''^^i*^
^^^ it
é
4^.
s;
/
X
7
^ S^^''^
BREDIUS-BUNDEL
Digitized by the Internet Archive in
2010 with funding from University of Toronto
http://www.archive.org/details/feestbundeldrabr01amst
FEESTBUNDEL Dr.
abraham BREDIUS
AANGEBODEN DEN ACHTTIENDEN APRIL
1915
OPSTELLEN
EERSTE DEEL
EN HANDELSDRUKKERIJ gebroeders BINGER
BOEK-, KUNSTv/h
amsterdam
N
^/,\
Aan
ABRAHAM BREDIUS wordt
bij
het
bnndel opstellen hij
zoo
van den zestigjarigen leeftyd deze over onderwerpen uit het gebied, waarop
bereiken
lang en
vruchtbaar
werkzaam
is
geweest,
aangeboden als hulde wegens zjne groote verdieiisten voor de vadcrlandsche kunstverzamelingen en zijne onvermoeide
nasporingen
ku n stgesch ieden is
omtrent
de
vader la ndsche
,
door
VII
de Commissie van voorbereiding Dr. C.
Hofstede de Groot,
W. Martin,
Prof. Dr.
Voorzitter.
Secretaris.
Jhr. B.
F.
redactie:
van Riemsdijk.
A. Rover.
J.
SCHMIDT DegENER, Penningmeester, VAN Gelder, Redacteur. Mr. S. VAN Gijn.
W.
e7i
F.
Prof. Dr. Jhr. J. SiX.
Dr. H. E.
Mr. Dr. F.
A. Hesselink.
namens
hen,
wijze tot het tot
G. Snijder
van Wissen-
F. M. Sterck.
J.
WiLLY MARTENS. Mr. Dr. S Muller Fzn.
W. J.
kerke.
Jan Veth. Voute.
Dr.
M.
P.
door medewerking of op andere stand komen hebben bijgedragen: die
H. M. de Koningin. H. M. de Koningin Moeder. Z. K. H. de Prins der Nederlanden.
Museum. Gemeente-Museum, 's-Gravenhage. Huis Lambert van Meerten, Delft. Dordrecht's
Museum
J. J.
van de Sande Bakhuijzen,
Murray Bakker, Amsterdam. M. Bauer, Aerdenhout. Dr. H. Havinck, Amsterdam. Dr C. L. G. Becht, 's-Gravenhage. Mr. N. Beets, Amsterdam. A. S. VAN DEN Bergh, 's-Gravenhage. G.
Boijmans, Rotterdam.
Teylers Stichting, Haarlem.
Frans Hals-museum, Haarlem. Vereeniging Rembrandt, Amsterdam. Arti et Amicitiae, Amsterdam.
Haagsche Kunstkring, 's-Gravenhage.
H. P.
Pulchri Studio, 's-Gravenhage.
J.
Vereeniging Kunstliefde, Utrecht.
Commissie
tot
het
bijeenbrengen
van
Gebroeders BiNGER, Amsterdam.
den Nederlandschen Boekhandel.
A.
Hoofdredactie van het „Algemeen Handelsblad" Amsterdam. der
N. V.
„Nieuwe
Rotter-
damsche Courant". Allebé, Amsterdam. Arntzenius, 's-Gravenhage. Jhr. Mr. J. F. Backer, Amsterdam. Mr. C. Bake, 's-Graventiage. Prof. Al'G.
F.
Berlage Nzn., 's-Gravenhage.
W. BernwrDS, 's-Gravenhage. Eduard van Biema, 's-Gravenhage. W. H. VAN Bilderbeek, Dordrecht.
Bouwstoffen voor de Geschiedenis van
Directeur
's-Gra-
venhage.
J.
Blaauw,
's-Graveland.
Blok, Leiden. Jhr. Mr. P. A. J. VAN DEN Br.\ndeler, Leeuwarden. Dr. GiJSBERT BROM(t). Mej. C. E. C. Bruining, Alkmaar. C. W. Bruinvis, Alkmaar. Ch. A. Burlet, Berlijn. Mr. W. P. Graaf VAN Bvlandt, 's-GraProf. Dr.
1'.
venhage.
J.
VIII
Mr. Dr. P. A. Callenfels, 's-Gravenhage.
A. A. Krimpen.
Mr.
Mr.
G.
DEL COURT TOT KRIMPEN, DEL CoURT VAN KRIMPEN,
P.
Velsen.
W.
D. Cramer, Twelloo.
Cremer, Santpoort. Mr. R. A. VV. J. J. Cremers, 's-Gravenhage.
J.
F.
W. Croockewit VV.Azn., Amersfoort. Eduard Cuypers, Amsterdam. H. Cuypers, Roermond. Jhr. Mr. A. van Daehne van Varick, Dr. P.
J.
's-Gravenhage. C.
F.
Dr. H. E. VAN Gelder, Scheveningen. H. Ph. Gerritsen, 's-Gravenhage. Mr. J. J. VAN Geuns, 's-Gravenhage. J. E. Goedhart, Amsterdam. Dr. J. Goekoop— DE Jongh, 's-Graven-
Deelder, Utrecht. SCHMIDT Degener, Rotterdam.
Dewald, 's Gravenhage. Mr. de Vries van Doesburgh, Leeu-
hage. C.
's-Gravenhage.
VAN DER Goot, 's-Gravenhage. Graaf, Haarlem. H. G. VAN Grol, Vlissingen. Dr. C. Hofstede de Groot, 's-Graven-
VAN Doorninck, Bennebroek. Mr. H. L. Drucker, 's-Gravenhage.
B. N.
Duparc, 's-Gravenhage.
I.
Dupuis, 's-Gravenhage.
VAN DuVL
Mevr. R.
Sprenger, Leeu-
Dijkgraaf, 's-Gravenhage. Mevr. Wed. Dr. JOHS. DVSERINCK, Baarn. C. P. van Eeghen Jr., Amsterdam. Mr. Chr. P. VAN Eeghen, Amsterdam. F. C.
Jonkvr. L.
Elout van Soeterwoude,
's-Gravenhage.
G. ESCHAUZIER, 's-Gravenhage. Mr. H. H. EvERTS, Twelloo. J.
Douairière
VAN Gijn, Dordrecht. W. VAN DER Haagen,
Mr. S.
M.
J.
F.
's-Gra-
venhage.
H. VAN Hall. Amsterdam. Parijs.
VAN der Hart, 's-Gravenhage. Jacques Hartog, Amsterdam. Mej. C.
Dr. E.
Haslinghuis, 's-Gravenhage.
J.
van Hasselt, Haarlem. Mr. M. E. Havelaar, Dordrecht.
J.
M. Heineken, Amsterdam.
warden.
Mr. E.
J.
J.
Gebroeders Hamburger,
warden.
Mr. M.
GoNNET, Haarlem. G. GOOSSENS VAN EVNDHOVE
E.
Dr. D. H.
C. M.
Toon
J.
A.
Everwijn Lange, Amsterdam. H. J. van EvsiNGA— Kluit,
's-Gravenhage.
E. Heldring, Amsterdam.
W.
F. VAN Heukelom, Amsterdam. M. HiLLESUM, Amsterdam. Dr. O. HiRSCHMANN, 's Gravenhage. H. J. Hofstede, 's Gravenhage. Prof. Dr. A. E. J. Holwerda, Leiden. C. G. 't Hooft, Amsterdam. Dr. G. J. Hoogewerff, Rome.
J.
J.
W.
P.
VAN Hoogstraten,
's-Graven-
hage. P.
Th. van Hoorn, Bloemendaal.
A. N. J. Fabius. Bussum. J. A. Frederiks, 's-Gravenhage.
Dr. M. E.
Mr. R. Fkuin, 's-Gravenhage.
Dr. N. G.
H. Fuld, 's-Gravenhage. Dr. A. C. Geitel, Gouda. J. J. DE Gelder, Leiden.
Prof. Dr. J.
R.
HOUCK, Deventer.
HouwiNK
Hz., Meppel.
van Huffel,
Utrecht.
Huizinga, Leiden.
Mr. Ridder G. E. HUVSSEN vaN KattENDIJKE, 's-Gravenhage.
IX
ISAAC ISRAELS, 's-Gravenhage. Mr. W. A. Baron VAN ITTERSUM, 's-Gravenhage. G. DE Groot JaminJr., Amsterdam. Andreas Jansen, Jutfaas.
J,
AUG. Janssen, Amsterdam. Jhr. Mr. B. M. de JoXGE VAN Ellemeet, J.
A.
Mr.
P,
Mr.
H.
Dr.
C.
VAN Karnebeek,
A.
VAN KarNEBEEK,
Philip van der
Kellen
Dzn.,
Am-
sterdam.
A. O. VAN Kerkwijk, 's-Gravenhage. Prof. Dr. H. Kern, Utrecht.
M, Knoops, Amsterdam.
Knuttel Wz.,
G.
W.
's-Gravenhage.
Knuttel, 's-Gravenhage. J. Jukriaan Kok, 's-Gravenhage. C. Koppenol, Scheveningen. G. J. Kramer, Rotterdam. Dr.
P. C.
Prof. Dr. J.
Kraus, 's-Gravenhage.
J.
Krol
J.
O. Kronig, 's-Gravenhage.
Kzn., Haarlem.
D. Kruseman, 's-Gravenhage. Egbert de Langen, Amsterdam.
J.
Prof. Dr. O.
Mr. Dr.
W.
Lanz, Amsterdam. F.
van Leeuwen,
's-Gravenhage. Mej. E.
VAN der Loov van der Leeuw,
Amsterdam. Mevr. A. Lehman, Amsterdam. H. LiNTZ, 's-Gravenhage. Jhr, Mr. A. F. DE Savornin Lohman, J.
's-Gravenhage.
SluvTERMAN van Loo, Heemstede. H. LOUDON, 's-Gravenhage. FritS LugT, Amsterdam. Mej. Jhr.
Am-
Willem Mengelberg, Amsterdam. A. W. M. Mensing, Amsterdam. Mevr. G. Mesdag-van Calcar, 's-Gravenhage.
Meulen, 's-Gravenhage, A.N. S. van Meurs, 's-Gravenhage. Mevr. Moes-Valeton, Amsterdam. Mevr. Dr, Moll-Hanegraaf, Velp, M. Mouton, 's-Gravenhage. Dr. Hendrik P. N, Muller, Nunspeet, F. P. ter
's-Gravenhage. J.
M. Mengelberg-WübkE,
sterdam.
's-Gravenhage. Jhr.
's-Gravenhage.
R. JORDENS, 's-Gravenhage.
M. Kam, Nijmegen. Jhr.
W. F. MarGADANT, 's-Gravenhage. SiMON Maris, Amsterdam. Prof. Dr. W. Martin, 's-Gravenhage. J. DE Meester, Rotterdam. Jhr. Mr. P. L. VAN MEEUWEN, Mevr.
Assen.
D.
M. VAN DER Maarel, 's-Gravenhage. S.
Mr.
P.
Mr. Dr.
S.
Muller
Fzn., Utrecht.
Mej. M. C. Mijnlieff, Utrecht.
Dr. Elis. Neurdenburg, Amsterdam. M. A. VAN Nieukerken, 's-Gravenhage. R, P. J. TUTEIN Nolthenius, Delft. M. VAN Notten, Amsterdam. Nijgh en VAN Dittmar, Rotterdam. P. NijHOFF, Amsterdam,
Wouter
Nijhoff, 's-Gravenhage.
HiDDE Nijland, Dordrecht A. W. M. Odé, Delft. G. J. Okhuyzen, 's-Gravenhage. Dr.
J.
A. F. Orbaan, Rome.
Mr. Dr. Mej.
I.
J.
C.
C. E.
Overvoorde, Leiden. Peelen, 's-Gravenhage.
H. D. Pierson, 's-Gravenhage. Dr. A. Pit, Amsterdam. Mej. S. Pl.\te, Rotterdam. C. J. PluvgERS, Rotterdam. Jhr. Cii. F. VAN DE Poll, Haarlem. H. PORTHEINE Jr., Arnhem. A. Pijnappel, Hilversum.
P.
Mr. H. P. G. OUACK, Amsterdam. Mej. Y. F. OuiNTUS, Groningen.
Ed. f, Stork, Hengelo. C. W. F. P. Baron SwEERTS DE Landas
Lord Reay, Londen. Mr. L. H. W. Regout, 's-Gravenhage. W. M. C. Regt, Oudshoorn.
K. VAN Tex, Utrecht.
VAN Rhemen, 's-Gravenhage. B. W. F. VAN Riemsdijk, Amsterdam. Mr. Th. H. F. van Riemsdijk,
DouairièreS. Jhr. Jhr.
Mr. Dr. A. RoËLL, Haarlem.
Mevr.
Roos Vlasman-Lingeman, Ab-
coude.
Rooseboom, 's-Gravenhage. ROUFFAER, 's-Gravenhage. A. Rover, 's-Gravenhage.
Dr. M. P.
G. J.
P.
Dr. E.
VAN RijCKEVORSSEL, Rotterdam.
Dr. D. F. Scheurleer, 's-Gravenhage. W. A. Scholten, Groningen.
Schorer, 's-Gravenhage. J. A. DeJft. Schouten, J. Jhr. C. C. Th. Six, Amsterdam. Prof. Dr. Jhr. J. SiX, Amsterdam. Amsterdam. J. Slagmulder, Mr. P. A. J. Baron de Smeth VAN Alphen, Jhr. Mr.
L.
's-Gravenhage. P.
Smidt VAN Gelder, Vogelenzang. VAN Stolk, Rotterdam.
Mevr. G. Smith Prof. Dr. C.
Mr, Dr. F.
—
SnOUCKHurgronje, Leiden. W. J. G. Snijder van Wis-
SENKERKE, Wassenaar. M. L. C. Staring
Mevr.
F. M.
Sterck, Heemstede.
VAN Stockum, 's-Gravenhage. W. P. van Stockum Jr., 's-Gravenhage. 's-Gravenhage. J. B. van Stolk, C. M.
F. C. Stoop, Byfleet.
A. Stoop, Bloemendaal.
's-Gra-
venhage.
VAN Veen, Amsterdam. Verkade, Delft. W. F. K. Baron van VerschuER, Arnhem. Dr. Jan Veth, Bussum. Jan Marinus Vis, Zaandijk. Prof. Mr. W. van der Vlugt, Leiden. H.
J.
E. G.
Elias Voet
Jr.,
Bloemendaal.
Vogel, Leiden. M. P. VoüTE, Amsterdam, Mevr. Wed. P. A. Voute— Holleman, Amsterdam. Prof. Dr. J. Pii.
A. Draisma de Vries, Oosterbeek.
DE Vries, Amsterdam. DE Vries, Amsterdam. J. D. Waller, Heemstede. G. S. H. Wendelaar, Bergendal. A. W. Weissmann, Amsterdam. Dr. E. Wiersum, Rotterdam. D. de Wild, 's-Gravenhage. Prof. Dr. Jhr. B. H. C. K. VAN DER WijcK, Dr. A. G. C.
R. VV. P.
Doorn.
— Blu.ssé,
Dordrecht. J.
Tombe, de Bildt. J. W. DES Mr. M. Tydeman Jr., Breda. Mr. M. M. VAN Valkenburg, Mr.
G.
's-Gravenhage. Jhr.
Wyborgh, Rotterdam.
Mr.
Andrée Wiltens,
's-Gravenhage.
Wijngaarden, Rotterdam. Heer en Mevr. Wvnaendts Francken Mr. B.
J.
V.
—
Dvserinck. C. C. Zeverijn, Hilversum.
D. S. van Zuiden, 's-Gravenhage. Mr. J. A. H, Baron VAN ZuVLEN VAN
Nvevelt, 's-Gravenhage.
INHOUD.
Bladz.
—
Mr. N. Beets, Herscheppingen, met negen afbeeldingen op de platen i 5 C. W. Bruinvis, Het huis „het Moriaanshooft" te Ali
— 12
W. Enschedé, Het
i
8
15
oude groote orgel
in
de Sint Bavokerk te Haarlem
25
Dr. H. e. van Gelder, Een Haagsche Fabriek van „Delftsch Aardewerk, met eene afbeelding op plaat 13 Dr.
J.
37
Goekoop — de JongH, De Man met
het Vergrootglas door
Rembrandt,
met vier afbeeldingen op de platen 14 en 15
53
Gonnet, Haarlemsche glasschrijvers Dr. C, Hofstede de Groot, Rembrandts onderwijs aan C.
.61
J.
met negen en dertig afbeeldingen op de platen 16
zijne leerlingen,
—40
79
JacQUEs HartOG, De Toonkunst die verbindt, C. G. 't Hooft, Onze vloot in de Schilderkunst, met drie afbeeldingen op de platen 41
Dr.
G.
J.
— 43
95
97
Hoogewerff, De
Stichting der Nederlandsche Schildersbent te
Rome, tnet drie afbeeldingen op de platen 44 Dr. N. G. van Huffel, Analyse
— 46
109 126
A. O. VAN Kerkwijk, Begrafenispenningen van 17de eeuwsche Nederlandsche
J.
130 kunstschilders, met zeven afbeeldingen op plaat 47 O. Kronig, Wie was de Leermeester van Gabriël Metsu, met twee afbieldingen 135
op de platen 48 en 49 F. LUGT,
Wandelingen
met Rembrandt
in
Amsterdam,
vijf en veertig afbeeldingen op. de platen 50
Dr. W.
Martin, Zeven onbekende
de platen
75—79
viet
eene kaart en
— 74
schilderijen,
138
met zeven afbeeldingen op '7^
INHOUD.
XII
Bladz.
A. W. M. Mensing, De Leonardo's van Constantijn Huygens den zoon twee afbeeldingen óp de platen
viet
8oen8i
i86
.191 Dr. Elisabeth Neurdenburg, De plateelbakkersfamilie Hoppesteyn Dr. J. A. f. Orbaan, Italië en de Nederlanden met vijftien afbeeldingen ,
op de platen 82
Mk. Dr.
J.
C.
.
—92
201
Overvoorde, De
portretten der Hollandsche graven in het
221
Stadhuis te Leiden
Ida
e.
C.
platen 93
B.
JliR.
W.
Hans Coenraet
Brechtel, met acht afbeeldingen op de
VAN Riemsdijk, Een
schilderstuk van Johannes Torrentius,
Peelen,
—96 F.
230
met eene afbeelding op plaat 97
243
,
250 Dr. D. f. Scheurleer, Eene Iconographie der Muziekinstrumenten JllR. Dr. J. Six, Een vroutgen met een pappotgen bij haer hebbende, met .
.
.
eene afbeelding op plaat 98 J.
F.
255
M. Sterck, Een Vondel-portret door Remhrandt? met twee afbeelatngen
op de platen 99 en 100 Dr. Jan Veth, De Ontwikkeling van een motief
afbeeldingen op de platen loi
A.
VV.
D. S.
W,
Rembrandt,
F.
Margadant, Proeve
Register van Persoonsnamen
>«É:/
«
— 103
270
Weissmann, Jacob van Campen in 1654 VAN Zuiden, De schilders Ottomar Elliger, vader en
afbeeldingen op de platen 104 S.
260 bij
283 zoon, met tzvee
— 105
eener
lijst
292 van Dr. Bredius' geschriften
.
.
298
309
HERSCHEPPINGEN DOOR Mr. N. BEETS.
Flos de sanguine concolor ortus. OviDlus' Metamorphosen X, vers 735.
iooR de wetenschap der kunst bieden de ontleeningen
men
die
werk der groote beeldende meesters soms zoo scherp kan aanwijzen, een niet altijd op de juiste waarde in het
geschat materiaal. Dit
vooral aan de wijze
ligt natuurlijk
waarop dat materiaal wordt aangedragen. Indien het een geweest ware die
filister
afbeeldingen
Rembrandt op
verduidelijkte
Tempesta had
betrapt,
de
ontleeningen
dan zou
hij
in
aan
zijn
bijgaande
ANTONIO
vondst waar-
met de volgende woorden wereldkundig hebben gemaakt „Men heeft Rembrandt steeds voor een zeer origineel iemand gehouden.
schijnlijk
„Dat komt doordat men de werken zijner voorgangers niet voldoende bestudeerd „had. Ik heb dat wèl gedaan. En ik ben dan ook in staat aan te toonen, dat
„Rembrandt de „114
— 116)
„leend
aan
heeft.
etsen der Leeuwenjachten van
enkele
Niet
aan
van
164 1 en daaromtrent
Te.MPESTA's Jachtetsen (BarTSCH 991
Rubens
„DE Groot en Bind beweerd
is.
zooals
ten onrechte door
(Bartsch
— ll/l)
ont-
DuTUlT, HOFSTEDE
Reeds de lezing van Rembrandt's inventaris 1
HERSCHEPPINGEN.
2
„van 1659 had het onderzoek in deze richting moeten leiden. ^) Tempesta leefde van 1555 tot 1630". Hij was een leerling van Stradanus. Dit is wat al te droog en niet zeer beminnelijk gezegd. De kunsthisto-
woorden
ricus die zbb zijn
door het steeds aanzwellend heer
kiest zal al spoedig
der aesthetiseerende dilettanten onder den voet worden geloopen. Veel sympathieker
zou het geluid
van de kunstzinnige Rembrandt-specialiteit:
zijn
„Geen der Leeuwenjachten behoort
Wanneer men
„etsen.
„hut met den hooiberg"
„Rembrandt „eigen
wezen nog het
„bewogen
vreemde voorbeelden
„Jachten
„van Tempesta (B. 117; Afb. „tot zijn kleine leeuwenjacht
„leeuwen (B.
1
5
1
;
Afb.
3.)
zoeken.
„niet tevergeefs
wat sublieme
dan blijken dat die wat
al te
innerlijk
verwonderen dat REMBRANDT
Op
leeuw (B.
1
deze
in
de eerste hier afgebeelde ets
vindt ge, ter rechterzijde, een groep die e'én
„de
:
sereniteit
was gekomen. Hij zou, zooals Jan
heeft gevolgd.
i.)
met
niet
men de aanknoopingspunten
„linkerzijde zal
zal
tot
op den duur minder bewegelijk en meer
Het kan ons dan ook
zijn.
magistrale
een scheppingsperiode waarin Rembrandt's
tot
niet tot volle ontplooiing
uitgedrukt,
heeft
Het
was.
staat
in
„bruyante blaadjes nog behooren
„Veth
men gewaar worden
legt, zal
toen
reeds
Rembrandt's meest
tot
naast deze de landschap-ets van hetzelfde jaar 1641
Rembrandt
16; Afb. 2.) heeft geïnspireerd.
tot
Ter
de kleine leeuwenjacht met twee
vooral in den van terzijde gezienen ruiter en zijn paard
De hoofdgroep van Tempesta's tweede hier ook veel ets (Afb. 4.) ^) eindelijk zal men zonder moeite in de
„verkleind gereproduceerde
groote leeuwenjacht van 1641 (B. geloof dat
„Ik „duidelijk
zal
het
dat
zijn
niet
„Tempesta de
inspiratie-bron
„Ruitergevecht
(B
„zocfit
117)
14; Afb.
1
5.)
verwerkt vinden.
met de afbeeldingen bij
Rube.ns,
voor
behoort
er
maar
dit groepje
naar
onder de oogen zonder meer in
dit
en ander prentwerk van
van Rembrandt's etsen
mijn meening
ook toe
—
—
het
moet ge-
worden.
„De bron „motieven
der
inspiratie
„wijze vastgezet.... dkt „halen.
In
—
weinig
meer.
Want
al
hebben zich eenige
de visie van den eigendunkelijken meester blijkbaar op dwingende
in
de
is
waarachtig niet de beste leering, die we hier kunnen
prachtig-voorzichtig
„heimelijk-donkere schaduwen...
in
en
luchtig
gebeten
hèèl het wilde spel
lichtpartijen
van
licht
en
in
de
en donker, dat
„HoFSTF.üB DE Groot: Rembrandt-Urkunden. Eerste Reeks.a) No. 169: „307. Een boeck vol printen van Astonj Tp.MPEiT. „310. Een dito met gesneeden en geeste figuren van Antonij Tempeest.
')
boeck van den selven. boeck uls[uper]. — 1157. Het titelblad heeft een 30 Juli lósi te Parijs gedateerde opdr.icht van den prentverjamrlaar VivoT aan Charles de Valois. a) ,Alle oorkonden van de tweede reeks lijn falsificaties uit de twintigste eeuw. Ik meen dal daarop in ,de REMBRANDT-litteratuur nog niet met voldoende duidelijkheid is geweien. ,311. .313.
1)
Een Een
dito groot dito
Uit de reeks B. 1148
HERSCHEPPINGEN. „de razende
prachtig
actie
souligneert.
.
.
schuilt toch eigenlijk ten slotte
.
waarde
„leende,
maar hoe het Noordelijk genie de toch
zelfs
verteederen wist,
te
wel van
monomaan
koel-strakke vormen van
den kunstgeschiedkundigen
styleering,
ten tooneele kunnen voeren
dat in dit door mij gecomponeerde
zelf
altijd
voor ons van belang."
is
Zoo ongeveer zou men, met eenige schoolmeester, den fijnzinnigen
de
Rembrandt van Tempesta
van deze blaadjes. Niet wat
„diepste
„den Italiaan
3
drama den
').
Het spreekt
laatste Ie
beau róle
ten deel zou vallen.
Toch meen van
bespreking
dat
ik
onze
ontleening
een
winst nog grooter kan zijn wanneer wij het
wat die voor nieuws bracht doen ding die groote zoekt
ongetwijfeld
kracht stelt
ten
bij
de
niet
vallen. Dit
goede kan hebben. Hij
Ook
uitsluitend
immers
bij
de
op den leener en op een helden-vergö-
leidt tot
opvoeding der menigte en der Amerikanen een
bovendien de vraag: waar
voorgangers verbinden.' bij
de
licht
deze
zijn
echter die een dieper gemeenschap
de vezelen die dezen groote met psychologische
allergewichtigste
beschouwing van een ontleening
niet zelden
zijn
vraag kan
op verrassende maar tevens
scherpe wijze worden belicht.
Laat ons zien van welke
in
een
Tempesta en anderen werkende krachten resultante mogen zien.
Men kunst,
ook
zou de zestiende eeuw
kunnen kenmerken
Noorden de
in het
onder
als
in
in
middelmatig kunstenaar wij in
De
Antonio
de ontwikkelingsgeschiedenis der Europeesche
een eeuw der beweging.
De
Italiaansche kunst
had
eenzelfde streven al te naturalistisch-verwilderde gothiek
de tucht harer wetten van evenwicht en eurythmie
gebracht.
als
Rembrandt's Leeuwenjachten de
nieuwen
tot een
stijl
wijze evenwichtigheid was echter, na de bruisende menschelijkheid
van Michelangelo,
weer opzettelijk op hun beurt,
verbroken:
de schoone styleeringen der
de levensvolle zwellingen der barok opge-
Renaissance
waren,
gaan. Het
of de tempi steeds sneller, de tegenstellingen steeds heftiger worden.
is
In Italië kan
men eindpunten
sche school zoeken.
Men
wanneer men zich
een
in
dezer ontwikkeling
in
Cakavaggio en
zal zich dit verloop duidelijk
zijn
Romein-
voor oogen kunnen
door langzaam rythme en sublieme
fijnheid
overgangen Apollinisch-rustig schilderwerk van Rafael naast een
laat
stellen,
van kleur-
werk van
Cakavaggio, den baanbreker van het heroïsch realisme, denkt. In alle gebieden der beeldende kunsten
der
beeldende kunsten?
dezelfde tegenstellingen 1)
Gaarne erken
ik
—
en toch zeker niet alleen
— zou men zich door telkens — tegenstellingen die natuurlijk
de waarde van beider lakelijke mededeelingen.
in
die
andere voorbeelden van
zoowel
in
de geestelijke
HERSCHEPPINGEN.
4
gesteldheid
kunstenaars
der
als
hun techniek
in
zijn
na
te
speuren
—
beter
kunnen overtuigen.
men het proces zich zien voltrekken in de graphiwe — sinds de vroege Dürereske manier van
Bijzonder duidelijk kan
sche
De
kunsten.
gravure
Marcantonio Raimundi i6e
eeuw,
zien
reeds
ook onder den
dezen meester zelf
bij
—
en verder in heel de
van den Hollander CoRNELis CORT, steeds
invloed
allure winnen. Het procédé echter dat in dezen ontwikkemet de toenemende overheersching van het schilderachtige ten tot de schoonste triomfen was voorbestemd, was de vlotte, nauwste samenhangt
meer aan breedheid van
lingsgang
—
die
—
de levendig-ruige
ets.
werd de beweeglijkheid van gravure
in
burijn
bestaat
dan
afgegaan
zijn
meer
uit
vooruit.
het
dan
èèn
voorgangers
zijner
zal
en wat er Zijn
in
snelle
factuur,
denzelfden
is
tijd in
meer dan dat der
of
etsen
tijdgenooten. Zijn
zwaar geetste en veelal met het
meest
1460,
procédé
Maar Tempesta moet het
men
er niet in vinden.
waarnaar bijna een eeuw lang gezocht was
van tegenstellingen, belang
waartoe
factuur,
opgesneden bladen.') Fijnheid
datgene
zijn.
plaats.
staat stelt, tot haar recht gebracht.
gemakkelijker oeuvre
Antonio Tempesta een niet zeer Ook door de Carracci en anderen
In dit gebied nu heeft
hooge maar bijzonder invloedrijke
:
Als resultaat van
bewegelijkheid, krasheid
Tempesta's etswerk toch van uitnemend Noorden gemaakt werd, tamelijk vèr
het
prenten moeten dan ook in de Nederlanden zeer populair geweest
Eenige reeksen ervan
—
ook wel copieën
er naar
—
werden er
zelts uitge.
Zoo verscheen in 1606 bij Petrus de Jode te Antwerpen de reeks van OviDlUs' Metamorphosen (B. 638 787). Iets latere drukken hebben het adres van Wilhelmus Jansonius te Amsterdam. De Heldendaden van Alexander DEN Grooten (B. 545 556) waren in 1608 te Antwerpen bij JOH. Bapt. Vrints en vervolgens bij den Amsterdamschen uitgever Claes Jansz. Visscher te koop. RUBENS leermeester! — etste de Italiaan Naar ontwerpen van Otto Vaenius geven.
—
—
—
in
van
1612 wel voornamelijk voor den verkoop
den krijg der Batavieren
kleine
copieën
naar
en
in het
Romeinen.
een van Tempesta's vele
land der Bataven 36 illustraties
Een „Jachtboek" Jacht-reeksen werd
2)
eindelijk in
met
1624 door
Claes Jansz. Visscher uitgegeven. In het Amsterdamsche Prentenkabinet is een vrij groot deel van dat oeurre aanwezig. Deze prenten staan in nauw verband met Otto van Veen's in 1613 door de S'aten aangekochte en nu in het Rijksmuseum te Amsterdam (cal. Nrs. ^432 2443) bewaarde schildcrslukki-n. Sommige prenten geven de origineelen vrij getrouw, in spiegelbeeld, wrcr. Andere verloonen vrij sterke afwijkingen. Het zijn deze bladen en weer niet Rubens of Rafaf.i. die Pieikr Lastman tot het in Freise's boek afgebeelde schilderstuk van 1613: den strijd van Constantyn en Maxentius zullen hebben geinspirccid (vorm van de brug, legioenen-teekcns. rugfiguur, liggend paard. Zie Tkmpesta B 560^595 de nrs. 22,30, 31, 36 ook B 556). Zie echter óók voor den op den rug liggcnden. in het verkort geschilderden krijgsman, vooral nog een blad uit de reeks B 848—855. van 1601. Dezelfde ontleening is reeds in I.istman's Opstanding van Christus, van t6io, nu in bruikleen in 's Rijksmuseum, cat. no. 14253, aan te wijzen. 1)
2)
—
HERSCHEPPINGEN.
Ook
5
de Nederlanden had trouwens het kinetisch vraagstuk den kunstenaars
in
geen rust gelaten.
Van nature waren
bewoners der Zuidelijke Nederlanden tot de
de
hier
Reeds een Barend van Orlev en een DiRiCK de door hen ontworpen wand-tapijten en glasramen,
snelste vorderingen voorbestemd.
Vellert hadden,
vooral in
doen zien hoe de nieuwe volle bewegelijkheid, ook van een monumentalen ontstond
impulsen,
stijl
hier
kon
leiden.
Met
in
het Noorden, tot de vorming
telkens weer van uit Italië versterkte
op de natuurlijkste wijze de Vlaamsche barok,
die in
Rubens') haar volste expressie vond.
—
gladde
Tot een zoo breede men zou het duidelijkst kunnen zeggen tot een zoo en gesmeerde bewegelijkheid heeft het altijd langzamere en hoekige
Holland
het
der
keling
nooit
gebracht.
zestiendeeuwsche
Toch
heeft
ook hier eenzelfde streven de ontwik-
en vroeg-zeventiendeeuwsche kunst
in
sterke
mate
beïnvloed.
Reeds
Met als
het latere werk van
in
opzettelijkheid
doctrinaire
LuCAS VAN Leyden doet
spreekt het uit bijna
al
het zich gelden.
de werken van meesters
Maerten van Heemskerk, Cornelis van Haarlem
en
Hendrik Goltzius.
Die opzettelijkheid maakt deze schilders soms bijna even ongenietbaar
als
de
Toch moeten zij juist daardoor met hun door tal van prenten tot gemeen goed gemaakte teekeningen een grooten invloed hebben gehad. Een van Heemskerk's houtsneden heeft, zooals reeds door Hofstede de Groot werd aangetoond-), Rembrandt's ets van den Verloren Zoon (B. 91), tot voormoderne
cubist of futurist.
beeld gestrekt.
Men
heeft het latere werk, ten koste van het voorbeeld, geprezen.
Maar men moet toch bedenken, dat wat de geestelijke waarde van deze ets uitmaakt de hartstochtelijke haast waarmede de vader tot den teruggekeerden zoon :
als nedervalt, reeds
de conceptie van het voorbeeld beheerscht heeft. Reeds door
Heemskerk's prent kan het ons duidelijk worden hoe, wat de bezadigde Hollander maar al te spoedig geneigd is voor theatrale drukte uit te maken, de stijlvolle expressie kan zijn der schoonste driften.
„Deese twe synt daer die meeste ende die naetureelste beweechgelichheyt „in
geopserveert
is
dat
ook de grooste oorsaeck
is
dat die selvyge soo lang
„onder handen sy geweest". Rubens' geschilderde „Jachten" kunnen zeer goed mede oader invloed Tan Tehpesta's prenten Bepaalde ontleeningen heb ik niet kunnen aanwijzen. Veel vergelijkingspunten bieden echter wel Tkmpesta B i 140— i 147 (met twee niet door B. beschreven m.iar tot deie reeks behoorcnde bladen in het Amsterdamsch Prentenkabinet) en B. 1133 1139. Men zie Rubens' wildezwijncnjachten in Dresden en Marseille, de leeuwenjacht in Petersburg en de Jacht op het Calydonische zwijn te Weenen. Jahrbuch der Königl, Preussischcn Kunsisimmlungen XV p. 175. 2) 1)
ontstaan
zijn.
—
HERSCHEPPINGEN.
«
Zoo prees RembraNDT den I2den Januari 1639 in een brief aan CONSTANTIfN zyn twee laatste voor Frederik Hendrik bestemde schilderstukken een graflegging en een opstanding. •) De woorden bevestigen op kinderlijktrefifende wijze, wat Rembrandt's vroege schilder- en etswerk ons reeds kunnen
HUYGENS
:
van 1630
leeren. In de jaren
zoekenden meester,
niet
na 1640
tot eenige jaren
de zestiende eeuw reeds aan
alle
De
los.
het vraagstuk, dat heel
liet
kunsten gesteld had, den jongen, hartstochtelijk ten
onzent wel wat nationalistisch-eenzijdige
beschouwingswijs, heeft daar gewoonlijk de uiting eener jeugdige sturm-und-drangperiode
gezien,
in
zich
rustigheid
echter juist
in dit
in
moest.
jaren
heeft
machtigste stuk
dit
Op
opgestuwd.
barok,
in
Niet
bescherming genomen.
bewogen
Inderdaad kan ons
eerst
—
en alléén
in
heel
uitingen,
sterke,
van een jongen, heftig-
geest.
zal zelden
dorsten lesschen
water doen
verder
2)
MiCHEL Angelo's terribilita te benaderen wist. spektakelstukken moet men in deze werken zien. Het zijn de
Men zijn
Wilhelm
—
ook meestal moeitevolle en linksche
het
heeft
dat ooit een Hollander voortbracht, duidelijk
worden met hoe diep-innerlijke ernst Rembrandt het de Hollandsche kunst
zij
wijze
voortreffelijke
een opstel over Rembrandt's Blindmaking van Simson (1636),
deze kracht- en bewegingsperiode vöör
meer Hollandsche en schooner
een
tot
Wie van hooger standpunt schouwt, bewondert
jonge werk een der wonderlijk-schoonste vloedgolven, die de
Europeesche barok
Valentiner
met de
die
leggen
kunnen voorspellen aan welke bron een groot kunstenaar
zal. Zijn
zoeken
speelsche geest zal
hem
wel
hem
Maar
hij
dan
gij
wijst.
altijd
een ander, een
zal ook, als
door een
geheimzinnige wichelroede geleid, steeds de bron vinden welker water het meest
hem
sterken kan. Stel
„Vriend,
„natuurlijk „eindelijk
„Dat
is
u
voor dat
Hendrick Ulenburch Rembrandt toegevoegd had: nu al jaren af om uw figuren zoo veel mogelijk, zoo
wat tobt ge u mogelijk
af een
te
doen bewegen. Die dingen voor den Prins moeten nu
Ik heb juist koperen prenten gekregen naar werken van
groot Antwerpsch schilder die
„van de beste meesters geleerd wat
gij
in
zoekt.
Italië
Kom
in
geweest
is.
RUBENS.
Hij heeft daar
den winkel zien hoe
zijn
„figuren en zijn verven bewegen,"
1) Nu met de beide reeds eenige jaren eerder aan den stadhouder afgeleverde pendanten in de Pinacotheek te Munchen. Rembrnndt-Urkunden, nrs 48 en 65. De „Opstanding van Christus" met de verschrikking der wachters waarop Rembrandt zelf blijkbaar met trotsch wcos, heeft nog wel een verre verwantschap met Lastman's op pag. 4 noot 3 vermelde „Opstanding. "
1)
Burlington Maga^ine, vol. 9 (1906) p. 16S-175. Het opstel
in bet EngciBch vertaald.
is
bijiooder fraai door
Campbell DODCSON
HERSCHEPPINGEN. Ik
Rembrandt geruimen
zie
stappen.
De
missen,
vindt
van
printen
streng-gesneden
de
hij,
levendigheid
reeks
Ook nog de die
storten
—
—
naar zijner
Antoni Tempest, die kan man bok al zijn
misschien
hij
wel gebruiken. Het
platen deed bijten.
Metamorphosen van OviDlUS
van den grooten Alexander (Afb.
UlenburCH's kunstkamer binnenRubens waarvoor hij kwam eigen etsen. Maar die boeken vol
tijd later
prenten
aardig zoo zwaar als die plete
7
En
er
is
een com-
is
(Afb. 6 en 7) '). De veldslagen en goede daden van SciPlO*).
bij
De dappere
8).
slagen der Bijbelsche geschiedenis met springende paarden en paarden en
vreemd uitgedoste Oosterlingen.
*)
Daar
zijn,
zoowaar, de ge-
Lastman ook al had. Curioos die kerel met de groote trom in den rechterhoek *). Wat een bp-sprietende hellebaarden en lansen Ziet eens die strijdende drommen en de verdedigers op de hooge forteressen (Afb. 9)*). Wat een beweging zit er in die leeuwenjachten! van
vechten
de Batavieren met de Romeinen die
!
Ik
herhaal
rijkdommen schiep
dat
ik
opzettelijk
Rembrandt
ons
niet
gaf
heeft veel van wat oorspronkelijk
waarde
volle
die
tijdelijk verloren.
de meest oorspronkelijke
moderne
over
ook
hij
zijn geest in
de
aan
wondere nieuwe
beweging
nieuwe
waarden
zette,
haar
blijven de geheimzinnige banden, die zelfs
genieën aan hun voorgangers binden, sterker dan het
vrijheids-bijgeloof wel wil toegeven.
de strenge en schoone wet, dat besloten
Toch
schreef
Door wat
in elke
Ook voor de
„vrije" kunsten geldt
schepping het wonder eener herschepping
ligt.
Waar de
aarde
het
blöèd
van den schoonen jager ADONIS dronk, rees
een blóém.
De
kleur van die bloem was even rood als bloed.
Tempesta R. 638.787;(8i2-32i). Niet tot deie reeks behooren twee grootere bladen : Diana en Actaeon 1) (B 823) en Diana en Callisto (B 822). Het eerste blad wordt hier met Kembkani^ts lateteekeningin Dresden (H. D. Gr. No. 240) afgebeeld (Afb. 6 en 7). Het is buitengewoon merkwaardig hoeveel ook hierin nog van den indruk die Tempesta's blad blijkbaar op Rembrandt achterliet, vastgehouden wordt: distributie der boomcn en hun blad, waterspaltende Dian.i en haar vrouwen, donkerbeschaduwde achter middelste boomstam glurende nimf, in schaduw gehouden hond rechts, spichtig-nijdige kop en voorpooten van den keffer links. ») Niet door Bartsch beschreven reeks van 8 groote bladen in het Amsterdamschc Prentenkabinet: Antonius Tempesta inventor. Petrus I)E Jode excudit. Zie den Quintus Kabils Maximus welks oude naam van .Scipio" toch misschien 100 onjuist niet is, S) Tempesta B. 234—259. Vergelijk vooral B 1144 (No. V) en 348 met de op den rug getiene ruiter» van Rembrandts etsen B 139; 98 en met die als repoussoir dienen op de «Eendracht van het Land" en op de door Schmidt Degener in Onje Kunst (1912 I, p. 7) gepubliceerde teekening van BoYMANS. Zie ook in verband met deze laatste teekening de voorzichtig de berghelling afdalende ruiters op B. 552 (Afb. 8). Zie a. TEMPESTA B. 250 en 239. ) Tempesta B 579. Zie Nachtwacht. Tempesta B. 575 (Alb. 9), 578. Zie de Eendracht
voor de „Ker.dracht" ook o. »)
van het
Land en den Quintus Fabius Maximus.
Het huis „het Moriaanshoofd"
te
Alkmaar
en zijne bewoners
C.
^EN
W. BRUINVIS.
franschman,
onze
die
in
de tweede
helft
der i8e. eeuw
gewesten en ook de stad Alkmaar bezocht, vond
reden
om
twee
fraaie
DoMis.
in
zijne reisaanteekeningen te
huizen
Beide
gewagen van
DE Dieu en kwade tijden van
aldaar, die der heeren
hebben
gelukkig
de
verval en sloopingswoede overleefd en versieren
nog de Het eerste, in 1743 gebouwd voor Carel de Dieu, maakt indruk door zijn geheel in hoofdstraat
bremer
steen
tingen,
is
gehuwd met jhr.
het
eenvoudig-deftigen, hoogen gevel, van breedc afme-
van eenige jaren
de familie des
plaats.
een uitstekend onderhouden patriciërswoning geweest en, met
steeds
uitzondering in
opgetrokken,
der
in
stichters, thans
het laatste kwartaal der vorige eeuw, gebleven
van mr. B. van der Feen DE LiLLE,
in
1884
CoRNELlA Frederica Fontein Verschlir, kleindochter van mr. Gijsbert Fontein VerschUIR, in den franschen tijd onderprefect van arrondissement Alkmaar van het departement van Texel, sedert burgefreule
HET HUIS „HET MORIAANSHOOFD" TE ALKMAAR EN meester der stad,
ZIJNE
BEWONERS
1797 gehuwd met Cornelia Frederica, dochter van
in
9
David
Carel de Dieu. Het andere
veel
heeft
sedert 1860 weder aan zijne
De
meer lotwisseling ondergaan, doch beantwoordt
om
bestemming
tot aanzienHjk heerenhuis te dienen.
voorgevel doet zich minder grootsch voor dan de bovengenoemde, doch wint in bevalligheid, in kleur
het
door
zijn
door de verscheidenheid van bouwstoffen, en vooral
De
rijkdom van beeldhouwwerk.
van het Bulletin van den Nederl.
kleine afbeelding in den jaargang 1909
Bond
Oudheidk.
geeft hiervan eenig,
toch niet volkomen denkbeeld. Wij herinneren ons een C.
Springer, een gezicht
liet
wedervaren.
Bezien
wij
den
in
in
de Langestraat, waarop
1597 door
hij
ook aan
CORNEUS Drebbel
Adriaan Anthoniszoon gegraveerden
maar
van wijlen
fraai schilderij
dit huis
recht
naar de teekening van
plattegrond van Alkmaar, dan bestond
het perceel toen uit twee huizen, het eene, dat een binnenplaats bezat,
iets
langer
dan het andere. Met elkander vormden zij het aanzienlijke logement /ir^/J/(?r;aa«jhoofd, waarvan Pieter Pietersz. Heyligedagh in het laatst der 16e. eeuw was. De stad betaalde hem in 1586 de verteringskosten van den ambassadeur van den Stadhouder aan den graaf van Emden, in '88 die der
kastelein
samenkomsten van Johan van Oldenbarnevelt met den heer van Goudriaen en gedeputeerden van verschillende steden, in '89 die van graaf Philips van
Nassau met zijn edellieden en dienaren. Dr. JOHANNES Geesteranus, overleden
in
November
1663, kocht het
De voogden van zijn zoon Nanning verkochten het aan den omstreeks 1649 uit" Amsterdam naar zijn geboortestad teruggekeerden schilder Dirk Metius, die het vermoedelijk reeds eenigen tijd in huur had gehad. Deze
huis
in
stierf
1653.
kort
schiedde
daarna,
aan
in
September
1665,
de opdracht eerst
zoodat
in
1666 ge-
weduwe Magdalena Nagodt, afkomstig van Ch41ons. De
zijne
betaling zal op termijnen bedongen zijn en daaraan moet wat ontbroken hebben,
want hun zoon JoHANNES werd
in
1678 geëxecuteerd door
het perceel weder inkochten voor hun pupil.
De
jaar in het huwelijk en werd in 1679 vader van in
Februari 1701
het
huis
kwam
aan mr.
