Frederixz. en Pieter Pietersz. en in de schuit van Luitgin Simonsz., die niets betaalt, bevinden zicb 137^ tonnen plagaal en 6 tonnen aal, waarvoor 143^^ VI. wordt betaald; niet geladen zijn de schepen van Rejmer Vrederixz., Pieter Meeusz., Wolvert Lubbertsz., Meynert Wijbrantsz. en Gerbrant Volkersz..]
pen van Danckaert VI.
1
Pieter Me3'-e 7 vate boteren 14s..
s..
scipper Jacob Melijsz. vor sijn scip
Pieter Meeusz. en
1
Willem Meynertsz.
Albert Claesz. 7^ vat boteren 15s.. Albert Heyn-
van Pieter Reyner Pieters;
[Niet geladen zijn de jachever
s. 3 g.
g..
s..
vat boteren 2
1
Van
s.
s..
1
Pietersz. is
Pietersz.
in
en de sche-
den jachever van
ton plagaal.]
1
Van scipper Gerbrant Dorst vor sijn waterscip mit brasen ^ g.. Van scipper HermenHermensz. vor sijn jachever mit mosselen^g.. [60.] Van Medenblic: [In de schepen van Heyne Gerbrantsz., Symon Reynersz., Peter Jansz. en Eve Gerbrantsz. bevindt zich 7 ton boter; geen lading is vermeld bij die van Symon Reynersz. en Heyne Godevertsz..] [61.]
Uit den Oghe: Van
scepeken mit 8 bennen^) [62.] s. 9 g.
4
s.
1
Van T e x e
1:
1
scipper Willem vor sijn cleyne
g..
Van
scipper
Jan Reynersz. vor
sijn scip
g..
[63.]
Van Nayrden:By Mens Pietersz. ghebrocht
Mathiesz. ')
bennc
=»
13 laken 13 VI.. vischmand.
Guetgen
Oelrixz.
:
Albert
48 laken 48
VI..
HET KAMPER PONDTOLREGISTER. Willem Andreesz. 16 laken 16
Jan Woutersz. 14 laken
VI..
1
VI..
Re^Tier Meynertsz. 16 laken 16
14 VI..
Van
scipper Hesselt vor sijn scip
[64.]
Van Muden:
6 corf scollen
g..
Van
233
1
1^ vat boteren 3
g..
Vanscipper Willem Bout vor sijn scip Henric Kempe 24 halver laken 2
181..
1
Van Weespe:
[65.]
Noch Henric
Van
Lambert
Ghijsbertsz. vor sijn scip
g..
1
scipper
Jan Boutsz. vor
1
scipper Arent Loefzen
7 laken
1
sijn scip
1
Van
g..
Ansems vor
7 VI. Claes Ansemsz.
18 laken 18 VI..
s.
28
s.
8 g. 2 vi.
4 quartier
scipper Albert
sijn scip
1
1
.
Hanne Meer
Jan Hey-
3 laken 3 VI. Claes 1
Albert
g..
.
Zwaken
Marten ende Albert,
16 laken 16 VI..
Ansem
broder, 18 laken 18 VI.. Reyner Jansz. 6 laken 6 VI..
sijn
i3 g. s vi.
g..
1
Jansz. 25 halve laken 25 VI.. Garbrant 16 laken 16 VI.. nenz.
s.
g..
s..
Dier vor sijn scip
Van
g..
19 laken 19 VI..
^^an scipper
aschsouts 20
s..
scipper Reyner Jacobsz. vor sijn scip
Sweersz. 15 laken 15 VI.. Pieter Jacobsz. 7 laken 7 VI.. Marten
Reynersz. 12 laken 12
Van torf,
VI..
scipper Jan Ghijsebertsz. vor sijn scip
1
g..
Gheladen mit
ende gaf niet van den torf, vermits dat hi wederomme vuer. scipper Claes Tidemensz. vor sijn scip g.. last teers ^ g..
Van
1
1
8 corf scollen 16s..
Van
scipper Bloc Reynersz. vor sijn scip
1
g..
50 bendel hannop s.. 2 vate boteren 4 s.. Van scipper Outger Vrankenz. vor sijn scip
1
1
'^
g.
i
s
kasen lis..
1
1
g..
10 of 12 g. wert
torfs 2 VI.. [66.]
Van Vredelant:
Vredelant vor VI..
sijn scip niet. 12
2 tonne boteren 4
Van [67.]
scipper Claes Jansz. vor deen helfte
keselinx
*)
Henric 1
Lap van
van sinen
scepe, de in
g..
Van Nychtevecht:
niet.
[68.]
scipper Gisebert
kasen 12s.. 7 Weesper laken 7
s..
Hollant tohuis hoerde, ^ scip
Van y
Kemp
15
Van Scout Hugenz.
Weesper laken
vor sijn
15 VI.. 75
tonne
s..
Van Overmeer:
Jan Reynersz. van Overmeer van
15 g. wert torfs 3 VI.. [69.]
scip ')
1
Van Herlem: g..
Kesclinc
=> kiezcl,
grint.
Van
scipper Geerijt Woltersz. vor sijn
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
234
Van scipper Allijn Dirxz. vor sijn scip g. gheladen mit 36 vate malevezeye, romanye ende bastert, thuis horende tho Brugge. 1
Daemsen 6 tonne boteren
Gerijt
Van
12
;
s..
scipper Arent Rolofsz. vor sijn scip
aerde, waerdich sijnde 20
g.,
3
g.
1
gheladen mit pot-
;
s..
Van scipper Sceel Egge voer sijn scip g.. corf scollen 2 s.. Van scipper Gerijt Woltersz. vor sijn scip g.. Van scipper Simon Florijsz. vor sijn scip g.. 4tonnekoits2 VI.. Van scipper Claes Jans vor sijn scip g., inhebbende 2 terling 1
i
1
1
1
lakens, gecoft to Bergen, thuis horende to Deventer. JanWillemsz. in de s. 11 g. 3 k.
1
o.
7
s..
Paeuwe 9 halve vate boteren 9
g..
1..
Noch 7
1
corf nater scollen
7|- s..
Mecke Outgersz. vor sijn scip g.. 5 corf laken Herlems 17 VI.. tonne tynwerx 18 VI..
scipper
17
Van 21
.
Dire Willemsz. 7h corf naetter scolle
Van 3
s.
1
1
scollen
1
scipper Henric Jacobsz. vor sijn scip last zeeps
2
g..
7 corf scollen
g..
1
Van 26
Sceerre 2 ton boteren,
1
g. wert korls ende alluins 4 tonne zeeps, 1| laken 6 s..
s..
Arent
Van scipper Gaue Dirxz. vor sijn scip g.. 5 vate boteren 10s.. Van smedeskolen 3 VI.. Van scipper Jan Reykensz. voer sijn scip g.. 2 tonne teers VI.. Van scipper Berwolt Dirxz. vor sijn scip g.. Van scipper Claes Jacobsz. vor sijn scip g.. last Herlems 1
1
1
s.
16 g. bi
s.
1
1
1
koits 6 VI..
Van
scipper Pieter Dirxz. vor sijn scip
1
g..
200 tonne kalx
101..
[Verder zonder lading de schepen van Jan Jacobsz., Henric Arentsz., Jacob Vettinc, Pieter Pietersz., Diert Jansz, en s.
9 g. 2 VI.
Herman
Pietersz..] [70.]
Van Leiden: [Zonder lading zijn vermeld de schepen
van Egbert Gerijtsz., Mathijs Jacobsz., Godevert Frankenz. en Jan Arentsz..]
Van 7
scipper Luitken Hugenz. vor sijn scip
g..
1
Van
scipper Claes Gerijtsz. vor sijn scip
1
g..
5 terling Leidsce
2^ last boteren 6 g.. 6 ^ kasen 6 s.. wert wit leders 3 s.. 6 loep zouts 3 s..
laken 10 R.
g..
Van 20 g. Van scipper Jan
Pouwelsz. vor
leders ende fransijns 1}
Van 1
3^ corf scollen
s..
g..
sijn scip
2 vate boteren 4
scipper Pieter Claesz. vor sijn scip
vat zeeps 2
VI..
1
1
vat boteren 2
s..
1
g..
g..
I
last zeeps
Van
100
g.
2 g..
wert
s..
15 corf scollen 3 g..
HET HAMPER PONDTOLREGISTER.
Van
scipper
Noirtwijx- 44
Van 42
comen
Gerijt vor sijn scip
235
22 corf scollen
g..
1
s..
scipper Egbert Gerijtsz. vor sijn scip
1
g..
s..
Van Alcmair:
[71.]
s.
43
s.
5 g. 2
s.
lOg.
s.
20
s.
5
S.
3
S.
8 g. 5i
8i k.
g.
14 corf scollen s.
[Zonder lading worden vermeld de
schepen van Jan Garbrantsz., Jan Pietersz., Claes Woltersz. en Jacob Arentsz..] Van scipper Pieter Yong vor sijn scip g.. 4 quartier souts 2 1
E.g..
Van scipper Jan Jacobsz. vor sijn scip g.. 2 vate boteren 4 s.. ^ kasen s.. Van scipper Jan Garbrantsz. vor sijn scip g..LiiitkenBarentsz. van Zutphen corf scollen 3 1.. Noch 4 tonne plagaels 4 VI.. 3 corf 1
1
1
1
1
Meyvissces
VI..
1
Van U
[72.]
t
e r \v
ij
c: [In
de schepen van Willem
Jan Claesz., Dire van Gemen, Claes Claesz., Claes de Vrese, Dire van Gemen en Jan Meeusz. bevindt zich 40 korf schol, waarvoor 80 s., en 9 wagen schol, waarvoor 36 s. wordt ontvangen; geen lading bij de schepen van Jan Eylertsz. en Willem Arentsz..] [73.]
vor
sijn scip 1
scollen 4
[74.]
1
g..
g..
Van
6
s.
g.
7*
s.
«.
2
g.
scipper Ysebrant Barentsz. vorsc. noch vor
lOJ vate boteren 2
g.
1
U kasen
s.. 2|-
scipper Pieter Dirxz. vor sijn scip
2 corf
g..
1
Van Akersloet: Van Hasse Claesz.
boteren 2
2|- s..
s..
Van scipper Florijs Remboutsz. vor Van scipper Pieter Ysebrantsz. vor [75.]
vi.
Van Westzanden: Van scipper Ysebrant Barentsz.
sijn scip
Van
n
Gelijsz.,
sijn scip sijn scip
vor
1
g..
g..
1
1
sijn scip
g..
2 halve vate
s..
Van Gronyngen:
sterdamsce laken 2 R.
g..
Henric de Maeck
I
teerlinc
s.
Am-
Helmer Evertsz. 23 Hagensce laken 23
VI..
[76.]
13
Van der Kuynre:
Nolle Zirx 3^ last Herlems koits
s..
[77.]
Van Palborm'):
damsce laken [78.]
Van Campen:
Arent de Sceerre
•)
Paderborn.
Wolmer van Palborn 8 Amster-
16 VI..
1
Henric Valke
tonne zeeps 2
VI..
1
tonne zeeps 2
VI..
Hermen Kuper 2 poeck wol-
s.
HET HAMPER PONDTOLREGISTER.
236
Knigge packen Engels lakens 4 VI.. Ysebrant Bruninxz. 10 Amsterdamsce laken van den besten 20 VI.. Noch 6 ander wollen laken 6 VI.. Noch 10 van der nyer koer Amsterdamsce laken 10 VI.. Reyner Dirxz. last garsten 4 s.. Hilgont Knigge 18 laken van len 6 VI.. Hillegont
1
1
der nier koer 18 VI.. s.
Van Wenemer de Kramer mit ander cramers von froit 21 s.. [79.] Summa summarum van den ontvange belopt 438 g. 1 1.. Summa summarum van den uitgheven belopt 74 g. 6 s.; so blivet to Campen 363 g. 6| 1.. Van deser summa heeft meister Pil-
8 g. 2i k.
gram So
geleent tot sijn costgelt buten, als hi thuis reisede, 50g..
blijlt
de
somme op 313
g.
6^
k..
DiTS DE REKENINGE VAN DEN PONTGELDE, ONTFANGEN TO CaMPEN
VAN DEN Hollander, Zeelander ende Westvriessce GUEDE VAN SiNTE JOHANSMARCTE ^) TE DeVENTER, DATSTE WETENE TUSSCEN PiNXSTEREN ENDE OnSER LiEVER VrOU-
WENDAGE [80.]
ViSITACIO
^).
Van Aemstelredamme:
Pietersz. vor sijn scip
4 tonne zeeps 8
1
g..
1
last teers
Van
scipper Marten
i
g..
2 tonne boteren 4
I
g..
Grote Dire Claesz. 13
s..
VI..
Van scipper Jan Backer vor sijn
scip
halve laken van der nyer koer 13
Dire Bolenz.
VI..
1
teerling
Amsterdamsce laken van den besten 2 R. g.. Gisebert Scuttersz. 4 laken 8 VI.. Noch 4 laken van Spaensce wolle 4 VI.. kasen 4 g. 9 s.. Van scipper Jan Rijser vor sijn scip g.. 49 Amsterdams laken van der nyer koer, 2 21 vat boteren 42 s.. Noirtsce witte, tsamen 2 VI.. Van scipper Vrederic Hanycxz. vor sijn scip g.. 26 & kasen i(^
1
1
1
2| tonne boteren 5 s.. bantsce laken van den lichten Van scipper Claes Scout vor
26
S.
VI
28g.3s.
1
9
s..
1
quartier souts 7 1
»)
2 pac Engelsc laken 2^
24 Juni.
»)
2 Juli.
1
g..
1
bael meedes 2
sijn scip
^ j^^g^j^ j5 g Van scipper Jan Lemzen vor
tersz.
g..
s..
1
VI..
3 tonne boteren ende
Coppijn Jan Woucoman Meynert ende Jan
sijn scip
Coman
g..
teerling Bra-
1
g..
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
237
mande mit solonen 1^ last zeeps 3 g.. 2 pac Engelsc laken 18 VI.. s.. 4 tonne edix s.. ende cussenbladen 10k.. 2 bont bastes sac korls van 200 u 3 VI.. 30 wannen U2 dosijn solonen 2 s.. 1
H
1
1
VI..
Jansz.
I
1
1
pack Walins laken g.. 10 tonne boteren ende virenJan de Verwer 20i s.. Noch Jan de Verwer 5 scippont kasen
Stuver deel
s.. Noch comen Jan \ last zeeps; comen Claes mande mit solonen ende glavien, tsamen g.. Henric
6 top rosinen
1
1
1
VI.. Coman Meeiis mande mit bondt basts ende 2 rolle lodes, tsamen 8 s.. Coman Pieter 10 bont basts 2 k.. Noch 2 tonne zeeps 4 VI.. Van scipper Roel Kamper vor sijn scip g.. Claes Lambertsz, 2\ vat boteren 5 s.. 2 U kasen 2 s.. Van scipper Claes Geyenz. vor sijn scip g.. 22 tonne boteren 44 s.. 36 u kasen 36 s.. 28 Delfscelaken28 VI.. ISbendelhannops
5
s..
Evert Krijt 8t tonne zeeps 17
solonen,
1
1
s. 1
i6i g. 3 o.
van
s.
1
s.
i
?.
1
1
\
VI..
Van
scipper Ghijsbert Dirxz. vor sijn scip
Apcoude
Van 3
s..
Jan
u kasen 2
2
Van Van
18 tonne boteren 36
scipper
scipper
u kasen 24
24
s..
Luitginsz. vor sijn scip
Jan Ystgen vor
sijn scip
134 VI.. 25 smale Engelsce witte 8 VI..
Van
scipper
Emont van
s..
H- tonne boteren
1
s..
1
u kasen
Jan Willemsz. vor
s..
1
g.. g..
1
Noch
20 Noirtsce witte
10 smale witte2Vl..
200 Berger vissces 8
sijn scip
g..
1
VI..
26
g.
^-
^2
s-
o.
van
s.
Jan Weyn 8 paer
2\ paer gucts 1\ s.. scipper Gerwert Louwerensz. van Utrecht Jan Symonsz. 4
guets 24
By
g..
1
g..
s..
scipper Jan Melijsz. vor sijn scip
2 tonne boteren 4
1
s..
1500 stocvissces 3
g.
9
VI..
:
pipen romenye 28
Jan Jacobsz. pijp maelvezcye ende pijp romanye 16 VI.. Coman Pieter 2 pack stocbrede laken Engelsc, 2\ pac Noirtsce witte, tsamen 46 VI.. 7 tonne zeeps 14 VI.. Van scipper Jan Jansz. vor sijn scip 1 g.. Jan Symonsz. 49 VI..
stocbrede laken 16
4
mande smeers 5 van 60 u
korles
1
VI..
s..
1
1
4 Noirtsce witte 2\
VI.. 14
2 tonne boteren ende 2
VI..
3 top rosine
1
k..
ii
karseye 14k..
kasen 6
^ vat traens
1
s..
s..
1
sack
2 stoc-
kist mit 6 stocbrede witte 2 VI.. butken. 20 bendel hannops Ik.. „ ,.. _ By Blankert van Campen ghebrocht: Peter Cohjnsz. 18 voerlaken ende 6 Spaensce 3^ g.. Melijs Luytkensz. 8 voerlaken ende 4
brede laken Engelsc
Spaensce 20 VI.
ende
11
.
1
1
Coman Meynert
nie koer 19 VI.. Albert
1 teerling van 2 Noirtsce witte Symonsz. 20 nye koien 20 VI.. 1
ss. 1
K.
i
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
238
Dire Bolenz. 18 voerlaken 3
Noch
van der nyer koer Noch 16 laken van der nyer koer 16 VI.. Albert Woutersz. pac van 12 Engelsce witte Gisebert Sciittersz. 10 Nairdsce laken 10 VI.. Noch 5 voerlaken 10 VI.. Noch 5 nye koren 5 VI.. Jonge Gerijt Jansz. teerhng Monikedammer laken R. g.. teerling Aels laken B. g.. Noch
Heyne
16 VI..
g..
16 laken
Albertsz. 23 voerlaken 46 VI.. 1
1
1
1
1
5 voerlaken ende 5 van der nyer koer 5 VI. Egbert Jan Gerijtsz. 1 voerlaken 30 VI.. Jacob Spaens voerlaken ende 2 van der nier 1
1
Wael
koir 24 VI.. Jan de
.
1
13 voerlaken ende 2^ groetken 28|- VI..
Willem Albertsz. 26 voerlaken ende 2 Spaensce 54 Andreesz. 10 nie koren ende 6 Noirtsce witte 14
VI..
Jacob Arent Jan
VI..
Oemenz. 12 voerlaken 24 VI.. Noch 15 van der nyer koer 15 VI.. De susteren van See. Marien 9 Spaensce laken 9 VI.. Lumen Claesz. 6
dubbelde Engelsce laken 8
carseyen ende 2 grove laken 8 S.
45
van
1
g.
1
o.
ende 6 Spaensce 30
VI..
VI..
Noch 6 Noirtsce witte, 3
Jan Ysebrantsz.
12 voerlaken
VI..
s.
Van
scipper Jacob Brasen vor sijn scip
laken van der nier koer 10 Dirxz. 6 laken
van der
VI..
Noch
1
g..
Jan Lucienz. 10
7 voerlaken 14 VI.. Pieter
nier koer 6 VI..
Noch 8 voerlaken
16 VI..
Jan Garst 18 voerlaken 36 VI.. Claes Garst 18 voerlaken 36 VI.. Jan Albertsz. 13 voerlaken 26 VI.. Dire Helmer 22 nye koer 22 VI.. Barnt Gijsebertsz. 12 voerlaken 24 VI.. Noch 2 ander wollen laken 3^ tonne boteren 7 s.. Gijsbert Huisman 2 voerlaken 4 VI.. Claesz. 22 voerlaken ende 1 ander laken 45 VI.. Vechter terhng Willemsz. teerling Aels laken B. g.. Rolof Jacobsz.
2
VI..
Willem
1
1
1
Aels laken
I
B.
g..
6 van der nyer koer 6 VI.. Thaems ReyVI.. Noch 6 Spaensce laken 6 VI.. Jacob
Noch
nersz. 6 voerlaken 12
Kynne 8 voerlaken ende 4 Spaensce 20
VI..
8 Noirtsce witte 5
VI..
Reyner Dirxz. 36 Noirtsce witte 24 VI.. 25 stocbrede ende 1 Engels witt 8^ VI.. Emont van Apcoude pac lakens van 10 nye 1
Lambertsz. 4 karseye ende 7 stocbrede 7^ VI.. Melijs Luitkensz. 8 voerlaken ende 2 Spaensce 18 VI.. Jacob Jonge Jacobsz. 12 voerlaken ende 6 Spaensce 30 VI..
korer 10 s.^36 * k
g.
8
s.
VI.. Pieter
Henric Stoefken van Campen gebrocht: Vranck Jacobsz. uten Hage 2 teerhng Hagens laken 2 R. g.. De susteren van See. Barbaren 7 voerlaken 14 VI.. Noch 5 laken van Spaensce wolle 5
By
VI..
Van
scipper \\'illem Willemsz. vor sijn scip
horende coman Mevnert 3
VI..
1
g..
50 wannen to-
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
Van scipper Hermen Claesz. vor pac Maestrisce laken van 18 9.M..
sijn scip 1
cleyne
239 Cleyne Koert
g..
1
mande mit
1
stocvissce
VI..
1
By
Claes Hillenz. ghebrocht: Cleyne Koert
Luytgin Scut
laken
1
B.
Dire Bolenz.
g..
R.
g..
1
tcrling Nairdsce
1
teerling grover laken gelike Aels
1
R
teerling voerlaken 2
Noch
g..
1
1
teerling
Willem Egbertsz. 10 voerlaken ende 14 Spaensce 34 \1.. Jan Woutersz. 4 voerlaken ende 6 grove 14 VI.. Dire Jansz. tonne mit wat bontwerx 9 VI.. Noirtsce witte
18^- VI..
1
Van Monykedamme:
[81] boteren 5
^^ 22
g. 4 s.
Dire Jansz. 5 halve tonne
s..
\^an scipper Gerijt Symonsz. vor sijn scip
g.
1
;
geladen tAnt-
werpen mit Campers ende Deventers giiede. Van scipper Garbrant Symonsz. vor sijn scip g. oick geladen tAntwerpen mit alsulken giiede. Van scipper Garbrant Symonsz. vor sijn scip g. geladen mit scelpen. Garbrant Claesz. 3 paer guets 9 s.. 6 halve laken 1
;
1
;
6
VI..
Van scipper boteren
myn
kasen 3
s..
Claes Monenz. vor sijn scip 1
virendeel
Dire Florijsz.
5^- s.. 1 1
g..
1
Noch Jacob
halve laken
1
1
Jacob Ryser 3 vate ton boteren,
1
VI..
1
n
Jan Woutersz. 3
^ kasen 4 VI. Reyn Walraven 5 tonne boteren, 6 U kasen 16s.. Noch tonne boteren ende 2 ^ kasen 4 s.. s.. kasen Van scipper Jan Florijsz. vor sijn scip g..
laken,
1
.
1
1
[Geen lading wordt vermeld
bij
1
"^^
1
de schepen van Pieter ^lonenz.,
Reyner Ysebrantsz., Claes Semenz. en Willem Claesz.] [In de schepen van Jan Claesz., Gerijt Vrederixz., Claes Outgersz., Jan Jacobsz. en Reyner Oemsz. bevinden zieh 10 vat boter, 8 n kaas, bodem smeer van 60 ^i en 4 halve lakens, waarvoor resp. 20 s., 8 s., ^ s. en 4 VI.. wordt ont-vangen; geen lading bij de schepen van Pieter Lijsenz. en Jan van Lonen.] \'an 3 ledige scepe om der kere steen van Monykedamme niet Reyner Claes, burgermeister tho Monikedamme, geloeft heft daervoer to verantwerden iof te betalen. [82.] Van Y e d a m: [In de schepen van Ysebrant Barentsz. van Westzanden, Jan Heynenz., Jan Beyer, Vrederic Hilbrantsz., Claes Vedelaer, Claes Jansz., Arent Jansz. en Symon Jansz. bevinden zieh 10^ tonncn boter, 2 u kaas, 12000 kleinc kaasjes, voor
s.
15 g.
s.
i
1
;
s.
••
I
10 g. VI.
1
s.
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER
240
8 g. kaas, 14 mud Steenbergsch zout en 4 kwartier 31 mud zout, waarvoor resp, 21 s., 2 s., g. 12 s., 2 s., 19 s. en 75 s. wordt ontvangen.] 1
s.
22
g.
I
?.
van Jacob Symonsz., Heyn Symonsz. en Pieter u kaas, waarvoor resp. wordt ontvangen; verder 2600 kleine kaasjes, waar-
[In de schepen
Jansz. bevinden zich 29|^ vat boter en 33
59 s.
12
g.
2
s.
en 33
s.
van men enkele
s.
[83.]
rens Gerijtsz.,
s.
18 g. i k.
s.
17 g. i|
s.
als tol betaalt.]
Van Purmereynde:
[In de schepen
Jan Auwelsz., Jan Jacobsz.,
van Louwe-
Florijs
Pietersz..
Ysebrant Pietersz. en Symon Louwe bevinden zich 26 vat boter, 28 U kaas, 25 kazen, 300 kleine kaasjes en ^\ kwartier zout, waarvoor men resp. 52 s., 28 s., 2 butkens, 1 k. en 38| s. ontvangt.] [In de schepen van Symon Heyn, Claes Pietersz. en Jan Claesz. bevinden zich 37^ vat boter, 65 U kaas en 2000 kleine kaasjes, waarvoor men resp. 2 g. 54^ s., 65 s. en 2 s. ontvangt.] [In de schepen van Jacob Claesz. ge[84.] Van
Bumma:
s.
39
g.
2
Symon
Claesz. en
Jacob Jansz. is 102 vat boter en s. en 15 g. 8 s. wordt betaald.] g. [85.] Van H o i r n: [In de schepen van Jan Henrixz. van Deventer, Claes Martzen, Jan Andreesz. en Pieter Symonsz. bevinden zich 37f vat boter, 6^ U kaas, 6 ton teer en 1 Hoornsch VI. ontvangt. Geen laken, waarvoor men 75^ s., 16| s., 3 VI. en Heynenz. en van lading bij de schepen Jan Garbrantsz.. Jan Verder nog:] By Jan Henrixz. vorscr. gebrocht: Pieter Hoeck341aken34Vl..
heten Bouck, 158
?.
u
kaas, waarvoor 20
4
1
1
Pieter vorscr. 21 Noirtsce witte 14 VI.. VI.. Pieter
S.
20
g.
s. 41 J g.
k.
1
1
k.
Noch 8 Hoirnsce laken 8
Beedze 5 smale Engelsce witte 2
kolok \\ vat boteren 3 4 S..
s..
De
VI..
Grymme
mitten
scipper vorscr. 2 ton boteren
[In de schepen van Jan Symonsz., Claes SpHntersz., Pieter Symonsz. vorscr., Jan Heynenz. en Pieter Louwe bevinden zich 2500 kleine kaasjes van Wieringen, 106| ton boter en 86 U kaas, o.a. afkomstig van schipper Jan Heynenz. en Melijs Claesz., 25 smale Engelsche witte en 8 karseye, o.a. afkomstig van Melijs Claesz., 7 Engelsce witte en 10 paar guets, waarvoor resp. 3 g., 299^- s., g. 4|- s., 2 VI. en 30 s. wordt ontvangen.] 1
[In de schepen
van Jan Barentsz., Jan
Pietersz.,
Jan Edicxz.
en Jan Garbrantsz. bevinden zich 63 vaten boter en 47 i^ kaas, 3 bote romanye van Jan Heesse, 20 paar guets en 27 Hesicxe witte.
HET KAMPER PONDTOLREGISTER. waarvoor men ding
resp. betaalt 173
s.,
241
21 VI., 6 g. en 7 VI..
Geen
la-
het schip van Dire van Yetersem.]
bij
Van scipper Claes Martzen vor sijn scip 1 g.. Beyer Jansz. 97 smale Engelsce witte 32^ VI.. 13 brede witte 4 s.. 21 Trixsce laken g.. Pieter Michielsz. 4 paer guets 12s.. Jacob Simonsz. 7 paer guets 21 s.. Dire Egbertsz. 12 karseye 12 1.. 6 smale Engelsce witte ende 2 brede witte 5 VI.. 4 laken van der nyer coer 4 VI.. [Verder voor 58;^ ton boter en 40 ^ kaas 10 g. 56 s..] [In het schip van Jan Andriesz. bevinden zich 38f ton boter, 31^ ^ kaas en 2 lakens, waarvoor resp. 77V s., 3U s. en 2 VI. worden ontvangen.]
S-
-^^
s-
^
^•
s.
37
g.
7
s.
g.
en
1
i^
Van Van
scipper Jan Barentsz. vor sijn jachever
scipper Pieter Reynersz. vor sijn scip
2 paer guets 6
kens 2
s.
.
Jan Rutgersz. 2 paer guets 6
s..
Pieter Mj^chielsz. 2 ton boteren 4
boteren ende
1
1
5^
kasen 5
s..
s.
.
^ g..
g.. s..
is.
Claes Maertzen
200 cleyne caseAllertsz. 2 ton
Jacob
Peter Harcxz. 2^ paer guets 7^ Foy 3^ tonne boteren 7
Claes Claesz. 10 laken 10 VI.. Garbrant
s.. s..
4 Noertsce witte 4 VI.. 12 laken 12 VI.. [In de schepen van Albert He^aienz., Jacob Pietersz. en Coep Wit bevinden zich 48 ton boter en 27 ^ kaas, 56 paar guets en 18 lakens,
waarvoor
resp. 123
s.,
13^- g.
33
s.
en 18 VI. worden ont-
vangen.]
?.
41
1
[In de schepen van Dire Dirxz., Gerijt Lambertsz. en Claes Jansz. bevinden zich
34;^- ton boter, 24 i^ kaas en 7 lakens, w'aarvoor resp 68^ s., 24 s. en 7 VI. wordt ontvangen; geen lading is vermeld bij de schepen van Pieter Jansz. en Arent Jansz..]
Van Claesz.
scipper Jonge Claes Symonsz. vor sijn scip 1
1
g..
Dode
terUng smal Engelsc laken, noch 3 smale Engelsce laken,
tsamen 12s.. Meeus Willemsz. 4 Noirtsce witte 4 k.. \h tonne boteren ende ^ & kasen 3| s.. [86.] Van Enchusen: [In de schepen van Mejoiert Wijbrantsz., Reyner Petersz. en Harke Rewertsz., in het kleine schip van Aellert Guetginsz. en de jaehevers van Aellert Guetginsz., Garbrant Dorst en Jacob Mclijsz. bevinden zich 10 tonnen aal, kaas, waarvoor 4 s. 2 butkens, 84^ s. en 21 42| ton boter en 21 s. worden ontvangen. Geen lading is vermeld bij het schip van
s.
i7 s. 6j
s.
if^
Wolff ert Lubbertsz..]
Van
scipper Garbrant Dorst vor sijn waterscip ende versch ael
10k.. NED. KCON.-HIST. ARCHIEF. JAARBOEK
S. V.
16
I8g. 7
s.
ik.
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER
242
van Meynert Vrederixz., Hermen Nannenz.,
[In de schepen
Reyner s. 1
20
g.
min
VI.
Petersz. en Olfert Lubbertsz. bevinden zich 2 lakens, 56|^
ton boter en 44^ U kaas, waarvoor 2 ontvangen.l to J
VI.,
5
g.
63
en 2
s.
g.
24|
s.
vvorden
Van Medenblick:
[87.]
[In de schepen van Jacob NanYeve Garbrantsz. en Marten Andreesz. bevinden zich 121
nynxz.,
vat boter, 86|
U kaas en
150 kleine kaasjes, waarvoor 4
en 3 kaasjes worden betaald. Geen lading
86|- s
bij
g.
207|
s.,
de schepen
van Heyn Garwertsz., Reyner Jansz., Symon Reynersz. en s.
40
s.
3
g.
4
s.
Pieter Jansz..]
[Geen lading wordt vermeld [88.]
scip
Van s.
2i
Van uten Oge:
g..
1
27
mud
[89.] 1
g..
Symon Rey-
Van
scipper Pieter
Symons vor
sijn
garsten 6 VI..
scipper Reyner Dirxz. vor sijn clein scip mit vvat drogede
hoefde ende witinge, tsamen
g.
de schepen van
bij
Reyner Jansz. en Sibolt Andreesz..]
nersz.,
g.
Van Texel:
Van
Van
g..
1
scipper Albert Jansz. vor sijn scip
een deel droge hoefde ende cabbelyaus
1
s..
2100 Texel
kesen dedit 16 caseos.
By
scipper Jacob Claesz,
Texels casekens 52
Van
van Campen gebrocht: 26 scippont
s..
scipper Evert Pietersz. vor sijn jachever \
g.,
mit wat
scolpen geladen.
Van scipper Lauwerens s.
8 g. 2
s,
de, 1500
vor
sijn scip
zwambalchs, tsamen 4
1
g..
1500 cabbeljaus hoef-
s..
[90.] Van Nairden: [In de schepen van Arent Claesz., Marten Arentsz. en Jan Aetsz. bevinden zich 5 lakens van Naarden, 33 lakens, 6| ton boter en U kaas, waarvoor 5 VI., 33 VI., 13 s. en 1 s. wordt betaald; in dat van Gerijt Louwen 168 lakens, afkomstig van Henric Hermansz., JanBrouwer, DircCanctginsz., Gerijt Jacobsz., Hermen Jansz., Loech Lambertsz., Willem Kerstginsz., Jacob Hermensz., Henric Gerijtsz., Jan Claesz., den schipper en Naessen Jansz., en verder 1 ton boter van Henric Gerijtsz. en Naessen Jansz.. Men ontvangt er samen 170 VI. voor.] [91.] Van Weespe:TidemenGarbrantsz. 9vateboteren 18s.. 1
s.
22
g. 7s. \ k.
Van
scipper
teren 13
Van 69
s..
scipper
12^
Heyn
Scuttersz. vor sijn scip
1
g..
6^ tonne bo-
s..
Heyn
u kasen
Scuttersz. vor sijn scip
12^
s..
1
g..
34^ vat boteren
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
Van torfs
243
scipper Outgher Vrankenz. vor sijn scip
g..
1
Van wat
s..
1
van Arent Loefsz. bevinden zich 102 lakens van Ansem Zweertsz., Albert Jansz., Gerijt Oem, Dire Baridzen, Pieter Jacobsz., Claes Zwanynxz., Reyner Jan Diersz. en Jan Lubbertsz., waarvoor men 102 VI. ontvangt; verder I9f vat boter, 13 U kaas en 8 paar guets, waarvoor 39^ s., 13 s. en 24 s. wordenontvangen. Geen lading bij de schepen van Albert Dier en Reyner [In het schip
Reynersz..]
s.
Van scipper Jan Reynersz. vor sijn scip van der Haer, Arent Jansz., Jan Romer, [samen] 2 ton boteren 3 U kasen 7 2\ s., 3^ paer guets 10| guets \Z\ s..
Van
scipper
40 laken 40
Van 5
s..
3
s..
s.,
\\
g.
Dire Jansz., Jan
g..
1
33j
[alien]
van Apcoude,
U kasen
\ ton boteren
Jan Jacobsz. van Utrecht 4^ paer
Jan Boutsz. veer
sijn scip
1
50 paer guets 15
g..
g..
VI..
scipper
Jan
u kasen 3
Gijsbertsz. vor sijn scip
1
2| tonne boteren
g..
s..
Van scipper Claes Aelbertsz. vor sijn scip borge Peter Gijsbertsz. ter kennysse van Ansem Zweers. Claes Zwaninxz. 7 paer guets myn virendeel 2 g.. Claes Deyn 34^ paer guets 10^- s.. Jan Rey1
nersz. 4 paer guets 12
Pieter Gijsbertsz. 12 paer guets 36
s..
Noch 6 laken 6 VI., ende hi steet vor den scipper. Van scipper Claes Tymansz. vor sijn scip g.. 30 s.. Heyne Kempe 4^ paer guets \Z\ s.. 1
Van 28
scipper Gerijt Willemsz. vor sijn scip
1
g..
s..
10 paer guets
4 quartier souts ^-
s..
1
Van
scipper Corstgen Jansz. vor sijn scip
Lambert
Gijsbertsz. vor sijn scip
1
1
g..
Van
s-
"*'"
van
1
k.
scipper
quartier zouts 24
g.. 3|^
''^
o.
J^
s..
van
van Reyner Rollenz. zijn 145 lakens, o.a. Claes van Lonen, Heyn Kemp, Pieter Gijsbertsz,, Bout Claes Heynenz., Heyne Vranck, Gerijt Oem, Mertijn Reynersz., Reyner Mertensz., Jan Romer, Reyner Reynersz., Jan Meer, Claes de Verwer en Heyn Lambertsz. er wordt 145 VI. voor [In het schip
Ansem Zweersz.,
;
betaald.] [92.]
Van Muden:
s.
Van
scipper
Louwe
waterscip mit brasen \ g.. Van scipper Willem Bout vor sijn scip botters, thuis horende ter
Bambrug.
1
g.
Reygersz. vor sijn
;
geladen mit
1
last
i7i
g.
i k.
HET KAMPER PONDTOLREGlSTER.
244
Van Dire Hubbertsz. voer thalve scip, in Hollant thuis horende, inhebbende coman Jacobs cramerie van Utrecht. Van Arent Hubertsz. vor sijn scip g.. 2 paer guets 6 s.. Van Jan Claesz. vor sijn scip g., geladen mit hoy. Van Willem Bout vor sijn scip g.. Van wat torfs s,. Van scipper Louwe Reygersz. vor sijn waterscip g.. Van Corstgin Symonsz. vor sijn scip g., inhebbende 2 hoet
^
g.,
1
I
1
1
-|^
I
s.
kolen, niet.
7 g. 2s.
Van Hairlem:
[93.]
Jan Dirxz. en Claes
ter Dirxz.,
6^ paar guets
Van 27
s..
Van s..
Van 24 J
g.
1
de schepen van Pie-
bij
scipper
scipper
s..
Loefsz.
g..
9 corf scoUen
VI..
3 mande mit
1
2 tonne zeeps 4
Mycke Woutersz. vor ^)
Simon
1
sijn scip
U kasen
[Geen lading
9
bij
1
g..
1
korf scollen
cut bodken.
Florijsz.
vor
sijn scip
g..
1
4
u kasen
4s..
3
s..
scipper Gerijt Jansz. vor sijn scip
ende 50
van Arent
in dat
VI..
kisten mit inboel 5 s.
;
scipper Jacob Vettinge vor sijn scip
6 sneeze rochen
Van
Gerijtsz.
19|^ s..]
3 tonne boteren 6
rosinen 2
3
[Geen lading
1
g..
20 tonne boteren
1 pac mit 9 Noirtsce witte 6 VI.. de schepen van Pieter Dirxz., Herman Pie-
g..
Pouwels Dirxz., Jan Jacobsz. en Florijs Zijbrantsz. in van Heynric Jacobs, Willem Jacobsz. en Gerijt Woutersz. bevinden zich 59 vaten boter en 136 U kaas, o.a. van Jacob Backer en Gerijt Aemsz..] Van scipper Sceel Egge vor sijn scip g.. 8 quartier aschzouts tersz.,
;
die
1
5
g. 6. s..
Van s. 43 g. 9
s.
1
tonne copers 4
scipper Evert Petersz. vor sijn scip
garsten 2^ g.. [Geen lading
15
s..
1
g..
20 Hairlems hoet
de schepen van Jan Reynersz., Jan Vrederixz., en Claes Pietersz..] scipper Pieter Bienz. vor sijn scip g.. 7-J tonne boteren
Heynric
Van
s..
bij
Gerijtsz.
1
u kasen
16
16
s..
Van scipper Jan van Hairlem vor sijn scip g.. 6 quartier souts 42 s.. Van coperwerck 3 s.. Van Mannetgijn Elke vor sijn scip g.. last zeeps 2 g.. vat 1
1
s.
16 g. 8
s.
boteren 2
')
.'\antal
s..
vischkuiten.
1
1
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
Van
[94.] 1
L
y d
e
e n:
18 korf scollen 7
g..
Van 2
g.
scipper
s..
coman
I
1
Van 5
g.
8
Van 300
scipper s..
tonne boteren
-^
leders,
1
leders 3 VI..
1
sijn scip
mit fransijn 3
1
1
g..
g.
1
6
g..
1
g.
14i^
korf scollen
s..
20 korf scollen 8 pac Leytsce laken van 15 laken 2^ g..
scipper Claes Jansz. vor sijn scip
Jan Pouwelsz.
27^ corf scollen
.
vat asijns, tsamen 3
Gerijtsz. vor sijn scip
Jan
s..
s..
1
Jan Pouwelsz. vor
300 wit
scipper
\vit
Van
s..
g.
1
10 korf scollen 4
1
1
Gerijt vor sijn scip
tonne boteren
Van scipper Pieter Claesz. vor sijn scip Van Mathijs Jacobsz. vor sijn scip g.. wert torfs
245
1
g..
g..
1
g..
4 korf scollen 16s..
dusent wit leders 10s.. Jan vorscr. noch
1
mande
s..
s.
48
g.
2i
s.
73
g.
2
s.
45
g.
8 vi.
s.
18 g. 9
$.
[Geen lading bij de schepen van Andrees Petersz., Jan Arentsz. en Jacob Jansz..] Van scipper Egbert Gerijtsz. vor
sijn scip I g., ^ last azijns 3 VI.. 150 glavien ^ g.. Dire van Utrecht ^ last zeeps 1 g.. Van scipper Claes Gerijtsz. vor sijn scip 1 g.. 4 terling Sce-
damsce laken 4 R.
g..
Leidsce laken 16 R. leders 10s..
Van
1
g..
1
pac Hagens laken van 22, 22 VI.. Stcerling dusent wit scapen10 vate zeeps 20 VI.. 1
tonne boteren 2
s..
1
^ kasen
scipper Dire Volkersz. vor sijn scip
1
s..
1
g..
renz. 22 Leidsce laken 44 VI.. Pieter Dircxz.
Jacob Huge 12 laken 24
VI..
Jacob
Esse 4 pac, elx van 16 laken, 10
Doem
g.
8
sack lijms
1
Jan Pieter
1
k..
Cla-
10 laken 20 VI..
16 laken
32
VI..
Egbert
VI..
s.
teerling van Pieter Scalsoen bevinden zich teerling 1351akens, van Haagsch laken en Willem Philipsz., Kersteken Nannenz., Jacob van Sonnevelt, Jacob Doem, Rijkenz., Gerijt Boys, Wolter Ysebrantsz., Dire Ysebrantsz., Claes Willemsz., Jan Gijsbertsz. en Boye Gerijtsz.; er worden hiervoor resp. 2 R. g., R. g. en 2 R. g. + 270 VI. ontvangen. Geen lading in de schepen van Dire Mensenz., Jacob
[In het schip
Leidsch,
1
1
teerling
1
1
Henrixz. en Godevert Vranckenz..]
Van
scipper Gijsbert Dire Bartoutsz. vor sijn scip
Florijsz. [95.]
1
g..
mit synen medegesellen 49 laken 4 R. g. 2 VI.. Delf: Van scipper Gijsbert Louwenz. vor
Van
Dire
sijn
1 g.. 5 teerUng jof pack Scedamsce laken, Peter PlattijnmaWillem Bruun ende hoir vennotseap tohorende, 5 R. g.. Van scipper Jan Louwenz. vor sijn scip g.. 13^ korf scollen 5 g. 4 s.. Claes van Steen 18 laken 18 VI..
scip
ker,
1
s.
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
246
Van Alcmaer:
[In de schepen van Pieter Reynersz., Jan Garbrantsz., Jan Pietersz. en Gerijt Payenz. bevinden zich 90 ton boter met 21 U kaas, 1100 scelvissces en kabeljaushoefde en 3 korf schol en wijting, waarvoor resp. 3 g. 170^ s., 4 s. en 8 s. worden ontvangen geen lading is vermeld bij het schip van Rembolt Jansz..] [In de schepen van Jan Jacobsz., Olef Jefsz. en Olof Jefsz., die tweemaal tot betaalt, zijn 23^ ton boter met 2\ U kaas en 6 halve lakens, waarvoor men 49| s. en 6 VI. ontvangt.] [97.] Van Akersloet: [In de schepen van Pieter Au[96.]
Pieter Claesz.,
;
s.
27
g.
2\
s. 8 g. 4^
s.
s.
Boldewijn Olbrantsz., Garbrant Andreesz., GaesReynersz.,
welsz.,
Florijs Remboltsz.,
Wouter Geye, Boldewijn Remboltsz., Willem
Oelbrantsz. en Hasse Claesz. bevinden zich 22|^ kwartier -f 12 mud zout, 35 J^ ton boter, 65 U kaas en 16 smale witte, waarvoor s.
39
g.
2\
s.
resp. 7 g. 824^ [98.]
s.,
6
g.
lOJ
Barents en Pieter Dirxz. s.
2i\
waarvoor
g.
28
g.
4
s.
s.
20
g.
1
VI.
g.
5
men
12
g.
4
s.
zijn
en 4^
s.
worden betaald.] van Ysebrant
[In de schepen
62 tonnen boter en 131
en 12^
Van Uterwijc:
s.
g.
6
s.
U
kaas,
ontvangt.]
van Claes de Vrese, Andrees Mathiesz., Claes Mangnus, Willem Gelijsz., Matheusz., Dire van Gemen, Jan Claesz., Symon Diert en Jan Meeusz. bevinden zich 1 4 wagen 33| korf schol, 2 korf -}- 2000 drogede hoefde en 1 korf schelvisch en wijting, wat 184| s., 8 s. en 1| s. oplevert.] [In de schepen van Claes Dirxz., Berent Woltersz., Claes Mangnus, Wermbout Claesz., Andrees Mathijsz., Beyer, PhihpsDamenz. en Willem Gelijsz. zijn 14 korf 4 wagen -f- 40 tal schol, 8^ ton boter met 2\ U kaas en 4 kwartier zout, waarvoor resp. 70 s., 19|- s. en 28 s. worden ontvangen; verder nog 600 cabbeljaushoefde, 1000 drogede schelvisch en wat zeeschuim, samen 5k..] [99.]
s.
6
s.,
Van Westzanden:
[100.]
[In de schepen
Van Apcoude:
Van scipper Heyn Kemp van HoUant 18s.. Noch \\ paer guet A\ s..
sijn
scip niet. 6 paer guets uit
Emont [101.]
scip
1
g.,
9 laken 9 VI..
Van Maersen:
woent toMuden, na der
tijt,dat
gien betoech en hadde, dat hi s. 5 J g.
Van Reyner
Juntginsz.
vor
sijn
ende heft vor Meye ghede composicie gemaect waert ende
vermits dat hi uit Waterlant
is
buerman was
to Maerssen. Int selve
u kasen 3 s.. Van Gijsbert Lap vor sijn scip staet op betoech van de van Weessep, als op Ansem Zweersz. ende
scip 6 tonne boteren 12 [102.]
s.,
3
Van Vreedlant:
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
247
geven sal of niet vor sijn scip ende guet, dat hi tonne boteren 5 g.. 25 i^ kasen 25 s.. Van Gijsbert Lap noch vor sijn scip ende staet op sulck betoech, als vorscr. staet. 2 tonne boteren 4 s..
op Lapken, of
hi
int Stichte kopet. 25
Van Overmeer:
[103.] sijn scip
kent
Ansem
^ kasen 33
ken Weseps 20
[105.]
is,
men salt hem \ve20 halver
s..
Heynrrc Hermansz. van 40
Van
w o 1: Van scipper Jan Jansz.
Z
scippont kasen
1
vor
50 cop boteren
k..
1
g.
19 g. 4
s.
wert
sijn scip niet. 1
k..
100 dro-
k..
Van Eembrug:
Van
Lambert Egbertsz.
scipper
49
s..
Geerlof van Amersvoert 200 kabbeljaushoefde
[107.]
las.
sijn scip niet. 7 quartier souts
Van
Wouter Jansz. vor Wesep is; ende
VI..
ges kabbeljaus 2
vor
dat hi van
s..
twedeel van
[106.]
scipper
seit,
28 tonne boteren 56
s..
Van Zutphen:
[104.]
vissces 6
Van
Zweersz., dat hi niet sculdich en
dergeven. 33
1
men
vermits dat
g.,
1
Van Deventer:
Van
1
dimmer.
Dire Henrixz. van
sijn jach-
niet. 4 tonne boteren 8 s.. Wessel Cramer 6 tonne honychs 12s.. Noch
s.
5g. 7
s.
5j
g.
en
s.
13
g.
7 k.
s.
1
k.
ever
Van 24
s..
scipper Pieter
^ kasen
9
[108.]
9
Meye vor
s..
VI..
s..
De
Frederic Straetken 6 halve vate
susteren op denVloetdijck2sackenEngelsce
wegende 3 sack wegens ende 17| nagel
Campen
Dire Bolenz. ende de van
^),
2^
g..
Jan
Dirxz.,
2 sac Engelsce wolle 2 R.
Evert Claesz. 4 poeck Spaensce wolle 12 VI.. [109.] Summa summarum van den ontfange belopt 1209 8
mjm o. van s.. Summa summarum van
s.
Campen
Jan Heynenz. ') *)
sc.
;
g..
g.
1
1
bhft to Ph.
1
Hillegont Knigge 9 Amsterdamsce
Andrees Blankert 6 halve vate boteren 6
Texels kesen 16 wolle,
VI..
12 tonne boteren
s.. Reyner van 28 mud garsten 6 VI.. Jan Woltersz. van 14 ton koits Zijbrant Winter van 14 ton koits 7 VI.. Jan Golt 8 scippont
boteren 6 7 VI..
tonne zeeps 2
s..
Van Campen:
laken van den besten 18 Dirxz.
1
sijn scip niet.
2)
1
163
g.
5
s.
bij wille
so bhft de
somme
Bepaald gewicht, vooral Schout van Amsterdam.
bij
den uitgeven beloept 46
myn
1
o..
Van
deser
g.
3
s.
;
so
somme is gegeven
ende consente sraets van Campen 100 1013 wol.
g.
5
s.
myn
1
o..
HET HAMPER PONDTOLREGISTER.
248
DiTS DE REKENINGE VAN DEN PONTGELDE, ONTFANGEN TO CaM-
PEN VAN DEN HOLLANDEREN, ZeELLANDEREN ENDE WeSTFRIESSCEN GUDE, VAN SiNTE JaCOBSMARCTE ^) TE DeVENTER, DATS TE WETEN TUSSCEN OnSER LlEVEN VroUWENDAGE 2) ENDE DEN SONNENDAGE NA OnSER VrOUWENDAGE ASSUMPCIO ^) DAERNAEST VOLGENDE.
ViSITACIO
[110.]
Van Aemstelredamme:
Lemz. vor
sijn scip
virendeel 10^
1
g..
Van scipper Jan Jan de Verwer 5 vate boteren ende 1
7| J^ kasen 7^ s.. 4 paer guets 12 s.. 3 vate bokasen 2.} s.. 3 vate asijns s.. 30 wannen 2 s.. 9 1 cleyn bont raeuleders VI. 2 sack muls *) 2 s..
s..
teren 6 s.. 2^ & bont bastes 1 s. 2 vatezeeps4 VI.. Otte Albertsz. 20 tonne zeeps 2 P. g.. Tidemen Gijsbertsz. 5 Leydsce laken 10 VI.. Noch 3 laken van der nyer koer 3 VI.. Van scipper Roel Jansz. vor sijn scip g.. 3 vate boteren 6 s.. 1
1
.