Nannings voogden,
minderjarige trad nog
die
in hetzelfde
Geertruid, door wier huwelijk
JOHAN KlEN,
die het reeds in 1706
Catharina Schagen, weinige dagen na elkander overleden in November 1717. Hunne erfgenamen verkochten het in 17 18 aan mr. SiMON SchagEN. SiMON Schagen, in het laatst van 1691 uit eene regentenfamilie geboren, verkocht aan
in
1709
rechten
kapitein
student
te
Jan van DER Goes,
in
1697 gehuwd met
Leiden geworden, aldaar den 6
gepromoveerd,
en
November
17 16
Juli
1711 tot doctor
in
gehuwd met CORNELIA Kraft, 2
de tot
HET HUIS „HET MORIAANSHOOFÜ" TE ALKMAAR EN
10
schepen benoemd voor de jaren 171 8 en
van laatstgenoemd jaar en
tot
19, tot lid der
ZIJNE BEWONERS.
vroedschap
in
December
burgemeester voor de jaren 1728 en 29, was den
4 Januari 1728 weduwnaar geworden. Nevens zijn burgemeestersambt ook dat van dijkgraaf van de Schermeer vervullende, hertrouwde hij in September 1729
met Geertruida Theodora Clasina Vijgh, de vermogende weduwe sedert Februari 1728 van jhr. Willem van Egmond van de Nijenblrg. Tegen
21
verwachting voerde
zijne
zij
haar schat niet naar de echtelijke woning, maar
liet
Oude gracht, onder de hoede van hare nicht jonkvr. LE Chastelain en van Christoffel Depmar, die reeds haar eersten man gediend had. In den nacht van 7 op 8 December verliet SCHAGEN stillekens zijn huis, dien
haar huis aan de
in
begaf
met twee helpers naar dat
zich
hij
waarvan geen
man
tegen haar
en
de sleutels opvor-
hij
ook met zich nam een
kabinetje,
aanwezig en waarin eene waarde van drie ton aan obligatiën
sleutel
geborgen was. GEERTRUIDA berustte
om
waar
zijner vrouw,
wat hem aanstond
vermeesterde
derde,
zij
verwierf machtiging
in
den Haag getrokken
niet in het gebeurde,
rechten op te treden, de zaak werd
in
in November 1730 door middelaars beslecht, naar men wil zoodanig, dat Schagen alles zou teruggeven tegen eene uitkeering van ƒ 50.000. De echtge-
en
nooten
daarna
bleven
gescheiden;
vrouw overleed
de
in
Mei 1739,
vier a vijf
ton aan hare nicht nalatende.
Schagen werd
weder
niet
tot het
burgemeesterschap geroepen. Hij waagde
vrouw en huwde den 14 Mei 1743 dochter van den kastelein Jacob Keyser aldaar, maar genoegen van, want hij stierf reeds den 1 1 Juli d. a. v. op zich nogmaals aan eene
te Rijswijk
had
hij
Jacoba,
er niet lang
zijne buitenplaats in
de Schermeer. Zijne
weduwe hertrouwde den
slag als ontvanger der personeele quotisatie en
van 22 Mei 1749 zijne
al
weduwe DOMis
in
hij
steeds
totalen
om
aan
lid
November
zijn
jaren
Jan VVaarts.
ten
tot en
achter.
zijne huis,
bouwlust te
aan de verpondingen
de regeerings-verandering
te
niet
aan zijne vrouw betrouwd, maar het
hij
betaalde daarvoor reeds over 1739 de
gekocht, want
Over de jaren
herbouw van
bij
1765.
Moriaanshoofd
SCHAGEN
2^3
werd
der vroedschap. Hij overleed den 14 December 1762, zijne
heeft het
vroeger van
verpondingen.
NicOLAAS Hent)RIK
zij
den
verkreeg
16 Februari 1745 met
4 kinderen schonk. Hij was van 1743 tot 56 zesmaal schepen, 14 Maart 1748 van de Staten van Holland, op zijn verzoek, ont-
DOMIS, wien
met 1747 betaalde Is hij
zoodat
voldoen.' betalen,
in
hij
In
het
wellicht in
hij
op
tijd,
sedert bleef
1748 begonnen met den
toen zijn contanten te veel behoefde
1765
ving
mr.
volgende jaar
B. Pil.
G.
v.
D.
Velde
B. BOO.N, in
1768
HET HUIS „HET MORIAANSHOOFD" TE ALKMAAR EN de schepenkennis van 26 October
In
na afloop van
moedelijk
„een
zoodat
Breestraat",
met
westen,
ten
ten oosten en jhr.
afzonderlijk
11
JaN Waarts,
1773, waarbij
ver-
Willem Maurits
koets- en wagenhuis aan de
stalling,
niet
hier
BAART
BEWONERS.
eigenaar werd verklaard, heet het
betalingstermijnen,
mr. JACOB
belend
huis
VAN Cats
ZIJN
genoemd wordt
het
—
z. z.
van de
waarschijnlijk
—
reeds door Schagen bezeten meer dan eene eeuw geleden afgebroken maar herbouwde achterhuis aan de n. z. van die straat, dat volgens een aquarel van J. A. CresCENT van 17S9 uit een ruime beurs gebouwd was en, twee
reeds
hoog, een goede vertooning maakte.
Waarts betaalde kwam /543 15
penning
:
uden Augustus in
het
lid
voor een :
—
en ander ƒ21750, waarbij voor den 40sten
plus 10
t.
der vroedschap,
h.
verhooging h fS4'7'^- Hij werd den
hield als zoodanig de zijde der patriotten
met den Stadhouder, en bevorderde,
conflict
als kapitein
Den 5den
vendel der schutterij, zeer de wapenoefeningen.
van het groene
Januari van het volgende
eene week later met militaire eer begraven. Geertruid Waarts, werd den 12 December 1784 de derde vrouw van mr. Adriaan Klaver, die daardoor eigenaar van het huis werd.
werd
jaar overleden,
hij
Zijne weduwe,
Had
er reeds een oogje
hij
op gehad, toen
den 2 Augustus 1778 hertrouwde
hij
met Magdalena Hillegonda, de in 1755 geboren dochter van NicOLAAS Hendrik DoMis en Jacoba Keyser.' Klaver, die den 5 Maart 1778 lid der vroedschap was verscheidene malen schepen
geworden, kapitein
van het oranje-vendel,
December 1786
tot
schout
ijverig
is
geweest, zich
benoemd werd,
regeeringsverandering van den 30 Mei 1788. trad
hij
wierf
hij
in in
Januari
Maart
meeste stemmen, en
1795 krachtig
op
in
1783 zeer weerde
meedeed aan het patriotisme en den verloor
Na
als lid
zijne
betrekkingen
bij
als
12
de
eenige jaren van gedwongen rust,
van het comité revolutionair, ver-
bij
de verkiezingen van vertegenwoordigers der burgerij de
in
April van de Provisioneele Representanten van het Volk
van Holland de betrekkingen van baljuw van de Nieuwburgen en ontvanger der gemeenelandsmiddelen te Alkmaar. Maar hij rekende van 'sLands gelden teveel naar zich toe, met het gevolg, dat
Haag gevangen Holland
van
hij den 5 Juni 1796 op de voorpoort in den den 21 Februari 1797 door het Comité Provinciaal van ontvangerspost ontzet, eerloos verklaard, voor 12 jaren uit de
gezet, en
zijn
provincie verbannen en in de kosten veroordeeld werd Bij
').
de staatsregeling van 1798 werd Alkmaar de hoofdplaats van het nieuw
gevormde departement van Texel. Het departementaal bestuur werd den 30 Maart van het volgende jaar geïnstalleerd en hield aanvankelijk
1)
Breedvoeriger
mcdt-geüeeld
in
Hel l'jlrioliimt
te
Alkmaar
1781
zijne zittingen in daartoe
— 1791.
Alkm. 1886,
bli.
160-162.
2»
HET HUIS „HET MORIAANSHOÜFD" TE ALKMAAR EN
12
vertrekken
afgestane
BEWONERS.
ZIJNE
van het stadshuis. Met machtiging van de Eerste Kamer
Vertegenwoordiging van 9 Augustus, werd den 6 September het Moriaanshoofd en het westelijk daarnaast staande huis, samen voor ƒ10950 gekocht, om
der
tot departementaal huis te dienen.
Maar
het bestuur had toen,
wegens de landing
der engelschen te Calantsoog, zijn zetel reeds tijdelijk naar Haarlem overgebracht 11 November zijne gebouw te betrekken.
en hervatte eerst den des jaars
eigen
zijn
De
glorie
duurde kort:
bij
de
zittingen te
Alkmaar,
om op
het einde
vervroegde herziening der constitutie
in
October 1801 werden de oude namen en grenzen der provinciën hersteld, en ten gevolge daarvan den
De
ontbonden.
23
Februari 1802 het departementaal bestuur van Texel
beide huizen werden den 8 en 9 April 1803 geveild en afgeslagen,
ƒ4200 aan Meindert MONSIEUR, commissaris-inƒ575 aan mr. JOAN DU ToUR. Koning LouEWijK NAPOLEON kwam den 21 April 1807 op zijn tocht naar verkocht
het grootste
voor
specteur van den waterstaat, het andere voor
den Helder
Alkmaar, stapte af aan het huis van den heer MONSIEUR, die zich
te
had verklaard den Vorst
bereid
ontvangen, verleende daar audiëntie aan de
te
middagmaalde en vernachtte
autoriteiten,
bij
zijn
gastheer en vertrok den vol-
genden morgen. Tegen den avond van den 25 keerde de Koning terug, wederom zijn intrek nemende bij den heer MONSIEUR; Z.M. inspecteerde den volgenden
morgen op het exercitieveld de bezetting en vervolgens voor zijn hotel de geverliet de stad weder 's namiddags te half 3. Als zetel voor de bij keizerlijk besluit van 24 Januari 181 1 te Alkmaar
wapende burgerwacht en
gevestigde en den 28 Februari geïnstalleerde, voorloopig in het stadshuis ondergebrachte, rechtbank van eersten aanleg werd een eigen
voor
gebouw gezocht, waar-
aanmerking kwamen het huis van MONSIEUR met het westelijk daarnaast
in
van
staande
IJsbrand van Heek Makkes,
die
den 16 November verklaarden
ze voor 14700 en 7350 francs a contant te willen afstaan, en een groot heerenhuis
aan de oostzijde der Koorstraat van eerste
wege
en
alzoo
het fransche
De
penningen.
gouvernement aangekocht,
den
die
19
van
7
November 1805
Mei 181
overleed den 3 Mei 1813. Zijn zich tot
Mo.NslEUR den
1
tot lid
te leveren
voorkeur bleef aan het
Augustus
18 12
van
na afbetaling der koop-
den koop
al
tot ultimo Februari
181
1
schepen
van den municipalen raad benoemd was,
weduwe Maria Dorothea Bergknegt wendde
den Souvereinen Vorst, met verzoek
regeering
31
betaling bleef echter achterwege en de rechtbank in het stadshuis.
Monsieur, geweest en
Willem Bekker. De
werd het huis van
om
te verklaren of de
nederlandsche
of niet wilde gestand doen, waarop den 12 Maart 1815
geantwoord werd, dat op het gebouw hoegenaamd geen aanspraak werd gemaakt. Zij
overleed
den 21 November 1820, maar moet reeds lang
te
voren haar huis
HET HUIS „HET MORIAANSHOOFD" TE ALKMAAR EN
ZIJNE
BEWONERS.
13
GeoRGE Philip Blom, want
reeds tegen 13 December i8i i houden veiling van vast goed aangekondigd. Hij was van beroep kok, had het gebouw Stads-logement genoemd, gaf er gelegenheid voor
verkocht hebben aan
werd een daarin en
partijen
te
maaltijden
en verhuurde kamers, tot zijnen dood, 3 Februari 1833.
weduwe Helena VOORHOUT
Zijne
FERBEKE, een zonderlinge), die
Men
hield.
de zaak voort en alzoo verleende
zette
huisvesting aan den postdirecteur L.
eenige jaren
verhaalde,
EiCHSTORFF, overleden
dat
zijne
in
een
in
tongewelf op een huiskapel gelijkenden
—
kantoor
zijn
oudere vrouw, eene baronesse
hem van
den
uit
—
door
zij
Kamp-
H. SCHELTUS VAN
benedenvoorkamers
der
27 jaren
1839,
J.
VoN
zijn pilasters
erker in het oog hield, opdat
en
hij zijne
wandelingen tot de Langestraat zou beperken.
Den 1857
— 59
werd het
November 1842 kocht de
18
om
het huis,
stad van de
weduwe BLOM voor/ 5000
te dienen tot fransche jongeheeren-kostschool.
Gedurende de jaren
Den 18 Januari 1860 voor ƒ6000 verkocht aan den burgemeester Archibald Maclaine
was het toenmalig gymnasium
er in geplaatst.
Pont, die het inwendige eene zeer noodige opknapping deed ondergaan. gelegenheid
een
uit
is
als
schoollocaal
Bij die
gebruikte achterkamer verwijderd een
geleden hebbend geschilderd behangsel, waarop
in
medaillons de portretten van
eenige vermaarde nederlanders waren aangebracht, en wellicht ook toen een niet
meer aanwezig
opschrift in de fransche taal
behangsel, vermeldende waar Koning
Den
15
te ontvangen.
Juli
met kleine vergulde
LODEWIJK NAPOLEON had
1870 had de burgemeester de
letters
op een
vernacht.
eer, ten zijnent
hoog bezoek
Koningin SoPHIA, vergezeld van Prins AlexaNDER, den heer en
mevrouw BOREEL VAN Hoogelanden en verder gevolg, waaronder een fransch senateur, was 's morgens per spoortrein te Alkmaar gekomen, had verschillende gebouwen en instellingen bezichtigd en bezocht, en nam daarna bij het hoofd der gemeente deel aan een collation. Toen het gezelschap te half twee zich per rijtuig
den
langs
den heer BOREEL
hem
vertrok. Hij
gaanden
haarlemschen straatweg naar Waterland, de buitenplaats van te Velzen,
trein geleid,
plaatselijke
zou begeven, was de senateur zoek, zoodat
werd rustig slapende
met den raad
onbekendheid,
't
zij
om
in
te
den
tuin
Velsen
dat de slaap
men zonder
gevonden, en naar den eerst-
uit te stappen.
Maar
hem weder overmande
't zij
—
't
door
was
—
warme dag hij spoorde door naar Haarlem. De heer Pont verkocht zijn huis den 4 April 1882 aan den heer Joannes Christianus Koorn, die het bewoonde tot zijn overlijden, 17 Februari 18S8. een zeer
Het werd vererfd aan
J)
Zie over
hem
zijn
zwager den heer G. A. CONIJN, en
het Niiu-ai Ntderl. Biogr.
Wuordtnbotk,
Tweede
in
deel, Kol. 1229-80.
diens familie
U
HET HUIS „HET MORIAANSHOOFD" TE ALKMAAR EN ZIJNE BEWONERS.
sedert verhuurd, achtervolgens aan de heeren
Paets TOT Gansoyen, DOORNBOS,
Modderman, van Sonsbeek en van Lookeren Campagne, Gelijk het
het voordak,
tusschen
de benedenramen
schuinsopstaande
door der
huis-DE DiEU zijne beide zware hardstecnen schoorsteenen van
zoo heeft het door
étage-huurders
raam omhoog
in
vlaggestokken,
strekt voor het voormalige l)
Ook de
fraai
ijzeren lantaarndragers
worden thans ontsierd
behandelde
onbegrepen nabootsing van de vlagwijze
van het buitenland '). Het gemis van een van den gevel en van een dakkapel daarboven^
Mor iaans hoofd
gerestaureerde
zulk een misstand dulden.
zijne
Beider voorgevels
steden
groote
het midden
in
ons
verloren.
gevel
Tan het
tot eenige verschooning.
kantongerecht,
vroeger raadhuis,
te
Woerden, moet
REMBRANDT EN HOMERUS DOOR F.
SCHMIDT DEGENER.
^ET belangrijkste REMBRANDT-document, de inventaris van 's
meesters
desolaten
boedel, dat zoo droogjes
weg de
onwaarschijnlijkste schatten opsomt, voert ons, op de eerste
verdieping van de woning
in
de S. Anthonies Breestraat,
vertrek binnen, de Kunst-caemer genaamd, dat als
een
prenten-kabinet dienst deed en waar, blijkbaar op richels langs
de
wanden,
Wie de telkens
op
getroffen.
namen van Romeinsche
Die heerschers,
chronologisch
lijst
allerlei
van deze
pleisterwerk was opgesteld afgietsels naleest,
voor zoover compleet, waren,
gerangschikt.
We
en daarbij
keizers stuit, wordt door een bizonderheid
treffen
in dit
museum-zaaltje,
achtereenvolgens aan: een beelt van de
—
want we AUGUSTUS, een beelt van TIBERIUS, een van C.vius Caligula veilig aannemen, dat de benaming een Caligula, onmiddelijk volgend op een ironie van Caius, eenvoudig als explicatie of aanvulling bedoeld is. Voorts een Nero. Verderop komt voor: Een keyser Galba, een dito Otto, een dito VlTELLius, een dito Vespasianus, een TiTUS Vespasianus, een dito Domitianus. keyser
mogen
Gymnasiasten zouden
er van
kunnen
leeren.
REMBRANDT EN HOMERUS.
16
Het
is
onwaarschijnlijk, dat een notaris-klerk bij het inventariseeren zich
hebben getroost wat chronologie
de moeite zou
De
brengen. in
boedelbeschrijving te
in zijn
Caesaren namen blijkbaar hun plaats op de richel volgens tijdsorde
en werden aldus, onder
't
voortgaan, tusschen de overige rariteiten door, stuk
voor stuk genoteerd.
Met de Romeinsche hij
historie
was Rembrandt dus tamelijk vertrouwd en
vond het aangenaam die wetenschap
Maar tegenover
van
blijk
dit
wandversiering te doen uitkomen.
in zijn
staat
eruditie
het dikwijls vermelde
Aan
aantal boeken in zijn bezit pijnlijk gering was.
zijn
feit
dat het
van de latijnsche school
meegebrachte kunde had Rembrandt denkelijk genoeg. Hij gevoelde de behoefte
om
niet
een bibliotheek te vormen.
Rembrandt's
eigenlijke en beste eruditie was niet van litterairen aard. Het was een visueele eruditie. Niet al wat in boeken stak, maar al wat in de kunst vorm gekregen had, was in dat hoofd gevaren. Een memorie voor plastiek
en voor graphiek als de zijne heeft de wereld niet opnieuw gezien. Zijn discipel
Bernhard Keihl had wel
gelijk te
zeggen dat Rembrandt's hersenen anders
Voor iemand
waren dan die van andere menschen. kunstwerk (om een uitspraak van te
passen)
hetwelk
Prof.
LOMAN
„hoe concreet en plastisch ook, aan een afgetrokken begrip
op aesthetisch gebied denzelfden dienst bewijst
wijsgeerige
op het gebied der
definitie
intelligentie".
gedachte
Men
zijn.
te proeven. „Pensieri di
als
De
voor die woorden begrip hebben gehad. Een krabbeltje kon een
Rembrandt was een hem toe
als
de Gids van 1878 op
in
gelijk,
het woord of de
zeventiende eeuw zou in
dien gelukkigen
tijd
wist het gehalte te wegen, het zout van een teekening
TlziANO", zoo noemde
Van DvcK
immers de concepties
van den Venetiaan.''
Rembrandt lijke
over
raadpleegde geen bibliotheek. In stee daarvan diende die koste-
verzameling prenten, die onuitputtelijke ikonotheek, welke, keurig geordend,
de
gedachten van
Rembrandt
hem nader
graphisch voorbeeld wil
hoe
alle
groote
meesters
Rembrandt
decre, geleid door
staat als bron
kon geven.
uitsluitsel
we toch
allesbehalve onbelezen was, bemerken
dan een geschreven
zijn
mocht gothisch
zijn
of hindostansch, had
hij
Wie weten Men bestu-
woning; men bladere
verzameling prenten die van volstrekte universaliteit getuigt. Voor het
text.
onderlegd was, zoeke derhalve niet naar boeken.
den inventaris, de schatten van
Hoewel
herhaaldelijk dat een
al
in
de
wat vorm was,
een volmaakt begrip:
hij
peilde
de beteekenis en „las" met graagte wat er vóór hem geschapen was. In de expressies
van
zijn keizer-bustes
had. In dezen pleisteren ters
scholen diepere geheimen dan
SüETOMUS las Rembrandt
der Imperatoren, dan menig humani^t ze
uit
Tachus
geboekstaafd
klaarder en subtieler de karak-
de phrasen der Vitae begreep.
REMBRANDT EN HOMERUS. Tochi
voor zoover we weten,
s,
genoeg was
om
—
die zeldzaam
vinden in het keurvorstel^k
te
op Rembrandt's kunst van weinig directen invloed geweest.
Hoogstens mag men,
in
Caesar vermoeden,
tot
een
anderen scherpen kop, een reminiscentie aan een
ot
een grootsche creatie heeft geen der sinistere Claudiërs
en geen der apoplectische Flaviërs als
—
groep pleisterwerk,
de/.e
na het faillissement een plaats
Heidelberg,
slot te
17
van een ouden virago,
Otho
hem
Galba met
genoopt.
verzakte tronie
zijn
béte en gefriseerd, VITELLIUS met de varkens-
oogen, geen van deze vermocht zijn fantasie gaande maken. In hetzelfde vertrek als deze Caesars bevond zich een borstbeeld, dat voor
beteekenis had, dan
Rembrandt's oeuvre meer
al zijn
overige antieken te samen.
Geflankeerd door twee philosophen, den zwaartillenden faun SocraTES en de droge
—
denker AristotelEs, prijkte
naar
de plaats
uit
de opsomming af
in
te leiden
—
Homerus ongeveer op het midden van den wand. Als kunstwerk was deze HOMERUS waarlijk voorbestemd om door RembraNDT bewonderd te worden. Van welk exemplaar der thans bekende reeks copieën de
valt
buste
in
de Breestraat een
thans
in
Napels schijnt
herkennen
zijn.
te
afgietsel was,
moeilijk uit te maken, latere transformatie
door een tweeledig streven, dat
zich
realiteitsbejag en een weidsche imaginatie.
moest aanstaan:
wien we het origineel der herhalingen
Museum danken,
tolijnsch
die
—
barok-phase der antieke
Of
ze
het
niet
zelfportret
van
zijn
om hun
kunst,
't
eigen
uitstek
bij
—
in
De
de karakte-
FURTWaNGLER
Louvre, Schwerin, juist
—
't
Capi-
aan het Hellenisme,
was: verbeeldingskracht.
Om
de Lieder-theorieën van
zijn tijd
wijze Alexandrijnen, de choorizontes,
hij heeft
niet
af.
splitserijen gelachen. Uit het ruischende
schepping afgeleid.
van HOMERUS, den
Demodokos, als
niet bekreund.
gekend, of
beste
bij
het persoonlijk bestaan van den dichter wel bewezen was, vroeg deze
zich
hij
Sans-Souci,
in
ook over een gave welke
beeldhouwer zich gelukkigerwijze heeft
te
RembranDT
zijn
naast dit observatievermogen beschikte de onbekende Griek,
Maar
beeld
den aard der oogziekte aan
discussies lezen kan over de pathologische teekenen, die
bepalen.
Scherp
van ouderdom en blindheid geobserveerd, zóó, dat men
ristieken
— het
nog het best
Naast de andere antieke portret-busten onderscheidde deze
ideaal-beeltenis
hellenistische
is
Rembrandt's
in
blinde,
Men wordt
epos
niet alleen herinnerd
zelf is
aan dat
aan het hof van Alkinoos levenden zanger ligt buitendien iets dat aandoet
de trekken van den grijsaard
een plastische samenvatting van
Ilias
en Odyssee. Zoo poogde RodiN
in zijn
Balzac de persoon te scheppen, die beantwoordde aan de Comédie Humaine.
De
Griek
is
deze beeltenis bestaat het
geslaagd.
Zijn
schepping overtuigt door innerlijk leven. In
HOMERUS. Aan deze conceptie van den hoogen rhapsode heeft
nageslacht zich niet meer kunnen onttrekken. Dit
is
„the broad suspense of
3
REMBRANDT EN HOMERUS.
18
—
thunderous brows
and
lips intense",
door Elisabeth
BROWNING beschreven. Ook
Rembrandt, anders de grootste herschepper van artistieke zooals we zien zullen, voor wat de Griek had bereikt.
Rembrandt
Heeft of
droeg de is
bekend
zijn
als
illustratie
1619
in
Ook zijn LASTMAN immers
bij?
Het
capabel was tot zulk een voortreffelijke Homerus-
Nausikaa's ofttmoetitig met Odysseus, de schilderijen van 1609 en en Augsburg, composities, die REMBRANDT, zooals
Brunswijk
leeningen
kunstwerk ondergaan
bewondering
Van de latijnsche school kan Homerus hem leertijd bij LASTMAN kan hem tot HOMERUS hebben
geweest.
gebracht, daar
tot zijn
onmogelijk.
geheel
niet
laatste
alleen de bekoring der buste als
van deze persoonlijkheid
beteekenis
geijktheden, bukte»
blijkt,
gekend
heeft.
Toch
is
het niet te verwonderen dat
uit ont-
Rembrandt, voor
mythologische voorstellingen, eerder den herhaaldelijk geïllustreerden en gecommenteerden OviDlUS raadpleegt dan HOMERUS. Maar ook al ware hem HoMERUS' werk geheel onbekend geweest, onaannemelijke veronderstelling zijn
—
—
kon
dan
beschouwen van het borstbeeld hem een zeker
juist het
Homerus
wezen van
Het
niet
is
verwonderen, dat we reeds tusschen 1639 en 1643
te
Honderdguldensprent een herinnering aan
Maar een compositie waarvan HOMERUS In
1652.
inzicht in het
geven.
dat jaar schetste
het
zelf het
REMBRANDT twee
HOMERUS
van
uiterlijk
onderwerp
teekeningen
in
de
vinden.
ontstaat eerst in
is,
in het
album van
zijn
Jan Six. Een ervan schijnt, naar de afgebeelde voorwerpen te oordeelen, een kijk te geven in Rembrandt's kunst-caemer. De andere, toepasselijke evocatie in het album van een dichter, laat zien hoe de blinde Homerus zijn verzen ten vriend
gehoore brengt.
Aan deze Rembrandt zoo
compositie van een zestiental figuren, ontstaan
gaarne vertoefde
reeds herhaaldelijk
over
RafaEl's
is
in
in
de jaren dat
de sfeer der hoog-renaissance,
ligt,
zooals
opgemerkt, RafaKl's Parnassus ten grondslag. Maar tegen stelt RembrandT HoMERUS is een grijsaard, hebben om te kunnen uitrusten; HOMERUS is blind,
ideale conceptie van
den geinspireerden potet,
het correctief van zijn logischer voorstellingsvermogen.
dus moet en
De zijn
hij
daarom
een zetel
moet
hij
bij
zich
steunen op een
staf,
dichter, door heel een Parnassus van
voordracht
omtrekken der
recht
uit zijn
beelden
die
waarmee
hij
tastend zijn
weg
bekoorde luisteraars omringd,
gestoelte gerezen; in de lucht volgt zijn
hij
aan
oproept;
zijn
voeten
zit
zoekt.
onder
is
hand de
een knaap die de
trophen opteekent en daarmede bewaart voor het nageslacht.
Wat
het
uiterlijk
Rafaei, het deed,
zich
van
zijn
Homcrus
gehouden aan
betreft,
Rembrandt
heeft,
meer dan
de antieke buste. Toch komt het
minder dan men wel denkt, op den grooten zanger
zeil
aan.
Rembrandt
hier,
tracht
REMBRANDT EN HOMERUS. in
de
aanschouwelijk
plaats
eerste
Kruse,
J.
in
maken hoe een kring van toehoorders geest is geraakt. Daarom heeit reeds
te
hoogeren
onder de betoovering van een Dr.
1»
Oud-Holland 1909, deze teekening op één
zijn opstel in
lijn
met de ets Christus Predikend die ongetwijfeld uit hetzelfde jaar 1652 dateert. Het gegeven is gelijk. Beide composities schilderen hoe een schare ademloos luistert naar het gesproken woord, dat als met een diepe verrukking
gesteld
de harten dropsgewijze
vult.
Het volgende jaar, Homerus meer aanwezig en
borstbeeld
de
niet
zag
1653,
dan
is
werk ontstaan
een
de teekening,
in
levende persoon
afgebeeld.
is
waarin de geest van
ofschien
Het
is
het
slechts
hier
de Dichter thans
in de verzameling van Mrs. COLLIS. P. HUNTINGTON te New-York, een van Rembrandt's geheimzinnigste scheppingen. Wien moeten we herkennen in deze zwaarmoedige droomer, die zijn hand laat rusten op de buste van HOMERUS, als
zocht
hoort
hij
den koning der dichters kracht en inspiratie? In
bij
met
thuis
hij
mouwen
geweldige
fluweelen
zijn
en
gulden
welke wereld
met
kettingen,
en schaduwen, de indrukwekkenste
plooien
vol
tabbaard
zijn
mouwen
die
ooit geschilderd zijn.'
Men
heeft dezen fantastischen peinzer,
nog eens voorkomen op een en
TORQUATO Tasso. Rembrandt
Mogelijk terecht.
dan heeft
VergILIUS is
zich
als een magiër.
dat
niet
schilderij
Is
naar
geboorte, het
dit
Maar
die onder
het
Vermoeid en
epos?
in
VerGILIUS genoemd
werkelijk
de latijnsche poëet,
polijsten
is
eerder een geest als die van
dier epigonen, een
dier
oververfijnd
deze
richt
bewondert
te veel
nagenieter
en
droomt te veel om niet te willen scheppen. Het zijn trieste nakomer bekruipen, wanneer hij zijn marmeren Homerus
zulk een
hij,
als verwijt
voorbijtrekken
en
hij
scheppen
reflexies die in
voor eigen onmacht, de duizenden gestalten
ondervraagt
meer
zich
om te kunnen
kunstwerken dan
tot het leven. Hij
poëeten van
hunner elegieën door, hunkeren blijven
tot
ziet Laat
vorm
scherper
—
het wezen dat uit dit ingevallen gelaat spreekt
den zanger der Bucolica: het
van
wiens trekken
gehouden aan de middeleeuwsche voorstelling van
LeopaRDI. Aanschouwen we inderdaad een latere
—
Petersburg,
in
de oogen aan
zich
den grooten voorganger over het geheim der
scheppingskracht?
Zeker uiten kon,
is
het
dat
Rembrandt
zijn
eerbied voor
Homerus
niet treffender
dan door dezen ontredderden moderne aan de herme van den dichter
zulk een smartelijke hulde te doen brengen. Is
het
de
ontstaan
eerste
gedachte
in
dit
van den vorm
schilderij zijn
uitgedrukt
er enkele
Holbein'S houtsnede van Erasmus,
moeilijk te benaderen, voer
gegevens aan die
in
zijn
te wijzen.
Daar
is
ten
toga met omvangrijke a»
REMBRANDT EN HOMERUS.
30
mouwen leening
steunt
op God Terminus. Zooals meer
spiegelbeeld,
in
niet verder
behoeven
met
allerlei
Er
in te gaan.
Rembrandt
bij
is
een ont-
dit
waaaop we in dit verband opgemerkt, dat Holbein tusschen
modificatiën, slechts
zij
man en beeldhouwwerk om zoo te zeggen een geestelijke eenheid schept, RembranDT's conceptie juist op beider tegenstelling den nadruk legt. Eigenaardiger, vooral vanwege het onderwerp, schilderij,
dat den dichtenden
Homerus
is
de overeenkomst met een
Het bevindt
voorstelt.
terwijl
zich in het Palazzo
Rome en maakt deel uit van de reeks illustere personen door JUSTUS VAN Gent voor den hertog van Urbino, Federigo da Montefeltre, geschilderd. Men ga op de reproductie na, hoe het kostuum van dezen Homerus Barberini
is
te
samengesteld
—
uitkomen
—
duidelijk
worden.
nooit verlaten.
gekend.
Is
ruime witte mouwen, die onder een donkerder fluweelen gewaad
dan zullen enkele overeenstemmende
Deze Homerus,
zich
in
REMBRANDT kan hem dus REMBRANDT
het mogelijk dat
jongen Rafaël, thans waarin
die
een
in
de
Academie
penteekening
naar
te
begrepene, en
kunnen verklaren, te
om
om
is
lijnen
door een afbeelding hebben
slechts
zoogenaamde Schetsboek van den Venetië, onder oogen heeft gehad, spiegelbeeld gereproduceerd.
in
geval onhandig geteekende borstplooi,
het lichaam loopt, zou
terzelfder plaatse een breed
snoer
RembrandTS
gouden
kettingen
inval
aan
brengen.
Tot beter begrip van de strekking van Mrs. Huntington's schilderij, nog dienen een teekening van RembRANDT, omstreeks 1653 55 ontstaan, de verzameling van het Museum Boymans. Naast een tafel vol beeldhouwwerk een jongeling gezeten, het hoofd nadenkelijk op de hand gesteund. Hij heeft
—
kan in
en
dezen Homerus bevindt.' Terwille van een
in ieder
die op de teekening als een sjerp
plooien
in
het
gemakkelijker vergelijking wordt deze copie hier
De wellicht verkeerd
details
1631 nog te Urbino was, heeft Italië
de trekken van TiTUS VAN RiJN. Het schilderij, waarvoor deze teekening het ontwerp is (en over welks datum ik elders hoop te spreken) bevond zich vroeger in het bezit van den Duke of Rutland. Het heeft, jammer genoeg, den oorspronkelijken
vorm
niet
Volgens het krachtig aangegeven quadraat
meer.
teekening, moet het schilderij vroeger nagenoeg vierkant geweest
zijn,
om
deze
een formaat
ook gebruikt is voor Mrs. HuntingtON's Dichter van 1653 en het Portret van Jan Six van 1654. Ook hier zien we een droomend wezen, naast allerlei zeldzame sculptuur in gepeins verzonken. Maar ondanks zijn glimlach heeft ook deze jongere mensch,
dat
vooral op de schilderij, een
van
zijn
moede
uitdrukking,
die
ons
van
het
onvruchtbare
droomerijen overtuigt.
Zeer
merkwaardig
zijn
de
op de
tafel
geplaatste borstbeelden.
De
lage,
REMBRANDT EN HOMERUS. scherp
geteekende buste eener jonge vrouw, herinnert aan Italiaanseh
profiel
in
XVe
21
in den trant van Francesco Laurana. Daarachter ziet men de kop van een baardeloozen man, op curieuze wijze gecoiffeerd met een
werk der
eeuw,
Japanschen helm, van karakteristieke hooge vorm, zooals er
bewonderen
Musée Oriental des
Rembrandt van
beeld hoe
wordt
hellemei
van
zijn in het
in
Rembrandt,
die
Pallas,
zijn rariteiten-bezit
compositie ontwerpt. Het
zijn
goldt
als
is
het
exemplaren
Het
te
een voor-
is
gebruik maakt, want een Japansche
genoemd. Opvallend vreemd
inventaris
zijn
fraaie
Invalides te Parijs.
ook de buste
is
zeer bizonders, en
iets
marge van
een forsch, bijna mannelijk gelaat, schuil gaand onder
uil met uitgespreide vleugels wordt gedekt. Hier zijn ongewone wijze omgewerkt. Deze schepping heeft bovendien een eigene originaliteit door de bizondere verhouding van helm en hoofd. Eerst met Rodin's Bellona heeft de plastiek een aequivalent gevonden voor deze Pallas van Rembrandt. Geen copie naar een bestaand werk, maar eveneens een om-
helm, welke door een
een
antieke gegevens op
een
schepping,
van
schets
imperatorbuste
Uit
dit
alles blijkt,
maar voor
keizerinnen
zelf
nieuws trachtte
iets
Turijn,
in
antiek, lijkt mij
't
te
hij
in
SiX
de beelden van keizers
scheppen.
Daarom
is
het wel een bewijs van hooge
Homerus-herme
bij
zich tamelijk streng hield aan de antieke buste, gelijk hij het
Mrs.
HuNTlNGTON
ook deed voor
zijn
Bredius
het schilderij thans in bruikleen van Dr. A.
Homerus-evocatie,
J.
grijpen had, liever dan in herhalingen te vervallen,
appreciatie wanneer de meester voor zijn
laatste
Rembrandt's
voor het eerst door Jhr. Dr.
Oud-HoUand 1897. dat Rembrandt, ofschoon
afgebeeld in zijn artikel in
en
van renaissance en
versmelting
een
het Mauritshuis,
Deze Homerus, de wand
waren verdwenen. gemaakt, zooals zoo
in
1663 gedateerd, ontstond toen de
van de kunst-caemer zagen, reeds lang
Had Rembrandt
hij
uit
pleisters, die wij
aan
het bezit van den meester
vóór de veiling een schets van
het ook van andere kunstschatten deed.'
Of had
zijn hij
Homerus
de trekken
opgenomen, dat het hem geen moeite kostte HOMERUS, volgens de
zich
antieke opvatting, levend op het doek te brengen
Zooals
Rembrandt meer
deed,
lichtte
.'
hij,
voor deze latere compositie,
een tweetal personen
uit
een veelfigurige voorstelling:
SiX gemaakt, koos
hij
Homerus
uit
de teekening voor Jan
die zijn zangen improviseert en de
knaap die
ze opschrijft.
Het
is
oorspronkelijke
bekend
dat
gedaante
doek ongeveer geweest den
Haag,
het
heeft. is.
schilderij
van Dr. A. Bredius
Een teekening
Ongeveer,
in
Stockholm
niet
laat zien
want de schrijver op het
meer de hoe het
schilderij in
moet, volgens de overgebleven resten der vingers een plaats hebben
REMBRANDT EN HOMERUS.
22
ingenomen afwijkend van de teekening. Ook was. gelukkigerwijze, de achtergrond geheel anders. Dr.
KrusE,
J.
verhaalt
ceerde,
hoe
die
in
reeds geciteerd artikel deze teekening publi-
zijn
vroeger niet aan de authenticiteit geloofde, maar later
hij
meening bekeerd werd. Ware hij slechts bij zijn eerste overtuiging De Stockholmsche Homerus behoort tot een groep imitaties van
tot een betere
gebleven!
REMBRANDT-teekeningen, die zich voordoen en
uitvoering
teekeningen
zich
van het goed
dragen
is
om
hier de plaats niet
gevoeglijk
den
de XVIIe
in
uit
Münchenschen
en wijzen op de bezigheid
eeuw scheen het de moeite
weiden over dezen
te
de wereld
in
falsificator,
te
loonen
te helpen.
dien
kunnen noemen, omdat
zou
falsificator
Deze
meester te maken.
trachten
karakter
hetzelfde
en REMBRANDT-teekeningen
REMBRANDT-etsen
valsche
vertrouwen
grootendeels
van eenzelfde persoon. Reeds
Het
voor bekende schilderijen,
als studies
door het aanbrengen van handige varianten, en door een pseudo-geniale
die
men het
in
Münchensche kabinet een groot deel van zijn werk is terecht gekomen. Het is voldoende op te merken dat deze teekening de compositie eenigszins voor ons bewaard
heett.
Deze compositie was
museum
niet nieuw. In het
te
Drcsden hangt een
Der Blinde Geiger genoemd, en toegeschreven aan Le Valentin. Deze zingende, blinde en gelauwerde grijsaard stelt zonder twijfel Homerus voor, die zich op een soort viola d'amore begeleidt. (Evenzoo speelt op RafaEL'S schilderij,
Parnassus de gelauwerde
De overeenkomst dit
ApolLO
niet
op een
maar op een
cither,
tusschen teekening en schilderij,
laatste in spiegelbeeld beziet,
—
is
treffend.
schema gehouden
tamelijk nauwkeurig aan dit
Het
—
men
REMBRANDT
zich
blijkt dat
heeft.
Zulke
viool).
vooral wanneer
tegenstellingen,
als
deze oude dichter met de verweerde kaken en het jeugdige ronde gelaat van den schrijver, vielen overigens in
tegenover den
Rembrandt's
onzekerheid gekwelden Pilatus,
Vóór REMBRANDT te
hebben.
een
page die
schijnt reeds
scheppingen, het Portret van
gevolgd
geest.
Op
dezelfde wijze plaatste
hij
geplaagden koning Saul den jongen David. Tegenover den door
Ook
Van
Strakkokd
hier
te
hem de handen
DijCK,
in
wascht.
een zijner meest tragische
VVentworth Woodhouse,
dit
schema
aanschouwen we een geestelijke hoogstaande,
in
gepeins verdiept, terwijl een onbezorgde secretaris, met de pen op het papier, naar
Het aesthetische gegeven is hetzelfde. Maar hoeveel dieper en geweldiger is Rembrandt's interpretatie! Terwijl de teekening in het album van SiX eigenlijk buiten Homerus omgaat, en de Dichter s7lx\ Mr.s. Huntingto.n aan het borstbeeld nog vragen stelt ais aan een
hem
opziet.
sfinx, spreekt
hem
Rembrandt
het diepste wezen van
in
deze creatie van tien jaren
Homerus
was.
later luide uit
hoe voor
REMBRANDT EN HOMERUS Wat kan RemBrandt die
Homerus
drang
nog
deze laatste evocatie genoopt hebben
tot
voor
zingend
eens
voorstelling van den dichter zoo verdiept, dat
was het een
Of
wezenlijkt?
Homerus dreef? Welk een
treffende
uit,
zich
te
harten
die
hem
zijn
hij
worden ver-
bij
tot
intuïtie
Homerus en den
bestaat tusschen
er
wanneer men naast het
Vanwaar
?
Had
zien?
opnieuw moest
ze
sympathie des
congenialiteit
Rembrandt komt
ouden
23
schilderij in het Maurits-
huis zich het Zelfportret uit de verzameling v. Carstanjen denkt, dat ongeveer ter zelfder zijn
tijd
Deze zelfbespiegeling
ontstaan.
is
aan de antieke buste;
een
laat trekken zien, die
ook eigen
gelaat gegroefd en ongewoeld door het leven;
wijd geopend voor al wat ontroeren kan; door iedere aandoening snel overstelpt.
En om
deze
sensibiliteit
teekent zich, achter
kop,
hier
in
door een tegenstelling nog meer
den schaduw, een onaandoenlijk en
den
bevinding
doen schijnen, de
levend geworden, van een dier bittere Imperatoren, die vroeger in de
Breestraat op de richel stonden.
mag
uit te
straf gesloten profiel af,
eeuwig-menschelijken
Niemand Homerus
Rembrandt En wanneer hij
beter dan deze oude
ondertasten.
te
op het doek openbaart, dan geschiedt
dit
verzijn
met de helderziendheid van
een, die over zijns gelijke te berichten heeft.
doordringende geel, dat
Hetzelfde
besteedde,
straalt
goud-kleurig schijnt.
voor
op de
email;
uit
schilderij
van
de verte een
De geheimzinnige
ijl
Rembrandt
aan deze eigen beeltenis
Homerus. Van
nabij gezien een solied,
weefsel, waarin het zonlicht
gevangen
noodzaak, waardoor de kunstenaar groene tonen koos
en purper en granaatrood voor Saul, bepaalde voor den Homerus
zijn Pilatus,
dit fabuleuze geel,
dat als een sluier over zijn schouders hangt.
zooals reeds gezegd, nauw aan bij de antieke buste. we de welving van den massalen schedel door een smallen gouden band omsloten. Een kleine afwijking valt op. Rembrandt, doorkneed in de wezensgesteldheid der blinden, heeft, zooals Dr. Kruse fijn opmerkte, het oor dat op
Het gelaat
Ook
sluit zich,
hier zien
het borstbeeld
met zware lokken
album van Six,
Le Valentin
heeft
is
bedekt,
Homerus, ditmaal
vrij
gehouden. Evenals op de schets
veel ouder, een stok in de
in
hand evenals ;
het bij
we hier ver af van de bezadigde, harmonische voordracht op de teekening van 1652! En hoe verwijderd is RembranDT'S opvatting van den fluisterenden syllabenteller dien JUSTUS VAN Gent liet zien, en van den pathetischen musicus, door Valentin geschilderd! wordt
hij
zittend afgebeeld.
Maar overigens, wat
zijn
Rembrandt zocht naar een stonde van grootsche bezieling. Heel zijn Homerus is angstige zang en dorstige visie. Een koortsige scheppingsdrift maakt den vervoerde bevreesd en gelukkig. De blinde oogen openen zich voor visioenen die de geest ziet
;
het gebogen lichaam veert
mee
als
op een machtigen cadans,
REMBRANDT EN HOMERUS.
24
de schrompelige hand met vasten tact het tumult der rythnien bedwingt. Asch en vuurgloed liggen op den gezichtseinder, als moest er herinnerd worden aan het lot van Ilium. Een zeemanskap, met breeden in den nek alhangenden
terwijl
de grijzen haren,
klep, dekt
als
waren over het eigen hoofd van den dichter de
stormen der Odyssee gegaan.
Wie de
hoe het
trof en
De
het gelaat langer beschouwt, krijgt den indruk dat het niet de dichter van Hij doet geen verhalen hoe de spies
Ilias is, die hier zingt.
Het
stof roodgekleurd werd.
oude, ervaren, doorleefde
is
Dolon's kakebeen
Homerus van
de
de Odyssee.
HoMERUS. wiens imaginatie den zwerver Odysseus
volgt.
Hoe bizonder scène
paalde deze
is
Rembrandt
de gelaats-uitdrukking! Heeft
Wie kan
het epos gedacht?
het zeggen.' Zooveel
te onrustig.
de spanning van
al
zijn visioen,
Die schrijvende toeschouwer
waagd Juist
in
te
veronderstellen
die
afzondering
is
dat
bij
liet
zeker dat
passen.
scandeeren.
op Rembrandt's
We
zien
hem,
best te missen. Het
een
ligt
we
Rembrandt
daarmee reeds voorgegaan, toen verzen
is
Het verhaal waar Odysseus de schimmen
de onderwereld doet opkomen zou er beter
Moeten we het diep betreuren dat de compositie besnoeid in
aan een be-
geen tafereelen aanschouwt zooals de dans der Phaeaken. Daarvoor
de trekken te angstig,
zijn
uit
ziener
uit
groote hij
eerlijk
bekoring.
den dichter
in
HOMERUS,
even aanlokkelijk
is
zelf zijn
is.'
bekend, liever alleen. als ge-
doek zou hebben ingekort. JuSTUS VAN een
stille
GENT was
binnenkamer
zijn
zouden welhaast het toeval prijzen, dat Homerus,
schilderij, zijn
hooge dronkenschap
in
eenzaamheid ondergaat.
HET OUDE GROOTE ORGEL IN DE SINT BAVOKERK TE HAARLEM DOOR J.
'ij
het
W. ENSCHEDÉ.
inrichten
der Sint
Bavokerk
te
Haarlem
in
het
einde der zestiende eeuw voor gereformeerde doeleinden,
werden de orgels behouden. Hun uitwendig voorkomen ons
is
bekend
vooral
gebleven
door schilderijen van
PlETER Saknredam, wiens beteekenis als schilder van kerkinterieurs enkele jaren geleden opnieuw in het licht gesteld
is
door een duitschen kunsthistoricus
DAM, geboren
nomen
in
brengen
van
als
van
zelf,
gebouwen,
kon voorbijgaan. Talrijk
niet
iconografie van dat gebouw,
1636
van
mij
in
het
Hans Jantzkn. Das
S)
Cat.
betuig.
^).
in
SaenkE-
1623 opge-
dat,
eenmaal opgewekt zich
hij
de hoofdkerk van de plaats zijner inwoning
is
te
wijden aan het
dan ook Saenredam vertegenwoordigd
maar het
is
in
het bijzonder het schilderij
Rijksmuseum'), waarover
1)
zeer
werd
het haarlemsche Sint Lucasgild en overleed te Haarlem in 1665.
Het spreekt beeld
te Assendelit in 1597,
Nitderliindischt Archilikturbild
ik iets wil schrijven,
.
in
in
de
op paneel
omdat op dat
1910.
Rijksmuseum Amsttrdam 2096, Jantzen 404. De hoofddirecteur van het RijkEmuseum Stelde id de gelegeoheid het icbilderij van nabij te bezier, waaivoor ik mijn bartelijken dank
wriwillend
HET OUDE GROOTE ORGEL
26 interieur
IN
DE SINT BAVOKERK TE HAARLE^t.
is,
was
indertijd bij
werd op de veiling van diens kabinet
W. VAN Oosten de Bruyn, teekening
ontleende,
dat
die in
op
1786 gekocht voor ƒ5.
in
den catalogus bijschreef
Saenredam
schilderij er naar eindigde
de
De teekening, waarnaar JOHANNES Enschedé te Haarlem en
afgebeeld het destijds bestaande groote orgel.
is
deze schilderij gemaakt
deze gemaakt had
15 April
in
'),
—
door mr. G.
wat
aan de
hij
November 1635 en
1636.
Over de geschiedenis van het op de schilderij afgebeelde orgel is men door de gepubliceerde archivalia vrij goed ingelicht. Ik wensch daar een en ander aan te ontleenen. Vooraf echter moet ik iets zeggen over het orgelgebruik in onze voor-reformatorische kerken, en zulks naar aanleiding van een
onlangs
Er
tot
is
vrij stellige
conjectuur,
buitenland gepubliceerd.
in het
dusver geen rechtstreeksch gegeven bekend geworden, dat be-
trekking heeft op orgelgebruik in ons land voor circa 1520.
De
enkele plaatsen waar
bepaaldelijk over orgelspel in den dienst gesproken wordt, zijn in een fundatiebrief
van
de
Pauluskapel
Sint
de
in
parochie-kerk
Veere
te
in
1495
')
en
in
het
Ceremoniale van de utrechtsche Sint Marie van 1515'), maar die plaatsen geven
geen
wat
inlichting,
men
destijds
waarvan sommige kerken er
ouder dan
circa
uitgegeven
als
')
zonder
diocesen en
bedenken,
in
te
muziek,
niet
in
een goed gedocu-
anders dan orgelmuziek
JOHANNES WOLF
het
in
bijzonder,
te Berlijn.
is.
Inderdaad
Zijn theorie is
zijn
betoog
dunkt me, ten opzichte van kerkelijk-
Een nader onderzoek naar de
voorschriften in de onderscheidene
de onderscheidene kloosterorden en broederschappen, waaraan voor
ons land nog zoo goed
van
Leipzig
1520, door de hedendaagsche filologen in critische herdrukken
a-cappella
liturgische zijde.
te
met die vaste instrumenten, ').
het aannemelijk trachten te maken, dat in veel gevallen muziek
bestreden vooral door dr.
niet
deed
eigenlijk
meerdere hadden
igi2 echter heeft dr, Arn. Schering
In
menteerde studie
is
zelfs
het orgelgebruik
als niets
al
dan
gedaan
niet
is,
zou moeten uitmaken of ten opzichte
eenheid valt op te merken
').
Het
is
a priori
verwachten dat die eenheid niet bestond en met name komt het mij voor, dat
Broederschappen
onze
Strenge
eischen
van
hadden.
Onze Lieve Vrouw
Althans
de
enkele
in
muziek-liturgisch opzicht
keeren,
vrij
dat mij van verzet tegen
Hel exemplaar tan Oosten de Bruyn van dien caralogus is bij mij. Ermerins, /^tuwscke Oudkiden. III, 338, bij Moll, Berigttn 17. Uitgegeven door A. E. RlESTJES in Archief v.d.gtuh.i: k.ojrIsNsJom ^Vrrf*/. XXXVIII (191a), 153. s) Cf. N. C. Kist, Hel kerkelijk orgel-gebruik tijunder /« ft'edtrlamd \n Archief voor kerkgeieh.\(\i^o)*) ') Arn. Schering, Die Niederlandiscke Orgelmeise im Ztilallor des Josquiyi. Leipzif; 1913. *) Ik wijs er b.v. op dat bij dr Windesheimers bij den koorzang orKclbegrleiding verboden was(,propter quod nee organa iudicamus aliquo modo admittenda". OrdiHünuj ciifiluïe U indes. 1331, fol. 41. bij MoLL Beriqten 15) en d.it in MarienporI bij Oegstgeest orgelspel evenmin torgelaten wa» (P. M. Bots in 5/OregoriuMad. VIII (1883) 84). 1) 3)
HET OUDE GROOTE ORGEL onkerkelijk spel gebleken
gezegd
worden en
zal
diensten
liturgische
gaat dat
is,
Kuilenburg
te
Indien
daarmede
gesteld
in
zoo
^),
is
te
Haarlem, wat nog
terwijl juist elders, n.1. in
princiep
als eensklaps verklaard
dikwijls
het
;
Den Bosch de met goed gereglementeerde muzikale gevierd werden ').
SCHERING
dr.
van die zijde
uit
27
broederschappen
der
plechtigheden, ook orgelspel,
is
DE SINT BAVOKERK TE HAARLEM.
IN
ver
wat
gelijk heeft,
dan
ik stellig geloof,
wat de bedoeling was dier kerkorgels.
van het hoofdaltaar
in
Op-
de choorabsis en de bijaltaren,
dat muzikale samenwerking tusschen dienstdoenden priester en organist uitermate
moet geweest
moeielijk
was de bestemming
zijn,
dier instrumenten in
een muzikale. Er werden orgelstukken op gespeeld,
muziek een
zoodanig herkend
als
ook van
is,
zelfs in vrij
noord-nederlandsche origine
streng
kerkelijk-liturgisch
karakter te hebben,
echter bijzonder moeielijk te beoordeelen
{orgelmüssig)
dat
de
in
groote hoeveelheid zijn aan te wijzen,
Die muziek geeft mij
^).
is.
interpretatie-ScHERINü,
Wel
is
die
gegeven werden en des
tot
te eerder hel ik tot die
de veronderstelling
meening over, omdat de reformatie in
onze toen gereformeerd
gemaakte kerken orgelbespelingen gaven*). Dat gebruik kan
te
den indruk
muziek orgel-instrumentaal
wat dwingt
de dienstdoende roomsche organisten handhaafde, die
komen
tijd,
niet
wat nu na vier eeuwen
iets,
althans in onze groote stadskerken, ook buiten den dienst orgelbespelingen
er,
zijn
hoofdzaak
nu de gewaande a-cappella
die,
vallen
')
en
ook omdat nog diep
in
onze zeventiende eeuw de roomsche Dirk Sweelinck
Amsterdam met roomsche
motieven
in
de
gereformeerde Oudekerk werkte,
wat den streng-rechtzinnigen anti-papisten aanstoot Inderdaad
Voor het
zijn
eerst in
er
niet als uit de lucht
moet wel dagteekenen van onzen voor-gereformeerden
gaf.
voor Haarlem bescheiden, die deze opvatting steunen.
1513 wordt er melding gemaakt, dat de
st^idsoTgs^msX. dagelijks
Verslagen van kerkvisitalien in het bisdom Utrecht uit de i5de eeuw, uileeg, d. mr. F. A. L. VAN mr. S. Muller Fz. 1911, 159, 163. Bul van 1518, regelende de aangelegenheden der O. L. V. Broederschap te 's Hertogenbosch, bij van Oudenhoven, SHva-ducis auctu &• renata. 1670. 102. In de studie over Het kapittel van Ome Lieve Vroxt-jte 1)
Rappard en *)
in de Groote of O. L.
Vrou7ue-kerk
te
Dordrecht door mr.
J.
C.
Otërvoorde
(Bijdr, v. d. gesch.
v.
h.
Haarlem. XXVIU (1904) 327 wordt p. 406 uit de rekening over 1468 het woord organist genoemd; er diens functie te weinig opgeteekend om in dit verband tot een of andere conclusie te kunnen leiden. 3)
Tot practische
toelichting van zijn theorie gaf dr.
Schering
in
1913
in
bisdom is
over
de /idition Breilkof/ [iio,
3938) een bundel Alte Meister des Orgelsfiels, waarin van Obrecht (geb. te Utrecht c. 1450, overl. te Ferrara 1505) twee stukken opgenomen zijn. Over onze roomsche organisten, o. a. Sweelinck te Amsterdam, Schuyt te Leiden en het later in 4) dienst zijn van Helmbreecker te Haailcm, de Voois ie Utrecht en 's Qravenhage, Verbeyt Ie Rotterdam, Keylert te Hasselt (O.) en MORLETH te Arnhem, schreef ik in Caecitia 1913, 169 vig.
Ook
dultsche
hebben het bevreemdend geacht, dat vnn het orgclgebruik voor de is en van een verband met het lesiiende-eeuwsche spel coo weinig blijkt. In 1893 deed Georg Rietschel een poging dat verband documenieel te reconstiuecrcn in zijn Die Aufgabe der Orgel im Oottesdienste bis in das 18. Jahrhunderl. Vgl. over Bolo-orgelspel hier te 6)
reformatie
in
muziek-historici
de duilsche landen zoo weinig bekend
—
lande,
MoLL,
Berillen 27.
4»
HET OUDE GROOTE ORGEL
2i8
den dienste Goids op die orcjalen
speelt ,,onder
zeggen,
wil
DE SINT BAVOKERK TE HAARLEM.
IN
daarvoor
dat
gebruik
plaatsbaar positief, dat gebracht kon worden
komt ot
in
in
mij even waarschijnlijk voor gebruikt te zijn
ongeveer gelijkluidende gehandhaafd
een
de prochy kerclce"
'),
gemaakt werd van een vast orgel
;
wat niet een ver-
de dadelijke nabijheid der zangers *).
tot
Twintig jaar bleef deze formule
1533, toen het dagelijks werd,
„dagelijcx up hoochtijts, heylige ende andere gewoenlijcke speeldagen onder den
Goids, Onser Liever
dienst
was
er
weer wijziging
sommige zangmuziek ook den dienst
lof
als
zou
bepaalde gevallen mogen spelen
de
het lof een „geset stuck".
theorie
van
werden uitgevoerd. Dat spelen
vrije composities
motet) ofte ander goet gesetstuck"
(d.
gehandhaafd en
werd toen omschreven
dicaticn ende avontgebet"
dr.
SCHERING,
die
')
's
avonds na het lof
bleef na de reformatie
„speelen op het orgel nae den pre-
als
').
Het eerst gebeurde dat in 1579, dat is één jaar nadat in 1578 de haarlemsche Bavo aan de Katholieken ontnomen was (Haarlemsche Nonen). Er waren
Sint
toen
drie
den
in
in
orgelmuziek erkende eenerzijds, anderzijds dat er na
van ,.een montet
i.
Vijfjaar later in 1538
ende anders"').
documenteel bevestigd
dus
hier
ziet
Vrouwen
de organist
;
name genoemde zangnummers en na
verschillende met
Men
*)
orgels
in
de kerk,
het nieuwe- of vrouwen-orgel orgel,
alle ten
oosten van het transept
;
het kleine orgel
noordoost zijbeuk boven den ingang van de Kapel der Zeven
in
1523
in
Weëen
')
den zuidoost zijbeuk, schuin tegenover het kleine
gebouwd, dat aan het Onze Lieve Vrouwengilde behoorde, en
*)
dusgenoemd zwaluwnest geplaatst tegen muur van den middenbeuk buiten het koor
het groote, blijkbaar stedelijke orgel, als
opgaanden
den
noordoostelijken
tusschen het koorhek en transept. 1)
Thes. rek.
1513
fol. 24.
—
Ik
dank deze acte
mede de
als
onmiddellijk volgenden aan jhr. Röell,
archivaris der gemeente Haarlem, tenzij zulks anders blijkt. ï)
Vgl. de
dusgcnoemde engel van
Van Eyck
(1432) in het
Museum
te Berlijn,
behoorende
tot het
gentsche altaarstuk. S)
Thes. rek. 1533
fol. 27.
*)
De
i>)
Vroedscliapsresolutie 30 M.iart 1560, Res. van Burg. 16 Nov. 1560.
acte volgt hierachter.
Thes. rek. 1579; Vroedschapsrcsolutie 17 Nov. 1579. Op de schilderij v.in Saenredam te zien op den achtergrond. Plaatsbeschrijving der S. Pavotert Ie Haarlem. 1873, 102, Het is o.a. afgebeeld op J. üRAAF, schilderij van Saf.nrk.ham 1630 bij jhr. dr. J. Six te Amsterdam (Jantzen 401, in autotypie Buil. v.
8)
J.
de Oudheidk. Bond 1910, 22) en op de schilderij van dcnzelfdcn in veiling Fred. MULLER & Co., Amsterdam, 27 April ter leiding van het gcmeenielijk psalmgezang, w.iartoe in i66a 1909, 143. De invoering van orgelspel definitief besloten werd [Nieuw-Kederl. Hicgr. Wocrdenb. I 766 in voce Dl'SART) werd aanleiding datditorgej zuidwest zijbeuk achter den preekslofl. Het werd toen uiterlijk verfraaid o.a. met verpl.iatst werd naar den een arend met uitgestrekte vleugels vooraan op de balustrade v;in den orgelvloer. Op die plaats is het te zien op schilderijen v.Tn JOB Berckiieyhk 1665 (Mu.^eum te Iiresden 1511, jANTZfN 7a), van Gerrit Birck-
HEYDE Je
17e
1673 (National Gallery te Londen 1451, JANTZEN eeuu; Afd. Kerkel. en godsd. Ieren 10) en ISAAK
In 179a werd het overgebracht naar de
merkende arend bleef toen behouden.
Nieuwe kerk
te
f«)\
reproductie met foutief onderschrift
Amsltrdam
&
in
Co.) 1913 bij Fred. Muller Haarlem en bijkans geheel gemoderniseerd. De ken-
va» NIKKELEN
(in
HET OUDE GROOTE ORGEL
IN
DE SINT BAVOKERK TE HAARLEM.
Over de oudste geschiedenis van Denkelijk
dit
instrument ontbreken de gegevens.
het gesteld in het derde kwartaal der vijftiende eeuw.
is
rekeningposten over orgelherstellingen en dergelijke te
Allan
Om
het
De
wat
in
duidelijk uit
stellig lijkt mij
om
1455, die
dat wel het
te jong, gezien
der
^j.
welk jaar met het afbreken van het orgel ge-
15 11,
begin
het
archivalische
immer
1468 en 1471 door van der Willigen afgedrukt
met
me
lijkt
is ^),
is,
maar
dit orgel betrekking,
uit
dateeren
te
vonden vlak
op
mededeelt,
')
met de posten
geval
zijn niet
welk der orgels bedoeld wordt. Misschien heeft de post
weten,
29
den
zestiende
stijl
van den bovenschrijn, die geheel
eeuw
meer modern was.
stellig niet
Misschien moet gedacht worden aan het jaar 1490, omdat inde stedelijke thesauriersrekeningen van dat jaar voor het eerst voorkomt een verantwoording van het tractement van een organist
en er reden
*)
orgel aan de stad, niet aan de kerk
is
aan te nemen, dat de zorg voor
was opgedragen. Hoe
dit
zij,
het
is
dit
documenteel
dat het instrument in 1535 groote herstellingen en verbeteringen onderging in- en uitwendig '). Dat jaartal trekt de aandacht. Immers, het Vrouwengild had, zooals
eveneens
gezegd,
een orgel
dat gild een verklaring
af,
in
de kerk en nu legden
waarbij
zij
afkeurden dat
in
dat jaar acht leden van
men op hun
orgel „daechlix up
sulcken sumptuosen ende subtylen wercken spelen souden ende soe feriael souden
met de opvatting van dr. Schering lees ik in dit oordeel, er met zoovele woorden, orgelbespelingen werden gegeven buiten den dienst. Vijf dier opposanten waren priesters en het vermoeden maicken"
dat
is
*).
In verband
dagelijks,
er
dat
staat
gewettigd aan verzet te denken. Blijkbaar
dus
van een gebruik van bestaande
behoefte
dit
is
dit verzet geslaagd, althans
vrouwenorgel zwijgen de gepubliceerde acten verder; de
aan zulke bespelingen moet dadelijk nog
in
1535 aan kerk-
meesteren aanleiding gegeven hebben hun goede zorgen aan het stedelijke groote orgel te wijden. Eerlang werden, zooals
zal blijken,
van den organist uitvoerig geregeld en een jaar
komen
dat
het
door de stad
en
tractement
door
het
van den organist van
stad ).
geweest
niet
werd er overeenge-
dit orgel betaald
zou worden
Vrouwengild, Maar toen het Vrouwengild
nakwam, werd Dit nalatig blijven kan
plichting
de muzikale verplichtingen
later (1539)
zijn ver-
1541 de wedde geheel gebracht ten laste der niet anders dan een uitvloeisel van hetzelfde verzet in
zijn.
Allan, Geschiedetiii en beschrijving van Haarlem. UI 315, 316. Van der Willigen. Geschiedk. aant. over hoarUmsche schilders. 1866, 38. Volgens aanteekeniog van mr. G. W. van Oosten de BkuyN in lijn Adversaria (Gemeente 3) Haarlem B 916 h). Archief 1)
2)
4)
&) •) ">)
Mededeeling »an jhr. Röell. Rekeningposten bij GRAAF 103 en Allan 334. Acte bij Allan 319, 320. Acte in Navorscher 1873, 457 en Allan 333.
HET OUDE GROOTE ORGEL
SO
zij
voren een
te
overeenkomst was gemaakt. Niet slechts voor de locale geschiedenis
Haarlem
moderne
DE SINT BAVOKERK TE HAARLEM.
was toen Claes AelbrechtSZ. met wien kort
Organist uitvoerige
van
IN
heeft
overeenkomst belang.
die
Zij
documenteert bovendien, waar
op wees, het spelen van composities,
ik reeds
bepaaldelijk voor orgel geschreven. Het contract luidt
Claes Aelbrechtszn.
Meester
mede van
bestaan van meer
leert het
muziek naast het van oudsher overgeleverde gregoriaansch en
figurale
nijlicx bij
')
voorz. organist inde voorsz. kercke dair-
den burgemeesteren ende weth. deser stede
bij
consent ende
overeendragen van de vroetscap der voorsz. stede overcomen ende geappointeert is
(alsoe
hem
hij
mochte bedragen organen
voorsz.
doleerde dat
oude
upt spelen
sal
voorts alle werckedagen als
ende
Cel[i],
de
avonts
punt
in
alst
ten
als
tijden
vesper
nair ouder alst
als
hem
heeft
grooten
gewoonten
sal
hem
oick vougen te spelen contre-
Lucasmarcten
;
ende
noch gehouden wesen
sal
te spelen
tstuck,
te
betalen
sal
Claes hem selven
tweenvijftich
avonden lof
een
hiertoe verbonden
gulden
karolus
vier termijnen sjaers dairaf
tot
wedden van
bij
bij
zijn
xL
de acte van de
drie sijne quytancien, deerste
Claes Aelbrechtsz. met
tot
Ao XXXIX Claes
meydage, Jacobi ende
populaire
houdende
XXXIX
mede ordonnancie van den burgemeesteren belopende tsamen Stellig heeft
sjaars
meydage
hier denselven mr.
drie vierendeel jairs verschenen
Alreheyligen, beyde deser rekeninge,
vrije
alle
onser Vrouwen lof ende nairt
overcompste dair men hier copie af overlevert, dairomme
en zijn
ende
passé gheeft bijsonderen sequentien ende hymnen, die
wedden hebben
te
zijne
te spelen
hy evenwel spelen upten gewoonlicken
sal
teerste vierendeel jairs vervallen zal wesen, breder blijckende
betaelt
is
geenen tijden dese stede ende organe voorsz. te verlaeten, dair
tot
hij
gewoonlicken
singt te spelen Salve reginaof Regina
geset stuck, wel verstaende dat deselve mr.
voeren
hij
of hoochtijt in den kercken ende des heylich
is
luyden best verstaen
Sint Jan ende
Claes voortan upte
dat de voorsz. mr.
men muysijck
duplex festum
of gregoriaen,
de gemeene
mit zijne huisvr. ende kinderen hun nyet en
de muysijcke vaceerde
off
dagen ; voorts
hij
loon),
£.
hymnen en sequentien
composities in den geest zijner hoorders gemusiceerd, ook dank de
plaatsing van het instrument halverweg den middenbeuk, wat zoo bijzonder voordeclig voor de klankontwikkeling
instrument
aan
verplaatsbaar
')
de
orde;
instrument
Thes. rek. 1538
fol.
39.
het uit
is.
Opnieuw kwam eerlang verbetering van het
werd vergroot met een het
Wittenhcerenklooster,
positief, dat is
dat
als
een klein
derde manuaal
HET OUDE GROOTE ORGEL „an
de
stoel", dat
en
dispositie
is
IN
dus onderaan
DE SINT BAVOKERK TE HAARLEM.
als rugpositief
31
werd aangebracht'). Over de
het uitwendig voorkomen van dit rugpositief leeren de bescheiden
niets; het is echter een
kenmerkend
detail
geworden door het
vrij
ver naar voren
springen op de Sint Bavo-kerkinterieurs, die het gebouw uitbeelden ziende naar het
Oosten 2). Het groote orgel was door deze uitbreiding gebracht tot ongeveer gelijke grootte als het even te voren in de Oudekerk te Amsterdam nieuw ge-
bouwde
orgel tegen den westmuur').
Behalve van enkele uitgaven op onderhoud en kleine herstellingen betrekking hebbende, is er over het instrument niets te melden tot 1630. Organist was toen CORNELIS HelmbreECKER. Van zijn muziekkunst is heel weinig bewaard gebleven; bij
zijn
matig maar voor hij
dus
zijn tijd
vooruitstrevend componist*). Als uitvoerend artist kan
geacht worden eveneens vooruitstrevend geweest te
veronderstellen dat
dadigen
VAN NlEUWENHUYSEN hem kennen als een middel-
vierstemmige Ge/uck-wrnsc/iin^e van 1628 aan
diens optreden als rector der latijnsche school doet
overgang
zijn,
wat kan doen
hem
weinig beviel het toen 85 jaar oude orgel, dat den geweldvan het katholicisme naar het protestantisme had beleefd en
het is te vermoeden, niet veel meer dan het hoog noodige ten koste was gelegd. Met name voldeed het rugpositief niet meer, weshalve het zoo goed als geheel vernieuwd en het oude bovenwerk en pedaal gerepareerd werd. Die
waaraan,
werkzaamheden duurden van 1630 tot 1634°) en werden, wat het technische orgelwerk betreft, uitgevoerd door Galtus Germersz en zijn zoon Germer Galtusz, twee katholieke orgelmakers, die te Amersfoort woonden en heel veel werk hadden in Holland en Utrecht*). Het front van het rugpositief werd bij die gelegenheid geheel nieuw geordonneerd. In den staat, waarin het orgel toen gebracht conterfeitte hij het,
voor
zoo ver zichtbaar van
is,
kende S.\ENREDAM het en
zijn standplaats in
de kerk, op de
van 1636. Een teekening van de beide kassen in het gemeente-archief Haarlem''), die blijkbaar gediend heeft als werkteekening bij die herstelling,
schilderij
te
doet de geschilderde uitbeelding goed begrijpen.
—
De documenteerende post uit de Thesauriersrekening in Navorscher 1873, 457 en Allan 325. 1) een woord dat herhaaldelijk voorkomt in orgelbcstekken tusscben 1483 en 1595 is de houtconstructie, waarop windladen en pijpen rusten, waarbinnen klaviatuur, abstractuur en registratuur, en somtijds de balgen
Stoel,
zijn
aangebracht.
Vgl. preekstoel, klokkcstoel.
Kopergravure door I. v. D. Velde naar Saknredam in Ampzing, Btschryi-inge ende lof dtr stad Baerlem. 1628 en de geciteerde schilderij van Bekckiicyde (Jantzeis (q) en Van Nikkelen. Dc muzikale omvang van dit orgel, waarvan ik geen bruikbare afbeelding ken, blijkt uit het contract 8) van aanbesteding 7 November 1544, door Dozv afgedrukt in Oud-Holland 1685, 301. Vgl. over hem mijn mededeeling in liet Nieuw A'ederl. Biogr, Woardtnb. 1, 1064. <) 5) Onderscheidene archivalia hierover zijn gepubliceerd in Bouwsteentn I 53 en III 8a. Vgl. over hem mijn mededcelingcn in het A'innv \tderl. Biogr. Woordenb, II, 468, 459. 6) 7) In steendruk van Emkik en BmcER, weergegeven in Allan teg. p. 337. 3)
HET OUDE GROOTE ORGEL
32
Het orgel Beiden kunnen
bovenwerk
bestaat
DE SINT BAVOKERK TE HAARLEM.
IN
of
Op
luiken.
de luiken van het
afgebeeld aan de buitenzijde Judith met het hoofd van Holofernes,
is
de binnenzijde op het eene luik de Verrijzenis des Heeren, terwijl de voor-
aan
stelling
van het andere op de
De
schilderij niet zichtbaar
sommige
pijpgroepen ten onderste boven met de
dier
voet naar boven, staan, zooals reeds gezegd
Boven den
kelijke opstelling.
men
wat
den allereersten
in
reeds
orgelfactuur
in
schrijn zijn drie
oudtijds tabernakelen heette
(stoel),
is.
vergulde pijpen van het bovenwerk, symmetrisch opgesteld in
geheel
onderscheidene vlakken,
is
een bovenwerk en een rugpositief.
twee deelen,
uit
worden met deuren
gesloten
een plat vlak, de vroegst gebrui-
pyramide-vormige sierstukken, die
Het pijpenfront
*).
tijd niet
breeder dan de onderkast
is
gebruikelijk
was en
De
een zekere evolutie gemaakt heeft.
aangevuld door verguld gesneden krulwerk. Evenzoo
door verguld lotwerk, dusgenoemde blindingen. Ter
den
tegen
schrijn
op een
gesteld
zijn
tot
zij
de pijpvoeten bedekt
looden pijpen
zijn vijf
ster; zeer
waarschijnlyk
open prestant i6 voet op het middenklavier; aan de
een
de
en overhuifd door een tabernakel. Deze pijpen hebben
console
blauwe bekken, de bovenbek gedecoreerd met een gouden behooren
wijst dat
op eenigen afstand van
zijde
geschilderden achtergrond
zwart
een
op
er
overschietende ruimte
niet
zichtbare andere zijde moeten er eveneens gestaan hebben.
Het rugpositief
heeft een in- en uitspringend front, eveneens van vergulde
pijpen en kan gesloten worden door luiken.
Op groote
de
buitenzijde
herstelling
zijn
geschilderd
onder het jaartal 1632, waarin deze
geschiedde, in het midden twee bellen, de Damiaatjes, waar-
wapen van Holland, en waaronder het tegenwoordige en ook toenwapen der stad Haarlem. Terzijde zijn aangebracht wapens, links het stedelijk wapen met den dorren boom en dat van Bakenes, rechts dat van OudHaarlem en van de plaats Haarlem voor den tocht naar Damiate 2). De binnenzijde is effen blauw geschilderd met een dubbele gouden bies. Het geheel vertoont de vormen van dat jaar zoowel wat betreft de front-
boven
het
malige
verdeeling
in
uit-
en
inspringende
met de ornementatie van het kerk ligt
is
onmiskenbaar; het
voor de hand voor
deelen, als in ornementatie. Stijlovereenkomst
rugpositief van het orgel in de leidsche Sint Pieters-
zijn juist dezelfde
knoppen en
Leiden aan directe navolging
het leidsche rugpositief door dezelfde orgelmakersfirma I)
Vgl. de rckcningposten uit 1471 en 1535
i)
Het
nam
van
1632
boek
(1638). 3)
is
bij
van der Willigen
Het vermoeden
hekjes-').
te
denken
gebouwd
is in
1639
— 164I
38, 54.
op de beleekenis dezer eigennamen. De orgeldecorateur dezer zake eenvoudig over wat hij vond op den koperen plaatdruktitel van AmpzINg's
hier niet de pla.its n.ider in te g.ian te
meer, omdat
te
Onvoldoende afbeelding (autotypic)
in
Ltiduh PrtHinietk, ae uitgave
(1910), 36.
HET OUDE GROOTE ORGEL
IN
DE SINT BAVOKERK TE HAARLEM.
33
uit Den Haag, den vader van den organist HelmbreeckeR uit Haarlem '). Als ontwerper van het haarlemsche rugpositieffront komt Salomon DE Bray in aanmerking; hij was althans betrokken
en het gekeurd werd door DE Voois dier kerk en
bij
den bouw, toen
hij
moest adviseeren over een betaling van meerdere kosten
door den orgelmaker gemaakt
Op schilderd,
de
lijsten
die
ik
*).
der lambriseering van den orgelzolder zijn bijbelverzen ge-
boven „Looft hem met snarenspel
hier uit de Schrift aanvul;
ende orgel"'); beneden „Sprekende
ende gheestelycke liedekens"
*).
tot
malkanderen met psalmen ende lofsangen
Beide teksten
zijn
ontleend aan den roomschen
Moretus-bijbel van 1599, "iet aan een niet-roomsche vertaling, omdat deze
niet,
de roomsche vertaling wel het woord orgel heeft en de Statenvertaling, die het
woord wel kent, een jaar jonger (1637) dan de schilderij is. Het rugpositief loopt onderaan uit in een druiper, daar bracht toen
de overbrenging van het positief
bij
gemaakt een „foye
ofte
voedt
komt het woord foye
tabernakel
uit het
onder aen
't
positijfiP' ').
voor
herhaaldelijk
in
1545 aange-
Wittenheerenklooster. Er was
Evenals stoel en
15e- en l6e-eeuwsche
in
orgelbestekken en duidde aan den orgelzolder met de balustrade
d.i,
dus de plaats
waar de organist gezeten was.
Een
druiper was de
zestiende eeuw.
aan orgels
te
Om
gewone decoratieve
knop,
hoofd.
De
onder aan orgels
in
de
Hattem, Bennebroek, Alkmaar, Brouwershaven, Monnikendam, Naarden»
Harencarspel en Utrecht. Gemeenlijk een
afsluiting
slechts enkele voorbeelden uit ons land te citeeren herinner ik
in
het haarlemsche
kwamen de
ribben van zulk een druiper saam in
orgel daarentegen zeer opmerkelijk in een mans-
beteekenis daarvan verklaart de reeds geciteerde teekening van 1632:
„deze kop kon door middel van een ijzerdraad
beneden haaien of bewegen, en
te gelijk
t'
welk men optrok de oogen na
gaapen en een
schelletje
't
welk er onder
genaamd Duc d'Alba's hooft is den 21 November 1772 afgebrooken geweest". Het ding had een zekere vermaardheid. „Zo praatte ook die vuilik, lieten WOLFF en Dekek in 1787 hun Abraham Blankaart schrijven *), die menschenmoorder, d'Alva, wiens vreeslyk bakkes nog, in mijn jongen tyd, te Haarlem in de Groote Kerk, aan
hong doen klinken
gelijk
hier
nevens
verheelt
is.
Dit zo
bij 't verwulf hing, en daar men al de stoute kinders uit de heele stad mee naar bed zou hebben kunnen jaagen; maar het is nu weg genomen, en
boven
1) ï) *)
«) 6) •)
Buil. V. d. Oudheidk. Bond Bouwsletnen UI, 82.
V
(1913-14) 76, 79.
PssJm 150 4. Eph. 5 19. Rekeningpost bij Allah 326. Britven van Airaham Blankaart. :
:
's
Gravenh. 1787
II,
174.
HET OUDE GROOTE ORGEL
34
daar ben
in
niet;
en
zwart bakkes
had er altoos zo de nyd op, dat
ik
om
daar
want
werd
in dat jaar
dezen satyrieken kop
later
niet
verklaren;
te
het
van misericordes
tal
zij
ik
grommend
van nieuw haar en van bellen voorzien
zeer enkele
een
is
uiting
XVIe
ik
Mans, Lavedan, Laval en
Straatsburg
is
iets dergelijks,
kunnen te
Avesnières
^),
Maar
niet
bekend
WoLFF en Deken,
haarlemsche Alva's hoofd.
terwijl er
trouwens het bestaan van slechts
Planté') en beeldt
Barcelona
La
af dergelijk be-
Spanje, en te Montoire,
in
Ook
Frankrijk.
in
alle drie
meer dan eens van kerkelijke papotiers
en het
vaststellen. In zijn opstel over
grond van archivalisch onderzoek gedateerd op
uitspraak van
')
geweest, die eerst veel
is
in
de Munster
te
een Simson met den leeuw, geflankeerd tegen den
kerkmuur door twee houten beelden,
fransche
jij
het haarlemsche orgel het eenige
is
siècle citeert J.
weegbare koppen onder orgelfronten
is
zei:
van dezelfde orde, die aan hekken en
aan te wijzen,
zijn
„Alva's hoofden" heb
juciure d'orgues aux
Roraffe
lieve
verband heeft gebracht met Alva. Haar symboliek
in
voorbeeld in ons land van zulk een „papotier"
Ie
Gods
de groote Kerk te hangen pronken."
in
koorstallen allerlei dikwijls obscoene voorstellingen deed snijden.
nog
in
Abraham Blank aart maar
dus duidelijk dat het de spraakmakende gemeente
is
is
leelijk
1538 nog voor de orgeluitbreiding met een rugpositief was die kop er
In reeds,
want wat zo een
een heel mooi mormeldier,
al
DE SINT BAVOKERK TE HAARLEM.
deed. of van wat nut het was, begrijpt
geheel
't
bent
ik regt wel over;
huis
reine
IN
Aan
schijnt hier dus wel gedacht te
is
beweegbaar en waarschijnlijk op circa 1489 ).
zijde afgekeurd
'1,
Die dusgenoemde
wat van de geciteerde
geworden en wat behalve van de posterieure
evenmin het geval
schijnt geweest te zijn bij het
een bepaaldelijk romaansche volksaardige opvatting
mogen worden,
het Zuiden en het Noorden verspreid werd
").
in te zien is in princiep niet gebillijkt, al heeft
die door
vlaamsche houtsnijders naar
Er een haarlemsche eigenaardigheid
door het
feit,
dat in ons land alleen het
haarlemsche orgel zulk een kop had, die kop na de reformatie een locale beruchtheid
')
Post uit de kerkerekening
bij
Graaf
103.
Popoticrs noemt Ch. Mt;TlN die koppen, wat niisschienfoutiefi9(/?
3)
—
over de Roraffe o.a. Leitschuh Slraisiurg 1903, 51 (BerüJtmte fCumtitAIUi) nr. 18) en Otto WiNCKELMANN in ZeilschrifI für die GtschUhtt dei Oterrketns, Ncue Folge Bd 22, Heft 2 (1907), 356, waar lichtdrukken der figuren gegeven worden. De in de vorige noot geciteerde auteurs noemen Geiler von Kaysebsberc en Thomas Mubnek. 6) Ik voeg daar aan toe ScHLiCK ia lijn Spiegel der Orgetmacher und Organislen 151 1 (herdruk in Monjlshefte 4)
Zie
für Muiikgeichichte I (1869) 83). ') Dat voor de aankleeding en decoratie van de haarlemsche Sirt Bavo in het begin der rcstiendc eeuw veelal van vlaamsche krachten gebruik gemaakt werd, blijkt voldoende uit de PlaalsttschrijviMg van deken Graaf. In Frankrijk was dat evenzoo. ,Vers la fin du moyen .\ge circulaiem en France des sculpteurs en bois,
Flamands pour
la plupart,
quiallaientoffrirleursservices aux consiructeur3decathédrales"(CHAMPFLEURV
Hiitoire de la caruature au moyen age (1869) 314).
HET OUDE GROOTE ORGEL
IN
DE SINT BAVOKERK TE HAARLEM.
35
gekregen, waaraan door de slooping van den orgelschrijnin 1772 een einde gekomen is.
Ten
moet
slotte
van Saenredam's
wat het orgel
althans
boven
elkaar
ik
nog enkele opmerkingen maken over de betrouwbaarheid Deze is ia de verhoudingen niet zonder bedenken,
schilderij.
betreft. In het
bovenwerk staan
8 voets pijpen, die
prestant
het front in twee rijen
in
moeten behooren
tot
de prestant van
het middenklavier, in he rugpositief eveneens een prestant, wat volgens de in de noot
hieronder geciteerde dispositie dan een 4 voets prestant moet geweest
mede zgn
overeenstemming de
in
van de bovenkast
verticale
60 mM., de voorste
is
zijn.
maten der teekening van 1632 de ;
zijkant
pijp in de spits van het rugpositief 30
Diezelfde maten zijn op de schilderij 18 en
2^2
^)
Hier-
mM.
cM. wat had moeten wezen 18 en
9 cM, of iets minder, omdat de beschouwer van onder tegen het front opziet, wat de verhoudingen verkleint. Indien het op grond der aangetoonde stijlovereen-
komst tusschen
ook aan de
rugwerk en dat van de leidsche Pieterskerk geoorloofd
dit
dispositie en pijpopstelling van dit laatste gegevens te ontleenen,
ook daar steunpunten
zijn
rugwerk
dat
is
groot
te vinden.
F van
Immers, de grootste pijp
in
is
dan
het front van
de prestant 8 voet-). Het haarlemsche orgel begon
met contra F, wat
onder
blijkt uit het feit dat de reeds vermelde dispositie de quintstemmen opgeeft. Als grondstem 8 voet had het rugwerk slechts een quintadeen, dat geen frontstem is; daarvoor komt alleen in aanmerking de prestant
registers als
die
voet,
(4)
5
Dezelfde
als
verondersteld worden
weet
schuilt,
positief kast
die
het
leidsche
rugwerk heeft mogen dus eveneens
het haarlemsche rugwerk. Het
in
alleen
ik niet;
veel
te
laag
is
dit
weet
ik,
geteekend.
duidelijk, dat
is
deze maat veel te gering construeert.
schilderij
zijn
in
quintstem begon met een pijp in lengte gelijk aan groot-F
maten,
verticale
Waar de
Saenredam
technische fout
dat de bovenkast te hoog en de rug-
Daardoor
is
bovendien
het geheel te
smal geworden. Dit
is
inderdaad een ernstige fout van de schilderij
als afbeelding, slecht
overeenstemming met de vermaardheid, die Saenredam geniet
in
keurigheid. „In pictura optica hic parem non habet", schreef
de scholarch SCHREVELIUS^) een appreciatie des
noot
de
schilderij
Haarlem en
1)
Bij
de plaats
Allan
336
uit
het
blijltt
zijn
nauw-
zijn stadge-
minder toepasselijk op
omdat het een afbeelding is van een kerkmeubel in waar de schilder woonde. Dat hij echter wel eens willens is
documenteel. Bij
JOHANNES
is afgedrukt de dispositie met het ontwerp voor de restauratie Van 1633, wat ten ongedateerde stuk. Uit de voetshoogte 10, 5, 3Jf eni., wat gelijk slaat met ons
8)
begon met contra F. Mededeeling van den orgelmaker P. C. Bik, te Leiden.
5)
SCHREVELIUS
4, 3
te
om
1647
1636,
wetens tegen de juiste weergeving zondigde,
duidelijlote 8,
zelf,
van
in
enz. blijkt, dat het instrument
—
HarUmum.
1647, 388.
5»
HET OUDE GROOTE ORGEL
36
IN
DE SINT BAVOKERK TE HAARLEM.
Enschedé was een teekening van de Groote Kerk te Haarlem naar te zien'); VAN OoSTEN DE Bruyn noteerde in den veilingcatalogus:
het koor
proportie in deeze tekening zeer gedrongen zijnde, vind men, beneden
,De
op den rand, door den kunstenaar, dit volgende in geschrift gesteld: om het paneelswille, dat dus groot was, soo moste dit aldus wonderlijck gemaeckt sijn, Anno den 6 Nov. deese gedaan en met scilderen den 14 Aug. 1660 even
1659
eens als deese
Bijna
al
is."
25
jaar jonger
dan
de orgelschilderij
deze koorafbeelding.
is
De
werkmethode van iemand van 62 of 63 jaar heeft geen dwingend gezag om te verklaren de werkmethode van denzelfden, toen hij 38 en 39 jaar was. Toch is dat desbewuste foutieve in het weergeven van een bouwwerk, dat hij dagelijks kon
zien,
opmerkelijker
te
hem, wien
bij
stellig niet
haarlemsche uitgaaf van die stadbeschrijving nl.
onbekend
is
geweest wat
stadgenoot SCHREVELIUS had geschreven en wat een jaar later (1648) in de
zijn
dat hij
heeft"
2).
,,in
Liever
dan aan
iets
aan
redenen,
die
toeschrijven
in
het hollandsch herhaald werd,
de Schilder-konst van de Perspectiven, hier
sijns ghelijck niet
en
anders, wil ik dit onjuiste in de orgelafbeelding wij
zouden kunnen worden ook hier
thans niet meer kennen, maar die gevonden
in het
gebruiken van een paneel, in verhouding
weinig geschikt tot correcte uitbeelding van het kerkinterieur. Het schilderij toch
meet
dagkant $$h
in
bij
g^k cM., dat
is
Daarop construeerde Saenredam
vlak.
zoodat
om
iets te
dus een eenigszins zijn
in
de hoogte gerekt
verhoudingen niet naar behooren,
noemen de spitsboog van den zuiderbeuk op den voorgrond, ware omlijst, ook te hoog in verhouding tot de breedte
die de schilderij als het
genomen
is.
Dit laatste kan ik wel
is
waar
niet, als bij
het orgel, waarschijnlijk
meen het echter te mogen verzekeren op grond van mijne bekendheid met het gebouw zelf der Sint Bavokerk. Hoe dit echter zij, door Saenredam's schilderij weten wij hoe kleurig en picturaal fleurig het oude groote orgel in de haarlemsche Sint Bavo er uitzagen wij kunnen het niet anders dan betreuren dat men gemeend heeft het te moeten verwijderen. Nadat in 1735 tot 1738 het inwendige gebruikt was bij den bouw van het tegenwoordige groote orgel in die kerk, is men 37 jaar later ertoe overgegaan ook die ledige kast weg te nemen, welke naar destijds beweerd werd, toen maken,
ik
naar Spanje
is
overgebracht.
>)
Veiling-c»t. 1786 nr. 43a.
>)
ScHRETELivs, üarltmiat, 1648, 381.
Een Haagsche Fabriek van „Delftsch Aardewerk"
Dr. H. e.
van GELDER.
den Catalogus van Voorwerpen Haagsche Gemeente-Museum uitgaf, vermeldde de heer A. J. S. VAN ROOYEN het bestaan van 17e eeuwsche aardewerk-fabrieken in den Haag'), en hij was, dank zij eene aanwijzing van Dr. BrediUS, zelfs in
"EEDS voor jaren, toen
hij
zich bevindende in het
staat
den
daarbij eene overeenkomst af te drukken tusschen schilder
Theodorus van DER ScHUER
Delvenaren, waaruit de totstandkoming, vrij
en
drie
1688, van een
Een nieuw gegeven daarover, waarop Bredius mijn aandacht vestigde, gaf mij aanleiding tot
goed georganiseerd bedrijf bleek.
onlangs,
wederom
Dr.
een verder onderzoek te zullen
komen
in
de archiefbronnen
althans eene poging te zullen kunnen te
en
tenslotte
aanwijzingen zou vinden
')
Aldaar bU. 65 en I
btz.
om
ook diens mededeelingen onder het hoofd Oud den Haag, De Porceleiskait, van deze is ook gebruik gemaakt door Hava«d in de tweede uitgaaf van lijn 163 en II blz. 189.
vig.; lie
,De Hofstad", van 1906
standaardwerk, aldaar
de verwachting wellicht wat nader
wagen om het bedrijf van wat dichter ook wel eenigszins in de hoop, dat ik voldoende zoover te kunnen gaan, van ook over de producten der
om
bezien;
in
tot de kennis der eigenlijke beleekenis van deze fabriek, voorts
bij
jn
in
;
:
EEN HAAGSCHE FABRIEK VAN „DELFTSCH AARDEWERK".