.
1
4 s.
U3 g.
H
s.
^ kasen 4 s.. Van scipper Dire Symonsz. vor [In de schepen
sijn scip
1
g..
van Ysebrant Dirxz. en Michel bevinden
ton boter met 53
zich 31
—
kaas en 165 kazen 7 ^, o.a. afkomstig van Jan Symoensz., Claes Dirxz. en Gerijt Reynersz. ze leveren samen 6 g. 52 s. op. Geen lading bij het schip van Jan Backer.] Van scipper Marten Pietersz. vor sijn scip g.. Voer 3500 stoci^
;
1
vissces 6 g. 9 VI..
Konynck vor sijn scip g.. Jan Weyn 8 De scipper vorscr. 7 laken van der nyer koir 7 VI.. By Blankert van Campen gebrocht Gijsbert Scutters 2 laken van der nier koer 2 VI.. Herman Hayk 4 Neertsce laken 4 VI..
Van
scipper Henric de
paer guets 24
1
s..
:
s.
28
g.
14 k.
Jan Ysebrantsz. 18 laken van der nier koir 18 VI.. paer guets 3 s.. Van scipper Jan Rijser voer sijn scip g.. last zeeps Meyster Gijsbert Andreesz. 3 boet romenyen 21 VI.. van der nier noch meister Gijsbert vorscr. 2 g. Pieter Gent 6 laken 1
1
1
.
koer 6 VI..
Noch
ken 2
Van 1) ')
VI..
25
Bart Ghijsbertsz. mit Margriet,
zijn zweger,
14 laken van der nier koer 14 VI..
4 laken 8
Noch 4 stocbrede
la-
k..
scipper Mathies Melijsz. vor sijn scip Juli.
2 Juli.
')
21 Augustus 1440.
*)
Meekrapbast. Zie
.Mnl.
VVdb.
1
g..
Coman Meynert
HEX HAMPER PONDTOLREGISTER. 2^ pack lakens 4 VI..
Noch
g..
Noch 4 tonne zeeps cnde 2 halve tonnen
pack mit solonen 2
1
249
I
1
3 VI.. U rollen loets VI.. van 2 U groten, tohorende Heyn Jansz., 4 s.. van 100 cleyne pont Is.. Van scipper Jan Backer vor sijn scip g.. 1
1
10
tonne alluyns ende sack teerling smal Ypers 14s.. 200 leders VI..
1
sack mit hannop
1
[111.]
Van Monikedamme:
s.
i6 g.
s.
5
s.
7.i
[De schepen van Claes
Semmenz., Jan Jacobsz., Claes Jansz. en Claes Semmenz. zonder lading,
van
[112.J
met 2 vat boter ^xiZ U kaas.] van Claes Pietersz., Jan Boys, Frederic Hilbrantsz., Moen
Gerijt Frederijxz.
Van Yedam:
g.
7 s.
s.
is g.
i
s.
22
2\
s.
16 g. 6
s.
42
[In de schepen
Jacob Jansz., Claes Jansz., Petersz. en Jan Beyer bevinden zich 3000 en eenige kleine kaasjes, 19^ ton boter, 15 U kaas, 2 Edammcr lakens en 15 mud 7 kwartier zout, waarvoor resp. 5 VI. 2\ s., 38^ s., 15 s., 2 VI. en 69 s. worden betaald; geen lading bij den jachever van Jan Jacobsz..]
vi.
[113.] Van Purmereynde: [In de schepen van Symoen Louwe, Jan Claesz., Jan Pouwelsz., Florijs, Jan Jacobsz. en Peter Vinke bevinden zich 25| ton boter met 64 u kaas, 6 paar guets en 2 last Z\ kwartier zout, waarvoor \S\ s., 18 s. en 29 s. worden 1
ontvangen.]
s.
Van Bomma:
[In de schepen van Heyne Claesz., Jacob Jansz. zijn 2U ton boter, 33 U kaas en 20 paar guets, wat 2^ g, 18 s., 33 s. en 6 g. opbrengt.] [115.] Van Hoirn: Van scipper Claes Splinter vor sijn scip g.. Jan Petersz. 16^ paer guets 49 s.. Albert Claesz. 4 paer guets 12s.. Jan Pieter Claesz. 5 vate boteren ende 4| U kasen 14is.. Claes Wijnsz. 3 vate boteren ende \\ U kasen 1\ s.. Willem Symoensz. 2 vate boteren myn virendeel 3^ s.. Noch 2\ u kasen paer guets 30 s. 2\ s. Gerbrant Foy Van scipper Jan Heynenz. vor sijn scip g.. 40 U kasen, 24 tonne boteren, tsamen tohorende Meynert Dirxz., Mens Symonsz.
[114]
Symoen
g.
Claesz. en
s.
1
1
1
.
1
ende Claes Jacobsz., 64
Van Aellert
Pietersz.
Van
s.
tsamen.
Jan Jacobsz. voer sijn scip g.. Zijgert Meynerts, Claesz., Jan Hermensz. tsamen 30 paer guets 9 g.. Heynric
scipper
1
1
terhng Ypersce laken 27
s..
scipper Claes Martzen vor sijn scip
1
g..
2 tonne boteren
ende U kasen 5 s. Jan Foye 6 paer guets 48 s. Marten Martensz. 6 tonne boteren ende 8 u kasen 20 s.. Pieter Mychielsz. 1^ paer 1
guets 4^
1
.
s..
Jacob Aellert
1
paer guets 3
.
s..
g.
i ».
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
250 [In het schip
van Jan Andreesz. bevinden
Hoornsche
zich 5
lakens van den schipper, die daarvoor 5 VI. betaalt, en verder 391-
kaas van Jan Dirxz., Dire Petersz., Jan Gerijtsz., Jan Woutersz. en Dire Claesz.; in 't schip van Dire Dirxz. hebben Jan Andreesz., Jan Gerijtsz., Jan Petersz. en Claes ton botei met 29h
Wijmsz.
64^
fi
paarguets, Albert Claesz. lOJ vat boter en 16
J^
kaas.]
Van scipper Gerijt s.
23
g.
7 k.
2\ paer guets 1\
Jansz. vor sijn scip
1
4quartiersouts28s..
g..
s..
van Willem Foy hebben Copken, Meynert Dirxz., Jan Hermensz., Claes Jacobsz., Meeus en Ysebrant Brunynxz. [In
't
schip
28+ vat boter en 32| u kaas, de schipper zelf 3 paar guets in de schepen van Jacob Jansz. en Marten Pietersz. is 9 kwartier zout, 1
dat 63
Van 28 s.
26
g.
4 k,
s..
s.
oplevert
]
scipper Pieter Symoensz. vor sijn scip
Moerken omtrent 150 U Seeusce
wat kasen ende [116.]
;
vvolle
1
2
g.. s..
4 quartier souts
Pieter Scout
van
vissces 2 VI..
Van Eenchusen:
Frederixz., Pieter Meegsz.,
[In de schepen
Nanne Hermansz. en
van Meynert
Gerijt Petersz. is
8 kwartier en 14 ton zout, 26 ton boter en 25 U kaas, waarvoor men 2 g. 29 s. en 77 s. ontvangt geen lading wordt vermeld bij den ;
jachever van Lambert Petersz..]
Van
scipper Albert Guetginsz, vor sijn jachever \
g..
Reyner
Janz. 4 tonne aels 4 VI..
Van
scipper Vrederic Albertsz. vor sijn jachever \
g..
Van wat
droges vissces 3 VI..
Van
s.
20g. 6
k. lo.
scipper Garbrant Dorst vor sijn waterscip \ groens aels 2 s..
Van 1
g..
zaets
10
g.
i
s.
Van wat
Meyen scip van Deventer U kasen 14 s.. 15^ tonne boteren 31 s.. 5 mud mosterts.. Van een koe 2 s..
scipper Martijn Jansz. vor Peter
14 1-|
Van
s.
g..
scipper Aellert Guetginsz. vor sijn jachever \ boteren ende 7 U kasen 37 s.. [117.]
Van Medenblick:
[Geen lading
bij
g..
15 tonne
de schepen
van Zijbolt Andreesz., Martijn Andreesz., Tideman Garbrantsz., Reyner Jansz. en Heyn Claesz., die alien om steen varen; in dat van Marten Andreesz. bevindt zich 56 ton boter en 47 ti kaas, o.a. van Jacob Andreesz., Coman Jan, Thomas Jansz., Oeff Jansz. en Pieter Gerijts.]
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
Van
[118.] g..
1-^
Van Texel:
Van 500 droge
drogede hoefde
1
kasekens 2 [119.]
1
[120.]
Van
Van
Van
van
Pieter Jonge
cabbeljaus ^
g..
g..
Reyner
sijn
cleyn scip
2000 cabbeljaushoefde 3
s..
s.
23
s.
s
s.
34
g.
en
i
V
200
s..
\0^ scippont Texels
g..
1
g..
uit den Oge: Van
scipper Pieter Symoensz.
g..
W
e e s
p
e:
Van
10 g. wert torfs
1
scipper
Lambert
g.
5
s.
Gijsbertsz. vor
braspenninc.
scipper Gerijt Louwerensz. vor sijn scip
souts 28
Van
1
Van 1
1
s.
sijn scip
sijn scip
steen
VI..
Van scipper Robbe Jansz. vor sijn scip
vor
om
scipper Reyner Jansz. vor sijn scip
vorscr. 3 halve vate aels
251
1
g..
4 quartier
s..
scipper Arent Loefsz. vor sijn scip
ton boteren ende 2h u kasen
8^v s..
Heyne Vrankenz. 3
g..
I
Noch 6 halve laken 6
VI.. Al-
U kasen
Anzem
bert Petersz. 4 tonnen boteren ende 6
14
s..
Zwaninx 8 paerguets24s.. Claes Ansemsz. 4 paer guets 12s.. Noch 10 halve laken 10 VI.. Martin Jan Oirtsz. 4 laken 4 VI.. Noch pack van 12 halve laken Zweersz. 8 paer guets 24
s..
Claes
1
12 VI..
By Heyn Kemp van Baembruge gebrocht laken,
Van
tsamen 36 scipper
ende 10
Van
Wouter
U kasen 30
Gijsbert
paer guets ende 8
1
s..
Jansz. vor sijn scip
s..
Lap vor
g..
1
10 tonne boteren
6 halve laken 6 VI.. sijn scip
g..
18 paer guets 54
1
s..
g.
9i
s.
10 halve
laken 10 VI..
Van Bloc
Reynersz. vor
sijn scip
1
Van
g..
7
g.
wert torfs
1
s..
4
tonne boteren ende 4 U kasen 12s..
Van scipper Jan Reynersz. voer sijn scip g.. 2 paer guets 6 s.. Noch 7 U kasen 7 s.. De scout van Apkoude 3 paer guets 9 s.. Jan 1
van der Hair 2 paer guets 6
Van
s..
scipper Claes Albertsz.
van der Horst vor
Peter Gijsbertsz. 8 vate boteren 16
Van
s..
9
scipper Albert Dier vor sijn scip
Vrankenz. vor
sijn scip
1
1
sijn scip niet.
U kasen 9 s.. g.. Van scipper Outger s.
g..
[121.] Van M u d e n: [In het schip van Jan Claesz. zijn 10 kaas van Lapkin en Isebrant Volmersz., en 3 tonnen boter en 8 paar guets van Garbrant Petersz. bij dat van Symon Lambertsz. wordt geen lading vermeld.]
i7g. \2\ k.
iSf
;
s. s y. 7 s.
HEX HAMPER PONDTOLREGISTER.
252 [122.]
Van Hairlem:
van
[In de schepen
Gerijt
Wou-
Jacob Vetting, Willem Jacobsz., Heyniic Jacobsz. en Gerijt Dirxz. is 67| ton boter en 136 U kaas, o. a. van Jacob Backer en Jan Huysser; in dat van Evert Aessack is 2 hoet kolen, in dat van Jacob Meynnertsz. voor 10 Ph. sc. aan krijt en in dat van Arent Rolofsz. wat potaarde, waarvoor resp. k., 2 s. en 3 lelide kromst. worden betaald geen lading bij de schepen van Jan Dirxz. en tersz.,
1
;
s.
37
min
g. 1
6
s.
quaet
gr..
Mycke .,_ Van kens
1
Van
Outgersz..]
6 s.
1
k.
Van Sparendamme: 1
scipper
ir
,
1
g..
1
g..
^>-
Van Westzanden:
[In de schepen
coman Heynric 600 droges jaushoefde, samen 2 k..] [126.]
Van Akersloet;
van Jan Garbrantsz.
nen boter met zout, waarvoor [127.]
scip
1
g..
Van 1
4
s.
11
g.
3 J k.
[129.] sijn scip
Van s.
\i\
s.
Florijs
Rem-
1
g.
wert torfs
Van 1
k..
scipper Lutken
Huge vor
sijn
Jacob Willemsz. 12 sack meede
g.. :
Gerijt Petersz.,
Van tsGravenhage:
laken 20
kaas;
Oelbrantsz. zijn 5 ton-
Heerman tsamen 45 Leidsce laken 1\
[128.]
U
U kaas, 5 kwartier zout en 1\ Zevenbergsch men 2 g., 35 s. en 26 s. ontvangt.]
By Heyn Seellander gebracht Dire
van
[In de schepen
1
Van Leyden:
ende muls
10|^
scelvisches en 200 cabbel-
Thames Auwelsz. en Boudwijn
brantsz.,
van Peter
30 ton boter en 45 u kaas.]
is
Van Alcmair;
verder van
s.
\\ last coits
[In de schepen
en Rembolt Jansz. bevinden zich 21 tonnen boter en
18 g. 4
,
Van scipper Jan van Sande
g.. 18 tonne Herlems koit 6 VI.. Jan van Sande vor sijn cleyn scip \%..
Dirxz. en Ysebrant Baerntsz. [125.]
s.
i
Van 25 duynkase-
VI..
[124.] 17 g.
.
k..
sijn scip
Van
.
scipper Pieter Dirxz. vor sijn scip
[123.]
vor
_
..
.
scipper Jan Dirxz. vor sijn scip
Jan
Jacob Huge ende
g..
Gerijtsz.
20 Hagensce
VI..
Van Mairsen: Van 1
g.,
scipper Reyner Jvmtginsz. vor
mits dat hi vor Meye te
Muden
plach te wonen.
scipper Dire Hubertsz. vor thalve scip, dat in Hollant to
huis hoert, \ [130.]
g..
2^
'U
casen 2\
s..
Van Groningen:
Willem Jans 2 Amsterdamsce
laken van den besten 4 VI. Fye Lamberts van 1 2 .
HejTiricus de
Maecke
13 ton zeeps 26 VI..
mud garsts 2 VI.
Noch ene grove tonne
HET HAMPER PONDTOLREGISTER. rosinen 4 VI.. Claes Grijppe van
1
253
groet sack hannops 4
ginen tho Gronyngen 2 poyck wollen 6 VI.. Z wo lie: Claes van Gonge 12 [131.]
Van
2
s..
mud
De
ba-
garsten
VI..
s.
4 g.
.s.
7 g. 6
s.
i9 g.
1
k.
Van Campen:
Jacob Claesz. 10 scippont Texels kasen 20 s.. Jan Scilder 1| scippont Texels kasen 3 s.. ReynerDirxz. 4 scippont Texels kasen 8 s.. Jan Golt 19 scippont Texels kasen 38 s.. Luytgin Petersz. 3 Amsterdamsce laken 6 VI.. Wobbeken Pieters ende Gese Hermcns 2 t6 kasen 2 s.. [133.] Summa summarum van den ontfange belopet 415 g. 5 s. ende o. van 1 k.. Summa summarum van den uitgeven beloopt 58 g. 4 s.. Soblift to Campen 357 g. ende 2 butkens. [132.]
s.
1
DiTS DE REKENINGE VAN DEN PONTGELDE, ONTFANGEN THO CaM-
PEN VAN DEN HOLLANDEREN, ZeELANDEREN ENDE WeSTFRYESSCE GUEDEN VAN SiNTE LeBUWIJNSMARCTE, DATS TE WETEN TUSSCEN ENDE VAN DEN SONNENDACH NA OnSER VrOUWENDACH AsSUMPCIO^) tot Si NTE Lam BERT-) to DAE rNAEST VOLGENDE.
Van Aemstelredamme:
[134.] Melijsz.
vor
Van wat Van wat
sijn scip
1
glavienscachte olde rosinen
Meynert noch
1
Van scipper Mathijs Coman Meynert 5 tonne zeeps 10 VI.. VI.. 3 VI.. Van een virendeel wannen VI.. Van 3 dosijn salonen 4 VI.. Coman
g..
1
1
teerling lakens
8 Noirtsce witte, tsamen 2 VI..
Noch coman Meynert
stocvissces 3^ P.
g..
1
g.
van
1\
12 voerwollen, 2
VI..
Van
pack lakens
1
g.
6 tonne Goudsce koit 3
tonne zeeps, 2 bont basts, tsamen 8
Weesper ende
\\ cleyne rolle loets \\
8
VI.. ^''an
VI..
1
350 g. wert
tonne traens, 2
k..
Van scipper Jan Petersz. vor sijn scip g.. Van scipper Claes Scout vor sijn scip g.. U last harinx H g.. 9 U kasen 9 s.. 150 stocvissces 3 VI.. De scout van Apkoude 3 tonne boter, 9 u kasen 15 s.. 7 g. wert hannyps 2 k.. [In het schip van Michiel Albertsz. bevindenzich 19Mon boter 1
1
») -)
21 17
Augustus 1440 September.
lo k.
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
254
en 36 U kaas van Andrees Auwelsz., ClaesDirxz., Claes Aellertsz., Jan Symonsz., Gerijt van Oistzanden en Claes Auwelsz.; verder voor 20
g. Olid
koper, waarvoor 2 k. worden betaald.]
Van scipper Jan Lemz. vor sijn scip g.. Jan de Verwer 5 tonne boteren, 12 U kasen 22 s.. tonne boteren, 3 U kasenS s.. 20wannen s.. Van 60 g. wert stocvissces g.. Van 8 g. wert velle ende 1
1
1
1
I
tonne
olts harinx,
tsamen 2
s..
Van scipper Jan Willemsz. vor sijn scip g.. 8 tonne boteren, 10 U kasen 26 s.. Noch 22 g. wert hannops 5 k.. Peter Jacobsz. 800 stocvissces 1^ g.. Emont van Apkoude pac lakens van achten 8 VI.. De scipper vorscr, 6 halve laken van der nier koer 6 VI.. Peter 1
1
s.
20 J
g.
I
VI.
pac van 15 stocbrede Jan de Louwe 7 breed Engelsce hannyps, tsamen 2\ g..
Boschkoper
Van ende
1
1
witte, 12 dosijn leeders,
scipper Claes Gijsen vor sijn scip
virendeel 46^
s..
24 u kasen 24
tonne oerren 2 s.. scipper Jan Guertsz. vor
olde tunen.
g..
2i\ s..
Van Van
s..
g..
1
1
400
23 tonne boteren
pack Noirtsce witte 14
1
olden harinc 3
sijn scip
1
VI.. Claes Petersz.
g.. 1
3 last stocvissces 6 last
scomakerssolts
2is..
Van scipper Herman Claesz. vor sijn scip g.. Arent Jansz. van Scedamme 44 Scedams laken 9 VI.. tonne boteren, \ U kasen 2| s.. 42 wannen 2 s.. 3 laken 6 VI.. Van scipper Jan Lambertsz. vor sijn scip g.. 6 last vissces, 1
1
1
Moyert Jansz. tohorende, 12 g.. Clement 40 tonne olts herinx g.. Coman Claes 1 last zeeps 2 g.. Heyne Kerker 6 stocbrede 3 k. .«^.-/^ •, -r^-i,x Van scipper Martijn Garst vor sijn scip g.. Egbert Lap 5 voerlaken ende 15 Hesicxe witte 16 VI.. Coppijn Jan Woutersz. 20 Noirtsce witte 14 VI.. Noch 5 voerlaken ende 5 Weesper laken 15 1
s.
en 1
38 1
k.
g.
o.
3
s.
van
••
.
r-
1
Spaensce 10 VI.. Dire Bolenz. 1 vorwolSpaens laken 3 VI.. Pieter Coppertsz. 10 voerwollen ende 8 ander woUen 28 VI.. Jan Posch 20 voerwollen laken 40 VI.. Meynert Claesz. 15 voerwollen ende 6 Spaensce 36 VI.. Jan Yse-
VI.. Gijsbert Scuttersz. 10
len ende
1
brantsz. 6 voerwollen ende 4 Spaence 16 VI..
Jan Garst
13 voer-
wollen ende 4 ander wollen 2\ g.. Claes Garst 10 voerwollen ende 4 anders 24 VI.. Jan Cort 10 voerwollen ende 10 Spaensce 2\ g..
Han
13 voerwollen
Gerijt Jacobsz. 14 voerwollen
28
ende 3 anders 29
Huisman 6 voerwollen ende 4 an-
VI.. Gijsbert
VI.. Pieter
ders 16 VI.. Andrees Jacobsz. 15 voerwollen ende 6 anders 3
g..
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER
255
Bloc teerling Aels laken B. g.. Allert Simonsz. 13 voerwollen 26 VI.. Jan de Wayl 10 voerwollen 20 VI.. Dire Bolenz. 2 teerling voerlaken 4 R. g.. Noch teerling Spaensce R. g.. Jacob Pillenz. 27 voerlaken 44 g.. Herman Byenz. pac mit karseyen 20 k.. Dire I
1
1
1
1
pac van 12 voerlaken 24 VI.. Van scipper Lambert Gerijtsz. vor sijn scip g. 00 stocvissces bael mede van 450 3 s.. 22 s.. 450 cabbellaushoefde 4 k.. Claesz.
1
1
.
1
s.
55
g.
min
1
1
Bi Boldewijn van Campen gebrocht Bette Roellen :
sterdamsce laken 2 R.
Heyman
g..
1
terling
Dire Helmer 10 Spaensce laken 10
Pietersz. 18 voerwollen 3 g..
Leen Peter Gents
AmVI..
wijf 10
voerwollen, 8 Spaens 28 VI.. Jan Woutersz. 7 voerwollen ende 14
Spaens 28
By
VI..
Henric Lijnslager van ton we 2 botkens.
teerling gebracht: Jacob Jacobsz. van 20 laken van den besten 40 VI.. Heyn Kerker 10 halve laken 20 VI.. Willem Albertsz. 17 van den besten ende 2 ander 36 VI.. Aerent Jan Oemenz. 13 nie koir 13 VI.. Melijs Luytkensz. 8 voerwollen, 4 Spaensce 20 VI. Claes van Steen 10 Delfs laken
Claes
Hillenz.
1
10 VI..
Van last
scipper Gerijt
Dongman
vor
sijn scip
harinx ende Henric van Prage 3
1
g..
Claes Jansz. 3 s.32g.minjk,
g..
Van Monikedamme:
[Geen lading bij de scheGarbrant Symonsz., Gerijt Symonsz., Garbrant Symoensz., Adaem Dirxz., Hilbrant Henrixz. en Henric Claesz.; in die van Jan Jacobsz., Simon Jansz., Claes Jansz. en PieterMeynsz, [135.]
pen van
bevinden zich 5 last haring, 2 lakens, 16 ton boter met 15 u kaas, 2000 kleine kaasjes en 4 ton plagaal, waarvoor resp. 5 g., 2 VI., 47 s., 4 VI. en 4 VI. worden betaald.] Van scipper Daentgin vor sijn scip g.. Dire Jansz. 20 U kasen 2 g.. 8 mud roggen 4 butken. Dire Jansz. vorscr. noch pac lakens van 14, borge Claes Garst. [136.] Van Y e d a m: [In de schepen van Claes Veedlaer, Jan Thaemsz., Jacob Jansz., Jan Boes en Jan Heynenz. bevinden 1
1
zich 6900 kleine kaasjes, 8 kwartier zout, 12 ton boter
kaas en 6
last haring,
waarvoor men 6
VI. 10k.,
55^
s.,
25
met s.
1
en 6
g.
lu
k
g. S.
20
1.
o.
g.
2 k. ^
Van Purmereynde:
rens Gerijtsz.,
23
U
ontvangt.] [137.]
s.
van LouwePeter Lourensz., Jacob Louwe, Simon Heyn, Dire [In de schepen
Claesz., Jan Jacobsz. en Florens Petersz. bevinden zich 40|^ tonnen boter met 66^i u kaas, o.a. van Pouwels Petersz. en coman
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
256
Garbrant van der Graft verder 44 kwartier zout, waarvoor ;
31-^
s.
betaald wordt.]
s.
24
9
s.
s.
18 g. 7
s.
g.
Van scipper Jan Auwelsz. niet vor sijn scip, mitts dat al sijn guet benomen was van den Vriesen. [138.] Van B u m m a: [In de schepen van Symon Claesz., Jacob Jansz. en Jacob Claesz. zijn 44 tonnen boter en 66 ^ kaas; verder 200 stocvissces, die 3 s. opleveren.]
Van Hoirn: Van scipper Jan Bairdzen vor sijn scip 40 ton boteren ende 30 U kasen 1 g.. 15 Noirtsce witte 10 VI.. Van scipper Claes Splinter vor sijn scip g.. 26 Hoirnsce laken 21 VI.. Melijs Dirxz. 7 ton boteren ende 3 U kasen 17s.. Noch tonne boteren 2 s.. Jan Harck 14 heel Ypersce laken 28 s.. Noch 8 Hoirnsce laken 8 VI.. Claes Doesoen 2 terling Ypers laken, te weten elc terling 26 halve Ypers laken; noch 19 Hoirnsce laken, tsa[139.]
g..