38
Het
fabriek iets te veronderstellen.
onderzoek
gelukkige vondsten en door
zijn
Het nergens en of
kunnen publiceeren
te
modezucht en
verfijning,
zóó
benaderd
dicht
en
resultaten van dit
de hulde aan den man, die door
mededeelzaamheid den weg ertoe baande.
het
spreekt trouwens ook wel vanzelf, dat
gedurende de zeventiende en achttiende eeuw weelde
Republiek
de
aangenaam de
mij bijzonder
zijn gulle
algemeen erkend,
is
in
is
als mijn deel in
van levenshouding, zóó hebben beheerscht,
gratie
den Haag. Mocht
zijn als in
de weelderigheid van
al in
den Amsterdamschen of Rotterdamschen grootkoopman, de plompheid van den Hollandschen aard vaak het bekoorlijke doen ondergaan in het overdadige of de
onnatuurlijke,
van
internationaliteit
de
omgeving
Haagsche
had
meestal
wenoeg invloed om die innerlijke tegenstelling zich te doen oplossen in een, toch niet on-HoUandsche, bevalligheid; ja zelfs ook in geestelijken zin werd er
dat zeker
bereikt,
iets
aan
wereldstad
gracie vermocht
en
Het
winnen.
te
en
diepte
in
echtheid
gemakkelijk
is
bij
VONUEL
Hanneman, V.\n Campens Raadhuis tegenover
Post
om
te stellen,
oogen
rijker leven
van de
in bekoorlijkheid, in
en
Brederoo (Hooft
Mauritshuis en Oranjezaal van
de meest markante aanwijzingen voor deze ontwikkeling voor Gunstiger
hebben.
te
het
maar dat het daarvan
achterstond,
Amsterdam!) tegenover HuYGENS, RembranDT tegenover MijTENS
buiten
leefde
Y
het
voor den Haag werd de tegenstelling echter eerst
toen ginder de kracht begon te
kort
te
onder het stadhouderschap
schieten:
Jan de Baen en Schalcken, Jacob Romans en DANiëL Marot, Theodorus van der Schuer en Augustijn Terwesten dingen naar leidersplaatsen in de Hollandsche beeldende kunst. Trouwens dat
Willem
van
men kwam
gingen
III
slaafsche navolging van den Franschen
een
tot
niet slechts een bewijs
smaak, die
altijd
die
in
het
rijk zijn deel
twintigtal
laatste
jaren
in
der
zeventiende
eeuw het
aan den overal tot uiting komenden nieuwen bloei,
nog verhoogd werd door de medewerking der
juist
was opzichzelf
min of meer sterk aan den Franschen kant had gestaan.
Zoo had dus Haagsche leven
stijl
van zwakte, maar ook een overwinning van den Haagschen
talrijke
Fransche vluchtelingen,
deze jaren naar de Republiek gestroomd. Een der uitingen daarvan was
zeker de toenemende behoefte aan
kunstrijke
en
versierde
gebruiksvoorwerpen,
wier vormenrijkdom en glans in de kleurige weelde van het zoozeer aan uiterlijkheid
hechtende Lodewijk
XIV
aandacht
bepalen
onze
te
het als prettig-klcurig
ook
als
dienende
tot
zoo wèl pasten. Wij gaan tot
die
ze
echter
alle
van eene soort: het aardewerk.
gewoon gebruiksgoed: kommen en borden en versiering:
kaststellcn
pronkschotcls, vogelkooien en wat niet
al,
en
hetzij
groote
men
vazen,
voorbij
om
Men kende potten,
maar
wandtegels en
het als directe
nabootsing
EEN HAAGSCHE FABRIEK VAN „DELFTSCH AARDEWERK". van het nog zoo kostbare blauw Chineesch had vervaardigd,
39
men meer
hetzij
eigen
bonte-kleuren-zin had gevolgd of ook naar de fijner nuanceeringen van Oostersche
voorbeelden had gestreefd.
Dat had omstreeks
1690 reeds
slechts, dat in het blauwschilderen
tot
successen
schitterende
voorbeelden, vooral door een blinkende zuiverheid van het
ook
Niet
geleid.
eene gelijkheid verkregen was met de Chineesche glazuur,
witte
doch
polychromeeren was een kunstvaardigheid bereikt, die de bewondering
in het
verre buiten de grenzen der Republiek opwekte.
Van Eenhoorn
en
FiCTOORS
gaven daarbij eenerzijds, ReygeNS en PijNACKER anderzijds de hoogste
stijging
aan. Terwijl de eersten het in het veelkleurige figuur zochten, deden de laatsten
om
vooral moeite
door een combinatie van rood, blauw
goud China, doch
en
vooral Japan te imiteeren.
Dit laatste was een groote kunst, omdat het moeilijkheden
zooveel
bij
de
toepassing
rood
opleverden.
en
En
vooral
het
succes
het
goud
dat
de
AUGUSTIJN Reygens, had, maar dat het grootst was onder de op volgers van AlbrECHT Keyser, namelijk zijn zoon CORNELIS AelbrechtsZ. fabriek van
Keyser en
diens beide zwagers
om
JOHANNES en voornamelijk Adriaen Pijnacker, zette
dezelfde kunst te vinden en in toepassing te brengen. Juist
tal
van anderen aan
in
de eerste jaren van het Refuge, die
zoeken, beproeven en ontdekken op
in
allerlei
het algemeen een periode waren van gebied, zien wij dat in de aardewerk-
industrie duidelijk.
Merkwaardig
maar
Delft,
Zieken
vlak
vaart, terwijl
is
den
in
in
een
fabriek,
pogingen gedaan
werd,
die in 1688 gesticht
gebouwen van het Leprooshuis, dus
de
bij
het zeker, dat één dier
Haag,
de
aan
niet
in
werd aan het Delftsche
aan de overzijde daarvan het stuk land was voor de „aerdewasserij".
Zuiver Haagsch was de poging niet: het was een tweetal „plattielbackers
van Delft":
Willem van der Lidt
en Jeremias Godtlingh, dat
in
1688 steun
vroeg van den Haagschen Magistraat en daarop den 17 September eene „vereering" kreeg van
niet
minder dan „duysent guldens tot subsidie voor
oven", „alhier",
—
zoo luidt de korte considerans;
—
't
„t selve
setten van een
[plattielbacken]
sullende exerceren".
Behalve vaert
bij
dit geld
kregen
de scheepsmakerije
zij
nog „een stuck landts gelegen aen de Delffse aerdewasseryegeappropieert te worden",
omme tot een
van den Magistraat. Zij konden dus terstond beginnen, doch toen zij eenmaal aan het bouwen waren van een werkplaats, met een oven, een schuur, pakhuis enz,, bleek het, dat zij niet overvoldoende kapitaal voor zoo'n onderneming eveneens
beschikten. Gelukkig vonden
Keyser iemand,
die
zij in
den Delftschen zilversmid NICOLAES CORNELISZ. hij aandeel kreeg
bereid was in den nood te helpen, mits
EEN HAAGSCHE FABRIEK VAN „DELFTSCH AARDEWERK".
40 in
het nieuwe bedrijf.
Haag
den
in
Een
verleden
aandeel toekenden
acte werd den 28 April 1689 voor notaris
de 1000 gld. en het land,
in
J.
HUYSSEN
de beide plateelbakkers aan Keyser voor
waarin
'),
„dat den voorss. oven meer hadde gekost als de voors.
'/a
voorts
verklaarden,
somma van duysent
gulden, ende dat
terwijl
zij
hetgeene deselve boven de voors. duysent gul. hadde gecost alleenlijck was voldaen ende betaelt door den voorn. Nicolaes Cornelisz, gelijck denselven Nicolaes Cornf.lisz oock alleen ende sijn eygen beurse heeft betaelt ende derhalven hem in eygendom toebehooren den Tin-oven mitsgaders het packhuys ende de houdtschuyr (behalve de grondt). Item alle het gebacken ende ongebacken werck, de aerde om 't selve te maken, ende voorts alle de materialen ende gereet-
uyt
de voorss. plattielbackerye ende neringe, eenigsints specterende, sulcx dat sij comparanten (boven haere tweederde part in de voorss. 1000 gl. en stuck landts) geen het minste recht ofte actie sijn pretenderende. Consenterende hiervan gemaeckt ende gelevert te werden acte in forma."
schappen
op
alle
tot
tselve
Zoo was dus den
het voorjaar van 1689 vermoedelijk de bakkerij reeds aan
in
Laat ons dus eerst de beide exploitanten en hun commanditairen
gang.
Willem van der Lith
vennoot nader opnemen. Van vóór
komst
zijn
de
„factoor", zal
geweest
handelaar van de firma, zoodat zijn invloed op het product gering Hetzelfde kunnen wij zeggen van
zijn.
wel uitsluitend aandeelhouder. Toch moeten teneinde
zijn
vast
indentiteit
den 8 Mei 1647
te Delft
WiLLEMS, werd In het gilde was
in
stellen,
te
gedoopt
1660 leerjongen
hij
wie
hij
dit
zij,
merkwaardig; eensdeels
hij
dat
die hij,
welkom
iets
anderdeels
was,
buitengewoon begeerds moet groote aantrekkelijk heid. Wij wij mededcelen,
wat
(GoTELiNGH,
wij
zijn
geweest aan een anderen plateelbakker
elders gelegen concurreerende fabriek,
het niet
lijkt
zijn
met Jannetje Claesd. van der Straten Delvenaar en in zijn vak een man van eenig is
zeker
onmogelijk, dat de naamgelijkheid daarbij
wijst
der overeenkomst, hoe vooral het product
')
was
het zilversmidsgilde, en in 1666 meester.
bij
verwant
hij
aanzien, zich interesseerde in een
LINGH
bezig houden, heeft. Hij
gehuwd met Francyna van DER STRATEN dood valt ongeveer in 1705. Met de der Keysers had hij dus slechts den naam gemeen. Door
Jacob Hoppesteyn
gehuwd was. Hoe
een
hem
hetgeen ook beteekenis
1673 en volgende jaren herhaaldelijk hoofdman, na 1688
in
vrouw echter kan
namelijk
NiCOLAES Kevser. Deze was
ons even met
verschillende kinderen had. Zijn
plateelbakkersfamilie zijn
w^j
zoon van CORNELIS Claeszoon en Elisabeth
als
ook vaak deken. Den 3 Oct. 1667 was bij
weten wij weinig, en niets
den Haag. Hij was zooals wq zoo aanstonds zullen zien de
in
het
er op, in
van
verband met den inhoud
Keyser en de PijNACKERS
iets
geweest, zoodat het na te volgen een zaak was van
komen daarop straks echter nog nader terug. Eerst willen man JEREMIAS ThomasZ Godt-
weten van den derden
GoDEHNGH, Godelijn).
Gem. Arch. den Haag, Nol. Arch.
nr. loaS.
Hij
moet
wel
een
zoon
zijn
EEN HAAGSCHE FABRIEK VAN „DELFTSCH AARDEWERK".
Thomas Jacobsz. Goddelingu
van
den 27 Februari 1639
41
„jonge man, plaetsnijder van Ditmersse", die
den Haag huwde met Apolonia CORNELISDR. weduwe
in
van Hendrik Rigchel van Amsterdam. Reeds in 1664 was Jeremias „petielschilder" te Delft, en werd hij als zoodanig in een Amsterdamsche acte vermeld '). Kort daarop moet hij tenminste zij maakten den
5
gehuwd
met Jannetje Daniels, van der Stok, wonende aan de Gasthuislaan te Delft
zijn
„echteluyden*'
als
Februari hun wederkeerig testament
op de bekende fabriek
y^de
AUerwaarschijnlijkst was
^).
hij
knecht
Roos" die toen onder leiding stond van Augustijn ,
COOLS en Jan Jansz. Kuylik, althans ten verzoeke van den laatste legde hij tot welke categorie 17 Januari 1669 met eenige knechts en „gewesen knegts" eene verklaring af') over de positie, die KuVLIK op de hij zelf behoorde,
—
—
had ingenomen;
fabriek
KuYLIK en CoOLS, reeds bij
zeer
reeds
het
tusschen „een fransch ter eenre
hij
van de fabriek „de Roos'"
hem dan
optreden
Delftsch
coopman
Het
aardewerk was.
uit Parijs",
eene overeenkomst
is
*)
Francois Reverend de Richebourg,
en eenige „platielbackers ende posteleynschilders te Delft", waaronder
onze Jeremias,
komen voor
krijgen
verband met de onaangenaamheden tusschen
in
belangwekkende overeenkomst, die zeker wel het bewijs levert hoe
gezocht toen
zullen
zeker
compagnon. Wellicht was
het najaar van 1667 weggegaan, althans wij vinden
in
een
zijn
dan zouden
ter
ter
zoover zij
andere
zij
zoolang
nog
zij zij
'^
laatsten beloofden te Parijs te
deze
beroep. Zij zouden 50 gulden handgeld
van hun
bakkers,
hebben en daarna zouden
waarbij
zijde,
uitoefening
en 30 gulden voor zoover
zij
verwers waren,
aan het werk waren 12 gulden weekgeld
niet
méér loon ontvangen dan
zij
te Delft
gewoon
—
en „9 stuyvers voor elcke 6 stuyvers" zegt de acte. Zij enkele anderen, die eenige dagen tevoren op dezelfde voorwaarden waren aangenomen zouden terstond vertrekken; slechts voor Jeremias Godtlingh was
waren
te verdienen:
—
de uitzonderingsbepaling gemaakt, dat
Het dat
wil
Godtlingh
toch spoedig bij
was
hij
nog
3
maanden
ons voorkomen, dat de 3 maanden in
het geheel niet
teruggekeerd,
daar
is
hij
vertrokken. Is reeds
ruim
te Delft
uitstel hij
althans
daarmede toch kwijtgeraakt, den
il
Februari
1669
kocht
doch hij
hij
een
wel gegaan, dan
zijn
is hïj
een jaar later (\6 Jan. 1669)
de boven reeds vermelde acte optrad. Zijn betrekking hij
zou mogen blijven.
oorzaak geweest
bij
„de
Roos"
echter
had zeker weder een andere, huis
aan de Noordzijde van de
Volgens eene, niet nader aangevulde, aanfeekening van A. H. v. D. Burgh in het Delftsche ') Gemeente-archief. De rijke aanteekeningencollectie van dien verzamelaar hecfi mij bij hel hijeenbrengcn der gegevens voor deze medcdeelingen uitstekende diensten bewezen. Notaris Van de Vklde; R.-Archief den Haag. 3) S) Notaris D. Rees; R.-Archief den Haag. Notaris A. v. D. Block de Jonge. R.-Archief den Haag; men zie over deze Fransche onder4) handelingen en hun beteekenis Havakd t. a.p. I biz. 129,
6
EEN HAAGSGHE FABRIEK VAN „DELFTSCH AARDEWERK".
42
naast dat van de Wed. van DANIEL VAN DER StOK, zijn Het kostte hem 780 gld., zoodat hij min of meer in goeden doen moet geweest zijn. Het is mogelijk, dat hij toen werkzaam was in de fabriek ,,het oude Moriaenshoofd" van HOPPESTEYN, met wien hij later in relatie
gelegen
Gasthuislaan,
schoonmoeder,
blijkt te
zijn,
welke tegenover
zijn
op
een
was
Misschien
echter
hij
aanknoopingspunt hebben, dat
op welke
fabriek deze
het
van
en
huis
werkte
het jaar 1670 (12 April) getuige was') ten
hij
waarin
nieuw
een
plateeldraaier zoo wij wisten
1676 verkocht
In
2).
schoonmoeder,
zijn
1682 kocht
in
in
hij
de Gasthuislaan gelegen was.
in
fabriek en wij zouden voor deze di'
andere
Cornelis CORNELISZ. DE CONINGH,
van
behoeve
woning, ook
op
nu
huis,
voor
hij
iets
weer en ook
hij
zijn huis
V4
belanghebbende was'),
beter
stand,
gelegen
„in
de dertien huyzen over Stads Doelen", voor 1020 gld. Uit een en ander valt wel op te maken, dat GODTLINGH een werkman was van
wellicht zelfs zéér bijzondere
behoorlijke,
om
vestigd door zijn poging wij
bekwaamheid, en dat wordt be-
1688 eigen zaken te gaan doen, vooral, wanneer
wat van de eigen zaken het eigenlijke fond was,
zien,
waarvan
in
wij
De
nu genaderd begin
in
de bespreking
tot
zijn.
1689
gang gebrachte fabriek had, natuurlijk, niet slechts te lijden, maar moest een zware concurrentie
in
onder tamelijk bekrompen middelen voeren tegen de en
zoowel
die
talrijke
goed gerenommeerde fabrieken, die
voor het
der
verschaffen
grondstoffen,
belangrijke, zooals een deel der te gebruiken aarde, uit het
en
Rouaan) komen moesten,
als
Delft
bestonden
enkele
zeer
buitenland (Doornik
voor het afzetten van hun product routine en
hadden. Het gevolg was, dat
relaties
te
waarvan
zij
reeds na enkele jaren naar een nieuwen
versterking van haar kapitaal moest uitzien. Zij vond een geldschieter in een in de
Haagsche kunstkringen invloedrijke figuur: den deken der schildersconfrerie: Theodorus van der SchueR, die behalve schilder ook sollicitcur militair was, en daarmede een tamelijk fortuin had verworven.
Met hem nu kwamen Keyser, van DER LiDT en GoDTLlNGil „dat
sij
gesamentlycke
contractanten
en
ieder
van
hen
int
couleuren,
bij
haer
uytgevonden,
bewaren en onverbreeckelyk onderhouden
ten
deselve
meesten
kunst
*)
in alle
met gout, root
secretesse sullen mainteneren de kunst van de porceleynbackerye
ende andere
overeen,
bysonder
onder henlieden
proftijte
van de voorsz.
pi atee 1 b ackerye ". I)
')
Notaris R.
De
tan Edenburg;
archivaris
R.-Archief den Haag.
van Delft, wien
wij
voor het instellen van enkele ondeiioekingen
heeft hieromtrent echter niets gevonden. ') *)
Notaris R. Rees, 25 en 30 Januari 1676; R.-Archief, den Haag. Huvsskn, Gem. Arch. den Haag, No. loag.
as Fcbr. 169a, Notaris J.
te
danken hebben,
EEN HAAGSCHE FABRIEK VAN „DELFTSCH AARDEWERK".
De wat heeft
nu,
belangrijke mededeeling dezer „uitvinding"
wat de personen
van der Schuer
—
nk de oprichting der fabriek,
vier jaren
lijkt
betreft
het al zoo zijn, dat de goudsmid eenig aandeel gehad
voor beschildering met goud,
proeven
in
—
toch eerst
is
de verdere
erin betrokken, en
van de acte wijst ook overigens aan elk der vier hun bijzondere plaats
inhoud
De „twee
aan.
Moge
algemeen.
te
43
Messieurs
contractanten,
eerste
ende betalen
sullen furneren
(gelijck sijluyden
Keyser
VAN DER Schuer,
en
nu albereyts gefurneeit ende betaelt
hebben) de noodige penningen tot het oprechten van de gemelte backerye, mitsgaders
alle
tgundt daeraen
is
dependeerende,
winckel, oven, ende het stuck lants,
bij
soo van
t
packhuys, de nieuwe
de Magistraat deser stede tot het wassen
van de aerde aen de backerye gegeven, bequaem te maecken." Geheel verschillend was de positie der beide anderen. Van DER LiDT was de „factoor" van de zaak, winkelhouder, boekhouder en administrateur, die „van alle de penningen, bij de twee eerste comparanten gefurneert ofte noch te furneeren, midtsgaders van tgene dagelycx uyt de winckel vercocht ende ontfangen
goet boeck sal houden ende daervan aen de geïnteresseerden behoorlyck
wordt,
reeckeningh
sal
doen". Voorts moest
inkoopen en, „de winckel hij
zijn
fraude plegen zou
van
eigenlijk
al zijn
soo
de arbeidsloonen uitbetalen, materialen
„twelck echter niet vertrouwt wert"
,
sonder
tijt
te
versuymen
hij
vervallen
Ook
bij
hem dus
alle
„sal
gehouden ende ver-
mogelycke debvoiren aen
te
wenden
het schilderen, als tot het opsien ende dagelycx bijwesen en instrueren
van de knechts, de teekeningen ende besorgen".
GodtlINGh was dus de
alles
wat
rood te decoreeren had uitgevonden, of beweerde
De verhouding zou
nodigh
is
te
de kunst van met goud en
hebben gedaan, en door
dit te
„prospereeren".
te
der vier wordt voorts nog gekenschetst door de winstver-
deeling, in het geval deze
advance
tot het schilderen
plateelschilder, die
wiens kunst de drie anderen hoopten
„eenige
— zou
aanspraken op de fabriek en haar bezittingen.
was wel zoo met GODTLINGH, immers deze
sijn,
tot
hij
vercopen oprechtelyck waernemen". Voor het geval
geen dadelijk verband met de technische kant der zaak.
Dit plicht
—
int
hoop verwezenlijkt worden
worden
zou, en „door
Dan zouden
gedaen".
Godes zegen",
„vooraff uyt
de voorsz
winsten aen de twee eerste contrahenten werden voldaen de gelden die sijluyden
hebben alle
gefurneert ende verschoten
verdere winsten en prouffyten, die
VAN DER LlTH
sullen
comen
ende dat met 4 pCt. interesse". „Ende reeckeningh van den voorn. WiiXEM
bij
te blijcken, naer afftreck
ende gefurneerde penningen suyver over
van de voorn, geavanceerde
te schieten, sullen bij
de gesamenlycke
4 egale portien worden gedeelt ende genoten". Intusschen van die winst-in-het-verschiet konden noch van
contractanten
in
DER LiTH 6*
EEN HAAGSCHE FABRIEK VAN „DELFTSCH AARDEWERK".
44
GODTLINGU
noch
tien gulden
van
dat
leven.
Daarom was dan ook
bepaald, dat
goeden timmerman of metselaar. Hun
een
betalen en in die
weken „wanneer door de vorst
worden gewerckt
den oven gestoockt"
ofte
worden „ingevalle
zes gulden genoten zou
off
zou
(sij)
ander belet niet
sal
mits betalende (hun) eygen huyr als
strekkende
om
zelf
zij
connen
het loon wel doorgaan, doch
van
zelfde loon
verhoede,
—
langer als 4 weecken mocht(en) werden besocht, soodanig, dat
sieckte
dan
hooger,
huishuur moesten
dat Godt
met e en geen
(sij)
4 weecken", „ende voren". Bovendien was er nog een bepaling, van
dienst conde(n) doen", althans: „nae de expiratie
hen beiden „sooveel
meer
te
die
tot naersticheyt ende
getrouwwicheyt
moedigen", namelijk deze, dat na VAN DER LiDTS overlijden een zijner
te
kinderen,
„kints
daertoe
die
alsdan
bequaem
best
sal
sijn"
en
na dat van
schoonsoon Jacob VAN Cuvck" zouden mogen treden in rechten der overledenen, mits zich tot de zelfde verplichtingen als deze
GODTLINGH de
beiden wekelijks
was de bepaling, dat een
slechts zes gulden bedragen. Gunstiger
aen
zij
zouden ontvangen, een arbeidsloon slechts zeer weinig
„desselffs
verbindende.
Heel veel beter dan gewone ambachtslieden hadden de factor en de schilder wel niet, en dat komt nog te sterker uit als wij in de eindbepalingen
dus
het
van het contract lezen, „dat de twee eerste comparanten (Kevser en Van DER Schuer) in alle manieren ende t' allen tijden aen haer behouden de prerogative ende als
t
stellen
vant
recht van
andersins,
oppercommando, soo omtrent de knechts op de winckel
omme
ende wel specialyck
naer haer welgevallen te
soodanige persoon ofte personen, soo tot het verkoopen
geit
als
tot
van
opsicht
alles
sijnde
mogen
aen-
ende ontfangen
de winckel ende neringe raeckende, als
henluyden goedt ende noodich geoordeelt
sal
bij
werden, .... in wekken gevalle
dat ieder van de twee laetste contractanten ofte derselver successeuren van haer
weeckgelt van thien gulden sullen moeten misschen
i
gld.
10
stuyvers,
sulcx
van
drie gulden, ende het resteerende geit tot onderhout ofte huyrloon
tesamen
soodanige aen tractanten
te stellen
gesuppleert
persoon
ofte
moeten
sal
personen noodich,
bij
de twee eerste
con-
werden." Van het winterloon of ingeval van
ziekte behoefde die korting niet geleden te worden.
Ernstige straf werd tenslotte bedreigd voor het geval
GODTLINGII de zaak kwamen
„te
van een der contractanten de „secrete konst van
op het porseleyn
te
backen ....
in tijden
lecken ofte aen andere geopenbaert
dat
in
het
bezit
van
backerye (bestond)".
dit
Van DER LiDT
of
abandonneercn", maar nog meer, zoo door schuld
te
't
gout, root ende andere couleuren
mogen comen uyt te men was van oordeel,
en wijlen souden
werden", immers
geheim, „het meeste fundament ende welvaren van de
EEN HAAGSCHE FABRIEK VAN „DELFTSCH AARDEWERK".
45
Dat deze kunsl werkelijk wat beduidde, mogen wij zonder twijfel ook nog concludeerea uit een andere acte van eenige maanden later (Juli 1692) >) waaruit blijkt, dat de Haagsche fabriek samenwerkte met een der beste uit Delft: Het „Moriaens hooft" van de HoPPESTEVNS. Wel is waar gebeurde dit van de zijde van den Delvenaar niet uit weelde: ROCHUS HOPPESTEYN, de laatste der bekende plateelbakkersfamilie immers, kon zijn zaken niet staande houden en zijn overeenkomst met onze fabriek producten
wel
dit,
te
komen,
is
wellicht een noodmiddel geweest
die hijzelf niet, of niet
om nog aan goede
meer maken kon. Vast
staat althans
dat de beschildering met rood en goud, welke door de beroemde fabriek
van Adriaen Pijnacker met zooveel succes werd beoefend, en die GoDTLiNGH ook kende, de beweegreden daarbij was geweest. Immers, de curator in den „geabandonneerden" boedel van den overleden RoCHUS HoPPESTEVN, verklaarde toen
hij
1694 rekening en verantwoording deed, aan het slot daarvan het volgende „Laetstelyk heeft de rendant nogh bevonden, dat den overleden ROCHÜS HOPPEin
Juli
:
STEYN seeckere gemeenschap hadde aengegaen met plattielbacker
winckei
in
aldaer
over
Willem yan der Lith
ende Jeremias Godilingh, kneght op desselfs
's-Gravenhage
ende omtrent
het
maecken ende backen van
porceleynen met gout beschildert,
tot
welcke
gemeenschapdoor
deu voorsz. HoPPESTEYN nu en dan penningen waren verschoten ende arbeytsloonen
betaelt,
hebbende den rendant
naer
seer
veel
moeyten ende nalopens
eyntelick kennisse becomen, dat voor rekeninge van de voorsz. gemeene
nogh waren
twee groote
Compagnie
onder den voorn. VAN Lith de volgende porceleynen
berustende
stelsels
:
yder van 9 stucken,
een dito van seventien stucken
van neghen stucken
drie dito ieder
een dito van seven stucken drie
spoelkommen
vier schilpen
twee kaspotten aght kannetjes een kleyn potje seven krabbetjes een pot met een schroeflf
omtrent hondert zoo teecopjes
als schoteltjes,
den rendant van voorn. VAN LiTH heeft overgenomen ende op 27 2^ '693 onder een ander publieke venduwe in 's HeerenLogement te Amsterdam zijn verkocht en daervoorontfangen 80 gld., Ii stuy vers." alle
welcke
>)
voorsz.
porseleynen
NoUris Phil. de Bkies
;
Rijks-Arcbief,
den Haag.
^
Niet ingevuld.
EEN HAAGSCHE FABRIEK VAN „DELFTSCH AARDEWERK".
46
De bewoordingen maken
weer aan contanten
Voor moeten
wij hier
te
de vraag
de overeen-
Van der Schuer
in
de
komen, toen het met die van HoPPESTEYN misliep.
bezighouden
nu
ons
wij
vóórdat
tijd
en misschien wel bovendien, dat dit laatste gebeurde
zaak geïnteresseerd werd,
om
te veronderstellen, dat
noodig
het
komst met HOPPESTEYN dateerde van den
stellen, of
met de verdere lotgevallen der
het niet mogelijk zou zijn te weten te
fabriek
komen
welke hare producten waren. Het leek mij waarschijnlijk, dat daaromtrent zekerheid te verkrijgen zou zijn door op de plaats der oude bakkerij gravingen te doen
om
Met behulp der transporten van de gebouwen na de was nauwkeurig vast te stellen, dat die door de tegenwoordige perceelen Zieken l6i en Huygenspark 48 ingenomen wordt. En dat gaf nog meer licht. Het perceel op het Zieken, nu een kleine smederij heeft
om
scherven
te sporen.
liquidatie der fabriek tot heden,
nog een voorgevel uit het einde der zeventiende eeuw; het is de winkel geweest waar VAN DER LiDT de fabrieksproducten verkocht, en in den gevel zijn nog duidelijk de sporen zichtbaar, dat daarin voorheen de in 1862 „aan een Engelsch-
man
verkochte" drie blauwe tegeltableaux aangebracht waren, met
het
wapen van Engeland met de deviezen
Hony
:
soit
qui
in het
eenre geflankeerd door een zeeslag, ter andere door eene afbeelding
et mort droit, ter
van
Willem IH
het
groote raam, dat eertijds mogelijk maakte uit de achterliggende
den winkel
in
open
naar
Engeland
is nog woonkamer
Achter de werkplaats
^).
Een enkel deurpaneel in die woning vertoont nog een woning ligt nog een groote hooge werkplaats, waarnaast een tweede kleinere, onder een schuin dak. Het eerdaarachter tot aan het Huygenspark is nu grootendeels bebouwd, zien.
motief. Achter de
de oude bakkerij, terrein
aansluitend
vertrekkende
te
LODEWijK XIV tijds
midden
mal y pense en Dieu
het tweede woonhuis
aan
—
dat van
GoDTLlNGH
(nu nr. 48).
Dür
achter juist zouden de scherven van het misbak en gebroken goed te vinden zijn klein plaatsje van 10 M^. is nog open. Er is onder mijn maar het bleek in de ruim 200 jaren zoodanig de mesthoop en rommelberging van de omgeving te zijn geweest, dat uit de vondsten geen
geweest!
een
Slechts
gegraven,
toezicht
conclusie
te
trekken
viel.
Slechts enkele scherven van een zeer helder blauw en
andere van wit alleen, die zeer diep gevonden werden laten de gissing
wit
en
toe,
dat
van onze fabriek afkomstig
zij
vooralsnog
geen
recht.
—
Barth. Brandon
Ook
nu Nieuwe Haven 357
waren, gaf geen resultaat; de vele tegels, die
en
>)
Venneld
1)
Ook Jean Brandon de
later J.
in:
Mcdcdeeliagen der Ver.
G. Smits. Er
is
maar geven
zijn,
tot verdere conclusie
een daarna ingesteld onderzoek
t.
in
—
gewoond, en
een aardig gesneden trapportaal.
in
te zien, of
de woning van daar nog tegels
het nog vrijwel onveranderde huis
Beoef. der Gesch.
schilder hecfi er
om
in
2)
's Gravenhage, Deel II bli. 107. de negentiende eeuw deschilders J. Hari
v.
EEN HAAGSCHE FABRIEK VAN „DELFTSCH AARDEWERK.". waren voor jaren aan een kleinen antiquair verkocht en deze, bleek
ook
De
weder kwijt!')
alle
gevonden
moeten
zijn
zullen wij, als wij
Eenige aanwijzingen
gissen.
mij,
was ze
eenige zekere stukken zijn dus de drie bovengenoemde
Waar
tegeltableaux reeds in 1862 „naar Engeland" gegaan. niet
47
zijn zij?
Zoolang
zij
werk der Haagsche fabriek willen aanwijzen, zijn er
echter wel. Wij kunnen daarbij immers
uitgaan van deze twee vaste gegevens, dat de fabriek met goud en rood decoreerde, en dat de eenige Delftsche fabriek, welke dat ook deed, na die van
en
GoDTUNGH
CULICK waar
JZN.
J.
PiJNACKER merkte meestal
zijn
sterk sprekend. Is er nu niet
dat
in
vijfdeelig stelsel in
Nr.
dat
204,
meen
Ik
is?
VAN DER BURGH
aan
PijNACKER-fabrikaat te gevaarlijk en
Nog
relatie
is,
ook
in
al
is
nog ontegenzeggelijk een
dit
zooverre
in
ons betoog, omdat het
;
namaken van het werk was daarvoor echter beter, dan dat wat voorzien zou zijn van
dit natuurlijk slechts als gissing.^) lijkt
het mij aangewezen om, gelet op de bovenvermelde
met HoPPESTEYN,
te
zoeken
in
de richting van diens pro-
Zou onder GoDTLiNGHs werk misschien kunnen wezen een kannetje met een de collectie-LouDON, dat met Hoppestevns merk is voorzien, en dat door
Havard wordt
aangehaald
certains ouvrages (R. JzN.
adjoindre
des
Het
is,
feu
Haag
als wij
—
leur (c. a. d. les autres couleurs)
et des dorures qui ne réussirent qu' k moitié."
het R. H. S. gemerkte en
zeldzaam trouwens,
dat jaar, in den
bewijze van de volgende meening: „Mais dans
ten
Hoppestevn) essaya de
rouges grand
Zou misschien onder vrij
pas
is,
profiteeren
eerder echter
ontwijfelbare
—
een
ongemerkt goed was dus
een ander merk. Ik geef
oor uit
in
Haagsch Gemeentemuseum,
in het
op den weg der Haagsche fabriek lag van de gewildheid van het
natuurlijk
ducten.
kleuren
deze voorwaarden voldoet, en dat bovendien nog van een
al
Dat het ongemerkt
stel.
zijn
product bijvoorbeeld te hebben gevonden
zulk
de collectie
minder groote voortreffelijkheid van wit fraai
teekening en
zijn
met goud en rood en blauw gedecoreerd aardewerk,
en in de teekening zoodanig afwijkt, dat het zeker niet van
kleuren
die
AUGUSTIJN ReyGENS Pijnacker was.
die van
is,
werken, het karakter van
zijn
Pijnacker
zeker geweest
product van
met goud gedecoreerde aardewerk
GODTLINGH
zijn;
vóór 1688 mèt, nk
dus, zonder het „Moriaenshoofd" gemerkt
?
de buitengewoon mooie specimina daarvan
van het Nederlandsch Museum
in
in
de collectie
gedachten nemen, wellicht een zeer vermetele
van der Schuer gehuurde huis, in het Wcsicinde, op den oosthoek van de L. LombartJohan Mijtens, is nu geheel vernieuwd; dus ook daar was niets meer! kan mij leer moeilijk vereenigen met de meening van den heer A. J.S. van Rooyen, dat Nr. 1S9 van de voorwerpen in Gem. Museum, een in de manier van v. Fkijtom geschilderde blauwe muurtcgel uit ome fabriek afkomstig zou zijn; dat hij uit een Haagsche woning komt is daarvoor een absoluut onvoldoende grond. HetzeKde geldt niet voor zijn opmerking bij Nr. 31 van den schilderijcncatologus, over de tableaux op het Zieken, waarover ik reeds sprak. 1)
straat,
Het door
vroeger de woning van
j)
Ik
EEN HAAGSCHE FABRIEK VAN „DELFTSCH AARDEWERK".
48
en „veeleischende" veronderstelling,
^)
die zeker
nog wel uitgebreider onderzoek,
dan onder de tegenwoordige omstandigheden mogelijk is, vereischt. Maar hetgeen wij van GODTLINGH weten noopt toch tot de meening, dat hij iets zéér bijzonders
met goud
menschen van meer dan gewone ontREVEREND, N, Keyser, Van der Schuer, Brandon daarin iets
wist te bereiken, en dat door
wikkeling als
gezien werd, dat moeite en kosten waard was.
Hoe
dit
zij,
ging het haar
1694 hield VAN DER LiDT zich bijvoorbeeld bovendien
In
met het gieten van medailles en
bezig
de zaak terug.*) er
lang heeft de fabriek niet gewerkt, en geheel naar den vleesche
niet.
een
in
Brandon
Misschien
plaatsvervanger
broeder van
(de
1696 trok NicOLAAS Keyser zich
in
reeds
eerder,
voor
hem
maar te
eerst
vinden.
in
Dat
uit
men was BarthelEMY
1698
slaagde
den schilder Jean Brandon) een Franschman
uit
Haag met een stadgenoote van hem, Je.\NNE BEGUIN was gehuwd^). Den elfden April 1698 maakten TheodoRUS van DER Schuer en Brandon een contract, waarbij de compagnieschap gevestigd werd, en waarop wij zoo aanstonds terug komen. Den volgenden dag droeg NicOLAES Keyser aan van der Schuer op: „de helft in het gebouw van een plateelbackery-oven op den grond van den heer ScHUYLENBURGH, tusschen de Treckkade Sedan,
die
in
1694
in
den
en den Rijswijkschen weg, ten zuiden het Leprooshuis en ten noorden den heer
Schuylenburgh" met de aanteekening
dat de verkoop reeds op i Oct. 1696 maar dat nog steeds geen opdracht gedaan was. Den zelfden dag transporteerde VAN DER SCHUER deze helft nu weder aan BraNDON voor f2000. Ongeveer een jaar later, den 8 Mei 1699 verkocht VAN DER Schuer
had
plaats gehad,
Brandon ook nog zijn eigen aandeel, weder voor f 2000, terwijl den dag daarop Brandon van den raadsheer Willem van Schuylenburgh ook kocht „de gront aan
van de plateelbackerye, mitsgaders de twee huysjes en erven daer annex", belend aan een met den heer SCHUYLENBURGH gemeen gehouden gang. Een en ander
Brandon was toen eigenaar was echter, krachtens het contract met van der Schuer, van 1698, gebonden tot het nakomen der overeenkomst met VAN der Lidt, van Jeremias GodtliNGH wordt niet meer gesproken, deze was voor
van
in
f
de
1000 contant geheele
') Mcj. Dr. dezen bundel.
j)
De
en een rentebrief van f6000.
plateelbakkerij.
Neubdknburg
acte van
i:.nt
Hij
haar wel voorloopig niet dcolen: Zie haar artikel over de
ontbinding werd
i
Oct.
l6g6 voor
Not.
F.
v.
Hoppkstkyns
Kknessg verleden. Gem. Archief
den Haag. Nr. 1433. ^ In een acte, waarbij de heer VAN Schuylbnbukg den 13 Jan. 1699 de huiien en grond, verhnurde, voor f450. 'sjaars, wordt ook Bartii. Brandon „kunstschilder" genoemd. Not. Wegewaert. Gem. Arcbden Haag Nr. 1394.
—
EEN HAAGSCHE FABRIEK VAN „DELFTSCH AARDEWERK". dus weggegaan
zelfs
overleden
deelgenoot, want
als
avec
sociéte'
en tout ce qui
la
best
te
geworden,
Ie
dit
Brandon
Sr.
et
„il
a
en
entrera
pour sa moitié
verhouding tusschen GODTLINGH en VAN toen
notarieele acte van 1692 wijst is,
DER LiTH
de zaken steeds minder goed gingen. Reeds een
op een zekere animositeit,
al
moeten
wij,
daar het
die er de hoofdrol in vervult, aan zoo'n ruzietje niet te
Toch
veel waarde hechten.
verzoek
echter niet
conserne".
Godtlingh's vrouw
Op
kwam
des marchandises de la dite fayencerie et généralement
et débit
Misschien was de niet
schoonzoon
VAN DER ScHUER, chacun également
Sr.
dit
Ie
manufacture
la
Zijn
').
het contract van 1698 zegt duidelijk:
convenu, qu' a commencer d'aujourdhuy
esté
en
misschien
of
plaats
zijn
in
49
is
het geval zelf wel waard te worden medegedeeld
:
^)
van VAN DER LiTH verklaarden VAN DER SCHUER en NICOLAES
Keyser, dat zij op den 23 Juni 1692 samen in de „petielbackerye omtrent het Zieken kwamen, omtrent ses uyren nacr de middagh", en dat daar toen mede binnenkwam „Jannetje Daniels, huysvrouwe van Jeremias Goddeling, schildersbaes in de voorsegde petielbackerije", en dat deze VAN DER LiTH „seer schandelycken heeft gedisfameert, jae zoo verre dat
„omme hem
verdaght
tegenstaende
hij,
ende
te
dieff
te destitueeren
hem
aengesteld tot Baes
loffelyck geacquitteert
was een
hij
maecken ende
in sijne
en een schelm", blijkbaar
van
sijne
fonctie",
niet-
administratie seer vroom, eerlyck
ende tot nogh toe aen
de participanten
van
alles
behoorlycke rekeninghe ende verantwoordinge gedaen heelt".
GODTLiNGH weg was bevestigt nog een andere passage in het contract van Terwijl Godtlingh toch evengoed als Van der Lidt in 1688 had
Wellicht heeft dit op den duur tot een scheiding geleid; dat in
1698
dat jaar.
zeker
medegecontracteerd,
is
nu
woorden: „Semblablement fait
avec
Ie
facteur
Sr. Keyser, a dit
Sr.
préparer,
la
dit
van den laatste sprake, en dat wel
Sr.
Brandon
Willem van Lith
charge aussi par
Brandon,
comme
slechts Ie
Ie secret
de peindre
la
l'or
oblige a entretenir Ie
Ie dit
Ie dit facteur
Sr.
in
van der Schuer
de montrer
et
deze
contract et Ie
d'enseigner
au
sur la fayence et la methode de Ie
aussi les autres couleurs, et de luy donner toutes les ouvertures
ne'cessaires en ce qui regarde la conduitte
de
par
s'
de
la dite fayencerie et la
manufacture
fayence".
Maar Brandon dagen van
zijn
stond, zooals wij reeds verhaalden spoedig alléén. Uit de
beheer geeft ons
ééne
acte
nog
iets
over het debiet van de
Den 26 April 1700 machtigde hij namelijk den Burgemeester van Sluis, AmeuS van der Schuyr, wellicht een bloedverwant van zijn vroegeren compagnon, fabriek.
1)
At vonden
")
I Juli
wij zijn
begrafenis niet in de Haagsche registers.
1662, Not. J.
VAN DBR Bbets, Gcm. Arch. den Haag,
Nr. 1312.
EEN HAAGSCHE FABRIEK VAN „DELFTSCH AARDEWERK".
50
om
te
13
st.
Brugge van den „coopman innen
te
LiTH gehouden
register, geleverd
Eigenaardig
is
aardewerk.
het echter, dat de overneming door
niet geheel vrijwillig ging. Uit een acte dit
BOUDENEN een bedrag van 98 gld. Brandons factoor VAN DER
in porcelijn"
voor aan dezen, volgens het door
gedaan had „pour
BrandoN van de fabriek
van 22 Maart 1700
biens et l'avantage de Ia familie"
Ie
;
')
toch
dat
blijkt,
hij
de zaak was namelijk
verliezen, die geleden werden een groote schuld van PiERRE Beguin, den Schoonvader van BrandoN hadden waarvan men vreesde, dat niets 14.300 francs schijnt het doen ontstaan, terecht zou komen tenzij de familie-zelve de zaak ter hand nam. Barthelémy
deze,
de
dat
belangrijke
VAN DER SCHUER
bij
—
—
had
zich daartoe vrijwel opgeofferd, zooals uit de aangehaalde acte blijkt, waarin
de financieele verhouding tusschen de familieleden geregeld werd. acte kijk op den achteruitgang der zaken van den reeds bejaarden
Ook
die dan
ook
om
schuldeischers 40 pCt. te kunnen uitkeeren hunner vorderingen
zijn
1700
in
kunstbroeders,
zijn schilderijen
Not.
G. DE
Cretser
Geni.
;
présens sieur Pierre Bégüin d'une
Brandon
et
de
en andere meubelen publiek moest verkoopen
^). Twee Melchior Barnarts en Barent Mevndertsz. Stael hadden
zich voor die uitkeering borg gesteld
1)
geeft
VAN DER ScHUER,
Barthelémy Béguin,
'),
Archief den
et sieur
met dat gevolg, dat Haag, Nr. 677. Ik geef
Barthelémy Bbandom
étant a la
Haye pour
toen de 40 pCt.
zij
Iiaar hier groott-ndoels
:
„furent
d'autre part, en présence des Sieurs
Jean
regier les affaires touchant la fayencerie de la Haye,
PIERRE BÉGUIN et Bartiiklémy Brandon ont esté obligé dachepter a perte tresconsidérable de Sieur Theodore van der Schuur, pour les gommes dues par luy, comme il paroit par les contracts paasé Ie deuxième Avril 1698 pour la premiere moité, et Ie 8mc May 1699 pour la seconde, ayant donc les dits comparants ensemble consideré la perte en gros, ila sont convenus ensemble comme ils font par cette présente, que Ie dit Barthelémy Brandon qui n'avoit fait que pretter son noni pour Ie dit achapt ayant bien voulu pour Ie bien et l'avantage de Ia familie se charger de cette dite fayencerie pour la faire valoir en son propre et privé nom, moyennant une diminution de trois mille et trois eens francs de la part du dit sieur Pierre Beguin a quoy a été modéré sa part de la perte qu'il peut y avoir eu sur l'achapt de la fayencerie qui se déduira sur la somme de quatorzc mille troin eens francs, que Ie dit sieur, PIERRE Beguin a été obligé de laquelle les dits
laisser sur Ia dite fayencerie et suivant cette
convention
somme de onze
tant en obligations dues par
Ie dit
Ie
dit
Sieur VAN
DER Schuur qu'en
BARTHÉLfcMY BRANDON demcurera redevable au
mille francs argent courant d'Hollande, de laquelle
somme
dit sieur
argent. Parainsi
Pikrre Beguin
la
promet paycr intérest annucl a et en cas qu'il plaise raison de quatre pour cent ce qui fait la somme de quatre cent quarante franc par an ètrc grace pouvoir en ctat de pouvoir bénir et lui faire Ia de rembourser partie de cette somme a Dieu Ie il promet Ie faire fidèlement en déduction de la dite somme de onse mille francs comme d'intéret. Et comme il est reconnu que ce nest que pour obliger la familie et la tirer d'une ruine totale que Ie dit Barthelémy Brandon a bien voulu et veut se chnrger de la fayencerie, Ie dit sieur Pierre Beguin accorde et déclarr par ces présentes qu'arrivant quelqucs discussions sur la fayencerie Ie dit BARTHELÉMY Brandon, sa femme ou ayant cau;es, dcmeureront en droit de rcprendre par préférenre une somme de quatre mille six cent francs sur la dite fayencerie, cclte dite somme de quitrc mille six cent francs étant resté dueS par Ie dit sieur Theodore van der S< huur, des obligations données au dit Barthelémy Brandon par Ie dit «ieur Pierre Reguin son beau-pèrc pour Ie mariage de Jeanne Beguin sa fille, et dont Ie dit BarthélÈMT Brandon n'aynnt pu tirer Ie payement du dit Theodore van oer Schuur, quelque diligence qu'il a fait, il a aussi éli obligé de lo laisser sur Ia f.ayenceric dce l'.achapt qui s'est fait de la première moilié. Moyennant quoy et les reconnaissances cy desaus Ie dit Barthelémy Brandon's obligc au dit payement d'intéret & mesure il
:
de partie du principal des qu'il Ie pourra faire. etc. etc." Zie Verbalen v. Schepenen, iB Fsbr. 1700. Qcm. Archief den Haag, Nr. 313. ï) Not. J. v. Aerden. I Maart 1700, Gem. Arcli. den Haag, Nr. 1369. *)
EEN HAAGSCHE FABRIEK VAN „DELFTSCH AARDEWERK". niet
Walle
werden gegijzeld; het duurde
bereikt spoedig
werden
van DER ScHUER, met behulp van
voordat door
een
Maastricht,
uit
regeling
met de
zijn
tot
51
20 October 1701
zwager Mathias van der
lastigste schuldeischers getroffen
Dat lag wel daaraan, dat de zaak waarschijnlijk niet geheel zuiver was, althans een der crediteuren was reeds een proces begonnen omdat van DER SCHUER een hem ter hand gestelde obligatie ten eigen behoeve in onderpand had gegeven. werd
').
Van der Schuer
overleefde deze ellende
ber 1706 werd
voor het tarief der laagste klasse begraven.
Maar
hij
zijn onvrijwillige
want
weduwe moest
zijn
slechts enkelejaren: den
9 Novem-
compagnon Brandon was nog eerder bezweken:
reeds den isten Februari 1701 was ziekte,
nog
hij
niet
overleden, blijkbaar na een lange ernstige
minder
dan
346
gld.
aan den apotheker
betalen voor geleverde medicijnen. Zij gaf er een obligatie voor met haar zwager,
den schilder,
Het
als
lot
borg
van
^).
de
was daarmede
fabriek
beslist.
Den
3
November 1701
gaven Schepenen aan Jeanne BegUIN, weduwe Brandon, verlof om ,,deplateelbackerije en de annexe huysjes in 'l openbaer te vercoopen omme de schulden boedels daarmede te voldoen". ^) De verkooping ging door en het geheele complex werd gekocht door den Raadsheer WiLLEM van SchuylenbuRG, die eigenaar van de belendende perceelen van oudsher was en die, zooals men zich herinneren zal ook het fabrieksterrein had bezeten, waarop hij nog hypotheek des
had. Het
onbebouwd liggend
perceelen
aan
geheel
verschillende
bebouwd was met
nog de kunst, dat
Gutsche. Wij en denken
zij
terrein
kleine in
werd door hem
liefhebbers
verkocht,
successivelijk
dat
het juist
Daniel Marot onder wiens
kleine
woningen. In zoover diende de oude werkplaats
1707 eigendom werd van den „beeltgieter" Andries
zullen daaronder een gieterij van looden tuinbeelden
eraan,
in
zoodat het eenige jaren later
de
Haagsche
moeten verstaan
was van den
bloeitijd
architect
ook de tuinversiering opnieuw een vlucht nam. Aan de aardewerkfabriek bleef nog één ding herinneren. Het waren de reeds genoemde drie groote tegeltableaux in blauw in den gevel aan het Zieken aangebracht. Terwijl in de dagen van 1795 de eigenaar ze nog zorgvuldig redde door ze slechts
met hout
te
leiding
bedekken,*) werden
Zoo
liep
deze poging
om
in
1)
8)
*)
in
1862 uitgebroken.
den Haag een kunstindustrie
een werkzaamheid van tien jaren op niets
1)
zij
Nu
staat
nog
het simpele topgeveltje, voor de reeds onbewoonbaar verklaarde woning!
uit.
Maar het
van Aerden, Gem. Archief den Haag, Nr. 335. Notaris S. Faton, 19 April 1701, Gem. Archief den Haag, Nr. 749. Appointementen v. Schepenen, Gem. Archief den Haag, Nr. 908. De Fonseca, La Baye far un Habitant II biz. 57.
Notaris P.
te
vestigen
fabrikaat, dat wij
na
meenen
EEN HAAGSCHE FABRIEK VAN „DELFTSCH AARDEWERK".
52 haar,
het
zij
om
het recht
ook onder veel voorbehoud, te mogen toeschrijven, geeft toch wel haar een goede plaats onder de zeventiende-eeuwsche aardewerk-
aan
fabrieken
plateelschilder
te
wijzen,
en
de
eer
Jeremias GoDTLiNGH
daarvan toe,
komt dan zonder
wiens ontwikkeling
in
twijfel
aan den
de werkplaatsen
van Augustijn Reygens, en Jan Jansz. Kulick, en misschien ook in die van Aelbrecht de Keyser, en van RocHUS Hoppesteyn werd geleid en die tenslotte
door een kunstenaar
als
eigen fabriek werd aangenomen.
Theodorus van der Schuer
tot leider eener
')
van den heer S. V. ROOYEN (cat. v. h. Gem. Mus. 1. c). dit deze fabriek het pite, Cloud gebruikte, gebaseerd op een contract tusscben v. D. Schuer en MosiN is reeds is om de volgende feitelijke redenen geheel te verwerpen. Een verband fusschen Claudb MoRiK en Fbancois Morin de Senbat aan wien v. D. Schuer als soUiciteur militair schuld had, is niet vastgesteld, trouwens de schuld gold „geleende penningen" van een overgang op Brandon is geen sprake, van een op Beguyn, waarop de heer S. v. R. doelt, evenmin, immers de naam, waarop in dit verband door hem gedoeld wordt is niet P. Beguyn, maar J. Pecquin te Leeuwarden. Zie de acten van 8 Febr. 1698 voor Notaris J. Cuperus (nr. 1338) van 5 Juli 1698 voor Notaris P. v. Aêrden (nr. 907) en van 29 Juli 1700 voor l)
tendre
De
van
gissing
St.
zeer onwaarschijnlijk,
;
Notaris G. de Cretser (Nr. 677).
De Man met het Vergrootglas, door Rembrandt DOOR J.
E
GOEKOOP— DE JONGH.
man met 50 jaar
de
luidt
het vergrootglas in de rechterhand, ongeveer
oud,
geschilderd in de jaren
beschrijving
door
schilderij
Bode
van
het
in
zijn
hierbij
1662
— 1665,
Rembrandt Band VII,
pag. 136, welke, hoe waar ze oogenschijnlijk ook lijken,
toch
weergeeft.
Men
En
niet
wel
geheel
om
zoo
gereproduceerde
den inhoud van het
moge
schilderij
hetgeen hier volgt.
bekijke de afbeelding goed. Is dit het portret
van 'n man met 'n vergrootglas in de rechterhand, zooals het ook kon zijn van 'n man met 'n vergrootglas in de linker hand ? Of is dit niet veeleer het portret van den man met het vergrootglas, zonder meer en wel om het buitengewone
van de
persoonlijkheid,
Hollandsch Is
niet
is,
deze
dat
men
man ook
van jonge kracht,
ziekte,
van het type, dat zóó weinig alledaagsch, zóó weinig gaat zoeken naar het ras en de nationaliteit? wel is
± het
50 jaar oud? Straalt het hooggewelfde voorhoofd fijn-langwerpige gezicht niet eer gegroefd door
dan door jaren? Verraden
niet het te-ruime vel
om
kin en hals, de holten
DE MAN MET HET VERGROOTGLAS DOOR REMBRANDT.
54 bij
de slapen en onder de jukbeenderen, de lichamelijke zwakte,
borst,
toch
—
ligt
rend
man
deze
Neen,
En
de smalle
gelijk
ingeknepen tusschen de wijde pofmouwen?
geen
het
is
maar
50 jaar,
niet
is
gedrukte
hij
is
te vroeg-oud.
vroeg-oud,
of armelijke ziekelijkheid, die over zijn wezen
integendeel een grandezza, een aristocratische beslotenheid, die fascinee-
Achter het hooge voorhoofd, achter de
is.
rust.
de psychologie van het gelaat, zoo
niet het
oogen schuilt voorname punt in
rustig, ver-ziende
De mond
groote intellectualiteit, harmonische
vooral, het
voornaamste punt,
is
bijzonder edel
van vorm.
Deze mensch maar
Zuidelijk,
iemand en
is
hij
niet Ilaliaansch-zuidelijk,
zich-zelf Seigneuraal
is
De
Spaansch maar met Semitische vermenging. den terugvallenden vorm van het Semitische den
in
dien
zin,
heeft
het,
maar wel het
Deze man behoort zeker
ras.
tot een der
fijne,
de
men
ontdekt
gebogen en Is
hij
is
middelste
het
dit gelaat niet
Joodsch
nerveuse van het arabische ras.
bloem van hun volk waren, de
in
of Spaansche of Portugeesche Jood, met alle uiterlijke
zelfs
uitgestrekt
is,
maar meer van ziet
men den
nabij kijkende
mtddelsten vinger
vergroot door het glas.
man
deze
vinger
opengeslagen boek en
kleine,
een vergrootglas
natuur-onderzoeker, die de wonderen der vormen door
een
bekijkt,
heeft
zijn
hij
boek neergeschreven, of bevat
liggende
is
zuiver
neus heeft
hand, die het vergrootglas vasthoudt, steunt op een boek. Oogenschijnlijk of
het
lijkt
Toch
niet
gebogen
den hinderlijken semitischen stempel.
verfijning, zonder
De
lichtelijk
Spaansche of Portugeesche geslachten,
die door innerlijke en uiterlijke beschaving, de
waarheid aristocraten;
zijn uiterlijk.
gewoonlijk er onder verstaan; niets van het grof, vettige,
wij
poolsch-joodsche
is
meer Spaansch en toch ook
ontdekkingen dit
in
het kleine voor
boekske andere dingen en
is
hem
hij
in
het slijpen van het glas een meester.'
De
waarop maar het
wijze
hij
het vergrootglas vasthoudt, toont dat dit niet louter
moet laten zien wie de man is. Wie is in de 17e eeuw de man met het vergrootglas.' Die is SPINOZA. BaruCH d'Espinoza, de groote wijsgeer, de voortreffelijke mensch. Is het nu
hulpmiddel
is,
attribuut, dat
mogelijk dat dit schilderij SpinOZA voorstelt omstreeks 1663.'
Het antwoord op deze vraag zou niet moeilijk zijn, zoo bestond, waaraan men de gelijkenis zou kunnen
SriNOZA liedje
*i
')
zegt al
Zif de .idnolalionei
ad Trad,
Tht.yl. Pcltt.,
door UK Mi'rr, den H»»g i8oa.
er een portret
toetsen,
van
maar het
DE MAN MET HET VERGROOTGLAS DOOR REMBRANDT.
55
Si faute d'un pinceau fidele
Du fameux Spinoza La Sagesse
nous n'avons pas
Les Ecrits ne mourront jamais". Er bestaat geen werkelijk authentiek portretten
een heele
er
zijn
les traits,
étant immortelle
die
reeks,
Zoogenaamde
portret van SpiNOZA.
men
bijeengebracht kan vinden in het
boek van EkNST Altkirch, Spinoza im Portrat (Jena 1913), maar er dat
met een ander
weinig authentiek
Het
iets
gemeen
heeft,
portret, dat deze schrijver
voor het echte houdt,
H.M. de Koningin), costuum k la WatTEAU.
is
geen
alle
even
laat zien
boven een
is
een i8de eeuwsch
dat een erg ordinair jodengezicht
het bezit van
(in
is
zij
zijn.
medaljon
Het
wel het beste bewijs, dat
dan ook verworpen door de Vereeniging het „Spinozahuis", die als (?) van Wallerant Vaillant,
beeld van den meester heeft gekozen het schilderij
ontdekt en gereproduceerd voor
Men
voor een authentiek 17de eeuwsch
kop
eerst in 1905
't
').
behoeft niet veel verstand van kunst te hebben
niet voor dien
de vereeniging
schilderij te
van den grooten wijsgeer. Jammer dat wordt gesanctionneerd
als het portret
om
deze croüte niet
houden, en deze doode, onnoozele
;
het
door
dit portret juist is
van te „laat" (een
17de eeuwer zou nooit zoo'n kraag met franje maken) en te minderwaardig maaksel, dan dat het aanspraak op eenig geloof konde maken. Veeleer zou dit het geval kunnen zijn met het portret, dat Dr. VAN Vloten in zijn bezit
had en dat
Ondanks de iSeeuwsch dan
±
vorm van het als
bij
i7eeuwsch het
heeft
1652,
hij later
schonk aan het Gemeente Museum
te
's-Gravenhage.
terwijl juist
is,
toch
gelaat
de uitdrukking heel jong
eenige typische
trekken
gezicht, de neus, eenigszins gebogen,
maar
;
Dit
schilderij
edel, niet
zoo echt-joodsch
zou
een
copie kunnen zijn naar een echt. Spinoza
teekende ook juist zooals
—
hier
is
een teekening door
hem zelfgemaakt
de beruchte Napolitaansche opstandeling M.'VSAMELLO
hierbij
— Spinoza
voorstellende een visscher met een net op den rechterschouder,
In the Jewish Encyclopedia,
Ook
is
Rembrandt.
toch bestaat er één portret, waarvan wij weten, dat Spinoza er precies
op moet geleken hebben. Het
1)
groot
vast punt van vergelijking kan het ons dus ook niet geven.
Een
2)
mond
lijn.
echter heel jong, zeker 10 jaar jonger dan op het eventueele portret door
En
dus van
de langwerpige ovale
de andere gemaakte portretten, de afstand tusschen neus en
en de mond, nobel van
is,
^)
meer
inferieure schilderwaarde, de verdachte aankleeding, die
gereproduceerd.
New-York
1905.
in
de Historische
DE MAN MET HET VERGROOTGLAS DOOR REMBRANDT
56
Prenten
afgebeeld.
is
Deze teekening moet volgens de getuigenis van HENDRIK
VAN DER Spvck, den man woonde, precies op den
laatsten tijd van zijn leven
Spinoza den
wien
bij
meester
lijken,
zoo
zelfs
dat
hij
zijn eigen gelaat als
model moet genomen hebben. Ongelukkigerwijze bestaat de teekening
niet
meer,
maar wel een prent naar MasaNIELLO van PlETER DE JODE, dat dus eenige gelijkenis moet vertoonen met Spinoza in zijn latere leven. Het eigenaardige in de prent is, dat men hier een man met snor ziet. Nu is er, geloof ik niets, dat zoo het geheele karakter van een gezicht verandert
als het niet- of
wel dragen
van snor. Moet dus Spinoza in zijn later leven op Masaniello hebben gelekeni dan heeft hij toen ook een snor gehad; zonder dit zou nooit een gewoon, onont-
man
wikkeld
Hendrik van der Spygk van een
als
gesproken hebben. Voor mij schilderij
gelijkenis-op-een-haar
deze eigenaardigheid van groot gewicht voor het
is
mond wordt er eenigszins
van Rembrandt. De afstand tusschen neus en
door verkort en het overhellen van de neus door verborgen, zoodat het „joodsche"
ook wat verdwijnt. Daarbij doet de bruine golvende pruik het gelaat en
ingevallener
verschil, als
De
schijnen
men
dan het
al
is
en
versterkt
zelf magerder
den indruk van
leeftijds-
terug denkt aan het schilderij in het Gemeente-Museum.
vraag der gelijkenis
is
altijd
een zeer delicate, vooral waar die zooveel
Men moet zich dus degelijk afvragen of er voldoende Rembrandt het portret van SpiNOzA had kunnen
speling toelaat als in dit geval. waarschijnlijkheid bestaat, dat
maken en juist in den tijd van pl.m. 1663. Het is algemeen bekend, dat Rembrandt en Spinoza een gemeenschappelijken vriend hadden in MenasSEH Ben IsrAEL. RembRANDT heeft het portret van den rabbijn geëtst en een de
Israël" dat o. a.
de
nalatenschap
f)rent
gemaakt voor het boek
van
hebben,
1650 uitgegeven „Esperanqa
Spinoza terug vinden. Menasseh
van beiden gesproken hebben, gebracht
in
ook opgedragen was aan SpinOZa's vader, zoodat we het zijne vrienden misschien
maar doordat
hij
in
1655
naar
ook met elkaar
in
en weer
zal zeker over
in
Engeland ging en
kennis niet in
Amsterdam was toen de vloek over SpiNOZA werd uitgesproken en iedereen den Verdoemde kende, en hij kort daarop overleed in 1657, is de mogelijkheid niet groot, dat juist door hem Rembrandt en Spinoza met elkaar in nadere aanraking kwamen. De aanleiding is elders te zoeken. Niet in Joodsche kringen, maar in die van
de vrijdenkers, de onderzoekers, van de CoUegiantcn, Iedereen wist wie die
waren,
de
vervolgd.
Socianen, de beruchten, door predikanten en magistraten gehoond en
Rembrandt kende
bijeenkomsten
bezocht
heeft,
ze ook, zooals iedereen ze kende.
waar SPINOZA ondanks
zijn
Of
hij
met de wijsheid van een man sprak over het Joodsche geloof en door Van
het
ook hun
twee en twintig jaren zijn
kennis
Ilcbrccuwsch de meest uitvoerige en gestaafde schriftverklaring gaf,
is
DE MAN MET HET VERGROOTGLAS DOOR REMBRANDT. maar dat
niet waarschijnlijk,
ging
snuffelen
was,
is
werd
eenigen uit dien kring kende en zeker wel eens
de bekende boekwinkel van Jan Rieuwertsz. in de Dirk van
in
waar
Assensteeg,
hij
57
alles
wat dien
beroering bracht, te krijgen
tijd intellectueel in
zeer waarschijnlijk. In die boekwinkel,
waar
Martelaersboek" uithing,
„'t
gevonden wat toen tegen de algemeene meeningen indruischte,
alles
o. a.
ook de vertalingen van Descartes en wie Descartes was, dat wist Rembrandt natuurlijk ook. Daar kwamen de mannen van geest bijeen als in een sociëteit, daar ging ook in en uit FrancISCUS VAN DEN Ende, de man van de latijnsche school in Amsterdam, dien Rembrandt zeker moet gekend hebben hetgeen ik zal
aantoonen.
Van den Ende, de beroemde en beruchte Jezuit, die aan de kinderen der Amsterdamsche magistraten de klassieken onderwees en hen dusdanig in de oude literatuur inwijdde, dat hij hen Terentius liet spelen, was een van die vernuftiggeestige en turbulante naturen, die leven van strijd en die ten slotte door hun onbestendigheid
innerlijke
politiek
te
gronde gaan. Eerst
samenzweerder, maar vóór
alles
Jezuit,
dan renegaat, eindelijk
man van buitengewoon bekorende
een
kracht.
Iedereen kende zijn school en wilde kooplui
flinke
Tulp.
was
niet
hem
bij
altijd
ter leering gaan.
knappe en
De knappe Een goed
flinke zonen.
was Albert Tulp, de kleinzoon van NicOLAAS van den Ende op school, was hij ook leerling van Spinoza, want die
van
type
zonden hem hun
deze jeunesse dorée
Bij
er meester; na er zijn vak, de Latijnsche taal, eerst zelt
hebben geleerd. De jonge TuLP
want toen
in
hem
uit
zelfs
van
V. D.
Ende
te
schijnt zeer gehecht te zijn geweest aan Spinoza,
1656 de banvloek over Spinoza was uitgesproken en de magistraten
de stad verdreven, vond Spinoza een schuilplaats
in het ouderlijk
van TULP, op de buitenplaats Tulpen-Burgh, gelegen aan den weg naar Ouwerkerk. ') Hij bleef daar les geven aan Albert, nam hem in 1660 mee naar Rijnsburg, om den nog te jongen student voor te bereiden voor de academie in huis
Leiden, waar deze
kan
Ik
de het
familie
niet
bij
1666 ingeschreven werd.
nagaan of REMBRANDT
TuLP en op
vergrootglas
school, ergo den
Zoo doet
in
2),
in die jaren
die wijze in nadere aanraking
maar wèl kan
ik
den
nog
in
relatie
stond met
kwam met den man van
invloed aanwijzen van de latijnsche
omgang met VAN DEN Ende,
juist in
den
tijd
van 1658
— 1664.
het merkwaardige schilderij van 1658 voorstellende Jupiter en Mercurius
Philemon en Baucis, de bekende episode uitde Metamorphosen, 8 621 en
v.
van
Dcic bijzonderheden dank ik aan Dk. W. J. Meijer, den bekenden Spinoia-vorscher. De op „Tulpcn-Burgh" geslepen glaren werden door Spionoza tot aan de grens van Amsterdam gebracht waar ze door vrienden werden afgehaald. »)
%)
DE MAN MET HET VERGROOTGLAS DOOR REMBRANDT.
58
Rembrandt
dat
zich
voor
klassiek-literarische.
Het
schilderij
OviDlUS,
is
zien,
een nieuwe wereld had ontsloten, de
„de Zegetocht van een Romeinsch Veldheer"
waarschijnlijk een illustratie van een of andere plaats in Caesar of Livius; de
Homerus' van 1663
niet alleen gezien naar de antieke buste,
is
de dichter spreekt,
Men voelt de atmospheer van v. men hem pas als meester en van
zij
opzegt;
—
Lucretia
en diens bezielende kracht doch ;
—
meisje
reciteert en
vrouw
een jonge
houdt den dolk
is
zij
nog
niet
en
verband met hetgeen
in
speelt tooneel.
zij
Ende
D.
V.
Dit jonge
1664.
een
allerminst
Ende
D.
regisseur zijner leerlingen in het schilderij
zien doet
Lucretia
maar ook „gehoord";
zegt de verzen.
hij
door
liet
Schouwburg opvoeringen Seneca en anderen,
alles in
zijn leerlingen,
nadat het
hem verboden was
de
in
geven, te zijnen huize spelen en wel tragedies van
te 't
Een vriend van
Latijn.
vriend en vereerder van Spinoza
—
Ende — ookdegroote
V. D.
Dr. LODEWIJK Meyer
had een treurspel
')
„Medea dat vertoont door de Jonkheidt", stond onder het beleid van den heer Franciscus van den Ende, „der Medicijnen Doctor". Het merkwaartoen vijftien (1) jaar digste was, dat: „zijn Dochterkens Adriana Clementia gemaakt
:
—
—
oud (in
—
Maria Anna
voor Medea, en
bijna dertien
(!)
— voor Creusa speelden
Grasmaandt 1664). Dat van dramatische uitdrukking bij dergelijke uitvoeringen »den luyren naauw ontghroeydt", zooals de auteur zegt geen
door kinderen
kon
sprake
—
—
zijn,
maar dat ze curieus waren,
natuurlijk,
is
Amsterdam
zeker en
is
al
wat
bijwonen. Ze waren aanleiding dat Jan
„gheest"
was
Vos
„Medea" maakte, waarmede in 1665 de nieuwe Amsterdamsche Schouwwerd. Ze inspireerden RembrandT tot zijn Lucretia, dat qua
zijn
in
wilde
ze
burg geopend schilderij,
de
De
is.
mogelijkheid dat
met Spinoza kwam, geweest kan
zijn dat
het
wijde
zou
worden.
uitzicht
in
Rembrandt
bestaat
Van
')
Men
hij zie
in
in
de jaren 1662- 1665
blijft
REMBRANDT Spinoza
tijd
allerlei
naar
in
nader contact
nog de vraag welke de aanleiding
schilderde.
Rijnsburg en was
in
't
kleine huisje
met
begonnen met den opzet van het groote werk, dat de Ethica tot
tijd
stuurde
hij
wat
hij
geschreven
Spinoza naar Voorburg en nadat
Amsterdam en wel om een
.Spinoza en
die
had naar
zijn
het onderling
andere vraagstukken aan vastknoopten.
In Aprill 1663 verhuisde
ging
nu
Amsterdam, onder wie Dr. LODEWiJK Meyer,
bespraken en er
had,
dus;
1660 woonde SPiNOZA
Sinds
vrienden
het jonge kind niet meegerekend, een meesterstuk van
van
pose
kleur geworden
zijn
hij
dat gedaan
gcschsift uit te geven,
kring" door K. O. Mkinsma, pag. 202.
waarnaar
DE MAN MET HET VERGROOTGLAS DOOR REMBRANDT. zijn
methode bewerkt,
wiskundige
die
qua
DescartES
„Principia" van
Meyer zouden
wat door
stijl
worden en met een voorrede verrijkt, waarin zou staan, dat SpiNOZA Descartes deelde '). Zoo moest Spinoza eenigen tijd in
gepolijst niet
hem gevraagd hadden. Het waren de
vrienden
volgens
59
de inzichten van
Amsterdam
verblijven,
waarop
eenige
waar
in 't
voorjaar van 1663 het boekske verscheen, het
naam
ooit Spinoza's
heeft gestaan
—
Benedictus DE Spinoza,
Amstelodamensis, uitgegeven door den ons reeds bekenden Jan Riewerstz. De Principia Cartesiana waren de aanleiding dat Spinoza in Amsterdam
kwam,
dat
vertoefde
hij
den vriendenkring van
in
Ende
v. D.
en Mever,
zij
kunnen ook de aanleiding geweest zijn, dat Rembrandt Spinoza schilderde.
alleen
Dat boekje grootglas
zie
het
houdt,
man.
wetenschappelijk
op de balustrade onder de hand, die het ver-
liggen
ik
waardoor Spinoza beroemd was
attribuut
als
slijper
moest hem
Dat boekje, zoo hoopte Spinoza,
en
nog op
andere wijze bekend maken, als wijsgeer, opdat invloedrijke mannen in den lande
zouden zorgen, dat Veel
hij
ongehinderd ook
verhandeld
er
zal
en
Amsterdam doorbracht, en geweest
zijn,
dan
hij
portret
van
vallen,
in die
te
was de
Rembrandt
voor de zuidelijke
juiste
die in geen bepaald
de sieraden
En eigenlijk
Zoo
uiterlijk.
gelaatskleur.
toch
costuum thuis hooren,
in het portret
blijft
de kop
zoo
de figuur ook
is
De warm
Even moest 't
licht.
De
louteringsstadium doorgemaakt.
Bij 1)
Zie
kwam
hij
roode
er een wit in
stalen banden,
zijn schildersfantasieën,
is
aandacht tot zich trekken. Daar of de
woorden
Zooals ieder werkelijk groot mensch had
de natuur
op het
lichtopnemers,
van een vrouw.
alle
en overdrachtelijk. Het
;
mooist vond.
't
:
Deus
zit alle licht,
sive Natura, gesproken
door dezen mensch, ook de oplossing van het levensraadsel bevatten voor zelf.
is
mate dat SpinOZA ouder
Rembrandt „gezeten"
die schilderachtig
en hier en daar een glinstering, een spiegeling voor
gelijk
door het contrast van
zijn
ziekelijke
de verwerking van een herinnering, een indruk, want
is
heeft natuurlijk nooit voor
uitgedost, zooals
toon
V. D.
in werkelijkheid was.
Het heele Spinoza
van
zoo'n sterken indruk van de persoonlijkheid van
nadruk komen
de
zwak-lichamelijke
tijd, dien Spinoza in Ende, en het zal daar
dien korten
dien in de verf vastlegde.
van den geest en het
sterk-rijpe
eigen gedachten zou kunnen uitgeven.
zijn in
moet Rembrandt getroffen geweest
Bijzonder
lijkt
hij
zijn
dit vooral ten huize
Rembrandt
dat
Spinoza kreeg, dat het
besproken
Door het
tot rijpheid en later
Rembrandt
zijn
was
stiller
verdriet
hij
door de eenzaamheid
REMBRANDT
ontwikkelings- en
geworden, door
tot wijsheid.
Spinoza was ook door de natuur vereenvoudiging en veredeling van Meinsma, pag. 208 en
v.
DE MAN MET HET VERGROOTGLAS DOOR REMBRANDT.
60
gekomen
levensopvatting het
boekje
;
tegelijkertijd
dat zijn eerste periode zich afsloot
met
de Principia Cartesiana, was de nieuwe ontsloten met het opstellen
:
der Ethica.
Op
moment van hun
dat
Rembrandt
waar het
kruipt zinlijke
was de
echter
niet
gaan kan
—
hij
voor de kunst voelen, deed
Rembrandt ook
blijft
niet.
hij
Dan was
Man met
die
hij
ontkomen kon en
ras
zijn
als
basis
Rembrandt geesteswereld
is
van
dit
groote levenselement
er wel iets
—
en
eeuw
—
van de ontmoeting met
dit vooral
—
had
hij
het
dit
zijn
gedachten toch niet aan den invloed
door dezelfde noodzakelijkheid der natuurwet,
erkende.
Maar de Man met het Vergrootglas door
ons de incarnatie van het Hoogste en Beste, dat wij in de universeele bezitten
van de natuur eeuwig Ik
alles
het bloed
het Vergrootglas voor ons toch altijd de Semiet,
degeen, die ondanks het universeele van
van
,
Ethica opgenomen.
in zijn
de
—
iedereen kon teekenen in de 17de
herinnering gebleven, of
in zijn
van het Schoone
Daarom
— bijna
teekenen
Want
het Semitische ras mist in zijn organisme de
aandoening voor het schoone en Spinoza bezat
evenmin. Al kon
affect
leven ontmoetten beide universeele geesten elkaar.
grootere, de meest universeele.
en is
eeuwig zullen bezitten, omdat ieder attribuut of deel
gelijk
meende daarom, dat
de natuur zelve. er
aan de uiterlijke betiteling van het schilderij
nog een en ander over den inhoud kon toegevoegd worden.
HAARLEMSCHE GLASSCHRIJVERS DOOR C.
J.
GONNET.
jNDER de kunsten die sedert eeuwen met goed gevolg beoefend zijn, behoort ook het maken van gebrandschilderd
handeld
glas is,
en
daarover nog niet
dewijl
kan het
betrekkelijk
zijn
nut
veel
ge-
hebben, er
het een en ander van te vertellen.
Het glasschilderen
is
vroegste hanteering er van, is,
van hoogen ouderdom en de in
den
zin als wij die
naar het schijnt in Frankrijk te zoeken.
kennen,
De Grieken
en Romeinen versierden wel voorwerpen van kunst met gekleurd glas, maar het is
niet
bekend en
vroege eeuwen
né.
ook nimmer gebleken, dat
gekleurde glazen, ook
daaronder
niets
zij
verder zijn gegaan. Sedert de
Christus wordt door talrijke schrijvers melding gemaakt van in Italië
en met
name
te
Rome, maar men neemt
meer mag verstaan worden dan mozaïk-vulling
in
aan, dat
verschillende
in
nd den tijd van Karel den Gkoote moet het glasschilderen gezwang gekomen zijn. Tamelijk stellige berichten worden aangetroffen Diversarum Artium Schedula van een duitschen (?) monnik TheophilUS, die
in
de
tinten.
Eerst
vonden en
loe
in
oi
iie
eeuw
leefde en blijkbaar zelf het glasbranden verstond. Hij
spreekt van deze kunst als van volstrekt niets nieuws, en uit zijne beschouwingen
HAARLEMSCHE GLASSCHRIJVERS.
63 leiden, dat
is af te
zij
destijds reeds sedert lang beoefenaars
het oog heeft gehad op geschilderde glasramen te
had gevonden. Of
Hildesheim
hij
Hannover en
in
—
in Beieren, welke uit de lO* ii* eeuw zouden dagteekenen, valt niet te maar een gezaghebbend schrijver verzekert '), dat men zich nog al eens vergist in den ouderdom van Duitsche glazen. Hoe dit moge zijn, ThEOPHILUSzelf brengt ons naar Frankrijk terug, want in zijn Schedula zegt hij: O mijn
Tegernsee
zeggen,
waarde zoon,
u onderrichten wat Frankrijk vermag
ik zal
in
het
maken van
zijne
schitterende en kostbare glasramen.
En om nu is
tot
aan
welke
eeuw zou
iie
uit
uit
de tweede
zijn te
helft
zij
allereerst gezegd, dat daar
de ge en lOe eeuwen, gesteld dat
en evenmin
wijzen,
te
de
in Frankrijk te blijven,
van glazen
overblijfsel
iets
zij
geen enkel
bestaan hebben,
van dien aard, dat met volkomen zekerheid
De
brengen.
kathedraal van Bourges bezit panden
der 12e eeuw dagteekenen en als de oudst overgebleven
proeven worden gerekend: hunne technische volmaaktheid, toont eene langdurige ervaring, en bevestigt hetgeen
de
In
13e
talrijk zijn in
men daaromtrent van Theophilus heeft vernomen.
eeuw was het zeker een
bloeitijd
voor deze kunst, want
vrij
Frankrijk de plaatsen waar nog schoone overblijfsels er van worden
bewaard, welke gewoonlijk van groote bedrevenheid getuigen. In den Elzas en met name te Straatsburg, legde men zich in de 13e eeuw ook reeds toe op het glasschilderen en volgde daarin den Franschen stijl, waar-
onder men heeft
te verstaan, dat
de versiering veelal enkel bestond
in
ornament-
meermalen ook navolging van weefsels of tapijten. Langzamerhand kwam daar wat afwisseling in. De ramen werden beladen met een menschhoofd, daarna
werk,
met een
beeld, gewoonlijk Christus, Zijne moeder, een heilige, het
machtig heer, vullingen in
of iets
lieflijke,
dergelijks,
wapen van een
ingesloten door de schoonste en behaaglijkste
zoetsprekende kleuren. Samengestelde voorstellingen
kwamen
omdat deze grooter oppervlak eischen en in den tijd waarvan wij nu spreken, waren de glasramen klein van afmeting, omdat de vensters waarvoor zij eerst later,
moesten dienen,
De maar
niet groot waren.
glasschilderkunst stond aanvankelijk haast uitsluitend in dienst der kerk,
mettertijd deed
als versiering
begon
haar te trekken
viel.
Europa, waar de
woningen dan
nam men
1)
zij
te
toch ook hare intrede
Het voordeel. Want
zon dikwijls bedekt
slechts
verhelderd
gretig een middel
Olitier Mcrson, Les
bij
het volk, dat haar niet slechts
waardeeren, maar ook het voordeel leerde inzien, dat van
bij
in
is,
het klimaat van midden- en noordelijk
waar het inwendige van gebouwen en
wordt door een grauw, waterachtig
de hand
vitraux, 8', 1894.
om
dit vale licht
schijnsel,
wat te kleuren.
HAARLEMSCHE GLASSCHRIJVERS.
63
Het arbeidsveld voor de beoefenaars breidde zich dus al door uit, de kunst maar werd alom beoefend, veelal met goed, zoo niet met gelukkig gevolg de tijden waren voorspoedig, de weelde was groot, de vraag naar het sierlijke aan de orde en de smaak dier dagen eischte de opluistering van kerken en aanzienlijke gebouwen van allerlei aard, met bleef niet binnen grenzen bepaald en ingesloten, ;
glastafereelen.
Men kan aannemen
is.
geheel
Wanneer,
te zeggen, maar toch betrekkelijk vroeg: in 1430 ontving eene van de Stad Haarlem reeds een geschilderd glasraam ten geschenke
moeilijk
valt
dorpskerk,
dat zal waarlijk niet de eerste maal
werd bewezen,
vriendelijkheid
teekend, doch dit te
men
dat deze kunst over Vlaanderen, waarin
Belgenland gelieve te begrijpen, tot ons Noord-Nederlanders gekomen
is
bij
al
geweest, dat in dien vorm eene ofhcieele
zijn
er
staat
uit
nog vroeger
de bekende soberheid van schrifturen
tijden niets
opge-
dagen, niet
uit die
verwonderen.
Men vergenoegde maar begon
zich
toen
niet
meer
een eisch tevens van de gothiek waarin de destijds gestichte kerken
met simpel ornament,
uitsluitend
langzamerhand ook aan meer uitgebreide tafereelen
zich
werden opgetrokken. Nogthans
eenvoudige, oorspronkelijke motieven geheel
liet
I3*/I5^
(d.i.
men
niet
eeuw)
wagen,
te bij
menigte
aanstonds de meer
los.
In de stad Haarlem, reeds vroeg zoo niet een zetel, dan toch eene plaats der kunst, gelijk
men
werd het maken van gebrandschilderde
kweek-
ruiten, het glasschrijven
het noemde, in ver van ons afgelegen tijden ter
hand genomen en
tot
eene goede hoogte gebracht. Hierna zal blijken, dat den beoefenaars er van, door voortdurend
de
overheid
de
namen vermelden van
gehouden, die
heel
wat werk
is
verschaft,
als glasschrijvers
genoemd worden en bekend
Haarlemsche Glasschrijvers, vermeld 1428.
Daniel.
1432,
GORIJS.
148 1.
CORNELIS WiLLEMSS.
1499.
1518.
Jacob Hoflantsz. Cornelis Pietersz. Zwier.
15 18.
Floris Gerijtz
1522
— 1549.
maar
als inleiding wil ik
hen, die in Haarlem zich met dat werk hebben bezig
in de
staan.
jaren :
Willem Dircxz. Tybaut.
1528.
Gijsbrecht Ottesz.
1535.
SvMON Arentss. Niels
genoemde SvMON Auwelsz. 1538. Gherijt Claesz.
(zal
wel dezelfde
zijn als
de
in
dat jaar
HAARLEMSCHE GLASSCHRIJVERS.
64
DiRCK WiLLEMSS. TyBAUT.
1543.
— 1597.
Willem Willemss. Tybaut. 724 Juni 1597, oud 73 jaren. Th. Schrevelius, (geb. 1572) Harlemias 16+8, blz. 390, zegt van hem: Onder de glasschrijvers is hier wel de voomaemste gheweest Willem Tybaut, die weleer ons Buerman is geweest, wiens wercken blincken in tglas sonder eynde, enz. In de Thesauriersrekening van Haarlem, Ao. 1582, komt het volgende voor: WILLEM bij hem tot redemptie gefumeert, geëmployeert Thibaut, glaesscriver, in plaetse van f44: — tot reparatie van sijne huysinge metten groten brant (Ao. 1576) beschadicht, blflft suyvers over „Ander uytgeven van achterwesende opter sudt de twee derdendelen f 29 16 8 (hoofdstuk) spreeckende, twelck geëmployeert es tot reëdificatie ende timmeraigie van nyeuwen huysingen." 1557
:
:
:
—
:
1560.
Thyman
1580.
CoRNELis Pieterss.(Holsteyn) Zijn zoon hierna vermeld 1634
Ariss.
— 1658.
Jan VVolfertsz. 1590—1598. Harmen Henijer. 1599— 1613. Claes Abrahamsz. 1583.
1602
— 1614.
Jan Jans. Post.
f
"
November
1614.
Was
de vader van
PlETER en van Frans Post. 1604.
CORNELIS YSBRANTSZ. CUSSAEUS f 24 Mei 1618.
allereerst Cornelis IJsbr. Kussaeus, die glasen beschreven met een geestige Penceel, een groot Kunstenaer, die voor d'andre de Banier opghesteecken
Nae dese (Tybaut) komt
heeft heeft,
om
dese konst van Glaes-schrijven een luyster
161 3.
te
geven. (Schrevelius).
Reynier Jansz,
1633— 1630.
Jan van Bouchorst.
is gevolght Joh. BoechoRST, die in tSalet van de Heer Burgemeester Log, in die glasen aldaer, na 't leven geschildert heeft, de timmeragie, stichtinge en gebouw van den Hartogh van Beyeren, die hij daer te pas brenght als stichter en fundeerder van de Kerck van St. Bavo. (Schrevelius).
Nae dese (Cussaeus)
1627. 5
Aernout DruYVESTEYN;
overl.
als
Burgemeester van Haarlem,
Augustus 1627. van hem jeugd die kunst (n.1. het glasschrijven) ook wel verstaan Maer heeft daer na daer van geen ocf'ning meer gedaen.
Ampsing
zegt
Hij heeft in zijne
— 1658.
Pieter Holsteyn t 1662. Jacob Wolfert.'-z. van Balen, 1662— 168 1. Krijn Gerritsz. Cuylenburgh. 1634
1637.
Resol. Burgemeesteren 8 September 1662. Tot ordinaris Stadts-Glasschrijvcr descr stadt.is op desselfs vcrsoeck als de stadt ycts van doen heeft ende yemant wil gebruycken, in plaetse van Mr. Pieter Holsteyn. overleden, gcstelt ende gcordonneert Crijn Gerritsz. Cuylenburgh, op de Croft. Over hem nog het volgende Getrouwd vc or Schepenen van Haarlem den 35en Februari 1659, Krijn Gerritsz. Cuylenburgh, Wcduwna.ir van Zwol, en Sijntje de Remaulx, Jonge dochter van Haarlem. :
HAARLEMSCHE GLASSCHRIJVERS. 1663.
——
/248:
:
PiETER Janssen. In dit jaar werd hem door den Krijgsraad betaald „Voor 't schilderen ende backen van de glaesen in de Nieuwe Doelen."
deze
Uit lang (1428
65
naamlijst
— 1681),
men,
ziet
en dan nog wel
ten minste twee honderd vijftig jaren
dat
den
in
bloeitijd der
beeldende kunsten, glas-
Haarlem werkzaam waren en zij vonden daar reeds in den beginne een goed arbeidsveld, want men was in de 15e eeuw, zelfs tot den aanvang van de l6e, druk bezig met den bouw van de St. Bavokerk. Toen deze voltooid raakte, schilders
te
;
werd natuurlijk ook aan de versiering zeker
niet
waarvan
de
in
er hier eenigen zullen
Het
van gedacht en daaronder behoorde,
er
op
haar
plaats,
laatste
te
luisteren
OOSTERVANT
kleurrijke vensters,
was een geschenk van den
eerste glasraam, in den noorder kruisarm,
Graaf VAN
met
opgenoemd worden.
(1345
— 14 17)
zoon van Hertog AelbrechT van
den
—
later zelf als Willem VI van 1404 141 7 over Holland regeerde. Het bevatte eene afbeelding van Christus aan het kruis, en verder heiligenbeelden als vullingen naar de destijds veel in zwang zijnde type voor dergelijke glas-
Beieren, die
werd hersteld
tafereelen. Dit glas
Een ander aan
merken,
te
glas,
was dat
den Schoone,
1543 door DiRCK WiLLEMSS. TvBAUT.
echter
niet
rechtstreeks als een geschenk viel
van Claes VAN RUYVEN, sedert 1490 Mei 1492 in deze stad door het Kaas- en Broods-
ter gedachtenis
schout van Haarlem, op den
volk doodgeslagen.
in
hetgeen
311
De Hertog van
Saxen, als Stadhouder-Generaal van Philips
den 6 Juni 1492 aan Haarlem, Alkmaar, Kennemerland
legde
met Kennemergevolg en de dorpen (van West-Friesland) o. a. als boete binnen drie maanden 200 gulden op te brengen, ten einde daarvoor
maken twee
namelijk een
glazen,
in
de kerk te Haarlem en een
Alkmaar, „in welcke glasen onder geschreven
in
op, te
om
doen
de kerk te
sal staen, dat delict geperpetreert
„ende gedaen anden parsoon van Claes van
Ruwen,
in
wat jaer ende up
„wat dach." Dit
raam stond
VAN RUYVEN was lag
vóór
hem,
ter
er
den
in
omgang van
zijde
helm en degen. Ter wederzijden van
vier geslachtswapens aangebracht.
men
Het raam was
vindt de afteekening er van bij In
het koor aan de oostzijde.
den zuiderkruisarm,
over
er
Van Oosten de Bruvn het
glas
waarschijnlijk
bekend,
in
Wel, dat het
1498 was gemaakt. in
De Stad Haarlem en haare
1648,
blz.
hoofd waren
').
van den Graaf van Oostervant,
DEX ScHOOXE,
aard der voorstelling
1543 hersteld werd door
Schrevelius (Harlemias •)
De
zijn
nog tegen het jaar 1600 en
stond het raam van Hertog Philips (denkelyk Philips dat
Clals
op afgebeeld, geknield op een bidstoel; een gebedenboek
overl. 1506), is
niet
meer
DiRCK Willemss. Tybaut.
390) vermeldt nog als het werk van
geschiedenissen, Fo. 1765, bli. 315.
HAARLEM5CHE GLASSCHRIJVERS.
66
Willem Willemss. Tybaut: „Het
hoogste glas nae
Hertoge van Beyeren en
„feytsels van den
Luik,
Dan was er nog een glas, geschonken CORNELIUS VAN GRIMBERGEN. In
1542
„een
glas
bij
ontving
hem
welck
't
bij
in
Bisschop van Utrecht,
kerk een
spronkelijke
:
— — :
„ter cause van
is
inde Prochiekercke van St. Bavo,
Wapenen der Stede." Georgius van Egmond, vereerde
choor ande noortsijde, mette
't
De de
42
de Burgemeesteren van Haerlem, van
„wegen der stede geschenct ende gegeven „boven
1541 door den Bisschop van
in
Willem Dircxz. Tybaut /
gemaect,
oosten met de conter-
't
Huysvrou,"
zijn
groot cartons
glasraam,
dat
geteekend
den
in
door
1541 aan
in
hoofdgevel geplaatst werd.
Gekkvt Boels, welke voor de
De
oor-
uitvoering
zijn nog voorhanden en thans ten toon gesteld in het RijksAmsterdam. Het glas besloeg een oppervlakte van ruim 80 M^, De Bisschop was er knielende op afgebeeld met den staf in de hand en den myter aan zijne voeten. Wapen, monogram (G. E. in elkaar gevlochten) en het devies
hebben,
gediend
Museum
te
„Pietatem exerce"
duidden
genoeg den milden kerkvoogd aan,
gelijk zijne hier
aangebrachte kwartieren van vaderszijde (Egmond, Mcurs, Arkel, Kleef, Lyningen,
Zarwarden,
Gulik,
afkomst staafden
Toen heengegaan),
Berg)
de
onthaalden
behoorden
gevolg
geslacht en zijne doorluchtige
zijn
het glas goed en wel geplaatst was, (waarmede eenige jaren waren
Burgemeesteren
van Toutenburg en
jonker
hoogheid van
i).
feestelijken maaltijd,
den Bisschop met
zijn suffragaan,
den
vele andere personen en edele mannen, die tot zijn
of wel van stadswege genoodigd waren, in Juni 1545 op een
waarvoor ƒ41.
—
uitbetaald
werden aan „teercosten, wijnen,
banquetten en andere tractementen." Dit geschilderde raam heeft niet lang in ongerepten staat de kerk versierd. In
werd het „vermaeckt" door Willem Willemss. Tybaut, die
1595
Van Egmond,
in
de
Barbarossa in zette, aan de stad Haarlem, na de inneming van Damiate, haar wapen schenkende. Maar het zoo gewijzigde glas is weggenomen en de gcheele vensteropening dichtgemetseld, plaats van den Bisschop
toen
in
er Keizer
1735 het sedert beroemd geworden groote Haarlemsche orgel
is
gebouwd.
Het Vrouwegild schonk in het jaar 1543 een glas, vervaardigd door SvMON ArentSS. Niels, waarop de genezing van den kreupele uit het Evangelie was afgebeeld.