1
1
1
1
men
6
7
g.
s.
1
k..
van Peter Louwe zijn 15^ tonnen boter en 9 J^ van Dire Petersz., Reyner Rippersz. en Dire Jansz.; verder 2 lakens, 100 hennyps + 4 Hesiexe witte lakens van Pieter Hille en 2 Noirtsce witte van Reyner Rippersz., waarvoor 2 VI., [In het schip
kaas, o.
s.
33
g.
i k.
2\
s.
a.
en \
s.
wordt betaald.]
Van scipper Jan Heynenz. vor sijn scip
g.. Jan Pietersz. 2boet tonne boteren ende 19 U 40 romanye 14 VI.. Noch kasen 9 g. 9 s.. Noch 19 Hornessce laken 19 VI.. Vanhoelvoten 1 s.. Van scipper Dire Dirxz. vor sijn scip g.. paer guets 3 s.. 1 1
karsey
1
1
k..
1
laken
1
Van
1
VI..
scipper Jan Claesz. vor sijn scip
1
g..
10 laken ende \ paer
guets 114 VI.. [In de schepen van Albert Heyn en Pieter Jaeobsz. hebben Willem Foy, Aellert Claesz., Dire Vrederixz., Jan Foy, Jacob ADertsz. en Jan Allijnsz. 44 ton boter en 244 fi kaas; verder 3 paer guets S. 31 1
g.
quaet
3
s.
9
s..]
gr.
[Verder nog in het sehip van Pieter Jaeobsz.
paer guets 9
s..
Gerijt Albertsz.
1
paer guets 3
kenz. 3 Noirtsce witte 2 VI.. Claes Jansz.
1
:]
s..
Pieter Harcxz. 3
Jan Dirxz. Oem-
ton boteren,
1
kintken
Noch \ tonne hotter s.. 200 eleyne kasekens k.. Van scipper Jan Jaeobsz. vor sijn scip g.. 4 paer guets 12
aels 2
s..
1
1
1
g.
wert kleyne casekens \ k.. s.. Syvert 6 ton boteren ende
kasen 26^ 17is..
s..
Jacob Petersz. 10 ton boteren, t\ 1
virendel ende 5
2
U
U kasen
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
257
van Coep Wit en Jan Andreesz. hebben Vechter, Jan Meeusz., Jan Gerijtsz., Jan Dirxz., Dire te Ruge en Dire Jansz. 48^ ton boter en 38^ Yi kaas; verder Jan Gerijtsz. 5 [In de schepen
Jan
Pietersz.,
paer guets en Dire Jansz. 4 karseyen, die resp. 15
s.
en 4
k.
opbren-
gen.]
Van
souts 28
Van g.
8
Jan Hilbrantsz. vor
scipper Gerijt
sijn scip
1
s.
25
s.
5 g. 5 k.
1
VI.
s..
scipper Jacob Dirxz. vor sijn scip, van koyt, tsamen
1
k..
Van Enchusen:
[140.]
g.
4 quartier
g..
Garbrant Petersz. 5 tonne Her-
lems koit 2^ butken.
Van 21
scipper Peter Meechsz. vor sijn scip
Van Van
3 quartier souts
scipper Garbrant Zeegersz. vor sijn jachever ^ g.. scipper Outger Petersz. vor sijn scip g.. 4 koyen 8 1
paer guets 9
Van 3
g..
1
s..
15 tonne ugens
s..
1
s..
3
s..
scipper Garbrant Dorst vor sijn waterscip
i^
g..
Vanael
VI..
Van
scipper Dankert Pietersz. vor sijn jachever \
plagaels 2 VI..
Noch 6
[In het schip
Herman
wert vissces
g.
1
g..
2 tonne
s..
van Meynert Frederixz. hebben Willem Fexz.,
Pouwelsz., Outger Zweedersz., Outger Symonsz., Dire
Sybrantsz., Marten Snider en Pieter Smit 33 ton boter en 12
i^
kaas; verder Otken Obez. 2\ ton boter en 3 ton roet loex, Peter Jansz.
W.
1
ton boter en 4 halve lakens, waarvoor
zij
resp.
5^
s.
en 6
betalen.]
s.
i? g. 3
s.
van Albert Meynertsz. en den jachever van Jacob Melijsz. zyn 35^ tonnen boter en 15 i^ kaas; geen lading bij de jachevers van Vrederic Albertsz. en Pieter Jansz..] Van scipper Herman Nannenz. vor sijn scip g.. 5 tonne boteren ende 2 U kasen 12 s.. 7 deker hude 15 VI.. Gerijt Garbrantsz. 6 [In het schip
1
ton boteren ende laken 3
By myn
1
virendel
Meyen
scip
ken 2
VI..
VI..
vierse
1
.]
s..
3 halve
van Deventer gebrocht: 3 ton boteren 6 s.. Gerijt Petersz. 2 Enchuser la-
u kasen
virendel ende i
[141
Noch 8 ^ kasen 8
VI..
Peter 1
12^r s..
4 ton boteren 8
van 8
g.
1
s..
s..
Van M e d e n b
van Nanne Lutkensz.,
8 tonne souts 4
s..
3^ ton plagaels 3^
Noch 2 Enchuser laken 2 1 i
c k:
[Geen lading
Allert Petersz.,
NED. ECOS.-HIST. ARCHIF.F. jAARBOEK
V.
VI..
bij
s.
i8 g. 7
quaet
de schepen
Heyne Garwertsz., Eve 17
gr.
s.
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
258
Garbrantsz. en den jachever van Jan Martensz. in de schepen van Marten Andreesz., Eve Garbrantsz. en Jacob Nannenz. hebben Jacob Andreesz., Gerijt Dirxz., Pieter Gerijtsz., coman Jan, ;
Thaems s.
27
13 k.
g.
Jansz., Andrees Jansz.
voor
terwijl verder
5 g. 9
s.
Engels wit
Van T e x e
[142.]
Lambert Feyersz. s.
1
ren; geen lading
e. a. 1
VI..
80| ton boter en 42 wordt betaald.]
[In de schepen van
1:
U
zijn 17
Robbe
Texelsche kaasjes, die 34
by den jachever van
i^
kaas,
Jansz. en s.
opleve-
Pieter Abbe.]
[143.] Van Nairden: [In de schepen van Gerijt Heynenz. en Albert Pietersz. bevinden zich 3|- tonnen boteren U kaas;in dat van Gerijt van Herderwijc hebben Albert Rotgersz., Lanfen Jansz., Gerijt Guedekens, Arent Boyrse, Gerijt Claesz., Dire Oemkenz., WiUem Korstginsz., Albert Lanfenz. en Ghijtsgin Willemsz. 92 Naardsche lakens, die 2 g. 68 VI. opbrengen.] Van een man, de den reve opquam, 5 laken 5 VI.. [In de Nairder baersze hebben Jan Woutersz., Jan Camper, Jan Hermansz., Albert Mathijsz., Arent Korstginsz., Loych Jansz., Claes Loychsz., Henric Bartoutsz., Reyner Meynertsz. en Bloc 1
s.
^°
s.
10 ^
g.
13 k.
°'
7 g. 2 VI,
Vrankenz. 86 lakens, die 86 VI. opleveren.] Weesp: [Geen lading bij het schip van Outger [144.]
Van
Vrankenz. in die van Gerijt Martensz. en Reyner Reynersz. is 8|kwartier zout, dat 57-^- s. opbrengt; in dat van Gijsbert Reynersz. ;
30 paar guets.]
Van
scipper Gerijt Willemsz. vor sijn 2 scepe 2
scepen 1\ quartier souts 52 s.. Van scipper Jan Reynersz. vor
tApcoude, 2 paer guets 6
U kasen 8^
Van s.
27
g.
3 k.
s..
s..
sijn scip
1
g..
scipper Albert
Dyer vor
sijn scip
1
1
;
in
beyden
Dire Jansz., scout
Jan Romer, Marten
Jan van der Hair 2 paer guets,
g.
24-
paer guets,
U kasen 7
1
s..
%..Z^- wert torfs 2 bot-
kens.
[In het schip van Reyner Rollenz. hebben
Anzem
Zweersz.,
Jan Reynersz., Jan Meer, Martijn Garbrants en Heyne Vrankenz. 67 lakens,
Claes Ansemsz., Albert Jansz.,
Reynersz.,
waarvoor
Tideman zij
1
g.
50
16 laken, de in tscip s. 8 g.
5 k.
hadde, 16 [145.]
scip
Verder nog:] De scipper vorscr. gevonden worden meer, dan hi eerst vertolt
VI. betalen.
VI..
Van Muden:
Van
scipper Arent Hubertsz. vor sijn
g..
1
Van
scipper Willem Bout vor sijn scip
1
g..
15 paer guets 45
s..
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
Van
Lambert Egbertsz. voerby
scipper
259
geseylt, geladen mit
sout. [
1
Van H a
46.]
i
r
1
e
m
:
[In de schepen
S.
6i
g.
s.
43
g.
s.
33
g.
s.
19
s.
isj
s.
39
van Gerijt Woltersz.,
Heynric Jacobsz., Mecke Outgersz., Gerijt Dirxz., Claes Auwelsz., Eve Zegersz. en Willem Jacobsz. bevinden zich 72^ tonnen boter
U kaas en 9\ kwartier zout, waarvoor resp. 16 g. 166 s. en ontvangen. Geen lading wordt vermeld bij de schewordt 66^ pen van Hemic Arentsz. en Jan Reynersz..] [In de schepen van Sceel Egge, Gijsbert Bertelmeeusz. en Herman Pietersz. bevindt zich 74 kwartier zout, 6 last haring en potaarde, waarvoor 53 s., 6 g. en niets wordt betaald. Geen lading bij de schepen van Symon Florijsz., Claes Andreesz., Pieter Pieters en Ysebrant Pietersz..] [147.] Van Sparendamme: Van scipper Jan van Zanden vor sijn cleine scip h g.. \\ last Herlems koit \ g.. [148.] Van Westzanden: [In de schepen van Pieter Dirxz. en Yssebrant Arentsz. 33^- ton boter en 50 u kaas.] a i r: [In de schepen van Jan Jacobsz., [149.] V a n A 1 c met
181
s.
2\
s.
m
Jan Garbrantsz., Jan Gerijtsz., Dire Claesz. en Olof Eefsz. bevinden zich 38 tonnen boter, 14 U kaas, 5^ kwartier zout, 50 mud gerst, 2 paar guets en 3 Brabantsche lakens, waarvoor resp. 76 s., 14 s., 38^- s., 10 VI., 6 s. en 2 VI. worden betaald.] [In de schepen van Peter Jonge en Albert Claesz. is 1 44 kwartier zout, waarvoor 5 g. 51^- s. wordt betaald.] [In 't schip van Beyer Rem[150.] Van Uterwijck: brantsz. hebben Albert Symonsz., de schipper en Gerijt Bayrs 8|
U
ton boter en 6^
kaas.]
Van Akersloet:
g.
44
s.
u
s
g.
[In de schepen van Louwe Thaenis Auwelsz., Garbrant Dodenz., Willem Wolbrantsz., Reyner Remboutsz., Claes Gerijtsz., die voor z'n klein schip \ g. betaalt, Wybrant Claesz., Florijs Rembrantsz. [151.]
kensz.,
Hasse
Lut-
Claesz.,
en Jan Willemsz. bevinden zich 14| tonnen boter, 12 kwartier min 3 ton zout, waarvoor resp. 291 s., 12
U kaas en 39 s.
en 267 J
s.
wordt betaald.] [152.]
vor
Van Leyden:
sijn scip
1
g..
Van
scipper Godevert Vranckenz.
32 ton scomakerssouts, daer eens harinc mede
gesolten heeft geweest, | g.. Van scipper Jan Willemsz. vor sijn scip 5
U kasen
17s..
Noch
1
g. v,'ert torfs, niet.
1
g..
Gerijt
6 ton hotter ende
Deyman
1
1
laken
g.
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
260
Leids 22 VI.. Gerijt Jansz. 6 laken Leyds 12 VI.. Peter Dirxz. 6 lalaken 2 VI.. Jan Gerijts 10 ken 12 VI.. Kersteken Bouwijnsz. Leidsce laken ende 10 Hagens 30 VI.. Noch 6 Hages 6 VI.. I
s.
12
2
g.
Van
s.
scipper
coman
Gerijt vor sijn scip
g..
1
van Jan Pouwelsz. hebben Vranck van Rotterdam, Elbrech Esking, Gerijt Goyman van Deventer, Peter Stoep, Gijsbert, Herman Louwerensz., Pieter Florijsz., Pieter Boudwijnsz., Pieter Robbrechtsz., Willem Andreesz., Heyne Reynersz., Claes Jan Geylenz., Claes Gerijtsz., Dire Heerman, Boldewijn, coman Heyn, Willem Topp, Florijs van Sijll, Wynne Koenen en Schiedamsche laArent Willemsz. 269 lakens, 27 Haagsche en kens, waarvoor resp. 8 g. 442 VI., 27 en 20 VI. worden betaald. corf van 300 leders 5 VI.. Noch Verder:]3corf holscoen 8 VI.. [In het schip
1
1
s.
52
4 VI.
g.
ken 34
VI..
scip
Andrees Andreesz.
1
g.
;
sijn scip niet.
min
:
min
6 k.
g.
1
nyncx 6| ton
o.
1
1
g.
an torve 2
boet roman^^en 14 g.
5i
k.
\ 2
g.
3.J
s.
4 halve laken 4
Wouter
VI..
Jansz. ge-
g.
scipper Claes Albertsz. vor
:
s..
VI..
Meister Gijsbert Andreesz. 2
Heynric de Maeck
1
ton tynwerx
1
g.,400
wegende. [161.]
S.
s..
scipper
U kasen 38 s.. Claes 7Avann kasen 20 s.. 7 Weesper laken 7 VI.. k e 1 Van Wouter Arentsz. vor sijn scip
Van Gronyngen:
[160.]
2
37|
ton boteren ende 8
hotter, 7
Van B r u e
[159.] niet.
s.
1
Van derHorst: Van
[158.]
12
VI..
Pieter Outgersz. vor
20 paer guets, uit Hollant komende, 6
sijn scip niet. 15 S.
17 la-
Van scipper Meeiis Jacobsz. vor U kasen lis.. Van scipper Henric Kempe vor sijn
5 tonne boteren ende
Van Overmeer: By
[157.]
bracht
van
van 18 laken 36
Van scipper
scip niet. \2\ paer guets uit Hollant
o.
1
terling
teerling
geladen mit guede, the Brugge thuis horende.
Van Apcoude:
[156.] 3
5 g.
1
1
Van Amesvoird:
[155.]
S.
Gerijt Diixz.
Van der Goude:
[154.] 10 VI. sijn
g..
Van Sciedam:
[153.]
s. 6 g.
U
1200 leders
g..
2|-
Van Deventer:
ton boteren ende 3| [1
Jan Jacobsz. van 300 stocvissces kasen 10s.. Jan Henrixz.
Daem Knijf 4 ton boteren ende 2 U 62.]
brede 6
U kasen
8|- s.
Van Campen: k..
Blankert
1
last
Jan van Vyanen 4 karseyen, 4 stocGoudsce koite \ g.. Jacob Claesz. 1\
scippont Texels kasekens 15s.. Peter VI..
Noch 500
leders
1
g..
Hoyck
7 Hoirnessce laken 7
Reyner Dirxz. 400 cleyne u Texels ka-
HET HAMPER PONDTOLREGISTER.
261
Noch 300 cleyne ^ Wieringer kasekcns 3 k.. JanMavan 20 laken 40 VI., by Jan Henrixz. van Campen gebrocht. Boldewijn Plems, voernsgast, van 200 g. sekens 4 thijsz.
k..
terling Leidsce laken
1
wert stocvissces 3
s.
g..
lo g.
12 k.
30
8 vi.
Summa summarum van den ontfange beloept 740 g. Ik.. Summa van den uitgeven belopt 46 g. s. so blift to Campen 694 g. myn ^ k.. [163.]
1
;
DiTS DE REKENINGE VAN DEN PONTGELDE, ONTFANGEN TO CaM-
PEN VAN DEN HOLLANDEREN, ZeELLANDEREN ENDE WeSTFRIESCE GUEDEN VAN SiNTE MaRTIJNSMARCTE, DATS TE weten tusscex Sinte Lambert ende Sinte KaterinenDAGE ^) TO daernaest volgende. [1
64.]
bracht 1
:
1 r e d a m m e By Claes Hillenz. gevan der Myede 4 voerwollen laken ende 4 Spaensce
Van A e m s t e Claes
2 VI. Gijsbert Jansz.
1
.
:
3 voerwollen laken 26 VI. Pieter Coppertsz. .
6 voerwollen laken ende 4 Spaensce 16
van 20 voer laken 40
VI..
Noch
VI..
Jan Dirxz.
1
pack Engels laken 14
1
Van scipper Jan Smit vor sijn scip g.. Van scipper Jan van Medenblick vor sijn scip
teerling VI..
1
mer 10 Spaensce laken 10 VI.. Noch bi Claes Hillenz. gebracht Gael :
tonne 35
I
Van Van
VI..
scipper
Jacob
Claesz.
Claesz. 22 tonne harinx
Jan Backer vor
sijn scip
1
1
3
g..
Jan van Pur-
last
22
harinx
myn
VI..
g..
g- 8 last harinx 8 g.. By scipper Volker van Kampen gebrocht: Arentken Oemenz. voerlaken, 4 Spaensce ende noch 4 stocbrede ende 2karseye, tsamen29 VI.. De susteren van sante Angnete 10 voerlaken 20 VI.. I
scipper Dire Jansz. vor sijn scip
,
1
I
Van Van Van
scipper Arent Claesz. vor sijn clein scip mit coel ^ g.. 1 g.. 6 last harinx 6
scipper Claes Pietersz. vor sijn scip
scipper Mathijs Melijsz. vor sijn scip
1
g..
Jacob
g..
Melijsz. 7
Norytsce witte ende 6 smale witte ende 1 Engels grau, tsamen 10 pack Noirtsce witte 14 VI.. De scipper VI.. Dire Symonsz. vorscr. 3 last harinx 3 g.. Gerijt Claesz. 250 stocvissces 5 s.. Coman Meynert Jansz. 8 pijp olijs 4 g. 4 s.. Noch 1-^ pac witte smal ende Noertwijx, noch 1 sack korls, 2 tonne toppen, 6 bont wannen, 1
tsamen 2 ')
g..
25 November.
s.
g.
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
262
Van
scipper Claes de Grebber vor sijn scip
mitten scipper vorscr. 10 last harinx 10 laken Aels 10^
Van s.
40 oit
I
3
g.
6^
s.
butken.
y^^
g..
s..
Tidemen Posch vor
scipper
Noch 7
g..
Jacob Jacobsz. Dire Symonsz. 18
g..
1
sijn scip
6J
g..
1
harinx
last
Sinte Geertenbercsce laken 7 butken.
scipper Marten Pietersz. vor sijn scip
g..
1
Wermer 4^
last
harinx 4^ g.. Arent 30 g.. wert cramerie i g.. 8 tonne koyts ende 200 cobusen coyls 4 VI.. Dire Helmer 500 stocvissces ende 3 tonne oeren
3
g.
1
Van
last harinx 4
vissces 5
Van last
VI..
scipper Jan Rijser vor sijn scip
H
g..
tonne boteren 3
s..
g..
J,'.
4
s.
1.
1
1
g..
s..
scipper
g..
1
scip
g.
1
scipper Gijsbert Dirxz. vor sijn scip
5 tonne boteren ende
Van
kasen 3
s..
2|
4
last stoc-
Claes Balding 6
De scipper vorscr. 150 stoc\4ssces 3 s.. Van een cleyn sacken Scotsche wolle 2
Van scipper Claes de Goyer vor sijn 42
Symon Ackerman
g..
?if
scipper Jacob Pietersz. vor sijn scip
busen koels 3
s.
1
g..
harinx 6
Van
3
1
sijn scip
.
1
virendeel lOJ
Heyne Knoep vor
1
11 last g..
1200 cok..
harinx
1 1
g.
12 tonne harinx
^ kasen
s..
15
15
s..
g..
5 last harinx 5
g..
Clement Claesz. 450 stocvissces 9 s.. [In het schip van Michiel Albertsz. hebben Claes Dirxz., Jan Symonsz., Gerijt van Sirx, Peter Jacobsz., Dire Kuper, de sehipper en Jan de Meer 41 ton boter en 51|^ & kaas; verder 1 sack hannops
en Jan Pouwelsz. 14 tonne harinx 14 VI..] Blankert van Campen gebracht Hermen Berenz. 24 tonne s.
1
By
:
Goudsce koit 12
Van s. 31 1
o.
g.
van
3
s. 1
k.
VI..
scipper Dire Jansz. vor sijn scip
Noeh 4 tonne boteren 8 s.. Van scipper Jan Lemzen vor sijn guets 24
scip
1
1
g.
g..
.
6 last harinx 6
g..
Jan de Verwer 8 paer
Meeus Pieter Reynersz. 3 last harinx 3 g.. Peter pack van 28 smale witte 141.. Vrederic Jacobsz. 1 tonne
Croeck 1 boteren 3
s..
1
tymmerman 2 ander wollen laken 2 VI.. i) Coman Meynert Jansz. 6 tonne zeeps g.. 2 s.. woude poys 25 3 Noch mande mit solonen s.. Coman Meeus 21 dosijn leders, 16 riemstucken, 7 groetken hosveteren, 6 ^ seaepszijde, 2 koker s..
Henric de
1
1
mit pijlen, 4 dozijn slaepmutzen, 15 goltvelle, 3 roUe loets wegende 4 hondert, tsamen 8 VI.. Noeh 5 tonne zeeps 10 VI..
*)
Verfstof, in de lakenbereiding gebruikt.
HET HAMPER PONDTOLREGISTER.
Van
263
scipper Gijsc van Nairden vor sijn scip
ZOUtS 14
Van
I
2 quartier
g..
S..
S.
scipper Aellert Barentsz. vor sijn scip
13 g. 2
s.
g.. Claes Broeck Vechter Willemsz. 2 pack van 28 Brabantsce laken 28 butken. Comen Pieter tonne olijs 2 s.. Noch sack mit cleynen l3'ne k.. l-h tonne boteren ende 2 Yd kasen 5 s.. Vrederic
harinx
2^- last
1
24^ g..
1
1
1
Baers 2 tonne souts ende 25 side spex ^ g. Van scipper Royl ende Lambert vor hoer scip g. Claes Codde 16 paer guets 4 g. 8 s.. Claes Martensz. 500 stocvissces g.. Jan de 1
.
1
Vervver
By
paer guets
3?,^
10|^ s..
Claes Hillenz. gebracht: Gijsbert Jansz. 7 voerwoUen ende
7 Spaensce 21
Van
s..
scipper Claes Dirxz. vor sijn scip
harinx 2
Emont
g..
g..
1
Claes Heynenz. 2 last
^ kasen 3 g. 2 s..
Dire Lijsen 10 tonne boteren ende 12
5 bosch hennyps
1
leliden k.. Gerijt Jacobsz.
brede 10s.. Jonge Jacob 3 tonne asscen 2 4 tonne koits 2 VI..
1
pac stoc-
Henric Luytkensz.
VI..
Van scipper Claes Scout vor sijn scip g.. Claes Heynenz. 8 last harinx 8 g.. De scipper kasen Is.. Van scipper Herman Claesz. vor sijn scip g.. Moyert Jansz. 1
J5f
1
s.
32
g.
8
s.
1
2050 stocvissces 4 6
g.
1
s..
Noch 4 tonne oeren ende
pack guder Engelsce laken Heyne Cort 16 voerlaken 32 VI..
Dire Claesz.
VI..
1
bastes ^ k.. Van scipper Claes pijp olij..
Mynne vor sijn
Van scipper
Claes Gijsenz. vor sijn scip
By Helmich van g..
g..
Dire van
s..
1
g..
g..
2 bosch
Wormer
16
8 paer guets ende
Noch 2 tonne boteren 4
1
1
s..
Hasselt gebrocht: Rembolt Jans 3 last ha-
Parida van Noirtwijc 4 last herinx 4
boteren ende
^ kasen 2
g..
Noch ^ tonne
s..
Van scipper Dire Jansz. vor Campen 9 last harinx 9 g..
By
1
tonne zeeps
..
virendeel boteren 24-}
rinx 3
scip
1
P.
1
Claes Hillenz. gebracht
:
sijn scip
1
g..
Mathijs Blanke van
Jan Purmer 3 voerwollen ende
H
1
Berent de Ver-
Spaensce g.. Peter Blawert 2 voerlaken 4 wer 25 voerlaken 2^ g.. Willem Egbertsz., de verwer, 28 vorwollen 2 R.
Van
g.
VI..
s.4ig.min*s.
8 VI..
Luitken Scut 800 stocvissces 16 s.. Gerijt Jacobsz. 14 voerv\'ollen laken 28 VI.. Vechter Willemsz. een pack Noertsce witte 14 VI.. Noch ^ teerUng Aelsce scipper
Jan Jansz. vor
sijn scip
1
g..
I
HEX HAMPER PONDTOLREGISTER.
264
laken 21s.. Jacob van der Goude 10 laken van den besten 20 VI.. Lumen Claesz. 4 sack mandelen 7| s.. Coppijn Jan Woutersz. 10 laken 24
Coman Meynert Jansz. 13 bont glavien 2 s., 5 2 butkens. Coman Pieter 14 Noertsce witte
k..
gagelkruits
Van
sack 8
s..