Na dien tijd werd de kerk nog begiftigd met een glas, vervaardigd door Willem Willemss. Tybaut, afbeeldende de H. Drievuldigheid, waarvoor de ')
Ecne afbeelding van
dit
gliiraim in: Eigen lUard 1894,
bit.
385.
HAARLEMSCHE GLASSCHRIJVERS. schenker
vrouw,
67
Sebastiaen Remertsz. Craenhals van Hottinge en zijne Craenhals was Schout van Haarlem
Jhr,
aanbidding lagen neergeknield.
in
—
van 1573 1577. Sedert 1565 Baljuw van Bergen, Dijkgraaf van den Hondbossche en de duinen tot Petten, Dijkgraaf van de Uitwaterende Sluizen in Kennemerland en
West-Friesland;
Heemraad
burch,
Dijkgraaf van de Zijpe; 1573 Baljuw van den Nyen-
1572
„dan twee en twintig jaren „voor Haarlem
„Had den Koning
in Rijnland.
met
drie
jjCenige soldy." In Juli
hij
is
— 1573)
weder
knechten en pagien, op eigen beurs zonder
paarden,
1577
oorlogen meer
in verschillende
Kapitein gediend, en nu (1572
o.a. als
op
zijne hofstede in
Bergen door eene bende
stroopende soldaten vermoord.
Behalve deze, meer uitvoerig besproken glazen, wordt nog indekerkrekeningen gewag gemaakt van de volgenden Het Snijdersglas, vervaardigd in 1428 door :
Comansglas, beiden
Daniel; het
heilige Kruisglas en het
glas van Mr.
Symon LuytGENSZ, gemaakt
in
het jaar 1438; het
uit
door Jacob Hoflantsz. en geplaatst
1499; ^^* S^^s van Mr. GerrijT Harmansz. geplaatst in 1537; het glas van het glas van den hersteld in 1538; het glas van de Vicarie
Frans de Witt,
;
H. Geeststoel; het glas van de Vrouwe van Schagen (Elisabeth van Bronckhorst getrouwd met
Willem van Beieren van Schagen)
allen
vermeld
in
1543.
Bovendien bevat het rekenboek van 1474 de volgende aanteekening: „Onse pastoer heeft Meester Lambreciit, onse vicecureyt, bevoelen, dat hij in de kerck soud doen maken een glas, of wat anders, daer men dat
dat betaeien soud tot de
hij
Ende
guldens.
dit
gesciede
te
som van
Mey
vijff
sijn
wapen
in
setten soude,
pont groot vlaems of 30 Rijnsche
(14)74 doe Meester
Lambrecht
voirs.
sijn
eerste mis deed."
De
edelmoedigheid
en
de Haarlemsche kerk,
jegens
goede gunst van is
uit
vorsten
en aanzienlijke lieden
het medegedeelde ruim gebleken, doch
zij
werd verre overtroffen door de vrijgevigheid waarmede de regeering der stad veel langer dan twee eeuwen, waarschijnlijk zoolang er maar glasschrijvers in
Haarlem er
te
vinden waren, geschilderde ramen ten geschenke gaf, hier en vooral
buiten, tot opluistering van kloosters, van kerken oost en west, tot versiering
van openbare gebouwen,
goede gezindheid van
tot
erkenning van bewezen diensten, ter verwerving der
machthebbenden
in
den
werden tevens de belangen der Stad degelijk denken,
allicht allerlei
dat louter
lande. in
vrome beweegredenen de
kerken, glasramen te schenken. Geenszins.
En met
die vereeringen
het oog gehouden.
De
drijfveren
waren
Men
zou
om
aan
brouwerij „hoofdnering der
moest daarmee voortgeholpen worden, en met ronde woorden spraken Burgemeesteren, waaronder altijd brouwers waren, het uit, dat zulke kostbare geschenken werden vereerd, uit dankbaarheid dat de stad, wier kerk Stad
Haarlem"
9»
HAARLEMSCHE GLASSCHRIJVERS.
68
begiftigd werd, Haarletnsche bierstallen voortrok,
zegging had gedaan het drinken er van
Wij
Haarlemsch bier dronk, of toe-
de hand
werken.
te
nader onder de oogen krijgen, want wij
wel
dat
zullen
in
Het
eerst
is
gemaakt.
vermeld
zij
Raadhuis
het
Op
nu zoo
zijn
ver gekomen, dat opgeteekend kan worden hetgeen voor stadsrekening
te
Haarlem.
Vroedschapskamer stond een geschilderd raam met de afbeelding der inneming van Damiate, vervaardigd door den glasschrijver Jan VAN BoLCHORST de
omstreeks
de
toen
1630,
vleugel
noordelijke
waarschijnlijk uit de algemeene
van het Raadhuis
en
gesticht,
is
bouwkosten betaald.
Het Logement te 's Gravenhage van de Haarlemsche Gedeputeerden ter Dagvaart15 18. Voor twee nieuwe glazen met de wapens van Haarlem, welke van stadswege gegeven
Voor
1598. in
twee vensters
zijn in
in
het logies der stede
in
den Haag ƒ4
18
:
:
—
geschonken ten huize van Frans PlETERSZ,
drie nieuwe glazen
den Haag, wesende de herberge van de Gecommitteerden dezer stad/ 20:
— — :
Claes Abrahamsz,, glasmaecker, voor een schoon park gebakken glas met de wapens van Haarlem, in het nieuw gebouwde huis van Henrick Doedeyns in den Haag op het Buitenhof, waar de Gecommitteerden 1599. Betaald aan
ƒ xo
deser stad ordinair logeeren
:
— — :
De „Mededeelingen van de Vereeniging hage",
Men
8°,
ziet
1876,
dat
zij
II,
ter
294, weten niet van een vroeger
beoefeDing der geschiedenis van
namen dus ergens anders hun met glazen
in
met de wapens der stad Haarlem, plegen te logeeren
ƒ
22
De voorgaande of behoeften gedaan,
:
in
den Haag.
Adriaen Dircxz,
de herberg „Vanden Brj'ele" in
in
den Haag,
den Haag,
in
de kamer waar de Burgemeesteren
:
uitgaven
maar
al
zijn te
beschouwen
voor stadsbelangen
als zuiver
hetgeen verder volgt waren vereeringen en geschenken.
Jacobijnen- of Predikarenklooster te Haarlem. Gesticht in 1266. Gorijs den glazenmaker, bij bevcle van de Burgemeestcren voor een in
altijd
— —
Betaald
de stad
1599.
intrek dan de Gedeputeerden ter Dagvaart.)
1579. Betaald aan de erfgenamen van wijlen
voor een kruiskozijn
1432.
Gravenin
er reeds in 1518 een vast tehuis hadden.
Logement van Burgetneestere?i van Haerlem (Die
's
Logement der Haarlemmers, dan
de Jacobijncnkerk
gaf. 24 Philippus schilden
fi
f
30:8:
glas dat
—
Vrouiue-broeders- of Karmelietenklooster te Haarlem. Gesticht in 1249. 1539.
Betaald
Willem Dircxz.
stadswege geschonken
in
Tvbaitt, glazenmaker, voor een glas, door Burgemeesteren van het
pand van het Vrouwebrocdcrs-Convent
f
18:
—
:
--
HAARLEMSCHE GLASSCHRIJVERS. St. ^an te Haarlem. Gesticht in 13 Willem Dircxz. Tybaut, glazenmaker, voor een glas met
Commanderij van 49.
Betaald
— :-" Willem Willemss. Tybaut,
Betaald
„de historie van
„ende
bij
St.
Jan den Dooper
')
glazenmaker, „voor een schoon, conatich glas met hij int pande van St. Jans cloostere geset heeft
dat
de Burgemeesteren van der stede wege
„aldaer geachoncken es geweest,
f
—
36:
:
—
Zijlklooster. Gesticht in 1552.
—
begeerte van den
Commanduer,
1395.
Franc Jacobss., pater ende confessoer van den convente van Zijl hem gedebourseert voor een nyeuw, schoon, heerlick glas, dat in den
bij
:
stadt,
tot
eer ende chyragie van de nyeuwe tymmeragie in de reventer van
„het convent geschoncken ende geset
is."
Bakenesserkerk
te
Haarlem.
aan Pietër Holsteyn, glaaschrijver, en Boudewijn Franssen, glazenmaker zoo voor het maken der glazen in de Bakenesserkerk als voor het schrijven f 210 daarin van de Wapens der Stad Haarlem. Betaald :
— — :
Adriaan of van de Kolveniers te Haarlem. Gebouwd in 1 562. Willem Willemss. Tybaut, voor een glas geciert met het Haarlemsche wapen, op bevele van Burgemeesteren door hem gezet in het nieuwe Doelhuis f6: — —
Doelen van 1562.
ter
„broeder
Betaald
— „f6: „name der
1639.
lO.
het wapen van Haarlem, van stadswege geschonken ten kloostere van St. Jan in de kerk, in het koor aan de zuidzijde boven het heilige Sacrament, „in een danckbaerheyt van dat mijn Heere de „Commanduer van tselve clooster zeer bedienstich ende gereyflick is geweest den Heeren „ende personagien die van derselver stede wegen te zijnen huyse tot diversche tijden „geloosheert waeren, ende noch allen daegen zijnen gastwilligen dienst presterende is.
„f60: 1561.
69
Betaald
St.
aan
:
— —
werd door de Officieren der Schutterij aan Claes Abrahamsz. f14: betaald over het maecken van een glas met 't wapen van die Cluyveniersdoelen ende die oude Schutsdoelen. En den 6 Mei 1651 betaalde de Krijgsraad aan Pieter Holsteyn f64: — „voor zestien glasen yder a f 4: — in 't huys op 'thoeckjevan de Nieuwe Kerckstraet, „daerin de wapenen van de Heeren van de Crijghsraet geset sijn".
In 1610
:
:
:
Oude Mannenhuis
—
—
Haarlem. Gesticht in 1608.
te
(Thans Frans Hals-Museum). l6ii.
sierlijke glazen, het een met het Wapen van Holland, en wapen van Haarlem, welke van stadswege geschonken en geplaatst zijn het Oude Mannenhuis, boven de voordeur aan den ingang van het huis f 72:
Betaald
voor twee gebakken en
het ander met het in
— — :
— —
van de twee glazen en f 20 voor het spiegelglas er aan gebruikt. Samen f92: 18 September 1638 ontving PlETER Holsteyn, glasenschrijver, van Regenten voor vijf ruiten f 2 10 —
voor
het
schrijven
;
— — :
:
:
Graven ha^e.
te 's
Betaald voor twee glazen door de Stad geschonken op het Stadhuisin den
Koornhuis 1578.
:
.
Raadhuis 1568.
:
Betaald aan
Adriaen Huygens, voor een
het Koornhuis aldaar f8: 1)
te 's
— —
ScuREVELius. Harlcmiaa. 1648
:
blz. 390.
Haagf 11
:
— — :
Gravenhage.
glas door de Stad geschonken in den Haag, in
HAARLEMSCHE GLASSCHRIJVERS
70
Weesmeesteren 15S3.
teren in
1603.
in
Gravenliage.
— — :
Betaald aan Mr.
een schip,
om
Gemeenelandshuis van Rijnland te Leiden. Henrick Vroom voor zijn ontwerp en ordonnantie van
te
doen naschrijven
landshuis te Leiden I603.
ie 's
gemeenschap met andere Steden van Holland, aan Weesmeesden Haag geschonken f7:
Betaald voor een glas,
f
18:
in het glae
— —
door de Stad geschonken
het patroon van in het
Gemeene-
:
Betaald aan Claes AbrahaMSS., glasschrijver, over het schrijven en bakken van het ovael
(het middenstuk) van een glas met het wapen van het Schip van Damiate, te Leiden van stadswege geschonken in het Gemeenelandshuis f 8 1608. Betaald aan denzelfde, voor acht geschilderde of geschreven glasen, van dezer stadswege gemaakt, geschonken en gesteld in 't Gemeenelandshuis te Leiden, in de kamer van :
de Hooge Heemraden, tegen
f
24
:
— — :
— — :
het stuk f 192
:
— — :
Gemeenelandshuis van den Hondsbossche en Duinen 1629.
tot
Petten.
Betaald voor een glas van stadswege vereerd in de huizinge tot Petten, door nieuwelings aldaar
gebouwd
f
23
:
10:
Gasthuis
't
Gemeeneland
—
te
Wijk aan Zee,
1629.
Betaald aan Jan van Bouchorst, glasschrijver, en Jan van Claerenbeeck, glazenmaker voor vier glazen tot Wijk op Zee, in het nieuwe Gasthuis aldaar i 44: 16:
147 1.
Alsoe die Procureur-Generaal
—
,
Verecringen aan Hooge Heeren.
hem van
Willem van Zwieten den
der Stede wegen schencken wouden een glas in
zou dat weder tegen die Stede verdienen, Zoe wordt
hem
Gerechte gebeden had, dat
zij
huys tot Amerongen, hij dat gegont ende geconsenteert, zijn
ende heeft gecost 4 Rijnsgulden. Ook aan andere Steden deed van Zwieten, en met goed gevolg, een dergelijk verzoek. Hij bezat Amerongen van 1470— 1477. Verder over hem bij: MoES en Sluvterman Nederlandsche kasteelen I 49 en de Geslachtstafel III aldaar. 1480. Betaald Wouter Lovcxz, glaesmaecker in den Haeghe, van zeeckre glaesen die hij in den Haeghe gemaickt heeft ten huyse van Tielman OE^t, ende die van der Stede wegen aldair gegeven werden, omdat dieselve Tielman, der Stede zekere penningen geleent hadde f
1480.
13:6:8
HUVGHE Jansz., glaesmaker tot Leyden, van twee glaesen die hij uyl bevele van de Burgemeesteren gemaict heeft ten huyse van Meester Bartout van Assendelf in Betaald
den Haghe
i
4
:
— — :
Betaald voor een nycu glas mittcn wapenen van Hairlem, dat
bij Burgemcesleren gescenct ende gegeven is in den huyse van Meester Cornelis HüüN, Advocaat deser stede voir den Hove van Hollant in den Haghe, 25 schellingen. 1521. Betaald voor vier nyeuwe glasen, gcscreven ende gebacken werck, niit de historie hoe Damyatcn gewonnen was, dair dese stede hair wapen vcrcreegh, die bij den Burgemeestcren gegeven ende gescenct sijn in vier ramen van een kazijn in den huyse van Mijnen Heerc den President van Holland in den Haghe f 22 1521. Betaald aan I'ieter van Oscamp, glaesmaeker in den Haghe, van twee nyeuwe glasen, elck van neghcntien voet, mitte bannyercn ende wapenen van Hairlem dairinne gemaict, bij den Burgemeesteren van der Stede wegen gegeven ende gescenct in den huyse van Joost van Bronchorst, onlangs Schout van Hairlem (nl. van 1519 —1521) tot OestVoirne, f6: (zie ook Ao. 1538).
1519.
:
— — :
— — :
HAARLEMSCHE GLASSCHRIJVERS. I5ai.
Betaald van twee nyeuwe glasen, mitte wapenen van Hairlem dairinne gemaict, die van der Steden wegen gegeven ende gescenct zijn in den huyse van Meester Vincent Cornelisz., eerste meester van der hij
1522.
71
Camere van de Rekeninge
dese stede dagelicx doende
is
t
4
in
om
den Haghe,
diensten
veele
:
glaesmaiker, van twee nyeuwe glasen mitte wapenen van van der Stede wege gemaict ende geset heeft in den huyse van Meester Aelbrecht van Loo, Advocaat van den Gemeenen Lande in den Hage f 5
van Oskamp,
Betaald Pieter
Hairlem, die
hij
— —
:
1523.
die
— —
:
:
wapene van Hairlem van stads wege vereerd in een veinster van den huyse van Michiel Vuyre, procureur deser stede voor den Hove van HoUant in den
Voor een
Haghe
<
glas mitte
3
:
— — :
in den Haghe, van twee glasen bij hem gemaict ende van deser stede weege geschoncken DiRiCK. Goidschalkz., Rentmeester-generaal van Noortholland, gelijck d' ander steden, ten huysen van denselven Rentmeester gedaen hebhen f6: 1526. Betaald Jan Huvgesz., glaesmaker in den Haghe, van een glaesen vcynstere bij hem gemaict ende van der Stede wege geschoncken Meester Abel van Coulster, Raidtordinarys in den Hove van Hollant, in zijne nyeuwe huysinge in den Haghe f 3 10
1525.
Betaald Hessel Woutersz., glaesmaker
— — :
:
1527.
Betaald Jacoe Jan LL'ebrantsz f 7: veynstertn van der stede wege gegeven
Schout
tot
— —
hem
bij
:
ende geschoncken
:
—
twee glaesen
gedebourseert aen
Meester Anthonis
Sonck,
Hoorn.
1528.
Betaald Gijsbrecht Ottesz, glaesmaeker, van een glaesen veynstere, bij hem gemaict ende van der stede wege geschoncken ten huyse van Adriaen Stalpaert, Rcntmeestergenerael van Kennemerlant f 2:15:
1528.
Betaald voor twee glaesen veynsteren, in den Haghe van der Stede wege gepresenteert ende geschoncken, d' een ten huyse van den Procureur-generael van Hollant, ende d' ander
—
ten huyse van Meester
1329.
Betaald
Vincent Damasz., Auditeur van de Rekenkamer
Willem Dircxz. Tvbaut,
van der stede wege gemaict heeft
in
glaesmaker, van een
glaesen
die saele der huysinge van
f
9
:
10:
veynstere
—
twelck
hij
Jan van Alphen, gesworen
roedrager deser stede, dat hij ryewelinge getimmert ende doen maken hecfi, ende dieselve veynster hem aldaer geschoncken is om vele getrouwe diensten, die hij der stede gedaen heeft ende noch in J532.
Gods
wil
doen
sal
t
2
—
10:
:
Betaald voor twee glaesen veynsteren, van der stede wege gegeven ende geschoncken in den Haghe Meester Arendt van der Goes, Advocaet van den lande van Hollant, binnen
— —
huyse dair hij nu ter tijd woenachtig is t 6 :— geschoncken ende betaelt Meester Arnoi;lt van der Goes, Die somme van f6: de jonge, Advocaet deser stede in den Grooten Raide tot Mechclen, voor een glasen veynster, die hij tot memorie ende ter eere deser stede, metter selver stede wapenen, haddedoen maken ende stellen in zijne huysinge bij hem nyewelinge tot Mechelen gecoft, 1535. Betaald Svmon Auwelsz. glaesmaker, ter cause van twee groote, nyewe, gebacken glasen veynsteren, bij hem ten versoucke van do Burgemeesteren deser stede gemaect, mitten zijnen
:
:
—
1533.
wapenen van Haarlem, ende meer
andere schildcrien dacr
bij
gevoucht, die
hij
voort
gebracht, gelevert ende gestclt heeft in den Haghe, ten huyse van Jaspak van Treslonge, in sijne voorsale, welcke glasen veynsteren hem geschoncken sijn geweest, overmits dat alhier negen jaeren Schout is geweest (nl. van 1527 — van dese stede herteiycken begeert hadde f 8 hij
:
1538.
—
— 1535)
ende
hij
Iselve ter eeren
:
Betaald Gherijt Claesz., glaesmaeker, van zekere glasen, die hij van der stede wege gemaect ende geset heeft ten huyse van Heer JoosT VAN BronchoRST Ridder, Balju van (Zie ook Ao. 1521). Kennemerland, mit deser stede wapen f 11
— — :
:
HAARLEMSCHE GLASSCHRIJVERS.
72
Willem Willemss. Tybaut, glaesmaker, voor een glas gefigureert met personages ende 't waepen van Haerlem, van deser slede wege geschoncken tot Alkraaer in het huys van DiRCK van Teylingen, Rentmeester particulier f 6 1559. Betaald Jak Huych, glasemaker in den Haghe, van een glas dat van deser stede wege geset is in den huyse van Mijnen Heere Meester Cornelis Suvs, Heere van Rijswijck,
1557.
Betaald
:
President in
HoUandt f14:
Betaald voor een
— — :
— — :
wege geschoncken in de nieuwe voorsael van het huys van den President in den Hoire van Hollant f6: 10: over de maeckinge van een glas, neffens 1585. Mr. Willem Willemss. Tybaut betaalt f 10; de Hooftsteden geschoncken in 't huys van den Heere van Warmondt. 1566.
glas van deser stads
—
— — :
1613.
Betaald Reynier Janss., glasenmaker, voor vier nieuwe glasen in een kruiskasijn op den huyse van den Heere van Marquette tot Eemskerck (Daniel de Hertaing\ daermede deselve Heere van wege deeze stad, beneffens andere steden van Holland, vereert is f 52
1616.
Betaald voor twee glasen met de wapenen van Haerlem, van der stede wege geschoncken in de huysinge van den Heer Burgermeester Johan Colterman f36:
1617.
Betaald aen Jan van Bouchorst, glasschrijver, voor een glas geschoncken ende vereert van wege dese stede, in de huysinge van den Baljuw Thiexden, te Noortwijck {5:7: 16,
:
— — :
— — :
1618.
Cornelis Claess., glasschrijver te 's Gravenhage, van een glas van deser wege vereert ende geschoncken in de huysinge van den Heere Jacob van Dijk, ambassadeur van Zweden f 36 Betaald voor een kruisraam-glas van stadswege vereert aen Jonkheer JOHAN VAN SCHAGEN op sijne huysinge tot Lissc f 52 4 Betaald aen
stede
:
1635.
— — :
:
Na
dit jaar
aan voorname
1635
Heeren
zijn
:
—
geene aanteekeningen wegens geschonken glasramen
gevonden; des
te
meer werden, vooral
in
kerken er mede bedacht, ook veel vroeger reeds, zooals aanstonds
veling van het destijds
Het
eerste raam,
en
zal blijken,
Haarlems roem met de inneming van Damiate.
de doorgaande verkondiging van
want deze was het motief van
de 17e eeuw,
alle glastafereelen,
beroemde Haarlemsche
bedoelde tevens eene
aanbe-
stille
bier.
waarvan voor kerken gewag wordt gemaakt, was bestemd
voor Aalsmeer 1430.
Betaald GuRljS, den glasenmaker, voor een
glas, bij bevele van Burgermeesteren, door aen die van Aelsmeer in haere kerckc geschenckt, ende h(i)elt 219 voeten, dat bescreven werck h(i)clt 77 voet, voer elcke voet ghegheven een braspenninc, facit f 24: 15
die
stede
;
—
werd weder een glas geschonken aan de kerk van Aalsmeer. Het was gemaakt door Pi ETER Holsteyn en kostte f 213: 10: 1518. Betaald Cornelis Pieterszoon Zwier ende Florijs GERijTSZ.,glasmaickers, van een groot, nyeu glas van tachtich panden, behalve tharnasch, bij henluyden ten beveele van den Burgermeesteren, van der stede wege gemaict ende geset in de kercke tot Edamme. Mit vier grote, staende beelden als Onae Lieve Vrouwe, tSinte Bacff, tSinte Marlen ende tSinte Jorys, mitte Paeus, Catdinalcn ende Keyser, soe de wapene van Hairlem vercregen is, in d'een zijde; ende de historie van dat Hcyligen Crucc in d'ander zijde, 't Wclcke van deser stede wege tot versoucke van die van Edamme, aldair in de Kercke gegeven is, omdat die van Edamme wederomme Hairlems bier aldair drincken ende slijten sullen, tot vermecrderinge van der nceringe van der brouwerije binnen Hairlem f92: In 1607 krijgt Edam weder een glas. Betaald Claes Abrahamss. glaseschriver, over 't maccken ende opleveren van een groot, nieu glas in de kerck van Edam, bij de Stadt In
1653
—
:
— — :
HAARLEMSCHE GLASSCHRIJVERS.
78
van Haerlem aldaer uyt nabuyrscap geschoncken, beneffens andere steden, in plaetse van tgene dat over eenighe jaeren verbrant was f 700: 1522 Betaald Willem Dircxz Tybaut, van twee nyewe glazen, welcke de Burgermeesteren van der stede wege hem bestelt hebben te maicken ende die hij gemaict, geset ende gelevert heeft, te weten; Dat een glas van vijfthien panden hoghe, ende vier panden breedt, maickende tsamen tsestich panden, behalven tharnasch, inde kercke tot Parmcrende, daer van twintich panden in de middel, gescreveii ende gebacken werck sijn, met beelden van Paeus, Cardinalen, Keyser, etc, gelijck de wapene van Hairlem gegeven is. Noch twaelf panden dair ondere, met een stede, een schip met een zaghe dair endere, gelijck Damiaten gewonnen werde. Vier panden dair ondere niit gescrifte, verclarende zoe die wapene van Hairlem bij Paeus, Keyzer ende Cardinalen gegeven is. Noch zesthien panden dair ondere ende acht panden boven, ruytwerck, mit schone lijstens, tharnasch, int midden de wapenen van Hairlem, ende in dandere pareken dat oirdeel
— — :
Goids.
Ende dat andere glas, van neghe panden hoghe ende drie panden breedte, maickende zeven ende twintig panden, behalve tharnasch, inde kerck tot Medemblyck, dair van de achtien pande in de middel gescreven werck sijn, mit beelden, een stede, een schip, ende gescriften, ende de neghen panden mit ruytwerck ende schone lijsten, gelijck int ander glas hier voeren, ende tharnasch, inde middel de wapene van Hairlem, ende d'andere parkskens cijfferletteren van den jaere dattet voirs. glas gegeven was. Welcke twee glasen bij advijs ende goetduncken vanden Gerechte ende Vroescap van der stede wege inde voirs twee kercken gegeven sijn, omdat men aldair veel Hairlems bier drinkt
1000
f:
— — :
Purmerend kreeg in 1642 weder een glas ten geschenke, het was vervaardigd door PiETER HoLSTEYN en werd betaald met f 50 Medemblik werd nog tweemaal bedacht, n.1. in Betaald Willem Willemss. Tybaut, glaesmaecker, voir een schoon, heerlijck glas, 1557. dat hij in de verbrande ende nyeuw gemaicte kercke van Medemblick, binnen de maent van Augusto gelevert ende geset heeft tot eere deser stede, ende omme te capteeren :
benevolentie,
gonst ende
vruntscap van
— — :
den goeden
luyden,
daermede
deser
stede
poorteren dagelijcxe te handelen hebben, geschoncken by den Burgermeesteren ten advyse
van de Vroescap
f70: — — :
1670 ontving het weder een glas. Het was het werk van Krijn Gerritsz. Cuylenburgh en kosste f150: 1522. Betaald Willem Dircxz. Tybaut, glaesmaicke'', van een nyeuwe forme ende glas groot wesendc tsestich panden, behalve tharnasch, dat hij van deser stede wege gemaict ende
— — :
gelevert heeft in Sinte
Gommerskercke
tot
Enchuysen, ende dat
al
gescreven ende gebacken
in voirtijden Damyaten gewonnen hebben, mit een schip van oirloge ende eene zaghe dair ondere. Knde in d' andere zijde, hoe de wapene van Hairlem bij Paeus, Keyser, Cardinalen etc. gegeven is. Ende dat al gewrocht in kerckloodt, zoe goed ende beter werck in gescrifte ende anders, als die glasen daer dit glas tusschen staet, van gescrifte ende werck zijn. Welck glas bij ordinantic ende advis van den Gerechte ende Vroescap van deser stede wege in die Kerck van Enchuysen gegeven is, omdat men aldair veel Hairlems bier drinct ende slyt
werck. In de een
f
1529.
96
:
zijde
staende die historie, hoe dat die van Hairlem
- —
Betaald
:
WiLLEM DiRCXZ. Tybaut
voor een groot glasen venster, dat volgens eene van den Gerechte ende Vroescap genomen opten 24 April 1529, door hem gemaict ende gelevert is in die parochie kerk tot Worinchem in \'rieslant, van deser stede wege aldair geschoncken, om den grooten bierstalle die de slede van Hairlem tot Worinchem resolutie
10
HAARLEMSCHE GLASSCHRIJVERS.
74
ende omme voorts denzelven hebben f 60
heeft, te
:
ende andere
bierstalle
gerecommandeert
bierstallen
— — :
Met de
bierstallen in Friesland ging het op
men
Haarlem wenschte.
den duur
niet
naar behooren,
eischten daar te hoogen accijns in November 1564 de Stadssecretaris Dirck Volckertss CoORNHËRT met den brouwer Jacob Coninck afgevaardigd, om in Leeuwarden te trachten die zaak op een billijker voet te brengen. Van de uitkomst dier bemoeiingen wordt gezwegen, maar de Thesauriersrekening maakt er wel melding van, dat CooRNHERT en zijn gezel te Worcum, Bolsward en Leeuwarden bellechier hadden moeten maken o. a. met den Rentmeester-Generaal van Friesland, die bij hen te gast was, en „met byerschoijers ende oude byersteeckers, dair ute zijluyden den gront „van der zaken vernamen ende die heml. met goeden getale in den herberge quamen „verzelschappen", en zoo kwam die reis te staan op f 39: 12:
ten minste niet gelijk en derhalve werden
te
Zij
—
1540.
Betaald JOOST Jansz., glaesmaecker, wonende in den Haege, van een glasveynster dat hg in de prochiekercke van den Haege boven int Choer an de lincker zijde van den Keyser,
Wapenen van Haerlem gemaickt ende
— —
tot eere deeser stede
mette
1567.
Betaald van een glas
bij
1580.
Nyeuwenhoff f 96: 12 Betaald CORNELIS Pieterss., (Holsteyn) glaesmaecker, over zeecker glas, in deparochiekercke van Oudewater van stadtwegen gemaict ende gestelt, met de wapenen van Haerlem :
f
—
dese stede geschoncken in de kercke
gestelt heeft f 30:
:
Leeuwarden geheeten
tot
28:-: —
1596.
Mr. Willem Willemss. Tybaut, glasschrijver, toegezegd zijnde zevenhonderd ponden voor seecker groot glas bij dese stadt aen die van der Goude in heurluyder kerck geschoncken ende bij den voorn. Mr. Willem gedaan maecken. Voor de eerste-derde paye betaelt f250:
1604.
Cornelis IJsbrantsz. Cussaeus, glasschrijver, voor seecker van de stadt Haerlem, bij hem gemaeckt ende gestelt in de kerck
— — :
glas mette
Betaald
wapenen
tot Santfoort, aldaer eene vereeringe gegeven ende geschoncken es f 60 : — 1613. Betaald Claes .\brahamss., glasschrijver, over ende uyt saecke van een glas bij hem gemaeckt ende geleverd in de kerck te Haestrecht, twelck bjj de stadt, aldaer geschoncken
de voors. stadt
tselve bij
1615. 1618.
:
:
—
— —
1 50 Betaald Claes Abrahamss., glasschrijver, voor een glas te Lekkerkerk f 100:
is f
1614.
tot
:
Wordt geschonken een glas te Krimpen. Betaald Gerrit Cornellss. Goijer, glasschrijver woude in Waterland f 80 — — :
te
Amsterdam, voor een
— — :
glas te Zuider-
:
Betaald voor een glas, neflfens andere groote steden van Holland, geschoncken tot cieraet van de nieuw gcboudde kerck binnen der stecde ter Nyervaert op den Glundert f50: — 1619. Wordt geschonken een glas te Ransdorp in Waterland. 1618.
:
—
1619.
Idem
1623,
Bodegraven f 72 weder een glas en daarvoor werd aan Krijn Gerritsz Cuvlenburgh betaald f 189:8: Betaald Jan van Bouchorst voor een glas van stadswege vereert in de kerk van Saenredam f 127:4: Betaald aan denzelfde voor een glas geschonken te Woudrichem f 120: In de resolutie van I5urgenieestercn van 14 Februari 1623 wordt vermeld, dat ,'t „glas van wege de stadt Haerlem in de kercke van Woudrichem vereert, is bij de Heercn „acnbcstedet aen Ec;i:i;Rr Gerrusk, glascnm.ieckcr aldaer, ende sal (Jan van) Bouchorst „het waepen teyckenen ende bij den voors. Er.iiERT betaelt worden." Betaald Jan van Bouchorst, voor een glas in de Bcemster f 202 8 Betaald over 't maecken ende beschrijven van zeecker ;;las, van stadswege vereert in de kerck van Aclborch in 't land van Heusdcn f 56:
te
Schipluiden.
Vereering
tot
een glas
te
:
— — :
In 1681 ontving Bodegraven
—
1623.
1624.
1624.
1626.
—
— — :
:
— — :
:
—
HAARLEMSCHE GLASSCHRIJVERS.
75
— —
voor een glas te Grol. Betaald f 80 Betaald aan Jan van Bouchorst, voor een glas te Spaarndam f 65 6 1628. Betaald aan denzelfde, voor een glas te Landsmeer in Waterland f 146:12: 1629. Betaald aan denzelfde, voor een glas te Heemskerk f 84 2 : 1630. Betaald voor een glas te Hoog-Blokland f 100:
1628.
:
:
1628.
:
:
:
:
Betaald aan Jan
1631.
Betaald voor een
van BOUCHORST, voor een Puttershoek
'glas, te
f
glas te Oostzaan f 173
160:
—
—
— —
1630.
—
2
:
— —
—
:
:
Betaald aan Pieter Holsteyn voor een glas te Egmond op den Hoef Betaald aan denzelfde, voor een glas te Oost Vlieland t 70:2: 1635. Betaald aan denzelfde, voor een glas te Waarder f 167: 18: 1636. Maakt Pieter Holsteyn een glas voor de kerk te Bloemendaal.
1634.
f
—
1635.
206: 10:
—
—
1638.
Betaald aan denzelfde, voor een glas
1638.
Betaald aan denzelfde voor een glas
te 's
in
Gravendeel
—
f 184:4: 235:10: ook door Pieter Holsteyn vervaardigd, dat
De
—
Rijp f
De Rijp weder een glas, aan hem betaald werd met 1 183:— 1638. Betaald aan denzellde, voor een glas te Buiksloot f 132: 1639. Betaald aan denzelfde, voor een glas te Wormerveer f 99 2 1639. Betaald aan denzelfde, voor een glas te Krommenie f 87:6: In 1658 ontving Krommenie weder een glas, ook door PlETiR Holsteyn, waarvoor In 1655 ontving
:
—
— — — — :
:
betaald werd
f
:
—
100: 18
—
Betaald aan denzelfde, voor een glas
te Maassluis f 394: 5: Betaald aan denzelfde, voor een glas te Etershem f 127:8: 1641. Betaald aan denzelfde, voor een glas te Zuid Schermer f 155 1642. Betaald aan denzelfde, voor een glas te Purmerland f 160: 14
1639.
—
1640.
:
1642.
hem
Betaald aan denzelfde, voor een glas te Zaandijk
135:9:
f
— — — :
—
—
Betaald aan denzelfde, voor een glas te Watergang i 91 19: 1643. Betaald aan denzelfde, voor een glas te Zoeterwoude f 17S 18: 1644. Betaald aan denzelfde, voor een glas te Vlaardingen f 324:12: 1643.
:
:
—
— —
Betaald aan denzelfde, voor een glas te Nieuwendam t 162:8: Betaald aan denzelfde, voor een glas te Westzaan f 115:4: 1648. Betaald aan denzelfde, voor een glas te Lisse f 68 1 1 voor een glas te ^Bommel over Maas. 1649. Wordt betaald f 100: 1644.
—
1645.
:
:
— — :
1651. 1653.
Betaald aan Pieter Holsteyn, voor een glas te Oud Beyerland f 199:2: Betaald aan denzelfde, voor een glas te Leidschendam f 112:8:
—
1657.
Betaald aan denzelfde, voor een glas te Woubrugge f 131: 15: Betaald aan denzelfde, voor een glas te llpendam f 96: 14:
1663.
Betaald voor een glas te
Maasdam
1664.
Betaald voor een glas
Oudshoorn
1679.
Betaald Krijn Glrritsz
1654.
—
—
—
Wat gebleven,
is
er nu
van
te
f
100: f
100
— — — — :
:
:
Cuylenburgh, voor een
al dit kleurig glas,
welke zorg heeft
men gedragen
glas te Beverwijk
1
90:
-
:
-
van deze kostelijke geschenken overze in eere te houden,
gesteld ze van geslacht tot geslacht over te leveren
.'
is
er prijs
op
Ik geloof dat een onderzoek
dienaangaande tot bedroevende en teleurstellende ervaringen zou leiden. Betrekkelijk weinig, voor zoover wij weten, is er nog van in wezen de vergankelijkheid ;
krijgt
zeker
gewis
niet
goed deel er van, op hare rekening, de vernielzucht heeft er weinig de hand in gehad, maar de onverschilligheid, het lijdzaam een
10»
HAARLEMSCHE GLASSCHRIJVERS.
76
van
aanzien
verwaarloozing
wezen
om nog
te
wel het meest de schuld van dragen.
er
zal
wat baat klagen over onherstelbaar
verlies.
Moge men
behouden wat de eeuwen heeft
Doch
veeleer toezien, en bedacht
overleefd,
want daardoor
zal
onwaardeerbare dienst gedaan worden aan de Kunst en aan de Historie. Ik
wil
groot
en
overzicht besluiten, met eene mededeeling van hetgeen op dit
dit
nog
oogenblik
Haarlem aan
in
klein,
in
Haarlemsch werk,
maar het
gebrandschilderde
glazen
verzamelingen bewaard
openbare
uit
wordt.
den
Het
ouden
tijd,
niet alles
is
en blinkende bewijzen van de liefde
zijn duidelijke
voor het schoone, dergenen, die het hebben samengebracht.
Groote Kerk. Het glas gemaakt door Krijn Gerritsz. Cuvlenburgh en in 1679 door de Stad Haarlem geschonken aan de Hervormde Kerk te Beverwijk. Afbeelding der inneming van Damiate: met het wapen van Haarlem en passend bijwerk. In 1879 verkocht en in het volgende jaar door Mr. A. J. Enschedé geschonken en hier geplaatst. Het glas door het Hoogheemraadschap van Rijnland in 1698 vereerd aan de Hervormde Kerk te Lisse. Vertoont de wapens van Rijnland, van de steden Haarlem en Leiden en der Hecren Dijkgraaf, Hoogheemraden, Rentmeester en Secretaris van Rijnland, in ofificio tijdens het glas
gemaakt werd. Geschonken door Jhr. Dr.
en hier geplaatst
Het
in
J.
P. Six
van Hillegom en Mr.
A.J.
Enschedé,
1874.
glas uit de
Hervormde Kerk
geslachtswapens. Geschenk van Mr. A.
De
in J.
Rijp,
omstreeks
uit
het jaar
1655.
Bevat
eenige
Enschedé.
Een glas bevattende 1° drie afbeeldingen der ambachten van Tinnegieter, Blikslager en Slotenmaker, met het jaartal 1741, in het grauw, afkomstig uit de in 1846 verbrande Groote Kerk te Hoorn. 20 negen geslachtswapens, vroeger geplaatst An de Her\-ormde kerken te Warder en Alkmaar. Hier en daar nog een wapen.
Raadhuis. De
vier glazen
geschonken
bij
de stichting
van
de
Hervormde Kerk
te
Bloemendaal
1635/1636 door:
De
Staten van Holland en West-Friesland. Met het wapen van Hollanden toepasselijk bijwerk. Ue Stad Haarlem. Met de afbeelding der inneming van Damiate, en aanvullende versiersels. WoLFERT, Heer van Brcderode. Met zijn wapen, dat zijner vrouw Anna 3. Door JOHAN Gravin VAN Nassau, verklarend onderschrift enz. 4. Door drie aanzienlijke Haarlemmers, die destijds hunne hofsteden hadden onder Bloemendaal bevattende hunne geslachtswapens en die hunner vrouwen, n.1. Johan van der Camer en Sara van der Vüort. Matijs van Valckendurgh en Agatha van Loo (waarbij gevoegd de wapens harer grootouders Jühan Claes Loo en Margrieta van Aekersloot.) Lucas van Valckenburgh en Susanna Coymans. Deze glazen zijn allen vervaardigd door Pieter Holstevn. Zij werden door de Kerkvoogdij ^^" Bloemendaal in if67 van de hand gedaan, gekocht door de H.H. A. L. Dijsebinck, Mr. A. J. Enschedé, A. van Stralen, met acht andere kunstvrienden en door dezen ter versiering van de groote zaal van het Raadhuis, den 4cn Mei 1870 geschonken aan de Gemeente 1.
2.
:
Haarlem.
HAARLEMSCHE GLASSCHRIJVERS.
77
Stads Bibliotheek. onder de doornen) met dit onderschrift Dei Virgultas Dr. Pr. V. DooREN adt Geertruit Claes PüT Nostra facultas. Ao. 1654. Aikomstig uit de Hervormde Kerk te Beverwijk. Verkocht in 1879 en hier geplaatst door Zinnebeeldig wapen (de
Mr. A.
J.
Enscheué,
lelie
:
die het schonk.
Frans Hals-Museum.
Wapen van Andres Andryesz. (Akersloot,
verwant aan het geslacht Gerlings) Anno TH. Gerlings. Uit de geschiedenis van Josef. Drie ruiten. 1. Josefs droom. 2. Verkocht door zijne broeders. 3. In de gevangenis met den bakker en den schenker, 17e eeuw. Geschenk van Mr. A.J. Enschedé. Een pand, oorspronkelijk met Vijf-en-twintig wapens in kleuren (5 x 5) der Regenten van het hofje van DiRC van Baeckenes, gesticht in 1395. Twee wapens verdwenen. Vervangen door de afbeeldingen van een oud vrouwtje en een vogeltje. Hier en daar onder de wapens jaartallen 1639, 1643, 1659. Langs de staande zijden tien oude vrouwtjes (2 x 5) in het grauw; in de kleeding begin 17e eeuw. Afkomstig uit het Hofje. Gekocht door Mr. A. J. Enschedé en door 1593.
Geschonken
18S9 door den Heer
in
J.
hem geschonken. door de Stad Enkhuizen aan de Oosterkerk te Hoorn. In het midden de wapen van Enkhuizen. Daaronder: Dominus nobiscum quis contra nos: 1619. Ter zijden een visscher en zijne vrouw. Verder toepasselijk bijwerk. Daarboven zijn tot vulling geplaatst twee panden, beiden afkomstig uit het Gemeenelandshuis van Rijnland „Swanenburg" te Halfweg, bevattende: i. Wapen van Haarlem, gehouden door drie engelen, daaronder: Haerlem 1649. - Wapen van Heer Arent van Wassenaer, Heer Glas
vereerd
Stedemaagd met
het
van Duyvenvoorde Hooft Ingelant van Rhijnlant 1649: gehouden door drie engelen. Het Enkhuizer glas met de beide panden, geschonken door Mr. A. J. Enschedé in 1862. Vier panden met afbeeldingen der ambachten van de Wielmakers, Schrijnwerkers, Stoeldraaiers, Timmermans. 1741, allen in het grauw, afkomstig uit de in 1846 verbrande Groote Kerk te Hoorn, Geschonken in 1862 door Mr. A. J. Enschedé. Vier panden samenvoeging van Een groot wapen in het midden (drie chevrons en klimmende leeuw) in drie hoeken 1. een vogel, in de vierde een bloem. 17e eeuw. In het midden een groot wapen, (drie schoven en een klimmend lam) in drie hoeken 2. :
;
een vogel, 3.
4.
1622.
in
:
de vierde een bloem. 17e eeuw.
midden een groot wapen (gouden lelie, daaronder 1623) in twee hoeken vogels, in den derden hoek een bloem, in den vierde een vlinder, In het midden een groot wapen (drie visschcn en een vos) ao. 1597. in de vier hoeken vogels, Geschonken door Mr. A. J. Enschedé in 1862. Een pand: samenvoeging van verschillende wapens, waarbij met de jaartallen 15S3, 1609, In
het
Afbeeldingen van
Abrahams
offerande, een ruiter, een visscher. Zinnebeeldige voorstelling
grauw F(rans) F(L(jris) inv. Geschenk van Mr. A. J. Enschedé. Een pand samenvoeging van verschillende ruiten, met vogels, wapens, scheiding tusschen Abraham en Loth met het jaartal 1707; vijf afbeeldingen van het Chirurgijnsbcdrijf, in het grauw, afkomstig van het Haarlemsche S. S. Cosmas- en Damianos gild Zinnebeeldige voorstelling „Rhetorica" in het grauw. F(rans) F(lokiS) inv. Geschenk van Mr. A. J. Enschedé, grootendeels. De Heer J. J. Graak, Deken van Ouderkerk a. d. Amstel schonk de ruitjes van
,,Geometria"
in het :
het Chirurgijnsgild.
Vier panden: Wapens van Regenten van Beverwijk Klaas van Iperen, Burgemeester 1645. Claes Jacobsen LaekemaN, Scheepen 1645.
n.L van:
HAARLEMSCHE GLASSCHRIJVERS.
78
Arent Jansen Schout, Scheepen 1645. Pierre de la Chambre, Scheepen 1645. Afkomstig uit de Hervormde Kerk verkocht in 1879 en geschonken door Mr. A. J. Enschedé. Bisschoppelijk
te
Beverwijk,
Museum.
Vele kleine ruiten, waarbij afbeeldingen van:
—
de Moeder Gods 1500 1550 Gothiek. St. Jacob den meerdere en de H. Familie omstr. 1600 Maria boodschap. j Aanbidding der Koningen. omstr. 1650. /
Christus teruggevonden in den tempel. /
Engelen.
)
,
j
°
,
Vogels.
.
,
omstr. 1600
— 1650. ,
^
^
Christus aan het kruis.
\
Calvarieberg
'
Begrafenis van Christus.
1
wapens
Verschillende
van
Regenten van het
omstr. 1543, van daar atkomstig. Klein pand. Wapens van Floris 1629, in een portiekje
1647.
hofje:
De Twaalf
Apostelen,
gesticht
van Ratingen en Margareta Verbeek sgn Huysvrouw
met engeltjes en bloemslingers.
Museum Van
Stolk.
Panden van vensterramen, medaillons en kleinere tafercelen voornamelijk van bijbelschen aard. In kleuren, schitterend fraai. Fransche kunst. Van hooge oudheid; teruggaande tot den tijd,
uit
waaruit
men
een klooster
te
Haarlem, en
misschien
in
Nederland
niets bezit.
Afkomstig meerendeels
Kathedraal van
Mechelen, bevattende
te Valois in Frankrijk.
Bovendien nog twee panden, afkomstig portretten van leden uit het geslacht van
uit
de
Maalen.
Breedvoerig beschreven in den Catalogus van het Museum welke de cloissonné-ramen brengt tot de 12e en 13e eeuw, de twee ten slotte vermelde panden tot de 14e, 15e eni6eeenw.
Rembrandts onderwijs aan
zijne leerlingen.
DOOR
hofstede de groot.
Dr. c.
'et
een
is
grootste
aantrekkelijke
van
schilder
na
taak,
ons
te
gaan,
hoe de
onderwijs gaf en zijn
land
over kunst deed voortleven in zijne
eigen denkbeelden leerlingen.
De bronnen tweeërlei
aard:
genooten
en
voor
de
de
kunstwerken
onderzoeken wat de
nasporingen
deze
geschreven
eerste,
berichten
Wij
zelf.
zijn
van
zijner
tijd-
zullen
eerst
daarna wat de tweede soort
ons voor ons doel oplevert.
SANDRARTis de voornaamste schrijver, die ons een en ander over RembranDTS mededeelt. Hij woonde van 1637-42 of '44 te Amsterdam en heeft
onderwijs
Rembrandt
hoogstwaarschijnlijk persoonlijk en van nabij gekend. Zijn schutterstuk
werd geschilderd voor dezelfde zaal
Sandrart na Zij
zijn vertrek uit
maakt
geheel
waarschijnlijk
kennissen hij
zich
in
de Kloveniersdoelen
als
de Nachtwacht.
schreef evenwel zijn werk, de Academia Todesca della Pictitra lang
in
de Nederlanden. en
al
den
met behulp van
Zij
indruk
verscheen eerst uit
berichten,
in
de herinnering die
hem
af en
1675 te Neurenberg. zijn
te
toe
van
geschreven, zijne
oude
ons land bereikten. Dit wordt bewezen door de vage wijze, waarop
uitdrukt, zoodra de
oudere geschreven bronnen
hem
in
den steek laten
REMBRANDTS ONDERWIJS AAN
80
en
dus uitsluitend op zich
hij
opvatten
mededeeliiigen
dan dertig jaar achter hem
Sandrart dan
van geheugenis aan een
„jeder ihme jahrlich
dat
vertelt,
Rembrandts
huis
in
Amsterdam
„mit fast-
erfüllet (war),
deren
lOO Gulden bezahlt ohne den Nutzen welchen er aus
in die
Mahlwerken und Kupferstücken
seiner Lehrlinge
meer
die
tijd,
lag.
fürnehmen Kindern zur Instruction und Lehre
„unzahlbaren
„dieser
aangewezen. Wij moeten derhalve Sandrarts
zelf is
overblijfsels
als
ZIJNE LEERLINGEN.
erhalten, der sich auch,
„in die 2000 bis 2500 Gulden baares Gelds belauffen samt
was
dem,
er
durch
„seine eigne Hand-arbeit erworben"').
Dat Rembrandt
Amsterdam tusschen de jaren 1631 en, laat ons zeggen heeft, staat vast. Van een dozijn ongeveer kennen
in
gehad
1642, talrijke leerlingen
de namen en de meesten van deze
wij
roem, eer en
zijn tot
gekomen.
aanzien
JACOB Backer, Govert Flinck, Ferd. Bol, G. v. d. Eeckhout, Philips Koning, Johannes Victors hooren er bij. Van wellicht een tweede twaalftal kennen wij wel enkele werken, maar hunne namen zijn in vergetelheid geraakt. Nem.en wij aan, dat van de jonge mannen, die om zelf schilder te worden Meesters
als
leerlingen
als
bij
Fembrandt kwamen,
mate van beroemdheid bracht, dat eere
genoemd wordt, dan
de jaren, toen
hij
bijkans
drie
Nemen
wij verder
aan,
dat
Rembrandt
huishouding opzette en er blijkbaar op
zijne
nog met
eeuwen
geen te hooge percentage. Wellicht was
dit stellig
is
het er slechts één van de twintig. in
een van de tien het tot eene dusdanige
naam na
zijn
het
was, veel
uit
geld te verdienen, stellig ook niet versmaad heeft aan knapen, die de kunstenaars-
loopbaan niet wilden inslaan, tcekenonderwijs
te geven,
die na dertig jaren eene herinnering heelt
aan
geven.
ongelijk
rekening laten,
dan kunnen ontelbare
bijna
wij
Het toevoegsel „voornaam" daarentegen moeten
Sandrart
voelde
voor
veel
alles
er
dit toevoegsel
onder
zijne
er
Het
niet
— 40
leergeld, dat
stellig
Hij
zijn
meent
een pluim te geven. In werkelijkheid waren
kleeding,
eenige
te
REMBRANDT
gulden per jaar, kan wel juist
soms ook
').
van goeden huize, maar namen uit de Amsterdam bij uitstek „voornaam" genoemd werden onder voor. De meesten waren uit den bescheiden burgerstand.
leerlingen
kringen, die in 1630
komen
Rembrandt
geen
voor zijne
wij
wat „voornaam" was;
geheele leven en zijne Teutsche Academie geven er de bewijzen van
dus door
Sandrart,
leerlingen,
daarin
zijn.
aan zijne leerlingen vroeg: over de honderd
Gewoonlijk was dan evenwel kost en inwoning
begrepen.
Voor
lesgeld
van uitwonende leerlingen
schijnt het ons bedrag te hoog.
Ook l) i)
de jaarlijksche voordcelen
uit
Rembrandt-oorkonde Nr. 339, § 4. SpoNSEL, Sandkarts Tcutscbc Academie
Zie
den verkoop van het werk
kritisch gesichtet,
zijner leer-
Dresden 1896 pa^iim.
REMBRANDTS ONDERWIJS AAN
LEERLINGEN
ZIJNE
81
Sandrart op ƒ 2000 h. f 2500 becijfert, schijnen mij overdreven. Het algemeen verschijnsel, dat men inkomsten van anderen zeer overdreven schat. Mij is bijvoorbeeld een geval bekend van iemand, die „algemeen" ongeveer
lingen, die
een
is
hoog getaxeerd werd. Wij hebben eene aanteekening van Remerandt
dertig maal te
op den achterkant van eene teekening, waaruit
zelf
eene Flora van
Leendert van Beijeren
Waarschijnlijk dat
eenigszins
ƒ
5.
—
schijnt te blijken, dat hij eens
vooreene Flora ƒ4.6 en voor
,
gekregen heeft').
de leerlingen
leverden
moeite
de
—
van een leerling /is
vaandeldrager
voor een
niet
vóór hun derde leerjaar werk,
van het verkoopen waard was. Ook
derde jaar
in dit
onder hun werk nog wel een aanmerkelijk gedeelte niet verkoopbaar geweest
zal
Wanneer dan
zijn.
het verkochte niet meer dan
—
ƒ5
tot
ƒ
15.
—
opbrengt, zal
/2000 3/2500, waarvan
het inspanning kosten eene optelling te verkrijgen, die de
Sandrart spreekt, ook maar eenigszins nabijkomt ^j. Maar alles wat wij over dit onderwerp verder zouden
willen schrijven,
voert ons in het rijk der verbeelding. Betrouwbare gegevens voor stellige gevolg-
trekkingen
ontbreken
ons geheel en
mededeeling. Hij verhaalt, dat toen
Slechts
al.
Rembrandt
HOUBRAKEN doet ons nog eene pas in Amsterdam was, hij een
pakhuis huurde op de Bloemgracht, waar zijne leerlingen elk voor zich een vertrek
door papier of zeildoek afgeschoten hadden,
Rembrandt
ren,
leerlingen te bezichtigen
toen
tijd,
om
naar
leven te kunnen schilde-
't
ging dan van het eene hokje naar het andere
Rembrandt
3).
in
de
St.
om
Anthoni-Breestraat woonde, bevestigd door een
der voorwaarden van de veiling van zijn daar gelegen huis, dat het
recht
behield „naar
hem
partij rechts
n.1.
bewijst de vluchtige aanduiding van een schuins oploopend vlak
boven den schilder voor de
Rembrandt
nemen diversche afschutsels, op de solder voor Dat er bij Rembrandt tot onder de dakspanten
te
sijn leerlingen aldaer gestelt" *).
gewerkt werd,
het werk der
mededeeling wordt voor den lateren
£)e juistheid dezer
zijn ezel
boven op de
ets,
op het
Glasgow (Afb.
schilderij te
Bartsch No.
194, (Afb. 31)
1)
alsmede
waar men dakspanten,
een karbeel en een afhangenden doek kan onderscheiden.
Ook van
het
rondgaan van den meester
een aardige bevestiging daar
zijn
beeldt
voor
haar
hem op een 1) »)
uitgave, 3)
de teekening
in het
j.,
zijne leerlingen bezitten wij
De
2).
Twee
leerlingen
een, zeer jeugdig van
haar van voren gezien op een groot doek, de ander
in
verloren
tafel staat.
profiel
De
af
op een doek
of
J.
zit
links
blad papier, dat schuins
meester staat tusschen beiden en
Rembtandt-oorkonde Nr, 394. Zie hierover ook het intusschen verschenen werk van z.
bij
Louvre. (Alb,
naar een zittend vrouwtje te werken.
schildert
uiterlijk,
en
bezig
in
is
Veth, Ponretstudies en
op het punt
Silhouetten, ae
blz. 5.
Kembrandt-oorkonde Nr, 407 §
5.
4)
Ibidem Nr. 186 § 3. II
REMBRANDTS ONDERWIJS AAN
82
model naar het werk van den jeugdigen
het
langs
achtergrond Wellicht
den
schijnt
rechts
een
lêepop
voorover
in
leerling te kijken.
')
gebogen houding
Op den te staan.
het ook een jeugdige leerling, bezig de verven te wrijven.
is
In
ZIJNE LEERLINGEN.
met de pakhuisruimte, waarover HouBRAKEN spreekt en
tegenstelling
waarvan
zolder,
de veilingsvoorwaarden van het huis sprake
in
is,
vertoont
deze teekening een hoog opgaand vertrek met een grooten schouw, hooge vensters»
met gordijnen behangen en tegen den achterwand rechts een gewelfboog. Het een
zaal, zooals
Terloops in
een
mij
niet
wijs
Op
atelier.
ik hier
nog op twee geschilderde en één geteekend gezicht
Rembrandt
den achterkant van een
tegen
W. Chase
te
New York
(Afb. 3),
aanschouwfng bekend, doch volgens de afbeelding zeer wel
mogelijk een vroeg werk van ruimte
is
huis in de Breestraat te vinden was.
het eerste, in de verzameling
eigen
uit
Rembrandts
stellig niet in
zij
zien wij in een hoogst eenvoudige
zelf,
op een
schilderij
Daarvoor
ezel.
staat
de
om het gewrocht zijner handen bekend werk van Gerard Dou in de verzameling
schilder, die enkele schreden achteruit is gegaan,
Op
te bekijken.
Sir
het tweede, een
Frederick Cook
Rembrandt
te
Richmond,
paneel met drie schriftgeleerden. allerlei
voorwerpen,
kalabasflesch, niet meer.
^)
(Afb. 4) herkennen wij duidelijk den jeugdigen
met palet en penseelen staande voor
zelf
ook op
die
schild,
^)
Om
zijne
hem
zijn
heen, aan den
ezel,
waarop een
wand en op den
vloer
vroege schilderijen voorkomen: een helm,
pelgrimstasch, gestreepte halsdoek, pajong, boog en wat al
Achter Rembr.\N'DT komt een, door hem nog
niet
opgemerkte, elegante
jeugdige bezoeker de kamer binnen.
Op
de teekening,
VVelderen Rengers
te
uit
Rembrandts
rijpen tijd, in
Leeuwarden (Afb.
5)
den rug naar den vensterwand. Het model, een rechts en wordt helder van links verlicht.
vakken door
luiken, het eene
een vierde gedeelte in
"t
licht
zit.
de Philosofcn niet te
't
't
bjzit
van Baron VAN
een schilder zitten met zit in
een leuningstoel
het venster zijn de beide onderste
bovenvak door een gordijn gesloten, zoodat slechts Men zou vermoeden, dat de schilder zich zelf
licht doorlaat.
Links in
Van
men oud man ziet
ziet
Louvre
men *),
een
groote
wenteltrap
doch die waarschijnlijk
in
in
den trant van die op
REMBRANDTS woning zóó
vinden was.
Met de zoo
juist
gedane mededeelingen
van
Sandrart en HoUBRAKEN
Teekeningen van hetielfdc onderwerp te Munchen (HdG. Nr. 479 en 481) lijn denkelijk alechti 1) falsifikaten van dezelfde hand, die de Keorpaltsische verzameling te Mannheim loo kwistiglijk van nagemaakte REMBRANDT-teekeningen vooriien heeft. a)
HdG.
')
In
Beschr. Ven. Nr. 31a. mijn Beschr. Verzeichnis staal op 't voetspoor van Maktin's Dou ten onrechte, dat het de vlucht naar Egypte voorstelt. Dit is eene verwarring met het schilderij, toen bij den Hertog van Devonshire, thana bij Alfrf.d dk Hotksciiild.
schilderij
«)
HdG
Nr. 233 «n 334.
REMBRANDTS ONDERWIJS AAN
ZIJNE LEERLINGEN.
Rembrandt
de geschreven bronnen over de verhouding van
men
nog
er
mededeelingen over RembRANDTS men zonder bezwaar mag aannemen,
alle
brengen, daar die
ook aan
zelf in toepassing bracht,
hij
tot zijne leerlingen in
woords uitgeput. Vat men het onderwerp ruimer op, dan kan
zin des
den eigenlijken
83
eigen manier van werken onder
dat de schilder de stelregels,
hebben ingeprent.
zijne leerlingen zal
Ook in dezen zin is Sandrart onze oudste en uitvoerigste bron. Wanneer Sandrart van Rembrandt zegt: „hem ontbrak door de gunst der natuur, zijne „groote
en voortdurende oefening
vlijt
men de
„plaatsen, waar
„bezocht heeft",
zeggen: Gijlieden moet aanleg hebben,
en de antieken
waarde
Rembrandt
het dan niet, alsof wij
is
hij
vlijtig zijn,
Italië
en de andere
tot zijne leerlingen
u voortdurend oefenen.
noodig en de theorie der kunst
niet
zijn
behalve dat
niets,
antieken kan zien en de theorie der kunst kan leeren niet
hooren Italië
van nul en geener
is
de praktijk niet kent.
als Gij
Of wel Sandrart: „Rembrandt stond op voet van oorlog met de kunstde anatomie, perspectief, de antieken, Rafael en de academies. Hij be-
kregels,
men
„weerde, dat
moest richten en door geene andere
zich alleen naar de natuur
„regels laten binden".
Heeft
dit
de volgende
niet dezelfde strekking als
les tot zijne leerlingen:
Gebruikt uwe oogen goed; Gij hoeft niet te weten, wat een mensch van binnen opvult,
maar goed
Gij
als
Het
schilderen.
is
kijkt,
hoe
er
hij
onnoodig er over na
loopen moeten; kijkt maar goed toe, hoe ze en Rafael
maar de natuur
heel mooi,
zijn
van buiten
denken, hoe de
te
in
uitziet
werkelijkheid loopen.
nog mooier en per
is
en
dit
weet
te
lijnen perspectiviesch
slot
De
antieken
van rekening
de hoofdzaak.
Zoo kunnen
U
aan
lingen
voor
wij
„als het nu ergens te
„leggen:
verder
te stellen:
donker
„En
als
om
de een
't
ware
in
mengeling
1)
en Gij hebt daar
licht
noodig, ga dan niet over-
noodig hebt, breng het dan aan. reden een omtrek
andere
den lichten achtergrond zoodat
de
door.
grooten
Sandrart
indruk
wist
te
niet al te best wil
hoe Rembrandt
maken,
329, §§
i
maak dan
uitkomt, 't
voorwerp
').
vertelt,
van kleuren en verdeeling van
Sandrart, Rembrandt-oorkond» Nr.
U
te sterk
scherpe omtrek verdwijnt en
den achtergrond verdwijnt"
Zoo gaat het onderwerpen
't
of
de fout tegen
en
„den achtergrond donker, „als
is
dat licht wel beredeneerd, kan ik de lichtbron wel juist aantoonen;
is
„dit doet er niets toe, als Gij
„lukken
gaan met Rembrandt sprekende tot zijne leer„De hoofdzaak is, dat een schilderij mooi wordt;
licht,
en
2.
wonderen wist
in zijne
te
eenvoudige
wrochten door
door tegenstellingen en rijkdom
REMBRANDTS ONDERWIJS AAN
84
ZIJNE LEERLINGEN.
allen, die eigenlijk meer ververs dan schilders waren, de oogen geopend, namelijk aan hen, die harde en onvermengde kleuren brutaal en
van kleederen. Hij heeft
zonder overgangen zoo naast elkaar leggen, niet
als het in
Het bracht
Rembrandt op
trok
licht
door kunstige overgangen van
samen,
wijking
hij
Van
al
deze
Wij
de voornaamste plaats van het schilderij en schaduw en door weerkaatsingen
licht
stukken enz.
in zijn
mag men aannemen,
beginselen
gaan thans over
tot
kunstwerken,
de
geven over het onderwijs van Rembrandt aan
Een
eerste reeks daaronder
Rembrakdt
en door
verbeterd
berust
'J,
vormen
St.
die
ons inlichtingen kunnen
zijne leerlingen.
welke door leerlingen vervaardigd
is
het
schilderij,
het offer van
Abraham
„Rembrandt
verandert
zelf schreef:
1636". Het eigen werk van
onbekenden
ons
ze zijnen
die,
waarop Rembrandt
de Eremitage te
in
aan den
Rembrandt
zijn.
Het meest bekende voorbeeld Munchen, (Afb. 6)
en overgeschildert
dat
omstandigheden het vorderden, ook heeft ingeprent.
leerlingen al naar de
te
de werkelijkheid heelemaal
voorkomt.
Petersburg (Afb.
Rembrandt, van één jaar vroeger 7)2).
De meester
heeft kennelijk
gezegd: maak nu ook eens een
leerling
schilderij
van
nam de hoofdgroep geheel over. Er is nagenoeg geen verschil in de houding van Abraham en zijn zoon. Daarentegen vliegt de engel, die op het beslissende oogenblik Abrahams hand vastgrijpt, zoodat het ofTermes hem ontvalt, op Rembrandts schilderij van links op hem toe, terwijl de leerling eene gewijzigde voorstelling volgt, waarvan ons Rembrandts tcekening hetzelfde onderwerp.
in
rood
en
van rechts
zwart
om
De
leerling
krijt
bewaard
omvat dus van achter den
en
hij
St.
Petersburg van ter zijde
plotselinge
om
den
versterkt,
hoek,
gebleven (Afb.
is
8)
3).
Hierin
komt de engel
den hoek, van achter een boom op eene verhevenheid
grijpt.
te voorschijn
pols van den aartsvader, terwijl
hij
hem
te
Hierdoor wordt de indruk van het onverwachte,
doch de houding van den engel
die hij
verliest door de zwenking moet maken, aan majesteit en het vliegend zweven komt
minder tot uitdrukking. Dit
niet de fout
is
van den leerling, maar van Rembrandts
teekening. Ik vermoed, dat de leerling de keus hebbende tusschen degeteekende
en
de
geschilderde
van
opvatting
zijn
omdat daarin de vliegende beweging zij
meester,
iets
gedeeltelijk verborgen wordt door het heuveltje
1)
Hdr,., Nr. 8.
»)
HdG.
i)
HdG., Nr.
Nr. 866, gereproduceerd
g.
HdG. IV,
8i.
de geteekende gekozen
heeft,
gemakkelijker was weergegeven, wijl
met den boom achter Abraham.
REMBRANDTS ONDERWIJS Men kon
LEERLINGEN
AA.N ZIJNE
85
een op den buik liggend, met het bovenlij'f uitstekend, van onder
er
gezien model voor gebruiken.
De belang:
overige afwijkingen van
en
Isaak
bijwerk
het
het
te
schilderij
lichter
zijn
plaats van op een donker kleedingstuk; de
bekken met vuur ontbreekt; daarentegen
ziet
van
Munchen
kleur.
zijn
van
minder
Isaak rust op een wit in
boom rechts is duidelijker, doch het men links den ram, met zijne horens
tusschen de struiken verward, die op het Petersburgsche stuk ontbreekt.
De
Rembrandt
vraag, wat
moet
nu eigenlijk
heeft,
van het geheele
schilderij is vrij slap
aan
Rembrandt
in
dezen
ik
eigen
tijd
in
dit
schilderij
en
„verandert
mijn spijt onbeantwoord laten.
tot
overgeschildert"
De
techniek
en vertoont nergens het pootige, vaste, dat
is.
Sporen van overschildering, zoogenaamde
pentimenti, heb ik op de plaats waar het stuk hangt, er nooit in kunnen waarnemen.
Er bestaat nog meer werk van
leerlingen,
waaraan
Rembrandt
een
ver-
beterende hand heeft aangelegd, afgezien van een zestal stillevens, een Barmhartige
Samaritaan en een landschapje
bij
maneschijn,
die
in
den
inventaris
van
zijn
desolaten boedel voorkomen, doch heden ten dage zoekgeraakt zijn.') In het
Rijksmuseum hangt sinds korten
kruUebol van LiEVENS, door leert.
Rembrandt
Dit stukje stamt kennelijk
uit
den
tijd ^)
een kopje van een aardigen
geretoucheerd, zooals het opschrift ons
tijd,
toen de jeugdige meesters nog in Leiden
samenwerkten en éénzelfde streven hadden. Afgaande op
't
geen wij overigens
van hen weten, mogen wij aannemen, dat de breede, raak opgezette toetsen de
lokken
en wellicht ook
Rembrandt
het
zijn;
't
in
helder verlichte gedeelte van den achtergrond van
overige,
niet
kwaad gedane, maar toch naar verhouding
slappe gedeelte van LiEVENS.
Eenige jaren
later,
toen
LiEVENS naar Antwerpen gegaan was en daar
onder invloed van VAN DijCK en TiTlAAN reeds geheel andere wegen bewandelde, liet
Rembrandt
zijne leerlingen drie etsen
van
zijn
vroegeren vriend, de zooge-
genaamde koppen van Oosterlingen kopieeren (Bartsch, LiEVENS Nr. i8, 20en2i; Rembrandt Nr. 286, 287 en 288), verbeterde ze en merkte ze met het woord geretuckeerd. (Afb. 9
—
14).
Indien wij d.-.tgene, wat aan de geretoucheerde prenten
vergeleken met de oorspronkelijke,
houden, dan
is
dit in
Bartsch
is
toegevoegd, voor
Rembrandts werk mogen
Nr. 286, de versterkte schaduw van het voorhoofd,
die daaraan ronding geeft, terwijl het bij
LiEVENS
wit en daardoor vlak
is.
Voorts
de
verbeterde teekening van het linker oor, de aanduiding van het hemdkraagje,
de
betere
uitdrukking
van
den stof
in
den
pelskraag en de ronding van den
mantel, die veel beter doet uitkomen, dat er een lichaam onder 1)
j)
is,
dan de mantel
Rembranilt-oorkonde Nr. 169 en aldaar de Nrs. 25, 27. 'S, 33, 120, 123, 295 en 301. Afgebeeld in het Jaarverslag der Vereeniging Rembrandt over 1912,
REMBRANDTS ONDERWIJS AAN
86
op de
van LiEVENS.
ets
De
lok op het voorhoofd, die bij
kapje te voorschijn komt, ontbreekt
Rembrandt
Rembrandt
Lieven S. Ook deze
bij
is
onder het
waarschijnlijk door
toegevoegd. Een leerling, die van den meester opdracht gekregen
zelf
van LiEVENS
de ets
had,
ZIJNE LEERLINGEN.
te kopieeren, zou
deze toevoeging waarschijnlijk niet
op eigen houtje gedaan hebben.
't
oog, die wij
in
het ronden van
:
't
voorhoofd,
van het weefpatroon en de verbeterde uitdrukking van den stof tot zijn recht doet komen.
en
plooien
den mantel, die ook hier weer den lichaamsvorm beter
De derde den beginne
is
Men
de
voegde pluim,
vertoont
vergelijke
en maakt een te
leerling als de beide vorigen.
overdrijving lijnen
plaat schijnt van
zijn')
in
van den aanleg van het hoofddoek, de toege-
den
rimpels in het voorhoofd, het sterk verminderde licht op den
wang en
op den
rijkere versiering
eene
zij
de forsche
bijv.
De
het minst geslaagd.
ongelijkmatig geetst te
werk van een anderen
Zij schijnt het
bijzonderheden
alle
voorbeeld.
slaap,
Oosterling, B. 288,
af te sterk of althans te
zwarten indruk. In
ook de twee verbeteringen
vallen
287,
B.
de vorige ets reeds opmerkten
bij
van den daarom gewonden hoofddoek door de toegevoegde aanduiding
of liever
van
tweeden Oosterling,
den
Bij in
in
den baard; de donkere
lijnen
van den halsdoek, de
van den afhangenden hoofddoek en de geheel nieuw toegevoegde
op den schouder.
versiering
Mijn vermoeden
dat
is,
Rembrandt
door krachtige toevoegsels nog heelt
trachten te redden, wat er van deze plaat te redden viel;
den door het op
sommige
plaatsen
etsen
sterke
te
hij
namelijk
herstelde
verstoorden
samenhang.
Hierop wijzen ook de zeer sterke omtreklijn van den neus, de gekruiste arceeringen voor de borst en de donkere
op den achtergrond
Konden
partij
links schijnt mij
wij in
in
den linker benedenhoek. Het toevoegsel
ook van Rembrandt.
de voorafgaande voorbeelden
niet roet
aantoonen, wat precies de verbeteringen waren, die
volkomen zekerheid
REMBRANDT
in
het werk zijner
leerlingen aanbracht, iets gunstiger staan wij te dien opzichte tegenover een geval,
dat ik thans ga behandelen.
Toen Rembrandt omstreeks 1650 — 54 te
geraken, trachtte
in
zijn atelier
oud.
jaren
hij
verkoopbaar was, aan den man
Zoo
verklaart
men
')
PancrAS en
zijne
dat
het,
zijne eerste huwlijksjaren voorstelt,
(zoogen.
vrouw)
hij
terwijl ^j
HdG.
3)
Thans
Nr. 337. Ie St. Petersburg,
HdG.
Nr. 309.
uit
begon
geldelijke moeilijkheden
maken door
te brengen, al
was het ook
alles al
het groote schilderij, dat
Saskia
zich voor
wat
een ige
hem
in
den spiegel opsiert,
de figuur van SasKIA kopieerde,
Vergelijk de etsvickken op den achtergrond rechts.
»)
in
blijkbaar zooveel mogelijk geld te
3)
voordat
REMBRANDTS ONDERWIJS AAN hij
87
het groote stuk, de herinnering aan zijne gelukkige dagen verkocht.
dat
October
in
hij
1652 het beroemde portret van zijne Saskia
overdeed. Zoo zien wij het kruis, die
hij
hem terugkomen op
eene door Christus
').
Zoo
Zoo weten
')
wij,
aan Jan Six
eene voorstelling van de Afdoening van
reeds in 1634 geschilderd had
weinig wijzigingen herhaalt
2j
en die
thans met betrekkelijk
hij
eindelijk vinden wij in de Galerij te
Dresden
Rembrandt
•*),
eigenhandig gemerkte en 1653 gedateerde Begrafenis van die niets anders is dan eene nauwkeurige, door een leerling vervaar-
digde copie van het stuk, dat
had geleverd
Deze
5).
copie,
Rembrandt dus
die
figuren van de hoofdgroep en de
in
in
Januari 1639 aan
1638
in
Rembrandt
werd, bleef daar staan, en werd door
De
ZIJNE LEERLINGEN.
FrederIK Hendrik
Rembrandts in
atelier
gemaakt
1653 onderhanden genomen.
weeklagende vrouwen rechts beneden werden
hem
met breede toetsen overschilderd. Alle onnoodige bijzonderheden verdwenen daarbij, zooals b.v. ook de mand en de spade op den voorgrond, die slechts de aandacht van de hoofdzaak zouden kunnen afleiden. Kennelijk vond door
Rembrandt
deze veranderingen van zoo ingrijpenden aard, dat
noodig vond, zooals vroeger, aan
hij
het niet meer
te geven, dat hij het stuk alleen
veranderd en
overgeschilderd had. Hij zette er zonder meer zijne eigen handteekening op.
REMBRANDT
Volgt hieruit dus, dat
hunne oefening bewijs, dat
zelfs
zij,
teekeningen
schilderijen
zijne
nadat
zij
zijne leerlingen
:
1638
voor
Rembrandts
er bestaan verschillende schilderijen
lingen, die van zeer nabij gevolgd zijn naar schetsen van zijn mij tot
omstreeks
kopieeren, wij hebben ook meer dan een
zelfstandige meesters waren geworden,
voorbeeld kozen
tot
liet
van
leer-
Rembrandt. Hiervan
dusver de volgende gevallen bekend geworden:
Eene teekenJng van REMBRANDT, en schenker uitleggende
Ferdinand Bol
in
gebruikt
Schwerin hangt (Afb.
in
Jozef de
de Kunsthalle
te
droomen van Pharao's bakker
Hamburg
in
het
museum
te
16).
Dezelfde meester maakte van eene teekening
verzameling (Afb, 17)
(Afb. 15)*), werd door
een groot schilderij, dat thans
''j
van
REMBRANDT
in
mijne
gebruik voor de hoofdgroep van het schilderij de dochter
van Pharao vindt het biezen mandje met den kleinen Mozes, dat thans de Bolzaal in het Vredespaleis versiert
Van Rembrandt
>)
») S)
<) 5) «) ;)
Thans Thans Thans
te
(Afb
18).
bestaat eene teekening: de dronken Loth met zijne dochters
HdG. Nr. 607. HdG. Nr. 135. de verzameling vo» Gans te Frankfurt
Cassel
te St. Petersburg. in
HdG. Nr. HdG. Nr. HdG. Nr. HdG. Nr.
138. 140.
343. 1251.
»/M.,
HdG.
Nr. 133.
REMBRANDTS ONDERWIJS AAN
88 in in
Goethehaus
het
te
Weiinar (A(b.
een groot doek, dat thans
het
in
ZIJNE LEERLINGEN.
Een onbekend
19)').
museum Rath
Het hangt daar op naam van ChristoFFEL PaUDISS, doch met het werk van Jacob Backer en dergelijke vroege
schilder gebruikte ze
Budapest
te
(Afb.
is
meer
heeft veel
leerlingen van den meester.
Eindelijk bevindt zich in de galerij Joessoepof te St. Petersburg van de
van een onbekend meester eene voorstelling van
20).
gelijkenis
een jeugdigen
hand
rondreizenden
men man en twee kinderen ziet (Atb. 22) Zj. De teekening in zwart krijt door Rembrandt, waarnaar dit schilderij nauwkeurig gevolgd is, bevindt zich in de verzameling H. Oppenheimer te Londen (Afb. 21) 3). In geen dezer gevallen kan er sprake van zijn, dat Rembrandt aan zijne Savoyaard, die de draailier bespeelt voor de onderdeur van een huis, waarin een oud
opdracht gaf:
leerlingen
deze
naar
schilder
van mij een
teekening
schilderij.
Toen de schilderijen ontstonden, waren de makers al lang uit Rembrandts atelier weg en zelfstandige meesters. Het schilderij van BoL in het Vredespaleis behoort zelfs tot het laatste tijdperk zijner ontwikkeling. Zouden wij heden ten dage eene dergelijke navolging met den naam van plagiaat bestempelen, wij mogen aannemen, dat
de schilders
van de zeventiende eeuw zich van geene strafbare nabootsing
van andermans geestelijk eigendom bewust waren. ander ook deed, wat algemeen atelier
geoorloofd gold
Rembrandt ook gedaan hadden:
van
Er
als
is
Rembrandt
*),
deden
Zij
wat
zij
wat ieder
slechts,
waarschijnlijk reeds in het
het goede nemen, waar
zij
het vonden.
één belangwekkend staal tot ons gekomen, van de aanwijzingen, die zijnen leerlingen
de Vasari Society
in
bij
hun werk gaf Er bestaat eene kortelings door
lichtdruk uitgegeven gewasschen penteekening in
de ver-
Spencer Churchill te Northwick Park (Afb. 23), het vertrek van Rebekka voorstellende, die men op den eersten blik voor eene echte teekening van Re.mbrandt zoude houden, maar die bij nauwkeurig toezien toch oveial een zameling E.
C.
weinig slap blijkt te
met het
terras
achtergrond, kijken.
zijn.
Reinbrandtiek
is
de
aanleg
geheele
der
voorstelling
op den voorgrond, daarachter eene laagte en verderop bergen de groep links en de beide figuren, die
voorts
Daarentegen maakt het geheel een
te
uit
als
deur en venster
weinig samenhangenden indruk; onrustig
werken de overal zorgvuldig binnen de omtreklijnen ingevoegde schaduwen, de kameelen zijn zwak, desgelijks de boomen, de ruiters en de pauw op den achtergrond
Om
en vele andere kleinigheden.
manier
van
van
omstreeks 1638
1)
HdG. Nr.
1)
Zie LiLiENFKLD, Aeit
•)
HdG. Nr. J095A.
«)
Vergel. hierover
6)
Men
kort te gaan, alles
—40
gedaan
*),
tal
is
in
Remijrandts
van bijzonderheden
zijn
uiterlijke
aan
hem
528.
vergelijke
de Gelder, Nr. 142.
W. Maktin, bijv.
den
G. Doi',
.lanlcg
v.in
bli.
121.
ichildcrijen als Chriitus als Hovenier in
1638 en de Ontmoeting van Maria en Elisabelh van 1640
bij
Alfkf.d
df.
Buckingham Palace Rothschild (HdQ. 143 en 74).
REMBRANDTS ONDERWIJS AAN maar de meesterhand
ontleend,
Rebekka neemt in
ziet
in
89
De hoofdgroep staat geheel rechts. Bethuel afscheid; er achter staan twee
nergens.
bruidstooi van haren vader
personen van welke één eene kruik
hand houdt. Van
men
ZIJNE LEERLINGEN.
de eene en eenen afscheidsbeker
de andere
in
de deur en het venster kijken twee anderen nieuwsgierig
uit
toe.
Op
eene verhoogde stoep staat iemand naar eene kamenier met een grooten zonnescherm te kijken, die tevens de teugels van den op een soort terras geknielden kameel vast Links
houdt.
gewapend
het
Onder deze teekening schreef Rembrandt
geleide.
de opmerking: „dit behoorde vervoucht te weesen met veel gebueren, die deese
„hoge bruyt sien vertrecken."
Rembrandt was
voegen, d.w.z. ordineeren, componeeren van
dus ontevreden over de wijze van
zijn leerling.
Het moest
ver-, d.w.z.
anders gevoegd worden. Hij vond blijkbaar, dat de voorstelling van het afscheid in
den hoek rechts, waar alles op aan kwam, te kort schoot, vergeleken met
al
om
bijwerk,
dat bijna drie vierde der geheele teekening inneemt. Hij wilde,
afscheid
van de hooge bruid, die voor goed naar verre landen vertrekt, meer
gewicht te doen uitkomen, meer belangstellende omstanders.
al zijn
was
in
recht
om
den hoek gedrukt. De eenige manier, te
doen komen, was ze uitvoeriger
in
scène zelf
ze desniettegenstaande tot haar
maken Hoe
te
De
het het
dit bij
de voorstelling,
zooals ze hier voor ons staat, had kunnen geschieden, weet ik eerlijk gezegd niet.
Er
is
haast geene gelegenheid,
om nog meer geburen
voor onmogelijk, dat de omstanders die er
ik het niet
Rembrandt werd.
eerst na de
aanmerking van
Bethuel staan, kan men voordat Bethuel zelfgeteekend men duidelijk, dat de lijnen der
aangebracht. Bij de twee, die achter
zijn
geen enkelen omtrek aantoonen, die gezet werd,
Van de personen
architectuur
aan te brengen. Daarom houd
zijn,
deur en venster ziet
in
geteekend waren, alsof er geen personen zouden worden aan-
eerst
gebracht.
Hoe
dit
ook
hebben hier een aardig bewijs, hoe REMBRANDT
wij
zij,
teekening, waarvan in plaar
omdat
in
dezelfde
zij
De
voorbijgaan gezegd nog een tweede, minder goed exem-
voorkomt,
verzameling
is
daarom nog des
te belangrijker,
ons het spoor wijst naar verschillende andere teekeningen
schiedenis van
De
't
zijne
ontwerpen van eene geschiedkundige voorstelling.
leerlingen onderwees in het
uit
de ge-
Rebekka.
eerste
hiervan
stelt
en hare verwelkoming door
hare aankomst
Abraham
en
bij
Sara
haar aanstaande schoonouders
voor.
Deze teekening,
in
precies
Museum Boijmans te Rottergoed genoeg voor REMBRANDT zelf,
hetzelfde formaat als de vorige, bevindt zich in het
dam. (Afb. 24) Ook
doch geheel en in
de eerste plaats
rechts
het
huis,
zij
is
niet geheel
al in zijn geest
in
in 't
en
al
en manier gedaan. In
tal
van eigenaardigheden,
de verdeeling van de voorstelling over het blad papier:
midden
het
naar
beneden-achter
afloopend terrein met 12
REMBRAMDTS ONDERWIJS AAN
90
bergachtig links
't
Abraham
waarvoor
derheden komt is
zij
zelf
de
gereed
schaal
deze
teekening
bij
in
midden,
't
tweede kameel,
een
een
teekening
houdt,
toeschouwer
een
in
in al
de Albertina
lijdt
Toevalligerwijze
goed exemplaar
minder
tweede,
—
met de vorige overeen; het
tegenhanger daartoe ontstaan.
als
photo Braun 72,297). Een tweede teekening,
bij-
te
Weenen,
stelt
geen
het
twijfel,
ook van
bestaat
(Museum
in
deze bijzon,
te
Rijssel;
Eleas.ar aan de
HdG. Nr. 1398). Zij is in vele opzichten beter dan de beide andere, dan ook op Rembrandts naam en is door mij vroeger ook steeds zonder
put voor. (Atb. 25 ligt
er
rijdend,
uitgeplooide dekkleed van den kameel,
breed
het
venster,
deze
opgaande boomen, voorts de kameel gedeeltelijk
op den achtergrond, de bediende met een kruik voor den welkomstdronk-
figuren
of
links
verschiet,
gewapend gevolg
ZIJNE LEERLINGEN.
;
voorbehoud als het werk van Rembrandt beschouwd. Thans nu ik den samenhang met de beide hiervoor besprokene ontdekt heb, ben ik begonnen te eenig
twijfelen;
de
nomen
zeer
hoofdpersonen
beide
vrouwtjes
beide
zijn
Rembrandt
stellig niet
aan de put links op den middengrond komen Iets
nabij.
verder
Rembrandt
van
staat
onwaardig; de
hem
zachtjes ge-
weer de man, die den
kameel vasthoudt. Dat de schapen rechts bijzonder goed gelukt zouden zijn, zal niemand durven beweren. Het geheel als zoodanig werkt onrustig, ook sommige onderdeden, zooals de schaduwen van de kwast van Eleasars hoed en van zijn staf. Links op den voorgrond en boven de beide vrouwtjes zijn tal van lijnen, die
men
uitdrukken.
weinig
Op
voorstellende,
die
van ï6 Juni 1908
kwam mij
Van de
beteekenis der forsche schaduwpartij rechts, kan
evenmin nauwkeurig rekenschap geven. nog een andere teekening van dezelfde
zich al
(fl.
aan den put EleaSAR bij
&
FreD. MulleR
1050 naar Amerika; afgebeeld
te
compositie, ook
drinken geeft en die
in
Rebekka de veiling
Co. te Amsterdam onder Nr. 479 voorin den katalogus) maakt de heer F. LUGT
opmerkzaam. Ook deze voorstelling vertoont de hand van een den meester nabijkomenden leerling, met vele niets zeggende streepjes en lijntjes
uiterlijk zeer
en enkele Zij
is
goed gelukte en sterk op den meester zelf lijkende bijzonderheden. kleiner dan de overige teekeningen, die ons hier hebben
aanmerkelijk
beziggehouden, daar
zij
slechts 145
Met deze reeks van teekeningen
X
215 niM. groot
uit
is.
de geschiedenis van
Rebekka kan men
Louvre (HdG. Nr. 598) den triomftocht van MORDACHAI voorstellend, (Afb. 26) die voorafgegaan door twee herauten op een muildier van rechts naar links rijdt. Ook hier weer dezelfde verdeeling: rechts
nog een andere vergelijken,
het
gebouw,
berg, ditmaal
in
het
't midden het naar achteren afloopend terrein, in 't verschiet een met groote tempels en paleizen bebouwd. In deze teekening is de
in
REMBRANDTS ONDERWIJS AAN verbeterende hand van namelijk
Rembrandt
duidelijk te
aan elkaar geplakte stukken
uit drie
ZIJNE LEERLINGEN-
').
herkennen.
Op
91
Het papier bestaat
het middelste de figuur van den
triomfeerenden Jood, kennelijk van de hand van den leerling, rechts de hovelingen, die
den stoet volgen, links de verbaasde, eer bewijzende menigte. Deze beide gedeelten schijnen mij van Rembrandt te zijn. Zij vervangen blijkbaar het al te slechte werk
van den
wiens hoofdfiguur alleen gespaard werd. Zelfs zijn Haman, die het Mordachai aan den teugel leidt, vond geen genade in Rembrandts kwam blijkens eene herhaling in het Prentenkabinet te Brunswijk (afb. 27)
leerling,
muildier van
oogen. Hij
oorspronkelijk boven den nek van het dier uit en maakte met de uitgestrekte rechter-
hand een gebaar van het dier
;
het lange
te voorschijn,
gewaad komt nog even voor de borst en onder den buik 't hoofd en de hand zijn door Rembrandt weggeknipt
doch
en
door een blank stukje papier vervangen.
zij
kan
alleen
hulpmiddel
als
De herhaling te Brunswijk is
dienen, doch geenerlei aanspraak op echtheid of zelfs
maar gelijktijdigheid maken*
In het voorafgaande hebben wij er op gewezen, dat
Rembrandt,
jeugd reeds schilderijen van zijnen vriend LiEVENS retoucheerde, later zijne leerlingen schilderijen liet
voorstellingen, hij
die
hij
dan,
maken naar
zoo
hij
zijne eigen geschilderde en
die in zijne
meester
als
geteekende
noodig, zelf verbeterde (Abrahams offer); dat
zijne schilderijen liet kopieeren en
(Graflegging te Dresden); dat
zeer slecht^
voor het doen herleven der Parijsche leekening
de kopien vaak nogjaren onder zich behield
zijne leerlingen etsen
van anderen
liet
kopieeren
en ze daarop retoucheerde (de koppen van Oosterlingen); dat zijne leerlingen vaak
nogjaren na hun vertrek teekeningen van schilderijen gebruikten ("BOL e.a.) en dat positieles gaf,
door hen geteekende ontwerpen
woord (Rebekka's
afscheid), of door
Wij komen thans kijkje zullen
Rembrandt als REMBRANDT aan
tot
voorbeeld voor hunne zijne
leerlingen
te laten vervaardigen, die hij
kom-
dan door
daad (Mordaschai's triomftocht) verbeterde.
een groep van teekeningen, die ons ten slotte nog een
geven op het werken naar het naakt model
in
Rembrandts
atelier.
Van oudsher kenden wij reeds de ets en de daarbij behoorende teeken ing van Rembrandt, die de naakte vrouw met den grooten palmtak teekent ^) en ook het reeds hierboven vermelde schilderij te Glasgow, waarop Rembrandt bezig is
Hendrikje
te schilderen (Afb.
i).
van het knipsel, die op onze afbeelding niet zoo duidelijk te herkennen zijn als op de photographie, loopen in hoofdzaak: a. van den rechter beneden hoek schuins naar links, dan opwaarts. link« van den eersten man van het gevolg en boven de groep waartoe deze behoort, naar den rechter rand; b. links linker rand. Voorts zijn langs den omtrek van het muildier en dan van zijn ooren schuins opgaand naar don tusschen het zadelkleed en de achterpooten en boven het muildier nog stukjes van de oorspronkelijke tcckening 1)
De
lijnen
door wit papier vervangen, 2)
Baktsch Nr. iga en HdG. Nr.
939.
12»
REMBRANDTS ONDERWIJS AAN
92
ZIJNE LEERLINGEN.
Door de goede zorgen der PRESTEL-Gesellschaft Ik
noem deze teekening hoogst
want
kan
zij
naar
levend
ingenomen en
voorbeeld.
De
vergelijkt
buigt
leerling
opmerkingen. Drie andere leerlingen
De meesten
zitten
zich
zijn
Zoowel
staat
hij
als
die daar
Deze teekening opmerken,
in
De
men een
brandts
zooals
hare techniek met
de linkerhand houdt
stoel,
licht
de
heer
links
is
LuGT
F.
de door evenwijdige
van
gezien
rijst
in
rijpen
zijn
ons
wellicht eenige
en
de vraag
ons
bij
uit
schiften
kunnen aantoonen,
dan zouden
en de
goede aan
tijd.
een
Zij
is
scha-
daarom
aanschouwelijk
leeftijd
onder Rem-
eene,
wij een
hetzelfde
model,
oogpunten geweest
verschillende
zijn.
op, of wij onder het groote aantal naakt-
REMBRANDTS naam
gaan, niet
die naar hetzelfde model, in dezelfde houding,
van verschillende zijden genomen, gedurende dezelfde geval,
terecht deed
voorgestelde
moet een aantal schetsen van
zijden
van verschillende kunstwaarde, die onder
studies
zij
achter
naar het naakt teekenden. Het zichtbaar gevolg van dergelijke
verschillende
Onmiddellijk
houdt
schuins
zeer
mij
lijnen
vroeger dan 1645 k '50 ontstaan. Zij levert
leiding
achterwand
den
zit.
volgt,
gemeenschappelijke oefeningen
het
van
hoe leergierige kunstenaars van zeer uiteenloopenden
beeld,
met het model.
leunende houding.
niet zichtbare rechter
bron van het
duwingen Rembrandts wijze van teekenen stellig niet
in
de oude gebrilde teekenaar naast
onder de borsten voor het lichaam, met de
rei leerlingen,
en luistert naar zijne
een groot leeg doek op een ezel. Het model staat geheel
een doek tegen de schaamdeelen.
de
zelf
aan den arbeid, een vierde houdt
zich en vergelijkt ze
naakt op een laag voetstuk, achter haar ziet zij
hem heen
over
ijverig
een inktkoker aan hun gordel. In het midden
werkplaats
teekenende
alle
Rembrandt
opgestaan,
is
op zeer lage bankjes. Slechts één teekent
Hij vindt steun tegen een tafel.
hem dragen
kunstwerk,
als
nauwkeurig het gedane werk met het
op eenigen afstand voor
teekening
zijne
berust (Afb. 28).
hare waarde
meest jeugdige schilders,
vijf
model. Een van hen
vrouwelijk
heeft zijn plaats
thans eene hoogst belang-
Weimar
geenen deele voor Rembrandts eigen werk doorgaan, maar
in
naakt
een
is
te
om
belangrijk, niet
wegens de voorstelling: een groep van
der
museum
teekening openbaar gemaakt, die in het
rijke
hulpmiddel krijgen,
betere teekening aan
zitting
om
REMBRANDT
gedaan
zijn.