Jan Lambertsz. vor sijn scip 1 g.. Jan Jacobsz. 2 pack lakens, tsamen van 24 Nairdsce laken ende 12 Brabants laken, 32 VI.. Meeus Garbrantsz. 12 voerlaken ende 6 ander laken 2h g-. Arentken Omenz. een pack stocbrede 11 VI.. 14 anderde scipper
wolle 14 VI..
By Heyne van ende sce 22
Prage gebracht: Jacob Pillenz. 15 vorwollen VI.. Ciaes Hals 8 vorwollen ende 6 Spaen-
ander wollen 31
1
Dire Bolenz. 2 teerling lakens van den besten 4 R. g.. Claes Willemsz. 7 vorwollen ende 10 Spaensce 24 VI Willem Gerijts uten Hage 5 Hagens laken 5 VI.. Noch Dire Bolenz. 8 NoirtVI..
.
s.
36
min
g. 1
9
5.
see witte
o.
54- VI..
Hillenz. gebracht: Gijsbert Hiiismansz. 5 voerwollen
gy Q^^g
ende 4 Spaensce 14 VI.. Worm pack lakens van 8 Noirtsce witte 7 k.. Jan van Tyveren 7 laken van der nier koer 7 VI.. Claes Garst Albertsz. 6 voerwollen ende 1 terling van 15 voerlaken 2^ g.. Jan 10 Aels laken 19 VI.. Jan de Wael 13 voerlaken 26 VI.. Jan Garst 19 voerlaken ende 4 Engelsce 42 VI.. Pieter Han 15 voerlaken 30 1
Henric Auwelsz. 10 laken 20 VI.. Duyfkin 10 laken 20 VI.. Jan Woutersz. 1 packe van 1 2 vorwollen laken 1 R.g.. Jacob van der Goude 1 pack van 18 Aels laken 10s.. By Blankert van Campen gebracht Claes van der Myede 23 laken van der nier koer 23 VI.. Noch Claes vorscr. 13 voerlaken VI..
:
van der nier koer ende Engelsc 15 VI.. Symen Jan Rijser 5 laken van der nier koer 5 VI.. Jacob Jacobsz. 27 voerlaken in tween packen 54 VI.. Coman Meynert 16 teerling Aemsterdamsce laken tonne zeeps 32 VI.. Coman Jan mande mit solonen van 21 nyer coer 21 VI.. Noch comen
26
VI..
Jan
Claesz. 14 laken
1
1
1
8.
36
g.
min
5
* ^-
S..
scipper Jacob Jacobsz. vor sijn scip ende Lambert 1 g.. last harinx 4| g.. 2 teerling lakens Jan Dirxz. ende Dire Bo-
Van
U
lenz.
tohorende 4 R.
g..
Gelijs Petersz.
ende 2 voerlaken, tsamen 12
Van
scipper Gerijt
harinx 4^
g..
Noch
1
8 laken van der nier koer
VI..
Dongman vor sijn scip g.. Symon aem wijns, dedit quarte wijns. 1
4^ last
1
By Jacob Storm van Deventer gebrocht: Jan Lucienz. ende
HET HAMPER PONDTOLREGISTER.
265
Jan Symonsz. 10 last harinx 10 g.. 2 last harinx ende 3 tonne, to Herlem thuis horende, 2 g.. Henric Scoteler van Campen ^ last edix 3 VI.. Noch 3 ton edix J VI.. By Blankert ghebrocht: Dire Bolenz. 2 pack lakens van 24 1
laken 4
g..
s.
Van Monikedamme:
[165.]
monsz. vor
sijn scip
g.
1
;
Van
scipper
Gerijt
4»vi.
36
g.
43
g.
8
s.
g.
6
s.
g,
7i
Sy-
geladen tAntwerpen mit Antwerper
guede. [In de schepen van Gerijt Vrcdeiixz., Pieter Coppijn Jansz., Henric Claesz., Lambert Grebbersz., Jan Claesz. en Pieter Jan
Gebbenz. bevindenzich29| last haring, o.a. vanVechterWillemsz., Claes Jansz. en Jan Symonsz., en 600 cobussen koels, die 29i^ g. braspenning opleveren; in dat van Claes Jansz. zijn 16 tonnen botcr en 20 U kaas, terwijl niets vermeld wordt bij dat van Claes Heynenz..] en
1
van Pieter Lijsen, Gerijt Symonsz., Outger Symonsz. met zijn ander schip, Jan van Lonen,
[In de schepen Dirxz., Gerijt
Jacob
van Koen van
U
smeers,
4
1
VI.,
Delf, Gerijt
Y
e
van Wormer, 100
m: [In de schepen van Jan Lambertsz., Claes Veelair, Jan Beyer, Claes Veelaer,
Frederic HiUebrantsz., 1 1
Pieter Jansz.
da
Frederic Hillebrants,
zich
Gey en
1
V
[166.]
Aem
2 hoet kolen en 500 cobuyssen koels, waarvoor resp. 44^ k. wordt ontvangen.] 28^ g. 9 VI., 1 k., ^ g. en a n
last 9
^' -
Dirxz. bevinden zich 12f kaas, 4 lakens, 29^ last min 3 ton haring, o.a.
Petersz., Pieter
ton boter met 19
s.,
Meynsz. en
s.
Heyn Symonsz. en
ton haring,
o.a.
s.
42 '
'
Dire Claesz. bevinden
van Pieter Jansz., Yssebrant
Pie-
en schipper Dire Claesz., 5h kwartier 42 loop lOi mud zout, 10 mud Zevenbergsch zout, 2| ton boter en 1200 Edammer kaas-
tersz.
jes,
waarvoor resp.l
1
g.
9 VI., 68
s.,
15
s.,
5
s.
en 2 s. worden ont-
vangen.]
S.
[In de schepen
Jansz. en
van Heyn Jacobsz., Claes
Jan Veellaer bevinden zich
kaas, 6700
Edammer
waarvoor men
28
s.
Heyn Scout ton boter met 15^ U 25^ Pietersz.,
kaasjes, 2 last 6 ton aal en 9\ last haring,
resp. 4 g.
2A^
s.,
1
g.
4
s.,
2
g.
3 VI. en
9-^ g.
ont-
vangt.]
Van Purmerende: [In de schepen van Jan PieLouwerens en Jan Claes bevinden zich 12 tonnen boter met 19 ^ kaas, 2000 kleine kaasjes en 9^ mud zout, waarvoor 43 s., 5 k. en 15 s. worden betaald.] [167.]
tersz.,
s.
32g. ?«. jk.
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
266
[In de schepen van Jacob
boter en 24^
19 g. 3
s.
29
g.
81
;
bij
Lou we en Jan Pouwelsz.
is
\4^ ton
dat van Coep Grabber wordt geen lading
van Jan Auwelsz. heeft Claes van Bulderen van Deventer 10 last haring, waarvoor hij 10 g. betaalt.] [168.] Van Bumma: [In de schepen van Jacob Jansz., He}^ Claesz., Symon Claesz. en Jacob Claesz. bevinden zich 59|^ ton boter en SOh; ^ kaas, o.a. van Hillebrant Claesz., en 29 paar \'ermeld
s.
^ kaas
s.
s.
in dat
;
guets.]
Van H o
r n: [In de schepen van Claes Sphnter, Jan Jan Jacobsz., Jacob Jansz., Pieter Symonsz., Marten Pietersz., Tideman Gerijtsz. en Willem Symonsz. bevinden zich 1|last 185 mud gerst, 2 mud bonen, 2 Hoornsche lakens, 3 ton oude haring, 17 ton boter met H ^ kaas, 8 kwartier zout, 2 paar guets, en 800 en voor 13 clinkers aan cobuyssen koel, waarvoor ^ g. 31 VI. H k., i k., 2 VI., 2 k., 35+ s., 56 s., 6 s. en 2 s. 5 k. wordenontvangen; geen lading bij 't schip van Albert Jansz..]
[169.]
i
Andreesz.,
1
s.
23
g.
7 k.
Van scipper Pieter Jans vor sijn scip g.. 5 quartier souts 35 s.. Van scipper Dire Albertsz. vor sijn scip g.. 9 last harinx 9 g.. Van scipper Jan Bairdz. vor sijn scip g.. 2 last harinx 2 g.. Jan Hermansz. 8 ton boteren ende 4 & kasen 2 g.. Zijger Meynertsz. 1
1
1
27 tonne boteren ende
1
virendeel 54^
Dire Vrederixz. 3 tonne boteren 6
Van 4
k..
-?r
kasen
Zyds 2 paer guets 6
s..
s..
s..
scipper Garbrant Jansz. vor sijn scip 1 g.. i last wytinx paer guets Us.. Vechter Jansz. 2^ ton boteren ende U ^^ 6|^ s..
Van scipper Albert Heynenz. vor sijn scip
g. ^ last harinx ^ g.. virendeel tonne boteren ende 5 g. 6+ s.. Noch 74 Jacob Jans 28 ^ kasen 7^ s.. Willem Foye 1 6 tonne boteren ende 8 ^ kasen 4 g.. 1
.
1
Dire de Ruge
Van s.
57
g.
1
VI.
scipper
8 laken 8
Van ende
^ tonne boteren 3
Jan Heynenz vor
s.
sijn scip
1
^ kasen
3
g.
paer guets 3
1
g..
50 paer guets 15
g..
VI..
scipper Jan Pietersz. vor sijn scip
7|-
Jansz.
1
Dire de Ruge
1
g..
1
4 tonne boteren
paer guets 3
5^
s..
s..
Albert Claesz. 2 paer guets 6
1
s..
s..
Jacob
Symoen
Hoirns 11 kasen 8 s.. Noch 2 pack lakens, de een dander 28 smale witte 14 k.. Dire Petersz. 18 tonne boteren 3 g. 6 s.. 13 ^ kasen 13 s.. Van scipper Albert Jansz. vor sijn scip g.. 2 last harinx ende 2
Claesz. 8
'/^
1
VI.;
1
tonne 2
e.
2
VI..
1
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
Van scipper Jan
Pieter Jansz. vor sijn scip
267
g.. 3 tonne boteren 6 s.. tonne boteren cnde 15 U kasen 6 g. 5 s.. Jacob
Pietersz. 25
Albertsz. 8 tonne boteren ende 12
1
u kasen 28
s..
Van scipper Pieter Reynersz. vor sijn scip g.. 6 mud garsten Noch 2 tonne boteren ende 2 U kasen 6 s.. Van scipper Pieter Mychielsz. vor sijn scip g.. Jan Foye mit 1
2
k..
1
sinen gesellen 40 paer guets 12
g..
Garbrant Pietersz. 10 laken 10
VI..
Van
scipper
Jan Andreesz. vor
Geertsz. ende de scipper vorscr.
U kasen
10
s-
'^
s.
48
g.
9
s.
1 g.. Jan Jacob tsamen 30 tonne boteren ende 40
Dirxz.,
sijn scip
g..
van Claes Splinter en Harck Loiiwerensz. hebben
[In de schepen
Vechter, Dire Claesz., Jan Pietersz., Zijbrant
Pieter Henricsz.,
Hedde Dygenz. e.a. 43| ton boter en 31 ton kaas; Dire Vrederixz. en Jan Frederixz. 15 paar guets, en verder zijn er
Melijs Dirxz.,
4 lakens en 15 loop zout, waarvoor
Van
Jan Symonsz. 5
Van
k..
1
harinx 5
4
Van
s.
betaalt.]
Jan Lucienz. ende
g..
Gerijt
g..
1
Wisse 9
last
g..
1
g.
4
1
g.
scipper Jan Jacobsz. vor sijn scip
k..
1
last
harinx ende 7
s..
g..
1
hondert smeers ende 5 stro buckinx 4
koel 2
en 4^
VI..
1
g..
scipper Coep Wittc vor sijn scip
hoet colen
Van
last
scipper Dire Dirxz. vor sijn scip
harinx 9
Van
men
scipper Claes Melijsz. vor sijn scip
s..
30
mud
g.
8
i<.
garsten 10
1000 wit kobussen
5 tonne boteren 10s..
Jan Claesz. vor sijn scip g.. 1-^ last harinx U- g.. Jan Woutersz. 5 tonne boteren myn virendeel 9\ s.. Noch 2\ scipper
1
1
U kasen 2^ s.. Van scipper Arent harinx 8 [170.]
Jansz. vor sijn scip
g..
1
Jan Kruyff 8
last s.
g..
Van Enchusen:
[Geen lading by de j ache vers van van Outger Pietersz.,
Pieter Pietersz. en Garbrant; in de schepen
Marten Jansz. en Garbrant Volkenz. hebben Henric Woutersz., Koen van Haerlem e.a. 24 last 6 tonnen haring, die 24 g. 6 VI. opbrengen.]
Van
scipper Reyner Vrederix vor sijn jachever
-\
g..
\ last gar-
sten 2 VI..
Van
scipper Jan Volkersz. vor sijn scip
boteren 1^
s..
1
g..
3 virendeel vaets
is g. 9
s.
HET KAlkPER PONDTOLREGISTER.
268
Van
scipper Aellert Goetkensz. vor sijn jachever |
mit querensteen van Campen. Van scipper Volkert Petersz. vor
;
geladen
sijn scip g.. 1 last harinx ende oec mit ander guet geladen in Vlanderen, to Campen
g.
1
g.
1
thuis horende.
s.
33
4
8-
Van scipper Jan Gosensz. vor sijn jachever ^ g.. Albert Trister s.. van Hasselt van wat vissces [In de schepen van Meynert Frederixz., Jan Meynertsz. en
s.
1
bevinden zich 45 ton boter en 14 i4f kaas, o.a. van Willem Fexz., Outger Zweersz., Jan Volkaert, Meynert Frederixz., Jonge Pieter, Hermen Pouwelsz., Jan Sybrantsz. en Dire Sibrants; verder 2 ton 1 kintken aal, waarvoor men Hs.beGerijt Garbrantsz,
taalt.]
Van
scipper
Jan Hermensz. vor
sijn scip
g..
I
3 tonne boteren
ende 6 tonne koyts 8 J s.. 300 cobuyssen koiis | s..| last harinx^ g.. Fent Rycoutsz. 25 stro buckinx 6 VI.. Noch 14 tonne boteren ende s.
19 g. 5i
s.
3
J^
kasen 31
s..
[In de schepen van Outger Pietersz. en Reyner Pietersz. en in
het waterschip van Garbrant Dorst bevinden zich 2^ last 30 ton haring, 8| ton boter met 1 fi kaas, 2 lakens en 4 ton groen aal, s. 9 g.
11
k.
waarvoor men [171.] sijn scip
Van 1
^
g..
30
VI., 18
1
g..
s.,
Van
2 VI. en 4 k. ontvangt.]
scipper Reyner Jansz. vor
Claes Woutersz. 5 Hoirnsce laken 5 VI..
scipper Aellert Pietersz. vor sijn scip
[172.]
s. 3 g. 9 k.
resp. 2\ g.
Van Medenblick:
1
g.
;
om
steen.
Van Texel: Van scipper Robbert Jansz. vor sijn scip
200 cabbeljaushoefde, 2 corf witinx, tsamen 2
s..
AM
Texels
casen dedit 10 caseos.
°"
[173.] sijn scip
Van Nairden: 1
g..
Van
scipper Marten Andreesz. vor
Scutter Gijskensz. 2 last harinx 2
g..
2 ton hotter en-
U kasen 5 s.. Noch 18 Neerdsce laken 1^ g.. Van scipper Claes Pietersz. vor sijn scip g.. 2 pack van 18 ken 18 VI.. \\ tonne boteren ende \ U kasen 3^ s.. [In de schepen van Albert Pietersz. en Tideman Jansz. zijn
de
1
la-
1
1
12
lakens, o.a. van Gerijt Jacobsz., Dire Oemtginsz., Willem Andreesz., Jan Claesz., Jan Brouwer, Jan Gerijtsz. en Henric Mathiesz. en ^ ton boter van Willem Andreesz., waarvoor 2 g. 88 VI. s.
19
g.
4 k.
en
1
VI.
wordt betaald.]
[174.]
scip
1
g..
Van Weespe:
Van
2 quartier souts 14s..
scipper Gerijt Willemsz. vor sijn
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
Van
myn
scipper Gerijt Evertsz. vor sijn scip
4 tonne 33
Van
s..
1
tonne boteren 2
1
g..
t6
29 laken 29
VI..
Van
scipper
3 tonne edix
kasen 9
Woutcr
2
g.
s..
5 quartier souts
s..
scipper Pieter Ghijsbertsz. vor sijn scip
ren ende 18
269
g. 32 tonne boteReyntgin Diertsz. cnde de scipper
Jansz. vor sijn scip
1
1
g..
20 paer guets 6
g..
VI..
1
Jan Reynersz. vor sijn scip g.. De scout van Apkoude 4 paer guets 12 s.. Jan van der Hair \ paer guets 1^ s.. Noch tonne botter ende 6 fi kasen 8 s.. Jan Romer 3^ tonne
Van
scipper
1
1
U kasen 18s.. Van scipper Jan Boutsz. vor sijn scip
boteren ende
1
1 1
paer guets 3
Van 1\
s..
1
g..
Emont van Apkoude
Albert Pietersz. 7 paer guets 21
scipper Gerijt Willemsz. vor sijn scip
s..
g..
1
7^ last harinx S.
g..
43
4J
s.
^^ «• ^^
^-
g.
Heyne Kempe hebben Tidcman Garbrantsz., de schipper en Heyne Scutter 47 ton boter en 27 n kaas; in die van Heyn Scutter en Korstgen hebben o.a. Albert Gerijtsz.. Lam [In het schip van
Peter Mijnlinx en schipper
He3m
Scutter 12 last haring; in dat
hebben Gijsbert Lap, Swerte Meynnert, Albert Pietersz., Tidemen Dirxz., Claes Ansemsz., Jan Meer en Bout Claesz. lOU laken, waarvoor men lOH VI. ontvangt.] Van scipper Arcnt Loefsz. vor sijn scip g.. De scipper 2 quar-
van Lambert
Gijsbertsz.
1
tier souts 14s..
Noch
Ansem
Zweersz. 6 tonne boteren, 5
U kasen
17s.. ^-
12 laken 12 VI..
1
quaet
gr.
Dyer hebben Gerijt Oem, Bertout GeBout Claes Heynenz. en Claes Swanjnick 31 lakens, Reyntgin \ laken anderde wcUe en Gerijt Oem \ ton boter, wat alles te[In het schip van Albert
rijtsz.,
zamen Z2\ [175.]
scip
1
Van
g.
VI. opbrengt.]
V an M ;
ud
c n:
Van
scipper Dire Hubbertz. vor sijn
geladen tAntwerpen mit Stichtsce guede.
Jan Claesz vor sijn scip g.. \^\ tonne boteren 38^. s.. Noch 2 last harinx 2 g.. Van scipper Volmer Henrixz. vor sijn scip g.. 14 paer guets scipper
ende 7|
1
u kasen
1
42
s..
Van
scipper Reyner Juynkensz. vor sijn scip
bertsz. 7 last harinx 7 [176.]
1
g..
Outgher
Gijs^4 g. ^ quaet
g..
Van H a e r
1
e
m: By
.,-.
.
1
,
Claes Henrixz. van Hasselt ge-
bracht: Gijsbert Bertelmeeusz. van Harlem 8
last
harinx 8
g..
i\ gr.
s
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
270
Van
scipper Ysebrant Jacobsz. vor sijn cleyn scip i Harlemsce koite 12 butkens.
Van
scipper Pieter Pietersz.
Donnebreeyn vor
Zijbrant Pietersz. 14 last harinx 14
Van
scipper
Thomaes
g..
sijn scip
Van g..
1
g..
Jansz. vor sijn scip
7 last harinx 7
g..
1
g..
7 Engels grawe laken 4| VI..
Van
scipper Gerijt Dirxz. vor sijn scip
1
g..6quartiersouts42s..
van Claes Andreesz., Henric Jacobs en Willem Jacobsz. bevinden zich 34 tonnen boter met 62 U kaas, o.a. van Jacob Bicker, en 3^ last Herlems hoppenbiers, waarvoor 21 VI. worden betaald.] Van scipper Jacob Vetting vor sijn scip g.. Andrees de scipper u kasen 4|^ s.. 2 5?r last harinx 54^ g.. \\ tonne boteren ende [In de schepen
S. 1
55
5
g.
s
o.
1
1-^-
tonne hoppenbiers merie
|
s..
Heyn Damme 2 tonne ende
2 corf cra-
g..
1
Van scipper Arent Rolofsz. vor sijn scip g.. Heyn Kemp van Weesp 4 paer guet 12s.. Copgin Jacob Gerijtsz. 5^ tonne boteren lis.. Noch 4 U kasen 4 s.. Van scipper Symon Florijsz. vor sijn scip g. 3 last harinx 3 g.. Van scipper Jan Willemsz. vor sijn scip g.. 8 last harinx myn 1
1
1
2 tonne 7
Van
g.
10 VI.. Bart out Mouwersz. 14 karseye 14k..
scipper Pieter Pietersz. vor sijn scip
Dire Willemsz. 14 last harinx 14
Van A\
g..
By s.
56g.
g..
1
scipper Gerijt Woltersz. vor sijn scip
1
g.. 4|- last
:
Egge 1\ tonne boteren 15 s.. Van scipper Sceelu Egge Dirxz. vor sijn scip g.. g.,
Noch 2 ton boteren ende 4 U kasen 8
[177.]
Van Westzanden:
Dirxz. en Garbrant Barentsz. zijn 8
g.
?.
last
Scelinge
1
32
harinx
Henric Woltersz. van Campen 101 last harinx 101^ g.. Willem de koman van Deventer gebracht Matheeus 9
harinx 9
7 k.
12 g..
s.
Ma.theeus ende
g..
12 last harinx
s..
van Pieter 45 tonnen boter en 80 U kaas, [In de schepen
die 17 g. opbrengen.] [178.]
Van Akersloet:
[In de schepen
van Garbrant
Doesoen, Auwel van Steenwijck, die niets betaalt, HasseClaesz.,
Reyner Rembrantsz., s.
25g.
9
s.
Rembrantsz. en Hasse Claesz. bezoilt, A\ last baring, \ vat boter en s., A\ g., \ s. en 4 s. betaalt.]
Florijs
vinden zich 22-^ kwartier 7 ton kaas, waarvoor men 159
An
J-
Van Alcmair:
[In de schepen van Pieter Jonge, Remboiit Jansz., Nanne Dirxz., Jan Petersz. en Jan Jacobsz., [179.]
HET KAMPER PONDTOLRHGlSTER. Jan Garbrantsz. bevinden 10:^
19 g. 68
s.,
69
8 VI. en
s.,
1
last haring,
g. betaalt.]
1
Van Uterwijcke:
[180.]
met 89 u kaas, waarvoor men
zich 84| ton boter
kwartier zout, 1^ last visch en
271
s.
40
g.
sj k.
s.
37
g.
3
s.
8i
«•
s.
i3 g.
den jachever van Dire
[In
Arentsz. en de schepen van Diert Symonsz., Bartoiit Woutersz.,
Bertelmeeus Gijsbertsz. en Bartolt Woutersz. bevinden zich 32V last haring en \\ ton boter, waarvoor men 22\ g. en 3 s. betaalt.]
Van
[181.]
scip
g..
1
Van Van
L
e
yd
2 last harinx 2
coman
scipper
Van
e n:
Jan Pouwelsz. vor
scipper
1500 leders \\
g..
s.
sijn
g..
Gerijt vor sijn scip
1
5 last harinx 5
g..
scipper Gijsbert Baersz. vor sijn scip
g..
Albert van
g..
1
Hoirn, Pieter Stoep, Claes Wit, Vranc van Rotterdam hebben verpontgelt vor al de van Leiden uit tscip vorscr. 342 laken 47
Van
scipper Luitgin Hugenz. vor sijn scip
Dirxz. 3^ last harinx 3^ last
harinx 4
Van
:
8 last harinx 8
Van Apcoude:
[183.]
scip niet. 5 last harinx 5
Van
Van Zutphen:
wert vissces 2 de karpere 2
g..
g..
Noch Albert
[186.]
1
[187.]
scipper Geerlof Henrixz.
scipper
Van
VI..
Jan Symonsz. vor
sijn
scipper Bertelmeus vor g.
3
VI..
s. 3 s. 3 vi.
Albert Philipsz. van 100 klinkert
van 150
Philipsz.
g.
wert snoeck en-
Henric Hermansz. noch van vyssce 2
Van Groningen:
laken 25
Gijsbert 4
g..
g..
3 last harinx ende 3 tonne 3
sijn scip niet.
[185.]
harinx 4
g..
Van Eembrugge:
[184.]
last
g..
Sceelu Egge
g..
sijn scip niet.
gende,
Koentgin 4
Van A m c s v o e r t
[182.]
vor
g..
g..
1
g..
s.
6
s.
7 g.
g.
Henricus de Maeck 25 Nairdsce
Noch Henricus de Maeck
1
tonne tyn\verx,400 we-
g..
Van
S
Van
Blesdijck:
t
e e
n
w
ij
c k:
Herman Graver van
4 voelen
10 VI.. [188.]
taruwe 4
last
1
van 100
mud
g.
Van
Ca
m
virendeel 26
s..
[189.]
myn
Florijs Albertsz.
harinx 5
g..
p e n: Frederic Straetkcn 4 quartier souts Blankert 2 last harinx 2 g.. Pieter Jansz. 5
Berent van der
Wede
4|^
quartier souts 3 1 ^
s.
.
Ti-
Boudewijn ende last zeeps cramer Erenst de last harinx tsamen Ih Blankert Ih g.. Keyscr 6 last ha2 g.. Jan Symonsz. 3 last harinx 3 g.. Ysebrant
deman Dire Henrixsocnsz. 4
quartier souts 28
s..
1
rinx 6
g..
Jan
Claesz.,
Jan Bruynsz. tsamen 6 scippont Texels ka-
1
1
vi.
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
272
sekens 16s.. Jacob Volkersz. 9 tonne harinx 9V1.. ClaesDobbeltsz. s.
36
g.
bh
s.
wijf 6
tonne koyts 3 VI.. By en wijf 5 tonne zeeps 10 VI.. Vrederic van Aemstelre7 mud bonen ende 6 mud arwiten .... Grietken van Kam-
Henric
dam S.
pen
14 k.
1
a^
1
7i
kasen
1
s..
Summa summarum van
[190.]
den ontfange beloept 1328
g.
s..
Summa summarum van den uitgeven beloept tho
Campen
1241 g.
Van
54- s..
deser
87
somme heft
g.
2
geleent to sijn costgelt buten, als hi thuis reisde, 100 blijft
de
summa op
1
141 g.
5^
s.
So blift
.
meister Pilgram
Aldus so
g..
s..
DiTS DE REKENINGE VAN DEN PONTGELDE, ONTFANGEN TO CaMPEN
VAN DEN HOLLANDEREN, ZeELLANDEREN ENDE WeSTVREESscEN gueden van Sinte Katerinendage lestleden to Paessce ^) TO daernaest volgende. Anno xli. [191.]
Van Aemstelredamme:
demensz. vor
sijn scip
per vorscr. 2 pijp
By Heyn vor 100
Van
g.
1
g..
Dire Bolenz. 6 pijp
olijs 11 s..
Zeellander van
wert
froits
U
Van scipper
1
olijs
H tonne boteren 23
Campen
32 s..
Rolof Ti-
s..
De
10
^^
scip-
kasen
gebrocht: Jacob Andreesz.
g..
scipper Gerijt Raesse vor sijn scip
g.
1
;
geladen mit Bus-
seen guede.
Van scipper Jan Claesz. vor sijn scip
1
g.
;
oeck geladen mit Bus-
seen guede.
Van
scipper Mathijs Melijsz. vor sijn scip
ende comen Jan 6 pijp Noch comen Meynnert Engelsce witte 12
Van s. 21
g. 4
s.
scipper
Jan
olijs 1
last
33
s..
1
g..
Comen Meynert
Noch 4 cleyn tonne
zeep 2
g..
1
kerc alluyns 3
1
g.
olijs s..
1
7
s..
pack
VI..
Claesz. vor sijn scip
;
geladen mit Busscen
guede, niet.
Symen Jacobsz. van 40 g. wert froits 10k.. By scipper Claes Hillenz. gebracht Dire Bolenz. ende :
Andries
Jacobsz., hoeftlude gemaect van den laken in scipper Claes Hillenzs. scip, de bigebrocht hebben 12^ teerling lakens overal in •)
16 April.
HET KAMPER PONDTOLREGISTER. tscip, facit
Van
25 R.
g..
273
Claes Jansz. de snider 22 Leidsce laken 44 VI..
scipper Claes Bairdenz. vor sijn scip
1
Jacob Jonge Javan den laken in
g..
cobsz. ende Jacob Pillenz., hoeftlude gemaect
scipper Claes scip, de bj^gebrocht hebben overal 16 packen, facit
12^ teerlinc 25 R.
g..
Van scipper Moyert vor sijn scip g. geladen mit Bnixze guede, to Campen thuis horende. Van scipper Matthijs Melijsz. vor sijn scip g.. Marten Winkel 1
;
1
I
ende 2 last harinx 2U s.. Noch last garsten 7 butkens. Comen Meynert ende comen Jan Jansz. 30 koppel froits 2h
last sprots
Noch ^
g..
By
last
zeep
1
8^
g.
s..
g..
van Kampen gebrocht: comen Jan
scipper Volker
3
olijs
1
Noch 20 koppel
froits
20
7 pijp S-
VI..
Van scipper Peter Meyssen vor sijn scip g., inhebbende froit, Campen thuis horende ende tUtrecht. By Boudwijn gebrocht: Willem Doese 3 tonne mandelen ende
ne
9
g.
''"**
<
^^'
1
to
1
bael commijns,
1
sack zoets houts, 3 worsteyne
15 Noirtsce \vitte,
Van s..
scipper
tsamen 3 i'/
wert wickcn ende bonen 5 per 1 mande mit cramerie ^r
g.
Van
sijn scip
kasen
sijn scip
1
6-J-
1
14
g..
s..
mud gagelkruits 2
8 tonne zeeps 16
k..
2 tonne asscen 2
g..
Van henop
scipper Dire Simonsz. vor
Scout vor
By
g.
Jan Lemsz. vor
2 tonne boteren ende 2 J
»),
6 karseye ende
sijn scip
k..
VI.. 18
Peter Lijsko-
2 butkens. g..
1
Van
scipper Claes
g..
Blankert gebrocht
:
Jacob
Pillenz.
1
2 voerwollen ende
1
nie koir, facit 34 VI..
Van
s.
scipper Mathijs Melijsz. vor sijn scip g.
2
mud
2
^ kasen
gagelkruits 2
koer 29
VI..
s..
g..
Tidemen Han-
Heyn Loen 7 tonne zeeps
nenz. 19 tonne zeeps 3
VI..
1
2
s..
14 VI.. 15
Peter Croeck 29 laken nye
Henric Petersz. 5 Engelsce smale witte 2
VI..
Vor
12
Comen Meynert ende comen Jan 2 pijp oliJs lis.. Noch last zeeps 2 g.. 2 tonne toppen 4 VI.. 2 manden mit solonen ende sack koirls 7 s.. Noch comen Mej^nert 15 coppel froits 15 VI.. Van scipper Moyert vor sijn scip g.. Brunync Divel ende Claes bast 2
g.
s..
1
1
1
Claesz.
40 coppel froits 40
Noch Brunync
VI..
Dire Helmer
1
koppel
froits
1
VI..
Noch 6 tonne zeeps
vorscr. 2 sack solonen 3 VI..
12
Egbert Petersz. 6 pijpe romanien ende 2 pipen bastert 5 g.. Van scipper Simen Claesz. vor sijn scip g.. Hein Kerker 1500
VI..
1
')
Soort laken.
NED. ECON.-HIST. ARCHIEF. JAARBOEK
V.
18
i3 s.
i
s.
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
274 s.
30
g.
3
s.
stocvissces 2
Van
g..
Jacob 12 coppel froyts
pack smale
witte, 4 Noertsce witte,
g..
1
scipper Claes Grebber vor sijn scip
6 tonne zeeps
tsamen
1
g..
Heyne Kerker 3^
g..
1
2|- g..
Rolof Jacobsz.
10 voerwollen ende 8 Aels laken, tsamen 25 VI.. Pieter Jansz.
van Weespe 1 sack comijns 2 VI.. Hillebrant Vosse 3 pijp romanie 21 VI.. Jan Jacobsz. 3 pipen basters ende kordeelken 28 VI.. Claes Jacob Woutersz. 2 mande mit solonen 3 VI.. Jan Claesz. cleyne 1
1
mande mit smale witte 6 k.. Otte Albertsz.
1
see laken 15 VI..
last zeeps
2
H tonne boteren ende 2 g..
Symen Huge
U kasen 5
s..
Dire van Uitgeest 15 Rotterdam-
13 geverude Noertsce laken 13 VI..
Noch 4 worsteyne 8 VI.. Van scipper Willem Claesz. vor sijn scip g.. Andrees Andreesz. 18 voerwollen laken 3 g.. Jan Jacobsz. 2 voerlaken ende 9 ander 1
VI.. 23 tonne oren ende 250 stocvissces, tsamen 2\ g.. Henric Wesselsz. ghebracht Jan Symensz. 3 voerlaken ende By 15 grove laken 21 VI.. Roel Gerijtsz 4 voerlaken 8 VI.. Symen
laken 13
:
s.
27
g.
6 s.
Jansz.
1 1
voerlaken 22
VI..
De susteren van sinte Angpack van 12 laken 2 g.. Noch 4 ander woUen 4 VI.. Noch 1 pack van 8 voerlaken 16 VI.. By Heyn Zeellander gebrocht: Henric Auwelsz. 1 teerling lakens half voerlaken 3 g. Noch 3 voerlaken. 6 VI. Willem Egbertsz. A2\ voerwollen 85 VI.. Arent Jansz. 7 voerlaken 14 VI.. Jan Woutersz. 7 ander wollen 7 VI.. Reyner Dirxz. 4 tonne oeren, de eens vertolt weren4k.. Arent Jacobsz. van karsey ende wat vlasses 1 s.. By Jan Helmychz. van Deventer gebrocht: Henric Stuver \\ teerling Mestrixsce laken 1^ g.. Noch 20 Aemsterdamsce laken 40 VI.. Jan Posch 1 teerling van der nyer koer 2 g.. [192.] Van Monikedamme: [Geen lading bij de sche-
By
Volker van Campen gebrocht
nieten
:
1
.
.
1
s.
23
g.
2
s.
pen van
Gerijt Symensz.,
Garbrant Symensz., Symon Jansz., Gar-
brant Symensz. en Claes Semmenz. in die van Garbrant Simensz. ;
hoed kolen, die |^ g. 2 Van scipper Gerijt van der Horst vor sijn scip
en Andrees
Florijsz. zijn 17
1
froit,
s.
g.
opleveren.] ;
geladen mit
ten Bossce thuis horende.
Van scipper Claes Jansz. vor sijn scip g.. 4 tonne boteren ende 15 U kasen 23 s.. 4 Monykedammer laken 4 VI.. 4 stro buckinx 1
2
k..
Van s.
13 g. \2\ k.
scipper Gerijt Symonsz. vor sijn scip
ende wat kaerden 3
s..
1
g..
27 poyse wouden
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
Van Yedam:
[193.]
Jan
van Claes Vedelaer,
[In de schepen
Beyersz., Hilbrant Petersz. en
275
Jan Heynenz. bevinden zich
Merten vertolt was, 3 kwartier zout, ton haring en 2^ ton boter 2200 kleine Edammer kaasjes met met 4 U kaas, waarvoor men resp. niets, 21 s., s. 5 k. en 9 s. be15 loop zout, dat to sinte
1
1
taalt.]
s.
7 g. 64 k.
s.
9
s.
7 g.
s.
i8 g. 6
Van Purmereynde:
[Geen lading bij de schepen [194.] in die van Ysebrant Petersz., van Jacob Arentsz. en Jan Pietersz. Symon Henrixz., Lourens Gerijtsz., Jacob Louwe en Jan Auwelsz. bevinden zich 5| ton boter met 17^- U kaas en 10 hoed kolen, waarvoor men 29 s. en niets ontvangt.] ;
g. 9 s.
Van Bumma:
[Geen lading in het schip van Jacob [195.] Jansz. in die van Jacob Claesz., Simon Claesz. en Jacob Claesz. is 5^ ton boter en 19 U kaas.] [196.] Van H o i r n [Geen lading bij de schepen van Marten Petersz., Pieter Symonsz. en Jan Barentsz. in die van Peter Reynersz., Jan Jacobsz., Claes Martensz., Jan Heynenz., Jan Andreesz. en Peter Reynersz. bevinden zich 4^- last gerst, 5 hoed ko;
:
;
len, \2\ ton boter met 9 U kaas, o. a. van Meeus Symonsz., 2 last haring van schipper Claes Martensz., voor 55 g. commijn, 6 Hoorn-
sche lakens en 2 kwartier zout, waarvoor resp.
33i
1
g.
5 VI.,
worden ontvangen.] 1., g., _ i T Van scipper Jacob Jansz. vor sijn scip g.. Jan Jacobsz. s.,
2
12
'
6 VI. en 14
._
.
2^- VI.,
s.
.
.
.^
1
I
,
,
,
1 i-
,
last
en 3 ,
o.
s.
van
g.
garsten^g.. scipper Claes SpHnt<ersz. vor sijn scip g.. Comen Lukens pacmande, 90 g. weerdich, | g.. Noch 6 corf vigen2s.. Dire Claesz. 1| U kasen ende 1 virendeel boteren 2 s.. ^ tonne honichs
Van
1
wijf 2
1
s..
Van scipper Merten ton boteren, tsamen
Jansz. vor sijn scip
Van scipper Jan Jacobsz. vor sijn scip 14 smale witte ende
Van
g..
7
n kasen ende
\^
1
g..
4^
garsten 1^
g..
last
virendeel boter, tsamen 6 VI..
1
scipper Claes Martensz. vor sijn scip
1
g..
Willem Foy 5
vi-
J U kasen 4 s.. De scipper vorscr. 2 U kaJacob AUertsz. 15 Esixe witte ende 100 u ongels 6 VI. karsey ende 100 u ongels, tsamen 2^ 1.. s.. Jan Dirxz.
rendeel boteren ende sen 2
s..
ende
1
1
1
Noch Jan
Van
1
g..
1
Dirxz. 18 Engelsce stocbrede 9 k..
scipper Dire Dircxz. vor sijn scip
[197.]
Van A k e r s
1
o e
t
:
1
g..
s.
2 tonne biers
[Geen lading in
't
1
1..
schip van Has-
i3
g.
a k.
HEX HAMPER PONDTOLREGISTER.
276 se Claesz. s.
voor
5 J g.
[198.] sijn
in dat
;
men
35
s.
van Florijs Rembrantsz.
Van Enchusen:
jachever ^
is
5 kwartier zout, waar-
ontvangt.]
g.,
Van
geladen mit Hans
Van scipper Outger
scipper Merten Jansz. vor
Hovemans
Petersz. vor sijn scip
1
g.,
bier.
inhebbende net,
niet.
By ende
een Camper
man
virendeel 18 VI..
gebracht Luitken Zegersz. 2 last buckinx :
Noch Luytken
vorscr. mit sijnre selscap 4 buckinx 32 VI.. [In de jachevers van Jan Tadenz., Jan Petersz., Aellert Godekensz., Syvert Petersz. en Symen Geylinc bevinden zich 1 last 17 strobokking, o.a. van Luitken Zegers, Ysebrant Garbrantsz.,Vrederic Jacobsz. en schipper Syvert Petersz., en 13 ton haring, waarvoor men 95 VI. en 13 VI. ontvangt.] [In de jachevers van Jan Gerijtsz., Peter Ment, Vrederic Garbrantsz., Aellert Godekensz. en Jan Gerijtsz. bevindt zich 13| last min 6 stro bokking, wat 4 g. 40 VI. 18 1. 4 k. opbrengt.] By Rotger Arentsz. van Campen gebrocht: Albert Meynertsz. 2 last buckinx 16 VI.. 1
last
1
s.
17 g. 2 J k.
Van
scipper
Hermen
Vrederixz. vor sijn jachever |
g.,
bende 10 g. wert vissces, op de Scellinge geladen, niet. By Rotger Arentsz. van Campen gebrocht: Wijbrant 12|^
tonne plackaels 12i
Van s.
15
g.
ende
j^j^
Hermen
scipper
VI..
inheb-
Olfersz,
10 stro buckinx 4 VI..
Vrederixz. vor sijn jachever }
g.
;
geladen
versceu visscc.
[In de jachevers van Jan Gerijtsz., Albert Garbrantsz., Peter Ment, Aellert Godekensz^, Jan Petersz., Pieter Ment en in het schip van Vrederic Jacobsz. bevinden zich 12| last 30 stro bokking,
o. a.
van Claes
Seger Meynertsz. en Volker Gar-
Gerijtsz.,
brantsz., en 78^ ten plackaal
met ^ ton
boter, o.a.
van Meynert
Luitkensz., Rutger Martensz., schipper Aellert Godekensz. en
Reyner Jansz. daarvoor wordt ;
resp. 8 g. 2
17
s.
1.
en 2
g.
54
VI.
betaald.]
By Rotger Arentsz. van Campen gebrocht 20 tonne plagaels ende 4 stro buckinx 22 VI.. Meynert Luitkensz. 16 tonne plagaels :
s.
23
g.
16 VI..
Van Enchusen na vor ')
sijn
jachever ^
26 Maart.
g..
^) Van ^ kasen ende
Letare 1
:
1
scipper Allert Godekensz. last
buckinx, tsamen 5
VI..
HEX HAMPER PONDTOLREGISTER.
Van scipper Reyner vor
sijn scip
g.
1
;
om
g..
Van Peter Jansz.
[In de schepen
van Peter Jansz.
Petersz. vor sijn scip
1
steen.
Van Medenblic:
[199.]
277
en Peter Jansz. bevinden zich 7 tonnen botei met 3 W kaas, o.a. van comen Jan en Jacob Andreesz., d)\ last gerst, o.a. van Jonge Jan, en voor 16 g. tinwerk van Claes Jansz., waarvoor men resp. 17
9 VI. 5 k. en 3 VI. ontvangt.]
s.,
Van
[200.]
uit den
Oge:
Arent
Bouman
8 tonne has. 8 g. 9 k.
rinxSVl..
Van Nairden:
[201.]
scip
Van
Jan Arentsz. vor
scipper
sijn
g..
1
By Gerijt Louwe gebrocht in de reve: Jan Kamper 18 laken ende 2 grove witte 19 VI.. Boel Willcmsz. 9 laken 9 VI.. Tidemen Jansz. ende Rutger 12 laken 12 VI.. Claes Heyn 14 laken 14 VI.. Hilgont Elbouts 16 laken 16 VI.. Blocxken 1 laken VI.. Henric
U
1
Vriese 6 laken 6 VI..
Van
scipper Jusker Jansz. vor sijn scip
1
g..
Gerijt
Deyn
een
als
hoeftman van 8 packe Nairsce laken, in wesende 90 stuc, dewelke Gerijt vorscr. vor 80 laken vertolt wolde hebben, gegeven 90 VI.. r^r^n T TT -fiT tT T e e s p: Van scipper Jan Posch vor sijn scip 1 [202.] Van g.. 3 tonne boteren ende 2 u kasen 8 s.. 200 bendel hennops 6 s.. Van scipper Jan Rejmersz. vor sijn scip 1 g.. Van scipper Bloc
W
Reynersz. vor
1
quartier
1
•
,
s..
De
VI..
is g. 9 s. out butken.
1
I
scipper 3 tonne boteren 6
scipper Allert Dier vor sijn scip
[203.]
s.. 1
g..
12 laken 12 VI..
Van s.
u
Van M u d e n Van scipper Dire Hubertsz. vor sijn scip :
g.. Florijs
Van
'
15]- s..
15 g. wert steens 3 VI..
1
^
g.. Lapken ende Noch pac van 18 laken 18 VI.. 50 bendel hannops 2 s.. Heyne Kemp 200 bendel han-
pac van 15 laken 15
1
scipper
Van
••
1
g..
1
scipper Gerijt Mertensz. vor sijn scip
Marten nops 6
sijn scip
virendel van
Van De
T-k
8 g. wert torfs 2 k.. scipper Gerijt Willemsz. vor sijn scip 1 g. 2 quartier souts
Van ende
•
van Hairlem 200
mud
weits.
.
.
scipper Dire Hubertsz. noch vor sijn scip
1
g.,
inhebbende
ende plavuisen, tUtrecht thuis horende. scipper Albert Dier vor sijn scip I g.. Van scipper Jan Claesz. vor sijn scip g.. froit
Van
1
[204.]
scip
1
g..
Van Hairlem: 70 u kasen 7
g..
Van
scipper Gerijt Jansz. vor sijn
12 tonne boteren 24
s..
s 4
g.
g.
7 k.
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
278
Van
scipper Evert Aessac vor sijn scip
koite 4 butkens. 25 kercsparren
Van weits
min
s. 16 g.
1
Pieter Pietersz. vor sijn scip
[205.]
2
s.
VI..
5 Brabantsce laken 2^ VI.. By Henric Wesselsz. gebrocht: Jan Willemsz. vor 190 cleyne ^op rosinen 17 s..
Van Westzanden:
rentsz. vor sijn scip s. 6 g.
Sceel Egge 30 mudde Een man van Dordrecht
g-.
1
Egbert 6 Noirtsce witte 4
g..
8 tonne Harlems
g..
1
s..
1
Van
g..
1
Van
scipper Ysebrant Ba-
5 tonne boteren ende 32
kasen 4
li
scipper Ysebrant Barentsz. noch vor sijn scip
1
g.
2
s..
g..
Van Alcmair:
Van scipper Jan Gerijtsz. vor sijn mudde garsten ende 2 Noirtsce witte, tsamen \\\\.. 50 scip g-Van scipper Albert Claesz. vor sijn scip 1 g.. 5 oert van quartier souts 9 s.. 30 mudde garsten 4 s.. \ tonne boteren 1 s.. Van scipper Jan Jacobsz. vor sijn scip 1 g.. Van scipper Jan Garbrantsz. vor sijn scip g.. [206.] 1
1
1
Van s. 7 g. 9
s.
2
vor
g.
U
beljauwe [207.]
s.
Rembout
scipper
Vandrogecab-
g..
1
1..
Van Uitterwijc:
sijn scip
[208.]
Jansz. vor sijn scip
1
g..
3 corf scollen 9
Van Leyden: By
26 Leitsce laken 4
g.
Van scipper coman
4
VI..
U
1
Van s..
1
scipper Beyer
U kasen
1
Rembrants
s.,
Stoefken gebrocht: Jan Eggert kasen 1 s..
Gerijt vor sijn scip
1
g.
;
geladen mit froit, in
Vlanderen ende tAmesvoerde thuis horende. Van scipper Jan Pauwelsz. vor sijn scip
g.. 2400 wit leders, Goudsce koite 6 VI.. 10 g. wert 1
thondert weerdich 6 iransijns 2 VI..
g.,
24
By Boudwijn gebrocht
s..
Zijbrant Dirxz. 4 laken 8 VI..
:
Van scipper Claes Jansz. cob Willemsz. vor 50
g.
1
last
vor
sijn scip
1
g..
2 hoet kolen
wert mul ende meed 10
1
VI..
Van scipper Claes Gerijtsz. ende van scipper Dire Volkersz. hoer scepen ende laken to 750
to,
Ja-
VI..
daerin gerakent 4 teerling
voer
Ha-
gens laken, capteyne daerof waren Jan Gerijt, Pieter Stoop ende Claes Wit, 117i gVan scipper Luitken Hugenz. vor sijn scip 1 g. geladen mit la;
s.
130
g.
9 k. ]^en,
de hi to Swolle hadde gevuert,
[209.] sijn scip s.
1
g.
niet.
Van der Goude: 1
g.,
inhebbende
horende, daer de
froit
Van scipper Pieter Outgersz. vor ende romanye, in Vlanderen thuis
koepman guet
bescijn
van brochte.
HEX HAMPER PONTOLREGISTER.
Va
[210.]
n
sijn scip niet.
U
100
ongels
Deven
De
t
e
scipper 15
myn
15
279
r: Van scipper Jan Heynrixz. vor mudde garsten 2 s.. ^ tonne aels^s..
Is..
i'^^,
Wessel de kramer vor 8 g. cramerie 2 butkens. Jan Helmichz. blijft sculdich 2 last harinx 2 g., de men hem corten sal in betalinge van sijnre sommen. By Stoefken gebrocht Jan Lambertsz. [21 .] V a n S w o 11 e 1
:
3 coppel froits 3
5
:
Meister Gijsbert Andreesz. 5 coppel froits
VI..
VI..
s.
Van
[212.]
Zu
t
ph
e n:
Albert Philipsz. van 125
2 g.. Henric Hernien Vrederixz. van Philipsz. van 60 g. wert visch 1 g..
Van Amersvoerd:
[213.]
vor
sijn scip niet.
souts 35
1
10
Van
g.
visch 18s..
scipper
g.
1
g.
2 k.
voerne
Noch Alber
Tidemen Gijssen
Dire Smitts kindere van Aemsterdam 5 quartier
s..
S.
8 g. 3
s.
ii
s.
C a m p e n: By Heyn Zeellander gebrocht: Marten van Enduwen van 22 g. wert woude 6 k.. Dire de Pottemaker van 5 rolle loets 5 s.. Jan Valck 3 voerwollen Amsterdamsce laken 6 VI.. Jan Jansz. de verver van Deventer 3 bael meeds 6 s.. De bael meed ende 2i poyse woude, 4 1.. nye verwer Evert van Wilsem vor 200 mud natte tarwe 2 g., de men hem corten sal van sijnre sommen. cleyn sac wollen De susteren van Sinte Michiels huis van
Van
[214.]
1
1
1
P.
g..
By
Blankert ghebrocht;
Hobbe
Mertensz. van 18 ton vissces
9 VI..
Suster Alijt
Rode
de Wijcher Suvel harinx 9 [215.]
ende
1
1
VI.. Claes
1
sack Engelsce wolle 2
sack wollen 2
Femme Spaens enVI..
den ontvang beloept 593
g.
3
s.
gr..
Summa summarum blift to
g..
Ysebrant Brunynxz. 9 tonne
de Sceerre 24 ton harinx 24
Summa summarum van
quaet
g..
Campen 527
g.
van den uitgeven beloept 65 6
s.
ende
1
quaet
gr..
g.
7
s..
So
g.
si k
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
280
DiTS DE REKENINGE VAN DEN PONTGELDE, ONTFANGEN THO CaMPEN VAN MeYEMARCTE, DATS TE WETEN TUSSCEN PaESSCEN ENDE PiNXSTEREN ^), VAN DEN HOLLANDEREN, ZeELLANDEREN ENDE WeSTFREESCEN GUEDEN.
Van Aemstelredamme:
[216.]
Jansz. vor sijn scip
1
g.
3 tonne boteren 6
rixz.
By
;
s..
Noch
1
VI..
Ysebrant Brunijnxz. 3
Jacobsz 4 voerwollen ende
VI.. Gerijt
10 VI..
scipper
Jan Symonsz. van Apcoude gebrocht: De scipper
^ kasen, in Hollant Monikedammer laken 10 VI..
3^ ton boteren ende 5 Florensz.
Van
10
1
o.
g.
2
s.
van Ik.
1 g.. llermen Claesz. ende wat rekelinx ^) kasen 4 s..
.... 8 tonne oeren
10 VI.. 3 halve tonne boteren ende 10
gevallen, 12s.. Dire
scipper Claes de Grebber vor sijn scip
van Kampen 6 laken s.
Yemont Hen-
VI..
Copken van Kampen gebrocht: Jan Symonsz. 4
scipper
vorwollen ende 3 ander 9
By
scipper Bartout
niet.
tonne zeeps 2
voerwollen ende 10 ander laken 18
2 ander
Van
geladen mit scelpen,
i^
1
Jan Lemsz. vor sijn scip g.. ^ tonne boteren s.. ,• i-ii-.-i T^-r-. [Geen ladmg wordt vermeld bij de schepen van Dire Symonsz., Lambert Gerijtsz., Dire Symonsz., Jan Lemsz., Jan Backer, Bertolt Jansz. en Claes de Grebber.] kasen ende Van scipper Michiel Aellertsz. vor sijn scip g.. 8 Yaj^ scipper ,
1
\
,
-,
i(^
1
Jan Leydensz. 14 voerlaken 28 By Meynert gebrocht comen Pouwels 6 ^ kasen 6 s..
1^ tonne boteren 11
s..
VI..
:
Van
scipper Pieter Jacobsz. vor sijn scip
der Wijc 1^ scollen 6
Van s.
15 g. 7
s.
s..
wagen
scollen 9
s..
1
g..
Comen Dire
Albert Dirxz. uit der Wijc
1
uit
wagen
Dire Woltersz. uit der Wijc 34 korf scollen 10s.. 1 g..20wagenscote,
scipper Mychiel Allertsz. vor sijn scip
den broderen tohorende, niet. [217.] Van M o n i k e d a m m e [Geen lading bij de schepen van Garbrant Symensz., Lambert Grebbersz., Andrees Florensz., Gerijt Symonsz. en Jan van Lonen; in die van Henric Claesz., Jacob Dirxz. en Claes Jansz. zijn 84 ton boter en 16 ^ kaas; in dat van Syvert Daenkensz. 8 hoed kolen, die 4 VI. opbrengen.] [218.] Van Yedam: [In de schepen van Vrederic Hil:
s.
12
g.
9 J k.
brantsz., Claes Pietersz., Claes Petersz., M
4 Juni.
-)
Soort visch; zie Mnl.
Wdb.
Jan Heynenz., Hillebrant
HEX HAMPER PONDTOLREGISTER.
281
den jachever van Jan Claesz. bevinden zich 13500 met 7 U kaas, en 3 kwartier aschzout, waarvoor 4 VI. 8 s. 6 1. 7 k., 16 s. en niets wordt betaald; geen lading bij het schip van Jan Claesz..] [219.] Van Purmereynde: [Geen lading bij de schepen van Jan Arentsz., Jan Jacobsz., Jan Pictersz. en Jacob Arentsz. in die van Andrees Symonsz., Louwerens Gerijtsz., Jan Pouwelsz., Symon Heyn en Jan Auwelsz. bevinden zich 9\ ton boter met 3 U kaas, 500 kleine Edammer kaasjes en 8 hoed kolen, waarvoor 21 s., s. en 4 VI. worden betaald.] [220.] Van Bumma: [De schippers Jacob Buick, Jacob Claesz. en Jacob Woutersz. hebben in hun schepen 8^ ton boter en 17 J^ kaas, waarvan zij de eigenaars zijn.] [221 .] Van H o i r n [In de schepen van Harck Louwerensz., Claes Splintersz., Jan Garbrantsz., Dire Dirxz., Jan Barentsz., Coep Wit, Jan Heynenz. en Claes Martsz. bevinden zich 33 tonncn U kaas, o. a. van Vechter Jansz., Pieter Mychielsz., boter en Willem Foy en Jacob Jacobsz. geen lading bij het schip van Willem Symonsz..] [In de schepen van Jan Jacobsz., Claes Martsz., Jan Heynenz. en Jan Peters bevinden zich 1\ ton boter met 1 U kaas, o. a. van Vechter Jansz., Daem Kroech en schipper Jan Peters, 4 lakens van Pieter Hoeck en 1 last gerst; daarvoor ontvangt men resp. 32 s. 4 VI., 4 VI en 4 k.. Geen lading bij de schepen van Peter Symensz., Lourens van Hoerne en Jacob Jansz..] Petersz. en in
kleine kaasjes, 44 ton boter
1
s.
lo e-
i
s.
ii
8 k.
s.
6
s.
is
s.
i3 g. b\ k.
g.
g.
s.
4
s.
:
1
;
7
g.
s.
1
Van scip in
Jan Andreesz. vor sijn scip niet, mits dat hi sijn een pael zeylde op Camperdiep, inhebbende Jan Dirxzs.
scipper
garste.
By Nannync van Hoirn
Hardenz. van Campen gebrocht
\\ ton boteren 23
Van Enchusen:
[222.]
Herman Reyner
1
:
Jan
Petersz.
s..
[Geen lading in de j ache vers van
Vrederixz. en Albert Meynerts en in de schepen van Petersz.,
Garbrant Entsz., Albert Martsz., Reyner Pe-
en Dire Albertsz.. In de jachevers van Meynert Frederixz., Pietersz., Fent Fentsz., Willem Gerijtsz. en Meynert FredeJan rixz. bevinden zich 4 tonnen boter, 2\ ton plagaal met \ ton boter en 6 tonnen koit, waarvoor 8 s., 3 VI. en 3 butkens worden onttersz.
S. 9 g.
vangen.]
1
[Geen lading in de schepen van
Symon Bruinsz.,
Albert Jansz.,
o.
7
s.
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
282
Peter Jansz. en in den jachever van Fent Fentsz. in de schepen van Peeter Meeusz. en Reyner Petersz., in den jachever van Outgher Zwedersz. en in 't kleine schip van Jan Pietersz. bevinden zich 5^ ton boter en 2^ wagen schoUen, het laatste van Joest ;
s. 9 g.
Bertelmeeusz.
s.
1
Heyn s,
men resp. 11 s. en 15 s.,] [De schepen van Reyner Jansz.,
daarvoor ontvangt
;
Van Medenblic:
[223.]
Claes, Peter Jansz.,
Jan Reynersz., Heyn Gerwersz.,
Allert
en Pieter Jansz. zonder lading.] [De schepen van Albert Dier en Dire Hubertsz. met plavusen, waarvoor men niets betaalt, geladen; Pietersz.
7 g.
Van Muden:
[124.]
geen lading bij die van JanClaesz.,AlbertDierenArentHubertsz. ] [225.] Van Weespe: [Geen lading bij de schepen van Jan
s. 5 g.
Boutsz., Gijsbert Lap, Gerijt Lap, Elbert Dier en
Jan Reynersz.; Jan Posch, Jan Reynersz. en Jan Posch bevinden zich 6| ton boter met 6 '^ kaas van Heyn Kemp en schipper Jan Posch, en 200 ton keselinx, waarvoor resp. 9^ s. en 6 VI. worden betaald.] [226.] Van Hairlem: [Geen lading bij de schepen van Willem Jansz., Gerijt Woutersz., Brantken Pietersz., Henric Arentsz., Gerijt Woutersz., Jan Reynersz., Willem Jacobsz., Claes Jansz. en Jacob Jansz..] in die
van
Gerijt Willemsz.,
1
s.
13 g. 8^
s.
Van
scipper Arent Rolofs vor sijn scip
1
g..
Van
poteerde 4
lelide k..
Van scipper Mecke Outgersz. vor sijn scip g.. Koen van den Eyke 4 wagen scoUen 24 s.. Dire Willemsz. 2 wagen scollen 12s.. Gijsbert Bertelmeeusz. 2 wagen scollen 12 s.. 1
Arent Pouwelsz. van een scip tarwe 3 P. g.. Van scipper Jan Willemsz. vor sijn scip 1 g.. 10^ kort scollen
3H
s..
Van scipper Brantken vor sijn eleyne scip ^ g. s.
26
g.
1
[227.]
Van Westzanden:
rentsz. vor sijn scip
[228.] 9 J g.
1
g..
6
Van scipper Ysebrant Ba& kasen ende 2+ ton boteren 11 s..
scipper Ysebrant Barentsz. vor sijn scip
boteren 40
s.
l^ last koits Her-
butken.
igj^s 9
Van
.
1
g..
20 tonne
s..
Van Akersloet:
Van
scipper
Rembrant
Florijsz.
5^ ton boteren ende 3 ^ kasen 14s.. [229.] Van Alcmair: [Geen lading bij de schepen van Jan Petersz., Jan Garbrantsz., Gerijt Claesz. en Gerijt Payenz. in die
vor
sijn scip
\
g..
;
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
283
van Jan Jacobsz., Rembout Jans, Hillebrant Jansz., Jan Garbrants en Peter Petersz. bevinden zich 4^ ton boter met 3^ ^ kaas, o.a. van Heyn Symonsz. en schipper Peter Petersz., en 4
mudden
waarvoor men
gerst,
resp. 12^
Van Uitterwijc
s.
en l
s.
betaalt.]
[In de schepen van Bertelmeus, Jan Bertelmeeusz., Bertolt Woutersz., Mecke Outgersz., Claes Mangnus, Willem Gelijsz. en Dire van Gemen bevindt zich 3 wagen 70 korf schol, o.a. van Claes Kruve, Jan Reynersz., Dire Willemsz., Koen en Jan Tol, waarvoor 221 s. worden betaald.] [In de schepen van Peter Dirxz., Willem Gelijsz., Wermbolt Claesz., Jan Jan Mathiesz., Gelijs Florijsz., Peter Dirxz., Dire Louwe, Jan Claesz. en Willem Gelijsz. bevinden zich 23^ wagen korf schol, o.a. van Jan Meeusz., Claes Cruve, Albert Scomaker, Simen Diert, Floer, Peter Zijbrantsz. en Albert Dirxz., en | ton s. betaalt.] boter, waarvoor men resp. 173 s. en [231 .] Van Leyden: [Geen lading bij de schepen van Claes Jansz., Jacob Jansz., Egbert Gerijtsz., Jan Arentsz. en Mathies Jacobsz,; in die van Luken Hugenz., Claes Gerijtsz. en Luytken Hugenz. bevinden zich 15 korven schol, 72 Leidsche lakens van Godevert Gerijtsz. en ^ ton boter, waarvoor men resp. 45 s., 12 g. [230.]
Andrees Jan
s.
lOg. 3
s.
3o
g.
* s.
s.
26
g.
4
S.
29
g.
84
s.
7\
s.
s.
3i
g.
s.
:
IMathicsz.,
1
1
1
en
1
s.
betaalt.]
Van Egmondt:
[232.] sijn scip
\
sijn scip
scipper Willem Gerijts vor
s..
uit den Oge: Van
scipper Egbert
Bouman
g..
Van
scipper
Jan Reynersz. vor
sijn
g..
1
Van Hasselt:
[23l5.] iif
I
Van Tex el:
[234.]
scip
g..
Van
71 korf scoUen 22^
Van
[233.]
vor
kasen 2^
s..
Willem
Willem
Melijsz.
van Hasselt
2 halve ton boteren 2
Gelijsz.
2-^
s..
Van Zutphen: Gerijt Esscinc 1 tonne boteren 3 Van Deventer: Wenermer Godevertsz. 7 tonne
[236.]
s..
1
[237.]
koits 34 butken.
Van
scipper
ende 3
iJf
[238.]
Eemden ken 4
By
s.
Jan Henrixz. vor
kasen 25
s..
sijn scip niet.
1
1
tonne boteren
Peter Jacobsz. 4 tonne boteren 8 s.. Blankert gebracht: Michiel van
Van Campen:By
4 tonne zeeps 8 VI.. Claes Geerlofsz. 2 Amsterdamsce
la-
6 Amsterdamsce laken 12 VI.. Rotger Arentsz. gebrocht 9 ton aels P. g. Gijsken Mykert VI..
Luitken
Cleisz.
:
1
1
.
s.
HEX HAMPER PONDTOLREGISTER.
284
8 Amsterdamsce laken 16 s. 6 g.
2i
s.
laken 17 [239.]
2
VI..
Henric van Borchem 17 Naertsce
VI..
Summa summarum van den
ontfange beloept 283
g.
VI..
Summa summarum van den Campen 204
g.
2
uitgeven beloept 79
g.
.
So
blift to
VI..
DiTS DE REKENINGE VAN DEN PONTGELDE ONTFANGEN TO CaMPEN VAN SiNTE JaNSMARCTE, DATS TE WETEN TUSSCEN PlNXSTE,
REN ENDE OnSER VROUWENDAGE ViSITACIO ^) VAN DEN HOLLANDEREN, ZeELANDEREN ENDE WeSTVREESSCE GUEDE. [240.]
Van Aemstelredamme:
[Geen lading in de
schepen van Dire Symonsz., Jan Backer, Merten Hermansz., Dire S3^monsz. en Lambert Heer; in die van Claes Scout en Jan Outgersz. zijn 22 ton boter en 48
Van
vissces 3
Van
i^
kaas.]
scipper Gerijt Dirxz. vor sijn scip s..
1
korls van200, 3
s..
1
4 k.
witkens 9
s..
Jan Dirxz. van
Henric Pietersz.
VI..
2 bont leders \^ s.. VI.. 2 sack korls 500 wegende 6 VI..
g.
g..
1
1
sack
sack mit solonen ende 100 leders 3^ s.. Noch Comen Meynert ende Andrees, sijn neve, 6 ton
zeep 12 24
150 stoc-
Andrees Hoernemans knecht 600 stocvissces 12
scipper Mathies Melijsz. vor sijn scip
der Horst 10 Aemsterdamsce laken 20
s.
De scipper
g..
mande mit
1
18 smale
1..
[In het schip van Michiel Allertsz. bevinden zich 35 tonnen bo-
met 51^ ^ kaas van Peter Jacobsz., Peter Boen, Peter van Gispe, Claes Dirxz., Louwe, Peter de Hodemaker, Brunync Gijssen en Gerijt Reynersz. verder ^ paar guets van Arent van Apkoude, een klein pakje grove lakens van Gerijt Jacobsz. en 2^
ter
;
mud
gagelkruid, voor welk laatste resp. 1|
s.,
5
s.
en |
s.
wordt
betaald.]
Van
scipper
Lambert
400 stocvissces 8
s..
Gerijtsz.
vor
sijn scip
1^ ton boteren 3
1
g..
31astoeren3g..
s..
Van scipper Jan Lemsz. vor sijn scip g.. Jan de Verwer 5 paer ^ kasen 13s.. Claes guets 15s.. Emont 4 paer guets ende noch 1
1
Scomaker 3 paer guets ende 4 ton oeren, tsamen 12s.. Jan Gueton boteren 2 s.. Een denz. 4 paer guets 12 s.. Jan Willemsz. 1
')
2 Juli.
HET HAMPER PONDTOLREGISTER.
285
n kasen 3 s.. Claes Gijsen paer giiets ende U kasen 4 s.. Jan Louwe 250 commijns ende 30 stocbrede, tsamen U g.. 2 manden mit solonen \ g.. Henric Luitkensz. 6 ton Goudsce koite snider 3
1
1
3 VI.. Claes Jansz. 5 tonne zeeps 10 VI..
By
Blankert gebrocht Jacob Spaensz. 9 Lcdessce laken 18 Copken Keteler van wat oude coperen potte 2 biitkens.
1
:
s.
29
s-
29
g.
^i
g.
g.
2 k.
\n..
Van scipper Gerijt Willemsz. vor sijn clein scip ende plavusen Emont paer guets ende van hennop, tsamen 4 s.. By Blankert gebrocht Jan Blankert 10 voerwollen laken Aem-
g..
1
:
sterdams 20
Van
VI..
Noch 8 Noirtsce
witte 5^ VI..
scipper Dire Ysebrantsz. vor sijn scip
1
g..
600 stocvissces
ende \ ton boteren, \ u kasen 13s.. tonne rafs 2 butkens. Van scipper Gelijs Claesz. vor sijn scip g.. 4 pipen romanien 28 VI.. \ ton boteren, \ U kasen s.. Van scipper Claes Melijsz. vor sijn scip g.. Dire Bolenz. 2 teerling lakens 5 P. g.. Jacob Pillenz. pac lakens van 15 voerwollen laken ende 7 anderde wollen laken, tsamen 37 VI.. Jacob Jonge voerwollen ende 10 ander wollen 32 VI.. Jan Cort 8 Jacobsz. voerwollen ende 6 ander wollen 22 VI.. De scipper \\ ton boteren 1
1
H
1
1
1
3
1
s..
[Geen lading
bij
de schepen van Gerijt Mathiesz. en Bartout
Jansz..] B}^ Stoefken gebrocht
Bertolt de verwer van
:
9
s.
6
«•
Melijs Petersz. 15 Nairdsce laken 15 VI..
Monikedamme 8 Monikedammer laken 8
VI..
By Boudwijn gebrocht: Coman Meynert 1
boet suetwijn 16
VI..
hennops van 300, 44
Noch
VI..
1
boet maelvezeie ende
Noch 2 sack Noch 14 Noirtsce
10 pipen Poytous 30 VI..
8 Ypersce laken 16
s..
witte 10 VI.. 2 tonne blawe rosinen 6 VI.. 3 bont basts
By
Claes Hillenz. gebrocht: Gijsbert Huismansz.
11
1|- s..
voerlaken
ende 2 anderde laken 2 g.. Willem van der Duyn 15 Leydsce laken 30 VI.. Andrees Andreesz. 8 Harlems laken 8 VI.. Symen Jansz. 5 voerlaken 10 VI.. Jan Purmer pack Engels laken 13} k.. Jonge Dire teerling Amsterdamsc laken 4 g.. Aellert Symensz. 12 1
1
Nortsce witte 8 [241
.]
VI..
Claes Willemsz. 5 voerwollen 10 VI..
Van Monikedamme: [Geen lading bij de schepen
van Lambert Grebbersz., Andrees Florijsz., Gerijt Frederixz., Jan Rijser, Pieter Moensz., Claes Semmenz., Jan Jacobsz. en Ysebrant Mathiesz.; in de schepen van Claes Jansz., Jacob Dirxz., Henric
^1
quact
gr.
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
286
en Jan Claesz. bevinden zich en 2 paar guets,] Claesz.
S.
2
li
s.
1
2 tonnen boter, 22
Van scipper Garbrant Symonsz. vor sijn scip werpen mit Deventer ende Camper guede. [242.] Van Yedamme: [Geen lading bij bert Pouwelsz., die niets betaalt in de schepen ;
g.
1
't
;
U kaas
geladen tAnt-
schip van
Lam-
van Jan Beyersz.,
Vrederic Hilbrantsz., Hillebrant Petersz., Claes Vedelaer en Peter
meer dan 13 kwartier zout, waarvoor men 92 van Arent Jansz., Claes Pietersz. en Peter Jacobsz. bevinden zich 8 tonnen boter met 6 U kaas en 12000 kleine Petersz. is iets
s.
s. 21
4
g.
s.
betaalt; in die
Edammer
kaasjes, die resp. 22 s. en 24 VI. opleveren.] [Geen lading in het schip van Claes Gael; in dat van Jan Thaemsz. is 4 kwartier zout, waarvoor men 28 s. betaalt in die ;
van Claes Jansz. en Pieter Jansz. zijn 5500 kleine Edammer kaasjes en 13|-ton boter met 19 kaas, waarvoor 11 VI. en 51 s. worden ontvangen.] ?<^
s.
12
12 k.
g.
[243.]
Van Purmereynde:
[Geen lading in de schepen
van Jan Claesz. van Oesthusen en Jan Auwelsz. in die van Jacob Louwe, Jan Claesz., Jan Petersz., Jan Pouwelsz., Jan Jacobsz., ;
Jacob Arentsz. en Lourens Gerijtsz. bevinden zich 2>2>^ ton en 3 kindekens boter met 30 u kaas en 5^- kwartier zout, waarvoor
men
98|^
s.
37
s.
5
7
g.
g.
7
s.
s.
en 38^
s.
s.
ontvangt.]
Van Bumma:
[In de schepen van Jacob Claesz. en tonnen boter en 57 U kaas.] [In de schepen van Jacob Claesz. en Claes Zayl zijn 114- ton boter en 14 u kaas.] [245.] Van H o i r n: [In de schepen van Jacob Jansz., Pieter Symonsz., Jan Gerijtsz., Pieter Symonsz., Herck Lourensz., Willem Meynaertsz., Willem Symonsz. en Jacob Jansz. bevinden zich [244.]
Symon
Claesz. zijn 37
83^ ton boter met 67
van Peel Jansz., Albert HeyJan Hermensz., Zeger Meynertsz. en paar guets, waarvoor men Dire Petersz., 4 kwartier zout en resp. 12 g. 14 s., 28 s. ^n 33 s. ontvangt. Geen lading in het schip van Dire van Hetersem.] [In de schepen van Jan Heynenz. en Lourens Outgersz. zijn 61 paar guets van Claes Jacobsz., Meeus Symensz., schipper Lourens Outgersz., Dire Jansz. en Peter Symonsz., 5|- ton boter met 5^ U kaas van Jan Garbrantsz. en Peter Symonsz., en 6 Ezixe witte, 6 dozijn leer met een dozijn salonen van Peter Claesz., waar?/
kaas, o.a.
nenz., Mathies Petersz.,
1 1
1
s.
38J
g.
HEX HAMPER PONDTOLREGISTER. voor
men
resp \5
g.
33
16
s.,
en 8
s.
1.
287
van Wit bevinden
betaalt; in de schepen
Claes Splintersz., Jan Barents, Jacob Jansz. en Coep
zich 77 J ton boter met 68 ^/S kaas, o.a. van Jan Petersz., Albert Claesz., Vechter Jansz., Wermer, Heyn Hermansz., schipper Coep
Wit en Jacob Jansz., 4 pijp romanie van Dode Henewijs en 3 smawitkens, waarvoor resp. 233} s., 28 s. en s. wordt betaald.] [In de schepen van Dire Pietersz., Peter Jacobsz., Jan Jacobsz. en Pieter Reynersz. hebben Jan Dirxz., Jan Petersz. en Dire le
1
Jansz. 59 ton boter en 55
Van
i^
^'
k-
^
s.
29
g.
7 k.
s.
8i
g.
s.
32
g.
6i k.
^-
'O
g.
3
s.
kaas.]
scipper Claes Martsz. vor sijn scip
1
g..
Peter Luitkensz. 6 smale witkens 2^ k.. Van scipper Jan Gerijtsz. vor sijn scip
1
g.
20 paer guets 6
g..
geladen mit Oest-
;
vreescen gueden.
Van
S-
scipper Jan Jacobsz. vor sijn scip van Amesvoert, niet. 3
paer guets 9
s..
Jan Foy
1
paer guets 3
Grete Jan Frederixzs.
s..
wijf 6 laken 6 VI..
Van scipper Claes Melijsz. vor sijn scip horende een coepman van Leiden, 5 g. 8 [246.]
1
g..
2900 stocvissces, to-
s..
Van Enchusen: [Geen lading wordt vermeld bij de
schepen van Albert Meynertsz., Pieter Meeusz., Albert Jansz. en Olfert Lubbertsz.
;
in die
van Meynert Vrederixz.,
Gerijt Jacobsz.,
Dire Albertsz., Claes Pietersz., Jan Petersz., Reyner Pietersz. en
Symon
Bruinsz. bevinden zich 62^ ton boter
van Outger Zwedersz., Wijbrant ton plagaal, 2^ kwartier guets,
waarvoor men
1
Oltersz.
en
met
58i^
Herman
i!/!
kaas, o.a.
Pouwelsz., 3
oort zout, voor 20 g. schollen en 4 paar
resp. 7 g.
1
13-} s.,
3 VI., 18
s.,
5
1.
en 12
s.
ontvangt.]
de schepen van Pieter Jansz., Albert Jansz. en in het mosselscepeken van Jan Petersz., waarvoor } g. betaald
[Geen lading
bij
wordt; in die van Nanne Hermensz., Volker Petersz. en Jan Vrederixz. bevinden zich 4 kwartier zout, 4 hoed kolen en 8} ^ kaas
van
Gerijt Garbrantsz.,
waarvoor 28
s.,
2 VI. en 8}
s.
betaald
wordt.]
Van
scipper Marten Jansz. vor sijn scip
I
g.
;
geladen mit Oest-
vreesscen guede. [247.] Van M e d e n b 1 i c: [Geen lading in de schepen van Reyner Jansz., Allert Pietersz., Reyner Jansz. en Jacob Dirxz.; in die van Heyn Claesz., Heyne Gerwertsz., Yve en Marten Andreesz. hebben schipper Heyn Claesz., Peter Andreesz., Jacob
s.
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
288
coman Jan,
e.a. 92| ton boter en 44 U van 26 ton boter en 3 i^ kaas niets betaald wordt; verder voor 40 g. schapenleer en 19^ paar guets van Yeef Jansz. en Garbrant Foy, waarvoor men resp, 101. en 58^ s. ontvangt.J [248.] Van uit den Oge: Van scipper Pieter Symonsz. vor sijn scip 1 g.. Johannes Kerstekensz. 4 wagen scollen 24 s.. Van scipper Egbert Willemsz. vor sijn scip 1 g.. 5 wagen scollen, Jan Tol tohorende, 3 g..
Jansz.,
wat
kaas,
s. 31
s. 7 g.
s.
9
g.
4
s.
7 g. 104
Pieter Gerijtsz.
s.
oplevert, daar
Van T e x e
[Geen lading in den jachever van Asse van Texel en het schip van Huge Albertsz. in de schepen van Robbert Jansz. en Albert Geerlofsz. hebben o.a. Henrix Dirxz. en Zijbrant Jacobsz. 15 U Texelsche kaasjes, waarvoor zij 30 s. [249.]
1:
;
betalen.]
Van 24
scipper Walich Bardenz. vor sijn scip
g..
1
8 corf scollen
s..
Van rijtsz.
scipper 1 1
Jan Brodersz. vor
sijn
cleyne scip \
g..
Huge Ge-
00 casekens, dedit caseos. Andrees Saskersz. 400 casekens,
dedit caseos. [250.]
scip
s.
11
g.
14 k.
g..
1
Van Wyringen:
Van
Jan Herxz. vor sijn Mits dat de van Wyso ist dat gelt by on-
scipper
4 scippont Wyringher kasen 8
k..
ringen niet in der composicien niet en
sin,
wet en geboert ende anders ghien
van Wyiingen. Jan Arentsz. vor
[251.]
scip
g..
1
Van 10
s..
Van Nairden: 10 corf scollen 30
scipper
Tydeman
Gerijt Claesz.
1
Van
gelt
scipper
sijn
s..
Jansz. vor sijn scip
1
g..
5 tonne boteren
Tydemen Jansz. laken 12 VI.. Jan Camper
pack van 15 laken 15
VI..
14
14 Lubbert Lamffensz. 12 VI.. laken 9 Lamff Elfersz. 4 9 laken laken 14 VL. Arent Buers 4 VI.. Van scipper Huesscer Jansz. vor sijn scip g.. Dire Kampenz. ende Gerijt Jacobsz. tsamen 28 laken 28 VI.. 3 ton boteren 6 s..
laken 14
VI..
1
By
scipper Arent Gerijts
van der
.
s.
22
g.
1
o.
Y^j^ scipper Albert Pietersz. vor sijn scip [252.]
Van Weesp:
Lamf Deyn 7 la-
Scellinge gebrocht:
Jansz. 19 laken ende 2 halve ton boteren 21 VI. Gerijt ken 7 VI.. Jan Gerijtsz. 24 laken 24 VI.. [In de schepen
1
g..
van
13 laken 13 VI..
Gerijt Willemsz.,
Reyner Reynersz. en Jan Willemsz. is 12kwartier oort zout, dat 85|^ s. oplevert; in die van Jan Bouts en Jan Rijck zijn 77 paar 1
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
289
van Jan Rijck en Dire Swanynxz., en 3 halve lakens, waarvoor men 21} g. 16 s. en 3 VI. betaalt.] By scipper Jan Dirxz. van der Horst gebrocht 8 hoet kolen 4 VI.. Van scipper Jan Posch vor sijn scip g.. 12 paer guets, inHollant thuis horende, 36 s.. Van scipper Gijsbert Lap vor sijn scip g.. 60 paer guets, daer
guets, o.a.
:
1
1
hoert 16 paer of in tStichte 13
g.
2
s..
van Arent Loefsz. hebben Marten Reynersz., Jan Heynenz., Ansem Zwcersz., Claes Ansemsz., Jan Meerloes en Claes Zwanynxz. 4\^ ton boter en 32 ^ kaas; verder zijn er 9 halve lakens in, die 9 VI. opbrengen. In de schepen van Outger Vrankenz., Bloc Reynersz. en Jan Reynersz. bevinden zich 56^paar guets, o.a. van Dire Jansz. en Claes Deyn, 3 ^ kaas en 4 halve lakens. Geen lading in het schip van Albert Dier.] [253.] Van Mudcn: [In de schepen van Dire Hubertsz., Jan Claesz. en Simon Lambertsz. zijn 5 ton boter met 4 a^ kaas en 6^ kwartier zout, waarvoor men resp. 14 s. en 45^ s. betaalt.]
s.
56
g.
s.
34
g.
i k.
[In het schip
Van
g.. Lapken, Ysebrant hebben tsamen 25 paer guets
scipper Albert Dier vor sijn scip
Volmers ende Peter
INIartsz.
1
74- g..
[254.]
Van H a
i
r
1
e
k.
ii
S.
17 g. 4i
s.
37
s
m: [Geen lading irr de schepen van Jan
Jan Tidemensz. en Gerijt Woutersz. in die van Willem Jan Claesz., Mecke Outgersz., Heynric Jacobsz., Gerijt Dirxz. en Pouwels Dirxz. bevinden zich 5H ton boter met 141 & kaas, o.a. van Jacob Backer van Aemsterdam, schipper Jan Claesz., Jan Huyssersz., Gerijt Daemsz. mit sijnre geselscap en Claes Willemsz., en 3 kwartier zout; in het cleyne scepeken van Jacob Jansz. heeft Ghijsbert Bertelmeeusz. 3 wagen schollen, die
Jacobsz.,
;
Jacobsz.,
18
s.
opbrengen.]
g.
8
s.
[Geen lading in de schepen van Claes Pietersz., Auwel GarArent Rololsz., Jan Ja-
brantsz., Claes Gerijtsz., Claes Dirxz.,
cobsz. en
Jan Dirxz.;
in die
van Herman
Petersz.,
Rembrant
Jansz., Ysebrant Petersz., Ysebrant Jacobsz. en
Jan Reynersz. bevindt zich 1 ton boter met 7 J^ kaas, wagen schollen, wat potaarde, 12 hoet kolen, H last koit en 8 ton zout, wat resp. 9 s., 6 s., 3 VI., 6 VI., 9 butkens en 2 s. opbrengt.] kasen ende Van scipper Jacob Jansz. vor sijn scip g.. 1
1
sack soets houts 2
1
y<(
1
s..
NED. ECON.-HISr. ARCHIEF. jAARBOLK
\\
19
s.
i4 g. 4i
s.
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
290
Van s.
4 g. 3
tier
s.
scipper Manetgin vor sijn scip
souts 21
Hasse Claesz. 3 quar-
g..
I
s..
[255.] Van Ley den: [In de schepen van coman Gerijt, Jacob Jansz., Jacob Henrixz., Luitken Hugenz. en Mathijs Jacobsz. bevindt zich 65^ korf schol, waarvoor men 18 g. 16| s. ontvangt; in dat van Egbert Gerijtsz. is ^ ton boter en geen lading wordt vermeld bij dat van Claes Jansz..]
Van
scipper Gijsbert Bertoltsz. vor sijn scip
meden ende muUen
lemsz. 6 bael
Van 9J
g.
s.
50 Hagens laken 4
Van
g.
2
g.
4
6
s.
Van
scipper
Jan
Symon
Jansz.
Gerijtsz. 1
mit tynwercke, tsamen
Jacob Wil-
1
g..
De
Pieter Stoep,
Jan
scipper heft vertolt
VI..
mit 100 leders ende wat francijns 2 laken 18 VI..
s. 6 g.
VI..
scipper Peter Lambertsz. vor sijn scip
16 VI..
g..
1
s..
scipper Claes Gerijtsz. vor sijn scip
Wolbrichsz. 350 Leidsce laken 58 s. 91
7
vor
VI..
sijn scip
g..
1
Van
mand
Andrees Hugenz. 9 halve
1
g..
Jan Eggert 8 laken
grote tonne tinwerx ende noch 1
1
1
mande
P. g..
Van Alcmair: Van scipper Jan Petersz. vor sijn Barwolt Dirxz. 8 ton boteren 16s.. Coman Garbrant van der Graft 10 ton boteren 10s.. Desse twe coeplude vorscr. 25 kasen 25 s. [256.]
scip
1
g..
i(^
Van corf
Jan Garbrants vor sijn scip 1 g.. 6 korf drogede hoefde, tsamen 24 s.. 8 ton boteren ende scipper
1
scollen, J^
4
kasen
s.. 6 cleyne manden mit scaepskesen 2 s.. [Geen lading in het schip van Gerijt Payen; in die van Pieter Willemsz., Hilbrant Jansz., Pieter Pietersz. en Albert
17
Claesz. zijn 17
Thomaes s. 21
g.
9
tonnen boter met 67
Aellertsz.,
i^
waarvoor men 3
kaasen g.
10|-
1^
1
s.
korf schol van
en 4}
s.
ont-
s.
vangt.]
s.
van Peter Claesz., Jan Jacobsz. en Rembout tonnen boter met 9| J^ kaas en 1 kwartier zout; geen lading bij die van Olof Yefsz. en Willem Pietersz..] [257.] Van Akersloet: [Inde schepen van Gerijt Baes, Willem Oelbrantsz. en Hasse Claesz. is 13 kwartier zout, waar[In de schepen
Jansz. zijn 15
s.
9 g. 6 J
voor
mud
men
91
weit,
waarvoor men 3 g., en in dat van ^ kaas, waarvoor men 29 s. betaalt. Geen lading
boter met
s.
ontvangt; in dat van Florijs Rembrantsz.
is
100
Claes Petersz. 9 ton
1 1
het schip van
Rembrant
Florijsz..]
bij
HET HAMPER PONDTOLREGISTER.
Van Westzanden:
[258.]
[In het schip
u
Barentsz. zijn 14 tonnen boter en 30
Van Uterwijk:
291
van Ysebrant
kaas.]
Van der Goude:
sijn scip
[261
De
.]
Van
Van Amesvoert: By Geerlof
By
Wesep 4
Van Zutphen: By De
scipper vorscr. 40
By
s.
23
g.
8
s.
s.
19 g.
i
s.
Henrixz. gebrocht
van
Udam
^\ tonne
boteren 10
s..
3| korf scoUen
10^^ s..
Van Deventer:
jachever gebrocht
:
150 enden
By 1
quartier souts 28
wert karpers 6
g.
?.
scipper Scout Hugenz. s..
scipper Henric Hermansz. ges..
U kasen ende 2 tonne Nagel aem wijns 2 butkens.
scipper Godevert Dirxz. gebrocht
[264.]
s.
s. 3 g. 9
Van Nychtevecht:
gebrocht: Geert Willemsz. van brocht:
8
g..
1
boteren lis..
[263.]
g.
scipper Pieter Jacobsz. vor
scipper vorscr. 6 korf scollen 18s.. Claes
[262.]
27
1
1
1
[260.]
s.
[In den jachever
van Jan Sijbrantsz. en de schepen van Wermbout Claesz., Dire van Gemen, Jan Mathiesz., Bartolt Woltersz., Claes Mangnus, Jan Claesz., Berthelmeus Gijsbertsz. en Claes de Vrese bevinden zich 16 wagen u kaas, waarvoor men 96 + 54 s., ton boter en 18 korf schol, 2 s. en s. betaalt.] [In de schepen van Bertelmeus Keel, Dire Louwe, Dire Arentsz. Willem Gelijsz., Dire van Gemen, Beyer Rembrants en Jan Zijbrantsz. bevinden zich ^\ wagen 6 korf schol, 7 ton boter met 24 U kaas, 4 kwartier zout en wat kaas en visch, waarvoor men 57 s., 38 s., 28 s. en 2\ s. ontvangt.] [259.]
:
6
1
s.
5
s.
7 g. 6i
s.
12
g.
8j
k.
scipper Dire Henrixz. mit sijn
s..
By WiUem Koninc gebrocht Jan Willemsz. 5 korf scollen 15s.. By Jan Henrixz. gebrocht 10 paer guets 30 s.. Pieter Jacobsz. :
:
van Hoirn 7 paer guets [265.]
De
s..
Van Hasselt:
boteren 9\ [266.]
21
De
scipper 3 J
'66
kasen ende 3 ton
s..
Van Apcoude:
By scipper Jan Symonsz.
gebrocht
scipper vorscr. 7 halve tonne boteren, in Hollant gecoft, 7
Noch 5 M [267.]
kasen, in
HoUant
thuis horende, 5
Van Cam pen: By
Henric
Wesselsz.
gebrocht:
Meester Arent van Wijc van Oldensale 2\ ton boteren 5
kasen 2
s..
2
"66
s..
Herman wert
s..
s..
aels,
Frederixz. 59
tsamen
1
g..
g.
wert
aels,
Jan Bruunsz, 2
Herman Frederixz. 35 g. U Texels kasen 4 s.. Zael-
s.
s.
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
292
s.
3
s*
g.
ken Philips van 25 g. wert karpers 3 VI.. Claes Foppe 6 voerlaken Aemsterdams 12 VI.. Noch Claes Foppe 6 ander wollen laken 6 VI.. [268.] Summa summarum van den ontfange beloept 832 g.
s.
2
k.
3
o..
Summa summarum van
den uitgeven beloept 66 g. 2 VI.. So van k.. Jan Heynenz. van deser somme by wille Pouwels Albertsz. gegeven 40 g., van denwelken hi gude rakeninge of doen sal. So blift de somme 726 g. o. van 1 k..
blijft
to
Campen 766 g.
1
o.
1
1
DiTS DE REKENINGE VAN DEN PONTGELDE, ONTFANGEN TO KaM-
PEN VAN DEN HOLLANDEREN, ZeELLANDEREN ENDE WeSTVREESCE GUEDE VAN SiNTE JaCOBSMERCTE TO DeVENTER, DATS TE WETEN TUSSCEN OnSER LiEVER VrOUWENDAGE ViSITACIO ENDE SiNTE BeRTELMEUS ^) DAER SIN DE SOLTSCEPEN IN GESCREVEN, DE TO DeVENTER WAREN IN SiNT Lebuynusmercte^). Voert in Sinte Lebuynusmarct, tho Campen gehouden, en is ghien pontgelt gegaddert noch ontfangen, mits de rebellicheit, DAT men niet opvaren en mochte. ;
[269.]
Van Aemstelredamme:
Claes Scout,
Jan Lemsz. en Jan
boter met 85
^
[In de schepen
Rijser bevinden zich
kaas, het laatste o.a.
I
last
1
van
9^ ton
van Claes Dirxz. en Meynert,
en kleine zak hennip, waarvoor men 6 g. 88 s. en ^ s. ontvangt geen lading in 't schip van Mychiel Aellertsz..] By Claes Hillenz. gebrocht: Comen Andrees Willemsz. 13 ton 1
zeeps 26
VI..
Noch
mit rosynen 2 s.
22
g.
6i
s.
suethout 5
s..
1
pack van 16 Aels laken 16 butkens. 2 tonne van 1 sack solonen, commijn ende
Pieter Jansz.
s..
Van Monikedamme:
[Geen lading bij de schepen van Jacob Dirxz., Gerijt Symonsz. en Claes Semmenz. in dat kaas, in dat van Gerijt van Claes Jansz. zijn 8 tonnen boter en 7 Frederixz. 2 paer guets.] [271 .] Van Y e d a m Van scipper Claes Jansz. vor sijn scip g.. 5000 cleyne kasekens 10 VI.. By scipper Symon Jansz. van Aernhem gebrocht Claes Pie[270.]
;
J5^
s. 7 g. 9
s.
:
1
:
')
24 Augustus.
")
12
November.
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER. tersz. 3500 cleyne kasekens 7 ende 4 u kasen Ms..
[In het schip
van Claes
Jan Vernyel en
tersz.,
VI..
Symon
293
Gerijtsz. 5
tonne boteren
hebben de schipper, Dire Pe9j ton boter, 2 u kaas en 3000
Pietersz.
Heyn Loen
kleine kaasjes, waarvoor
zij 181 s., 2 s. en 6 VI. betalen; in de schepen van Vrederic Hilbrantsz., Hilbrant Petersz., Jan Beyer,
Claes Vedelaer, Peter Petersz. en
ton zout, dat 108
s.
Jan
Petersz.
Van Purmereynde:
[272.]
is
15J kwartier 3
opbrengt.] [In de schepen
s.
24
r.
2\ k.
s.
20
g.
8
s,
s.
17 g. 9
s.
s.
33
g.
4
s.
s.
32
g.
1
van Jan
Coppenz., Jan Claesz., Jan Claesz. van Oisthusen, Jacob Arentsz.
en Jan Petersz. bevinden zich 49^ ton boter met 42 U kaas en 2\ kwartier zout, waarvoor men 141 s. en 17 s. ontvangt.] [In de schepen van Jacob Boyck, [273.] Van
Bumma:
Symon
Claesz.,
tonnen boter en
Jacob Claesz. en Jan de Groet bevinden zich 59
U
41
kaas.]
Van Hoirn:
[Geen lading in de schepen van Albert Symonsz., Willem Symonsz. en Albert Jansz.; in die van Gerijt [274.]
Dirxz.
van Swolle,
die niets betaalt,
Pieter Rey-
Jan Jacobsz.,
en Jan Heynenz. hebben Pieter Jansz., schipper Pieter Reynersz. en Jan Hermensz. 18 paar guets, Vechnersz., Claes Splint ersz.
ter Jansz., Aellert Claesz.,
U
84
comen Peter
e. a.
ton boter en
last 51
1
kaas.]
[Geen lading in de schepen van Albert Symonsz., Claes Splintersz. en Albert Symonsz., die beide malen om steen vaart in die ;
van Jacob hebben Vechter Jansz., Jacob Allertsz., Jan Dirxz. e. a. 52 ton boter en 12\ U kaas; in dat van Jan Petersz. is Z\ kwartier zout, dat 24^ s. opJansz., Dire Petersz. en Claes Martsz.
brengt.] [275.]
vor
sijn
Van Enchusen: jachever
-J
Van
scipper Peter Wijbrantsz.
g..
Van scipper Nanne Hermensz. vor sijn scip g.. 28 s.. Daem Knuyt 12 Noirtsce witte 8 VI.. Van scipper Wolter Jansz. vor sijn jachever \ 1
4 quartier souts
g.
;
geladen mit
Vreesscer hotter.
[Geen lading in de schepen van Frederic Jacobsz., Frederic Albertsz., Outger Pietersz., Peter Meesz., Symon Bruinsz., Albert Jansz., Grebber Melijsz., in het kleine schip van Peter Meesz. en
den jachever van Pieter Pietersz. in het schip van Claes Pietersz. 4 kwartier zout, in die van Reyner Petersz. en Pieter Barentsz. ;
is
k.
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
294 zijn s.
20 J
23^ ton boter en 5
J^
kaas, terwijl Garbrant Zegersz. voor zijn
jachever met versche aal
g..
4-
g.
betaalt.]
Van Medenblick:
[Geen lading in de schepen en Jacob Woutersz., die om steen vaart; in dat van Pieter Jansz. hebben Jacob Andreesz., coman Jan, Ove Jansz. en Katerine Allerts 36 ton boter en 27i u kaas.] [276.]
van Reyner
Van Tex el:
[277.]
scip
1
Van
Heyn
Jansz.,
Claesz., Pieter Jansz.
Van
scipper Robbert Jansz. vor sijn
3 scippont Texels kesekens 6
g..
scipper
Huge
s..
Albertsz. vor sijn scip
1
g..
Van wat
Texels
kesekens, dedit caseos.
Van s.
18 g. J
s.
scipper
Jan Brodersz. vor
van wat Texel kesekens dedit
Van Weesp:
[278.] 1
5 quartier souts 35
g..
Van
\
g..
De
scipper
caseos.
Van
scipper Gijsbert
Lap vor
sijn scip
s..
geladen mit Dire Jan Rijck vor sijn scip g. der van Hair ende van Apcoude Arent Janszs. Jan
scipper
Janszs. ende
van Utrechts
Van
sijn clein scip
1
;
suvel, niet.
scipper Bloc Reynersz. vor sijn scip
boteren ende 15
"U
kasen 35
1
g..
guets, in tSticht gevallen. Block Reynersz. ende
6 ton boteren 12
Jan Meer 10 ton
Dire Jansz. van Apcoude 2 paer
s..
Jan Meer
vorscr.
s..
Van scipper Arent Loefsz. vor sijn scip ende 4 quartier souts 38 s.. Van scipper Heyn Scutter vor sijn scip ende 3 quartier souts 31s.. Van scipper Reyner Reynersz. vor sijn scip ende 2>\ quartier souts 2)A\ s.. Van scipper Gerijt Willemsz. vor sijn scip g.. 1
4 quartier souts 28 scip
1
g.
s..
Van Muden:
[279.]
Van
scipper Dire Hubertsz. vor sijn
geladen mit Uterssche gueden.
;
Van scipper Albert Dier vor sijn scip 1 g.. Lapken 200 kasen ende 3 ton boteren 16s.. Ysebrant Volmersz. 200 kasen ende 5 ton boteren 2 g.. De scipper 3 paer guets 9 s.. Van scipper Volmer Henrixz. ende Lambert Egbertsz. vor hoer scip g.. 6 quartier souts, afgekort een scilt, blijft 37 s., mits dat men se weder moste halen, also als se by nachte vorby gevaren 1
s.
36
g.
5j
s.
waren. [280.]
Van Hairlem:
Gerijt Woltersz.,
Dirxz. en
Jan
Jan
Bluffer; in
[Geen lading in de schepen van
Jan Jacobsz., Henrie Jansz., Pieter die van Willem Jacobsz., Jan Gerijtsz.
Dirxz.,
HET KAMPER PONDTOLREGISTER.
295
en Gerijt Jansz. hebben Andrees Petersz. e. a. 2 last 15 ton boter en 135 U kaas.] Van scipper Jan Pouwelsz. vor sijn scip van Leiden g.. Vor 90 g. wert leders van Leiden \\%.. 3 Leidsce laken 6 VI.. Van scipper Brantken Jacobsz. vor sijn scip ende koit 1 g.. Van scipper Claes Claesz. vor sijn scip ende 3 quartier souts .... 1
vat myn, 28^ [281
.]
s..
Van Westzanden:
rentsz. vor sijn scip
ren 4
g..
[282.]
1
g..
40 U kasen 4
Sceel
Van
Egge mit
scipper Zijbrant Ba-
sijnre selscap
20 ton bote-
g..
Van Alcmair:
[In de schepen
van Michiel
s.
46
g.
s.
49
g.
s.
28
g.
li
s.
7i
s.
Zij-
9\ kwartier zout in die van Jan Garbrantsz. en Jan Petersz. hebben schipper Jan Garbrantsz. e. a. 34 ton boter en 54 U kaas, en verder zijn er 2 korven met droechde
brantsz. en Peter Petersz.
is
hoefde en visch, die 3
opbrengen.]
s.
;
Van scipper Albert Claesz. vor sijn scip mit 6 quartier souts 52s.. Van scipper Nanne Dirxz. vor sijn scip mit 2 quartier souts 24 s. 10 U kasen en 10 halve ton boteren 20 s.. [283.] Van Akersloet: [In de schepen van Florijs Rembrantsz. en [284.]
Willem Oelbrantsz.
Van der Graft:
\^\ kwartier zout.]
is
[In het schip van Berwolt Dirxz.
20 tonnen boter en 20 U kaas.] [285.] Van Leyden: Voer een scipper van Leiden, de de dienre in tscip wolde beholden, vor sijn scip g.. Van scipper Mathijs Jacobsz. vor sijn scip g.. Van scipper Willem Willemsz. vor sijn scip g., ende was Luken Hugenzs. zijn
1
1
1
knecht. [In het schip van
Jan Gerijtsz. zijn 49 Haagsche lakens, die 49 en 85 Leidsche, die 170 VI. opbrengen.] [286.] Van Uit der wijc: [In de schepen van Jan Claesz. en Dire van Gemen zijn ^\ ton boter en 28 "H kaas.] [287.] Van Overmeer: Scipper Claes Albertsz. vor sijn
VI.,
scip niet.
Emont
1 1
ton boteren ende 12
ton boteren.
U kasen 27
s..
.
.
.
Heyne Kemp van Weesp 7
Voert geladen mit Jan Romers
ende Jan van der Hairs guede van Apkoude, in tSticht gevallen. [288.] Van Zutphen: Van Henric Hermensz. vor 35 g. wert aels \ g.. Van scipper Godevert Dirxz. 12 tonne boteren 24 s.. 23
U
kasen, tohorende den scout van
Dirxz.
44-
ton boteren ende
1
U kasen
Saerdam 23 10s..
s..
Scipper Jan
HEX KAMPER PONDTOLREGISTER.
296 [289.]
Van Deventer;
sijn scip niet.
[290.] s.
16 g. 9 J g.
De
Van U
i
t
g
e e s t
kensz. en Garbrant Lukensz. [291.]
sekens 3 [292.]
Van
scipper vor 12
g.
scipper Claes Lambertsz. vor
wert kasen 2
[In de schepen
:
is
s..
van Louwe Luit-
8h kwartier zout.]
Van Kampen: s..
Peter Witte
Jan Briiinsz. 1-^ scippont Texels kapack van 17 Weesper laken 17 VI..
1
Van Bruekel:
Van
scipper Wolter Arentsz. vor
Havixz. 2J last harinx 2^ g.. o 11: By Blankert gebrocht: Willem Oelrixz.
sijn scip niet. Vrederi'c
[293.] s.
5 g. 2 k.
Van
Z
w
Amsterdams ende ander 11 VI.. Siimma summanim van den ontfange beloept 370
5 voerlaken [294.]
1
myn | k.. Summa summarum van den
g.
uitgeven van denonkost,gedaen
op Sinte Jacobsmarct, up Sinte Lebuynusmarct, up Sinte Martinsmarct, belopt tsamen 1 15 g. 9 s.. So blijft to Campen 254 g. k.. s. [295.] Summa summarum van den ontfange belopt 6644 g. ende VI.. Gegeven van desser vorscr. somme op rakeninge meister Pilgram vor sine moynisse ende arbeit 100 Ph. sc. ende 14 g., de hi bynnen deen twe jaren, als hi to huis was, verteerde. Aldus so blift de summa van den ontfange op 6480 g. 10k.. To Kampen betaelt den borgeren ende mit dat noch in de kiste is, de summa van 6367 g. als men in den boke der betalinge vinden sal. De van Deventer is betaelt 1 13 g. 10 k., als in den boke vorscr.. Summa summarum van alder betalinge belopt 6480 g. 1
1
1
,
10
k..
HC 321 A1E3
Economisch-historisch j aarboek
df.el 5
PLEASE
CARDS OR
DO NOT REMOVE
SLIPS
UNIVERSITY
FROM
THIS
OF TORONTO
POCKET
LIBRARY