Is dit
den grooten voorraad zelf,
te
de overige, minder
zijne leerlingen toe te schrijven.
Met het oog op deze vraag heb
ik
de mij ten dienste staande afbeel-
dingen aan een nauwkeurig onderzoek onderworpen.
meen
De uitkomst hiervan mogen aannemen,
te
dezelfde zitting
gemaakt
is
geweest, dat
dat
zijn
zij
ik
van enkele dergelijke naaktstudies
door RembkandI"
zelf achter elkaar
gedurende
en van een paar studies Vc-rmoni, van twee andere
REMBRANDTS ONDERWIJS AAN paren het voor mogelijk houd, dat
tot
zij
ZIJNE LEERLINGEN.
93
de evengenoemde soort der gelijktijdig
gemaakte studies behooren.
De opvolgende HdG. in
Rembrandt
van
studies
de beide teeke-
i.
in
HdG.
de Bibliothèque Nationale (Afb. 32;
en eindelijk de twee naakte vrouwtjes Prentenkabinet
(Afb.
in
niet gelijktijdig
genomen
arm en de houding van duidelijk
model,
been
in
en
in
Rembrandt
beide
begon
rechter
te
zijn
Hetzelfde
houding staande naast
in dezelfde
benedenarm
de afwijkingen
geldt
is
laat rusten. Zij in
Rembrandts
zeer de
eigen hand er
van het tweede paar
en houding, maar een te groote afwijking
te
hand van Rembrandt
kunnen
de ligging van den
hetzelfde
:
het rechter
in
Wij nemen aan, dat
zelf.
de etsen heeft willen maken, doch vooraf vlug twee studies, resp. ééne
Toen
heeft geteekend.
geziene
daarvoor
zijn
hij
het hoofd te groot en daarvoor
stand
dezelfde
zijn,
herkennen.
te
Museum en het Amsterdamsch 1201). De eerste groep vertoont
35; HdG. 936 en man met lendendoek
een postament met een kussen, waarop
193 (Afb. 33)
589) en de ets B.
het Britsch
en
34
denzelfden naakten jongen
te
zelf zijn ni.
de Albertina (Afb. 30; HdG. 1463) en het Britsch Museum (Afb. 29; 933)en de staande man op de ets, B. 194 (Afb. 31), alsmede de teekening
ningen
hij
dijbeen
in het
niet
tweede geval zag, dat het geheel
voldeed,
liet hij,
voordat
werken, het model de beenen een weinig meer
De twee voorovergebogen vrouwtjes dusdanige overeenkomst, dat men geneigd schouwen; hare
gelaatstrekken
zijn
uit
vertoonen op den is,
dezelfde,
in
't
verkort
op de koperen plaat
hij
elkaar plaatsen. eersten
blik
eene
ze als gelijktijdig ontstaan te be-
beide
zitten
op
een
kussen
en
met hun rechter hiel op een blokje hout, beide leggen zij hunne rechterhand bijna gesloten op hun rechter knie en langen zij met de linker hand naar de linker kuit, waarheen ook hun blik is gericht. Toch ontdekt men bij nader Te toezien zoo talrijke verschillen, dat de veronderstelling moet vervallen. Londen ligt de rechter hand op de knie, te Amsterdam omvat zij min of meer dit lichaamsdeel. Te Londen raakt de linkervinger de kuit lager dan te Amsterdam, waarbij het hoofd iets meer ter zijde gericht is. Ook staat te Amsterdam de hiel van den rechter voet op de punt van het blokje hout, te Londen daarentegen op het midden ervan. Te Londen zit de vrouw op een bankje, te Amsterdam rusten
op den punt van een stoel. Eindelijk is er verschil wel komt dit op beide teekeningen van rechts, maar zijde,
de neus werpt een
in
te
den val van het
nog
juist achter het
hoofd
ter
te
Amsterdam
om
den rechter-
slagschaduw op den rechterwang, die
ontbreekt, waar daarentegen het licht
licht;
Londen meer van
schouder verlicht. 1)
De donkere
plek
op
hel bovenlijf te
Londen, die den indruk van een schaduw maakt, is geworden.
betering met wiite dekverf, die in den loop der eeuwen grijs
il
eene ver-
n
REMBRANDTS ONDERWIJS AAN Al deze afwijkingen
beide teekeningen
doende geen
uit,
antwoord
stellig
om
sluiten de mogelijkheid
moeten
zij
beletsel
zijn:
echte teekeningen van
Het
zameling
gemaakt
stand
zijn,
bestaat
Nr. 1464 (Atb. ^y).
Van
meest
aanmerking komen
om
gehouden.
in
De
en
tot dusver
geven
al
zoo-
algemeen beschouwd
de
uit
voor
niet
teekeningen
houd,
vroegere
der
ver-
die in de Albertina te
zou de laatstgenoemde teekening
dit stel
Rembrandts
voor
onmogelijk
door een leerling gelijktijdig naar
en
eigen werk te worden
houding, de val van het licht en de wijze, waarop de ditmaal volmaakt
zij
leveren ook
zij
zelf.
Rembrandt
Weenen HdG. het
wat ze
Heseltine, HdG. Nr. 1027 (Afb. 36) en
P.
J.
gelijktijdig ontstaan der zijn
op de hierboven gestelde vraag,
vermoed of het althans
geval, waarin ik
van
gemaakt
elkaar
Rembrandt
twee teekeningen door
denzelfden
na
ze te beschouwen als
geen
dat
ZIJNE LEERLINGEN.
lendendoek
de laatstgenoemde teekening
meer van de rechterzijde gezien. Het eenige onderscheid, dat mij belet met meer zekerheid een oordeel uit te spreken, ligt in de zitplaats. Op de eene teekening is dit een iets toegeknoopt
is, zijn
gelijk,
is iets
hooger postament, op de tweede bestaat zij uit twee lage blokken, waarop in beide gevallen een iets te groot kussen ligt. Misschien is evenwel deze bijzonderheid het
slechts
Het en een in
't
J. P.
eene artistieke
gevolg van
vrijheid
van eene der beide teekenaars.
geval, waarin ik het voor zeer waarschijnlijk houd,
zijner
museum
te
leerlingen gelijktijdig gewerkt hebben,
Boedapest,
HdG.
men
Rembrandt
Nr. 1389 (Afb. 38) en in de voormalige verzameling
Heseltine, HdG. Nr. 1028 (Afb.
deelen zoo volkomen, dat
dat
dat van de teekeningen
is
39).
Hier
is
de overeenkomst tot
haast niet anders kan aannemen.
in
alle
De knaap
onder-
staat
met
volmaakt overeenkomende plaatsing der voeten op een kussen, houdt de linkerhand over de rechter pols, de knoop van den lendendoek zit precies op dezelfde plaats, het tip
hoofd heeft dezelfde voorovergebogen houding naar links beneden, alleen de
van den doek
is
op de eene
teekening
iets
langer.
teekening te Boedapest aanmerkelijk krachtiger en vrijer
Met
het
Rembrandts van den
voorafgaande
hebben
wij
enkele
is,
Hierbij
komt,
dat
de
dan die van HESELTINE.
punten
van
het
onderwerp
onderwijs aan zijne leerlingen aangeroerd, en een klein tipje opgelicht
sluier, die er
over
ligt
gespreid. Veel wat wij zoo gaarne zouden weten, ligt
daaronder nog verborgen en zal wellicht nooit aan het licht komen. Slechts een nauwkeurig onderzoek der oorkonden en eene nauwgezette studie der kunstwerken
kunnen ons op dezen weg verder brengen.
DE TOONKUNST DIE VERBINDT DOOR
JACQUES HARTOG.
mag
;ls ik herinneren
door
zijn
aan hetgeen Dr. A. Bredius, zoowel
wetenschap, alsmede door
zijn
welwillende be-
schikkingen, deed ten algemeene nutte, wat
—
Neerlands grootsten schilder
maar ook Holland"
— de
de edele zusterkunst 7a], die gelijk
zullen
ook van
zijn
Daar de
Rembrandt vermeen
ik
den te
gewaardeerd
Tijdschrift
het mij vergund er speciaal op te
zij
hij
„Oud-
mede een
zeer
warm
mogen
hart toedraagt aan
heerlijke Toonkunst.
het voorrecht hadden,
hem
te
hooren
vrij
phantaseeren,
muzikaal talent gaarne getuigen.
jubilaris
—
goed
ik,
dat
zeer
Rembrandt
in het bijzonder betreft,
algemeen voor de Hollandsche schilder-
in het
school, dan wijzen,
zijn
in
—
met bijzondere vereering de belangrijke
beroemden
historie
van
17e eeuwer
—
voor ons zoo breed opensloeg,
om
in
verband met den ongelukkigen
doen (ook met het oog
oorlogstoestand, actueel te zijn) over een Zuid Nederlandschen voorganger, maar
op muzikaal gebied, te spreken, die voor ons van zeer veel belang was en is. AökiAEN VVlLLAERT, het hoofd van het met voorbedachten rade
Ik bedoel
—
—
4de tijdvak der beroemde periode „van de muzikale heerschappij der Nederlanders."
DE TOONKUNST DIE VERBINDT.
96
Hij werd geboren in 1490 in het /^awj helaas! zoo
schoone Vlaandersche stedeke Rousselaere
(in
vele
onmeedoogend verwoeste,
werken over muziekgeschiedenis
„Roulers" genoemd).
WiLLAERT was
niet
alleen
de
componist van
voortreffelijke
motetten,
maar ook de eerste die dubbelkoren componeerde; hij was ook de stichter der beroemde Venetiaansche School; tot zijn leerlingen behoorde de groote theoreticus GlOSEFFO Zarlino, leermeester van Canzoni Villanesche, Madrigalen
enz.,
—
1621). Laatstonzen beroemden organist Jan Pieterszoon SWEELlNCK (1562 genoemde heeft ^Isiitmioni harmoniclie" va.nzï]nondLeT-w\]ztT,\n de Nederlandsche
Het handschrift daarvan wordt bewaard in de stadsbibliotheek te Hamburg. SwEELiNCK was de onderwijzer van Kristina van Erp (de eerste vrouw van onzen dichter P. C. Hooft) en een welkome gast in den Muiderkring,
taal vertaald.
daar die
had
dikwijls
hij
hem vaak bezong
—
onzen grooten Vondel (1587 1679) onder zijn gehoor, en beschouwde als „den Phoenix der Musycke".
Met groot genot bracht ik hierin, omdat
muziekgeschiedenis
Rembrandt plaatsen
(1562
(1607
naast
— 1621)
dit ik
—
naar
ik
hoop
niet
interessant
stukje
—
— 1669),
den
—
daardoor gelegenheid heb den beroemden
den grooten dichter VONDEL (1587 1679) te kunnen minder beroemden tijdgenoot, den organist SWEELINCK,
HoUand's onvergankelijke Glorie!!
Daar hun kunst door
dr.
moge deze aanteekening hem
Bredius ten
volle
ter eere klinken als
wordt vereerd
en
welgemeende hulde.
-^
begrepen,
ONZE VLOOT
IN
DE SCHILDERKUNST, DOOR
C. G. 'T
HOOFT.
JNGETWIJFELD biedt de studie van het werk van onze oude zeeschilders nog tal vanquestiesteronderzoekingaan.
Zoo wordt mijns werk van den
inziens ten onrechte dikwijls het
lateren JULIUS
PORCELLIS met dat van den
ouderen Jan verward.
Toch moet het
duidelijk
zijn
dat,
binnen ons bereik liggende voorbeelden de beide schilderijen
in het
te
om
een paar
noemen, van
Museum Boymans
het rondje
op den naam van JULIUS gesteld, om zijn kleur en techniek vroeg 17e eeuwsch werk moet zijn, wat ook het ronde formaat aangeeft Verder is er de overeenkomst met het werk van Jan's leerlingen of volgers, GODERis (verz. Boymans en Jhr.
J.
F.
Backer) en H. van Anthonissen
in
diens vroege werken (verz.
MuRRAY Backer). Eveneens
Jan Pokcellis
is
stijlkritisch
heet,
1632 overleden meester
Tot voor korten
het
atmosferische grootere schilderij aldaar, dat
omstreeks 1650
te plaatsen
en kan het niet van dezen
in
zijn. tijd
werd daaraan door niemand
geval, dat echter tot feitelijke oplossing
was
te
getwijfeld.
brengen, betreft een Ad.
Een analoog Willaerts 18
ONZE VLOOT
98
No. 2685 Cat. R.Ms., een ovaal
IN
DE SCHILDERKUNST.
om dezelfde reden
schilderij, dat
onder het vroeg zeventiende eeuwsche werk
ook
leidde dan
minder gemakkelijk dan
kan
Dikwijls basis
positief resultaat
onderzoekingen
bij
onderzoek
dergelijk
bij
opleveren.
Terwijl
echter
vroegere bouwkunst gespaard bleven, tot
de
echter geheel
kennen. Deze overeenkomst
vernieuwd onderzoek, waarbij 1614 de juiste dateering bleek te
tot
Het verkrijgen van een
degelijke
Antum
op het werk van A. VAN
die
wij
de Jan Porcellis
De scheepsvormen waren
handteekening werd abusief 1644 gelezen. zooals
als
rekenen. Bij de reproductie der
te
is
dus
afbeeldingen,
is
de voorstelling zelve.
betreffende
der scheepsvormen een
de studie
nog
zijn.
zulke questies
in
voorbeelden
tallooze
van onze
de studie der scheepsarchitectuur beperkt
hoofdzaak
in
echter meestal
is
geteekende of geetste
tot geschilderde,
voorstellingen er van.
Men mag aannemen
dat aan een onderzoek in deze richting
Zoo
belangstelling werd gewijd.
deze
richting
mogen
aan
allerlei
het
het verklaarbaar dat
is
licht
nimmer groote
een nader speuren
bij
kon komen, waarvan eenige
volgen.
Als uitgangspunt voor de eerste groep diende mij eene teekening verzameling van sierd jacht
W.
V. D.
jacht
was
aankoop
mij bij
van Frederik. Hendrik en
VELDE DE JONGE, waarop de
in
mijne
spiegel van een rijk ver-
was afgebeeld.
Welk schild
in
staaltjes hier
in
niet
de beide leeuwen. Twee krijgers
armen op den een krijgsman
bekend, alleen herkende
als
wapen
lansknecht gekleed, de gebonden
rug, flankeeren het wapen, terwijl
in antieke
ik het
den bovenspiegel, die gevuld wordt door het wapen-
aan de
zijden,
aan eiken hoek
dracht en een drietal groote figuren voorkomen terzijde
van het paviljoen, zijnde aan stuurboordzijde een Moor, een Turk en een Spanjaard.
Tegen het
wuift
zijn
een zestal boekmannen als dragers aangebracht en
het vlakke gedeelte er onder toont geschilderde amortjes.
Een tweede uitgangspunt was nog
het jaartal 1647 op een cartouche boven
het roer aangebracht.
Al spoedig vond ik dit jacht tetug op een drietal museum: op het schilderij door LiEVE Verschuer cat. catalogi vermeld als de
beide
penschilderijen
Verder nog op een
Jonge
cat.
aankomst van Karel
door
W.
D.
V.
schilderijtje
in
Merkwaardig genoeg was op van
te
2530, reeds in oude
Rotterdam
Velde den Oude
in
1660, en op de
cat. nrs.
2460 en 2467.
het Mauritshuis door
W.
V. d.
Velde den
no. 201. Stil water.
Een en ander staal
II
schilderijen in het Rijksno.
zijn
dit laatste mijn
teekening nauwkeurig gevolgd.
leidde er toe voor dit laatste schilderij, dat een zoo uitnemend
werk biedt een meer belangrijke
titel
te
kunnen voorstellen.
ONZE VLOOT IN DE SCHILDERKUNST. Tot nog toe was versierd
jacht zelf,
bij
opgevallen dat een historisch
niets
in dit schilderij
vermoeden. Wel was
deed
99
de beschrijving
in
feit
de catalogi opgemerkt dat het
was met het wapen van den Prins van Oranje, de hoofdpersoon
aan boord vertoeft was echter aan de aandacht ontgaan. vergelijking met het schilderij van L. VerschuER, moest deze hoofd-
die daar Bij
persoon
al
spoedig
opvallen.
Immers evenals op dat
zien
schilderij
op
wij
dezelfde plaats, namelijk op het verhoogde achterdek voor het paviljoen, dezelfde
met de lange lokken. Terwijl op de VERSCHUER een avondlucht en Westelijke bries is aangegeven is op de VAN DER Velde een kalm water met een grooten wolkenhemel onder middagzon afgebeeld. Er moest dus worden aangenomen dat hier een vroegere figuur
episode van denzelfden tocht was voorgesteld.
Gelukkig bestaat er een uitvoerig relaas van dezen tocht. Het
hand van Abr. DE
forme van Journaal van de reys
Ook bij
stil
Breda
in
De titel ende 't vertoeven van Carel II"
WiCQUEFORT
en
zeer
uitvoerig.
verband met de beide penschilderijen
is
is
van
in
').
het noodig er iets
is
de
„Verhael
langer
te staan.
Het Journaal verhaalt hoe op 24 Mei de Koning, na bij zijn vertrek van een schoone harangue te hebben aangehoord, in gezelschap van de
Hertogen van
York en van Glochester, zijn broeders, Willem II, zijne zuster, tusschen
en van de Princesse Royale,
de weduwe van
Meervaart was aangekomen. en de Gedeputeerden
van
de
Hier
werd
Staten
Holland
van
elf
en twaalf uur aan de
door den Heer VAN
hij
bij
Beverweert
het „incomen
op haer
Gebiet" ontvangen.
De Staten-Generaal hadden om geen jalouzie te geven gewenscht, dat de Koning van de beschikbare jachten, dat van de Princesse Douairiere zou hebben gebruikt.
„Maer de Koningh hebbende die alle wel geconsidereert, verkoos een andre, hij wist dat die bequamer was, omdat hij andermael sich daer van gedient hadde, als omdat die van de Princesse Douairiere niet groot genoeg was soo
om
omdat
de Koningh ende de Princesse Royale
Koningh haer broeder wilde passeren,
te logeeren,
nefifens
welke dien nacht
de personen, die
tot
bij
haeren
den
dienst
yan noode waeren.
„Het den
Prins
jacht waerin
van
Admiraliteyt
1)
Bij
Orange,
van
de Koningh gingh,
Rotterdam,
Adriaan Vlack,
's
is
voor desen gemaeckt geweest door
maer het komt tegenwoordig toe het College van de ende
was sonder
twijffel
het
grootste van dese
Gravenhage.
18«
ONZE VLOOT
100
kleyne
dewelke,
vloot,
bestonden
in dertien
sonder de
DE SCHILDERKUNST.
andere
schepen,
die
bijna ontallyck waren,
groote jachten, van dewelcke de personen van qualiteyt sich
dienen op de rivieren, ende te passeren, hetsij
IN
in
het Landt
om
wanneer sulcks van noode
De Hertog van Yorck koos daarop
van de eene Provintie na een andere is
ofte
om
plaisier."
het jacht van de Princesse Douairiere,
de hertog van Glochester had een der jachten van den Raet van Staet. De Gede-
van
puteerden
de Staten-Generaal een ander, Gedeputeerden van de Staten van
Holland het jacht van den Heer VAN Beverweert. Verder waren er de Maecht
van Zeelandt, het jacht van Capiteyn Brouwer, (waarschijnlijk het andere Admiraliteitsjacht),
de Post van Zeelant, het jacht van de Stad Dordt, het jacht van den
Heer van Noordwijk en dat van den jongen Prins van Orange.
De die zelfs
jachten waren voor het keukenbedrijf uitstekend toegerust, en degenen,
deze commoditeyt misten, waren vergezeld van andere schepen, waarin
ovens
De
om
bedoeling was het middagmaal
echter dat het water „soo
bij
de afvaart te
geincommodeert bevindende van te
houden.
bewogen was, dat de Princesse Royale
verdragen de stercke bewegenisse van het schip, de appetijt
bedde
men
pasteien te bakken had ingericht
de
see-sieckte,
sich
Het bleek
niet
verloor,
kennende ende sich
genootsaeckt bevonde te
gaen leggen".
Eerst een kwartier uurs voorbij Dordrecht,
in
de Noord, vond men omstreeks
vier uur betere gelegenheid.
Balen
in zijn
„Beschrijving van Dordrecht" zegt „houdende anker boven
de Noord, daar onze Ed. Groot Achtbre Overheyd, zijn Hooggemelte Mogenheyd heerlijk onthaalde, hem vereerende een groote levende steur (die zijn Majesteit belastte in te zulten, en
ém na
te
zenden) en eenige zalmen voor de stad gevangen,
Mogendheid groot vermaak in schepte". Dit is wel het moment, dat op het schilderij in het Mauritshuis is afgebeeld. Reeds is het jacht van den Koning weer onder zeil, een ander jacht en een deel der vergezellende schepen is nog geankerd. Gedurende den maaltijd toch had daar
zijne
de Koning een expresse ontvangen, dat de vloot onder voor Scheveningen geankerd was, zoodat de
reis
MONTAGUE
thans zooveel
dien ochtend
mogelijk
moest
worden bespoedigd. Zeer waarschijnlijk was genoteerde teekening
in
V. n.
Veldk
ooggetuige, immers op een vluchtig
de verz. Dr. D. F. SCHEURLEER,
is
de compositie van
het schilderij volkomen aangegeven.
Des avonds passeerde de vloot Rotterdam
„waer
de
contrarie
wint
vloot veroorsaeckte te lavecren ende door die middel twee of driemaal dicht
haven
te
komen". Evenals tevoren
te
bij
de de
Dordrecht was op de bolwerken de burgerij.
ONZE VLOOT
moment
het
is
Museum.
het Rijks
van Karel
is
daarop dus
de
niet zooals
op laveerend trekt de
prinselijk
mist
de
wapen neemt ook
in
Verschuer
L.
in
vermeldt de aankomst
fijnheid,
die
van jachten langs de stad. Het
flotille
hier
VERSCHUER
de
de schuiten op den voorgrond zekere
den indruk of hun portret
voornaamste
in zijn
bereiken, b.v. in bet schilderijtje in de verz. V. D.
burgers
van
titel
maar het passeeren voorgesteld.
II,
met het
schilderij
voorgesteld op het schilderij
Feitelijk
In den wind
jacht
101
wapenen en werd met musketten en geschut gesalueerd.
elk op het sierlijkst in de
Dit
DE SCHILDERKUNST.
IN
plaats
Hoop
i).
Ook
stijfheid. Zij
geeft
maken
mocht ontbreken, en stelden mogelijk
niet
in.
Het
ander werk dikwijls wist
als
te
de groep al te
zeer
opdracht-
gevers zekere eischen.
WicQUEFORT
vertelt verder hoe te Overschie werd overnacht en men reeds aankwam. Een prent met de Rotterdanische poort en de stad achtergrond zooals wij die van Vermeer's schilderij kennen, stelt voor hoe
te vijf uur te Delft als
Karel
II
daarna
uit het
jacht getreden door de buigende Magistraat begroet wordt
te treden in
„de Carosse van de Princesse Sijn Suster,
welcke
de
om dien
dagh de eere hadde het Konincklijke Huijs te voeren". In den Haag nam de Koning zijn intrek in het Huys van Maurits van Nassau, waar in
Woensdag
verbleef tot
hij
Scheveningen
2 Juni, toen hij zich te
de Royal Charles herdoopte Naseby inscheepte en begeleid door een
talrijke
vloot de reis naar zijn herwonnen koninkrijk voortzette.
Moeilijk zou
men dus voor
het schilderij van v. D.
Velde een
toepasselijker
plaatsing kunnen vinden dan juist in het Mauritshuis.
Een groote teekening van W. moet
tijdens
V. D.
Velde teckende
verblijf der
het
V. D.
Velde den Oude
in
mijn verzameling
Engelsche Vloot voor Scheveningen ontstaan
zijn.
er
op aan „Royale Charles." De versiering van den Spiegel
heeft het karakter van de
London van 1657 op eene teekening in de verzameling van den bovenspiegel vertoont nog de oorspronkelijke
VAN Stolk. De
vulling
versiering van de „Naseby", terwijl op het schild het parlementswapen
schilderd en een kleiner gevierendeeld
overeen met de mededeeling
we began Dover
to
pull
for painters
De
tijd
down
all
wapen met kroon
is
Pepys' Diary op 11 Mei (O.
in
the
States'
and others to come to
arms set
in
the
is
wegge-
aangegeven. Dit komt
fleet,
Stijl)
„This morning
having
first
sent to
up the kings".
om het wapen, dat wij thans nog als trophee Voor het overige komt de teekening dan ook overeen met
had nog ontbroken
bezitten aan te brengen.
ct'ien de oevers van den M.iasmond voorstellende met de korte welke behooren bij de postkaart van jAtoB Quacq van 1005, evenals diens profiel van Rotterdam mogelijk door of naar L. Verscuukr 1)
'ichtende
Zijn
ook de kloek waargenomen
golfslag,
ONZE VLOOT
102
van
andere voorstellingen
IN
DE SCHILDERKUNST.
dit schip als
op het
van
schilderij
VAN DiEST
J.
cat.
RMS
No. 1649 (mijns inziens ten onrechte slechts aan dezen toegeschreven) en de teekening van SxORCK in het Prentenkabinet. De teekening in de verzameling van
Stolk heeft het opschrift: „'t schip Londen alwaer ducke de Jorck mede quam naer Engelant gecommandeert van visad Lauson". vinden deze mededeeling tevens weder
Wij
bij
over
Pepys bevestigd, wanneer
dagboek op 23 Mei (2 Juni) het vertrek der vloot aanteekent: „After dinner the King and Duke altered the name of some of the ships, viz the Nazeby into Charles;... That done the Queen, Princesse Royale, and Prince of Orange, hij
in zijn
took leave of the King, and the Duke of York went on board the London, and
Duke
the
of Gloucester,
the
which
Swiftsure,
with a fresh gale and most happy weather
we
we weighed
done,
anchor, and
England".
set sail for
vergelijking van beide teekeningen zien wij ook hoe de Royal Charles
Bij
de Koninklijke vlag voert boven aan den grooten top, de London daarentegen de gekruiste Engelsche aan den voortop
als het schip
Beide schepen de grootste van Karel's vloot zijn
in
dag
bij
gelijktijdig
Twee andere No. 2460
Karel
II
aan het strand
te
Scheveningen
schilderijen ik
met de pen van
Velde den Oude
vertier
van jachten
voorgesteld, toch
lijkt
is
het juist onder
en
de
gegaan.
zeil
binnenlandvaarders.
Lt.
Op Adm.
Al
is
Ook
hier
hier
is
weer het-
geen opvallend
mij hier in verband met het voorgaande de onderstelling
gewettigd, dat hier het vertrek van Moerdijk latere uitgaaf
in het
het jacht rechts aan den wal, op No. 2467 vroeger getiteld
ligt
„Gezicht op de Zuiderzee"
In
V. D.
reeds in verband met mijn teekening van het jacht.
de catalogi voor 1911 geheeten het aan boord gaan van den
in
M. H. Tromp,
feit
Charles werd 22
verschillende verzamelingen bekend.
Rijksmuseum noemde
zelfde
triomphale terugkeer
De
Upnor verbrand. Voorstellingen van het afscheid van
zijn in
zijn
door hem verloren.
op de Medway door onze vloot veroverd, de London den volgenden
1667
Juni
werden
Koninkrijk,
van den vice-admiraal.
bij
voorgesteld, wat dan ook voor de
is
van den catalogus werd aanvaard.
genoemde
schilderijen
speelt
het
vroegere jacht
Frederik
van
Hendrik de hoofdrol. Hoe rijk het was versierd blijkt uit de verschillende voorstellingen. Hoe kostbaar deze versiering was blijkt uit de mededeeling van den Heer P. A. Leupe in Obreen's Archief II 16 18. Volgens het grootboek der Admiraliteyt op de Maze werd in 1647 aan Mr. PiktER Verschuer (de vader
—
van
Lieve) voor het
gulden
en
aan
P.
beeltwerck van 'tjacht van Sijne Hoocheyt betaald 1855
— 1667)
Vileers (i6l6
schilderen in de twee camers in
't
die
had aangenomen land.schappen
nieuwe schip van Sijne Hoocheyt
1
te
5CX) gulden.
ONZE VLOOT IN DE SCHILDERKUNST. Een andere
penschilderij, dat
lOS
van opzet sterk aan beide laatstgenoemden
was voor de Historische Afdeeling der E.N.T.O.S. 1913, afgestaan door
herinnert
Hendrik
Z. K. H. Prins
der Nederlanden.
Hierop komt evenals op deze voor een jacht met het wapen van Frederik
Hendrik, dat wij naar zijn versiering in ouderen stijl te oordeelen, kunnen aannemen te zijn het in 1660 dusgenoemde jacht van de Princesse Douairiere. He^ in 1647 gebouwde komt niet voor wel echter een ander kleiner jacht.
De
afwezigheid van verdere jachten en het overwegende van het militaire
bedrijf doet
vermoeden, dat
het
schilderij
verband houdt met de latere veld-
van Prins FrederiK Hendrik, waarin het transport
tochten
te
water zulk een
groote rol heeft gespeeld. Positiever oordeel dan in het laatste geval
door Dr. A. BrediuS aan de
valsche
(No. 681
handteekening
cat.
R.M.
van
S.
is
echter mogelijk omtrent een
Cappelle teruggegeven schilderij, dat vroeger DE VLIEGER droeg, en 1650 is gedateerd
S.)
het den weidschen
droeg
1803
In
V. D.
J.
titel:
„Het
uitzeilen
van de vloot van
Chattam", In de Beschrijving der Schilderijen van 1859 heet het het „Admiraal-
Het wordt daarin en
zeilen".
en
van
de begroeting
in
die
van
1880 opnieuw
voorname personen
de
in
uitvoerig behandeld
de boot
in
beide
gevallen
vermeld.
Ook voor
schilderij,
dit
herkennen gaf een
detail
al
is
het rijkversierde jacht minder duidelijk te
de oplossing.
met het oog op de reeds genoemde
Duidelijk was
voorstellingen, dat hier
verband moest worden gezocht met een der krijgsbedrijven van Frederik Hendrik.
Van in prent
De
admiraalzeilen
zeilpont links
dezer
wel geen sprake, als
vaartuig,
men
V. D.
zich
bekende voorstellingen
Laan
voor den geest brengt.
met het paard en de soldaten, de verschillende tuigage en typen
binnenschepen,
sierde
is
van de jaren 1638 en 1697 of die van
dat
de een
totale afwezigheid
zoo
voorname
van andere jachten dan het
plaats
in
rijkver-
het schilderij inneemt, doen
met het zeilvermaak verband kan houden. Een schilderij in het Museum te Weenen staat in nauwe betrekking er mede. Het is eveneens wel valsch gemerkt n.1. S. de Vleger 1649, 'i' l'&t het mij niet meer in de herinnering om mij daaromtrent stelliger te kunnen uitlaten.
allerminst iets verwachten dat
Hierop
is
behalve een aantal binnenvaarders nog een oorlogsschip en de Rotter-
damsche Sint Laurenstoren eveneens een
zichtbaar,
hoog personage
VAN de CapelLE
in
het
maar ook op den voorgrond een
sloep, die
voert. Echter ontbreekt de figuur van den
op de Rijksmuseum voorkomenden jongen man met ontbloot
hoofd, wien niet minder de hulde schijnt te gelden, die van de salueerende .'^chepen
ONZE VLOOT
104
IN
DE SCHILDERKUNST.
wordt gebracht. De combinatie van Frederik Hendrik en den lateren scheen
voor de hand
mij
liggen en werkelijk
te
vond
ik bij
Willem
II
aandachtiger be-
dat de persoon, die de eereplaats inneemt opmerkelijk gelijkt op de
schouwing,
latere portretten
van onzen grooten stedendwinger en ook geen ander daar kan
immers het door hem gedragen blauwe
lint
en een gouden draagpenning
zijn,
komen
ook daarin overeen en duiden op de teekenen van de orde van den Kouseband.
De
om
neiging
weidsche
Cappelle deed gelden voor
't
DE WiTT voor Dord, deed een op de Hollandsche vloot naar
het
bedenken,
die
in
1804 de VAN
heette
in
DE
van de vloot naar Chattam onder CoRN.
schilderij
van Bakhuysen gedateerd 1671 tot nog
voor eene afbeelding van het aan boord gaan van Jan DE
doorgaan
toe
te
titels
uitzeilen
WiTT
1665 als gemachtigde der Staten Generaal. Een briefje
waarschijnlijk
met de eigen hand van BakhuVSEN geschreven,
moet volgens den catalogus van 1859 vroeger achter op het doek geplakt zijn geweest. Daar de persoon, die ondersteld werd den raadpensionaris voor te den toeschouwer den rug toekeert, immers
stellen
dame
het
wimpel
reede
ter
den grooten
aan
top,
kan
deze
hier
hij
gekleed zou
dan wel heel anders dan
wij
hem staande Leeuw met de vlag en
wijst de naast
bewering aan de afbeelding van den
hoofdpersoon zelven moeilijk worden getoetst, dat
hij
liggende admiraalschip de Gouden
al
zou
hem kennen
men kunnen doen opmerken, en zeer tegen
zijn
gewoonte
zijn.
Ook komt in September 1665 het Leeuw nog niet voor. De zaak is echter eenvoudig op
groote Amsterdamsche schip de
te lossen
Gouden
met het admiraalschip en de
dateering als uitgangspunt.
voerde de Lt. Admiraal W. J. van Genth de vlag op den Gouden 167 Brandt in zijn Leven van M. A. de Ruyter bericht: den veertienden zag men den Lt. Adm. VAN Genth en den Vice Admiraal Enno Doedes In
1
Leeuw. Juni
Star met bij
ettelijke
Amsterdamsche schepen zich omtrent 4 mijlen van Oostende De Ruyter met de Maasschepen was reeds van Hellevoet-
de vloot voegen.
sluis uitgezeild. Bij
het
afzeilen
van de reede van Texel, de verzamelplaats der Amster-
damsche, Noord Hollandsche en Vriesche schepen voerde de Gouden Leeuw dus vlag van het opperhoofd. Behalve de Gouden Leeuw zien wij een ander Amsterdamsch schip de Hollandia en een derde oorlogschip met een Hoornsche geus aan den boegspriet. Deze kleuren evenals de Vriesche kleuren vinden wij ook bij de Kagen aan den steiger rechts terug. De Gouden Leeuw voerde in 1671 voor het eerst de ndmiraalsvlag, zooals
de
uit
de
bekende
vlootlijstcn
blijkt.
Wat
is
dus meer voor de hand liggend dan
ONZE VLOOT IN DE SCHILDERKUNST. aan te nemen, dat op
dit
1671 gedateerde schilderij
gaan der zeesoldaten op de reede van Texel
het aantal soldaten op de vloot niet gering was, blijkt
bemanning der
vloot, namelijk achtduizend
voorgesteld het aan boord
is
in het
105
begin van Juni 167 1. Dat
de opgaaf van de totale
uit
matrozen en bijna drieduizend soldaten.
de modelkamer van het Departement van Marine
Uit
zameling van het Rijks
Museum
kwamen
in
de ver-
een viertal schilderijen, voor, voorstellende vol-
Tanger en Syracuse. Op de spanramen Amsterdam. Het vermoeden lag dus voor de hand dat deze door Reinier Nooms, gezegd Zeeman, geschilderde voorstellingen werden vervaardigd ten dienste der schepen,
gens de oude catalogi
Algiers, Tunis,
bevinden zich afdrukken
in
die
lak van het stempel der Admiraliteit van
deze havens zouden moeten aandoen. Evenzeer was het waarschijnlijk op deze doeken voorkomende eskaders konden duiden op een verband
later
dat de
met de tochten van DE RUYTER tegen de roofstaten aan de Middellandschs Zee. no. 1758 bleek dan ook werkelijk diens schip „de Liefde" te zijn afgebeeld
Op
Betreffende Algiers bestond wel geen twijfel omtrent de juistheid van den titel,
immers de bekende prent
in
Brandt's Leven van de Ruyter
zeker
stelt
dezelfde stad voor.
Welk belang
echter konden hebben, Syracuse of Tanger, Tunis daargelaten.
Het bleek dan ook anders. Wel kwam Tunis voor, maar Tunis heette volgens het opschrift Syracuse en wat Tunis heette bleek Salee te zijn. Topowerken,
grafische
als
Hecatompolis
in
1702
bij
P.
Schenk
te
Amsterdam
ver-
schenen, gaven duidelijk de verschillende situaties.
Meer nog dan bij de andere schilderijen kan men bij no. 1756 het dusgenaamde gezicht op Tanger de voorstelling van een bepaald feit verwachten. Immers van het eskader waaien de vlaggen van den admiraal, den vice admiraal en den schout slechts weinig
het
In
komstige
bij
nacht met witte vlaggen van achteren. Kenlijk waren ook de
boven het water uitstekende rotsen aan den ingang der haven.
werk van Schenk gaf de afbeelding van Tripoli een overeen-
toestand
aan,
die
nog sterker werd bevestigd door een teekening
het Rijksprentenkabinet en later door een teekening van
Het
schilderij
waar vermeld
staat,
een witte vredevlag
't
liet
DE RuYTER
bij
zijn
illustratie
aankomst
te Tripoli
pag. 244
de sloep, die
waaien naar land zond.
kleiner schilderij door
de Liefde,
bezit.
dan ook een duidelijke
dat
in
ZEEMAN met hetzelfde geval, waarop het schip DE Ruyter's admiraalschip, grooter en van achter gezien, met de
Een schepen
is
Zeeman zelf. van Brandt
Geloof en de Middelburg het hoofdmotief vormt,
Ook
hier
waaien
de witte
kwam
vlaggen van achteren en
is
sedert in mijn
de sloep met de
witte vlag afgebeeld.
U
ONZE VLOOT
106
IN
DE SCHILDERKUNST.
Herhaaldelijk hebben gebeurlijkheden, die in zeegevechten meermalen voor-
kwamen,
het overboord schieten van masten of stengen aanleiding gegeven
als
misverstand
tot
ongeluk
herkennen der voorstelling. Zoo
het
bij
het bekend, dat dit
is
den vierdaagschen zeeslag ook DE RUYTER heeft getroffen.
in
Geen wonder dus dat de oude catalogi het groote schilderij van Jan in het Rijksmuseum cat. No. 455 als zoodanig beschreven.
Beerstraten
Het was B.
W.
kon
hier
verband met het
in
VAN Riemsdijk
F.
zijn
mij
twijfel
Ook was dezen
voorgesteld.
van BEERSTRATEN', 1666, dat Jhr.
sterfjaar
zijn
een
of niet
uitdrukte,
ander
feit
het oudere type der schepen reeds
opgevallen.
Spoedig was toen het admiraalschip gelijking
W.
door
D.
V.
Velde den Oude, dezen
eveneens
bleek het
vermeld dat
in
als
de „Brederode" herkend
penschilderij „de slag
met het groote
van het leven van C. M.
lezing
Bij
voor te
slag
Tromp
immers daar wordt het
stellen,
mast van de
den tweeden aanval de groote
ver-
bij
Terheyde op 10 Aug. 1653"
bij
„Brederode"
feit
werd
afgeschoten.
hoe
Tromp was „Tromp seer
hoe
het
door
sich
toen reeds gesneuveld.
De Hollandsche
rondtsom
toedroegh"
bericht
musketkogel getroffen werd „soo
een
Mercurius, die verhaalt
neerstigh was met sijn veerkijkertjen in de hand te bespieden
hoe
hij
hij
bij
den eersten aanval
op de trap van de Hut
in
't
af
gaen was"" Behalve het zooeven genoemde groote penschilderij van
Oude
V. D.
Velde den
1654 van dezen
tweede kleinere voorstelling gedateerd
een
deze
heeft
zeeslag gemaakt, thans in de Kweekschool voor de Zeevaart te
Amsterdam.
Haverkorn van RijSEWijK in zijn Velde den Oude in Oud Holland 1899
Dit schilderij werd door den Heer P. belangrijke
pag.
41,
over
bijdrage
wien
dit
W.
v.
kenschetsende
D. feit
van de overboord vallende groote steng
met vlag en wimpel ontgaan was, aldus
onrechte
ten
voor
een
gefantaseerde
voorstelling gehouden.
Tevens
valt
hier
te
vermelden,
Haverkorn van Rijsewijk te
Florence,
zooals
blijkt
dat het
gereproduceerde
uit
een
artikel
bij
het artikel van den Heer P.
schilderij
van
in
het
Palazzo
Hans Geisenueimer
Pitti
in
het
Jahrbuch der Kön. Pr. Kunstsammlungen 191 1. Beiheft. pag. 50, gedateerd is, en wel 1672. Hoe dan ook, deze bekendheid met de dateering geeft geen nadere oplossing. Raadselachtig Tijdverdrijf,
voert.
is
dat het links op den voorgrond afgebeelde schip
nauwkeurig gevolgd naar de teekening
Immers
in
1656 had DE
RUYTER
in
't
Huys
Boymans, de admiraalsvlag
er voor het laatst zijn vlag
op ontplooid
ONZE VLOOT en
op een verder plan
is
DE SCHILDERKUNST.
IN
ook nog de Zeven Provinciën zichtbaar, eveneens met
de vlag aan den grooten top en den wimpel
Minder moeilijk was het fouten
op het groote
catalogi, dat
107
er onder.
te verbeteren als
schilderij het
de bewering
in
de oudere
Y voor Amsterdam, door W. V. D. VELDE
den Jonge cat. RMS, no. 2469, „de Oostindievaarder Holland zooeven van de reis teruggekomen" was voorgesteld. Immers het wapen der Admiraliteit van Amster-
dam
in het wuift
en de versiering de Gouden Leeuw
toegelicht door een teekening in
Boymans aan
in
den spiegel, gaven nader
dat hier
Tromp's oude admiraal-
schip was voorgesteld.
Een ander
begrijpelijk
misverstand
geeft aan de voorstellingen door
seum en
W.
v.
D.
is
Jonge, die
het Mauritshuis voorkomen, het veroveren van het
in
men gewoonlijk
de uitlegging, die
Velde den
bij
in
het Rijksmu-
de achtervolging
op de Galper vastgeraakte Engelsche schip The Royal Prince. Het schip voert admiraalschip van George Ascue witte vlaggen aan den grooten top en als
als
De Engelsche
vlag van achteren.
eskader indeeling was toen onderscheiden
der roode, der witte en der blauwe vlag. Het
in die
duidelijk dat deze witte vlaggen
is
worden gestreken. Terwijl de Beschrijving der Schilderijen van 1859 dit feitjuist omschrijft, vermeldt die van 1S80 daarentegen, evenals de catalogus van het Mauritshuis,
dat
witte vlag geheschen wordt.
de
Ruyter zegt echter duidelijk op pag. 488 „dat
Brandt
zijn
in
Leven van de
AsKUE, geen middel redden, ziende de branders op hem afkomen, moest d' Admiraal
noch hoope ziende
om
zich te
gedoogen dat men
zijn
Admiraalsvlag streek en door andere teekenen
gaf, dat hij
Het
van zins was zich op
te
den landoorlog bekende hijschen der witte vlag
in
overgaaf gaf in
de catalogi
dan
te
kennen
geven."
ook
als
teeken van
begrijpelijkerwijze aanleiding tot onjuiste
omschrijving.
Ten (verz. V. D. te
slotte
oordeelen
de Spiegel
Schout
bij
zij
nog vermeld dat de H. Dubbels
Hoop) bekend naar
als
de
te
als
een vloot
bij
den Helder wel
R.M. S. No. 814 moeten voorstellen,
cat.
zal
herkennen schepen en den rang, dien
admiraal van het eerste eskader en het
zij
innemen
Wapen van Enkhuizen
n.1,
als
Nacht van het derde, de voor de komst van de overige eskaders en
der groote schepen aldaar reeds aanwezige Amsterdamsche en Noord-HoUandschc
schepen
in het
begin van April 1666.
Merkwaardig
is
nog hoe onze beste schilders ook medewerkten
ontwerpen van de versiering der schepen. Een
W, V. D. Velde den Jonge werpen voor de versiering van een klein teekening van
in
bij
het
mijn bezit zijnde gemerkte
geeft in verschillende schetsen de ontjacht.
Een andere teekening met een
geheel op schaal uitgewerkt ontwerp van L. Bakhuizen bevindt zich
in
de verz. 14»
ONZE VLOOT
108
Fodor. Deze draagt
IN
DE SCHILDERKUNST.
Dupper komt
hetzelfde jacht zeilende voor op het schil-
derijtje
van Bakhuizen ged. 1694. Van Lieve Verschuer is bekend,
dienst
was der Rotterdamsche Admiraliteit. In Frankrijk
niet
dat
hij
als
beeldhouwer en schilder
in
was niemand minder dan P. PUGET degeen, die te Toulon de Helaas de meer practische scheepskapiteins stelden zijn
ontwierp.
versieringen
werk
handteekening met de bijvoeging
in fraai schoonschrift diens
„inv." In de verzameling
op
prijs
en op hun herhaald aandringen moesten beelden, die
al te veel
gewicht en windvang gaven worden verwijderd.
Eene teekening van de ^Paris" beeld
van
zijn
monumentalen
HoUandsche schepen.
stijl,
in
die
mijne verzameling geelt een goed voorzeer
afwijkt
van de
versiering onzer
DE STICHTING DER NEDERLANDSCHE SCHILDERSBENT TE ROME DOOR Dr. G.
J.
HOOGEWERFF.
jvER het zich aansluiten van de Nederlandsche kunstenaars te
Rome
spreekt
Van Mander nog
jonge schilders tegen
hoewel
hij
de gevaren van het leven
in
niet,
de
de Eeuwige Stad wel ernstig waarschuwt en ook voor de
landgenooten, dat
preekje, zijn,
vindt
die
zeker
men
zij
aldaar
verre
zullen
in het laatste
Het
geweest zal
gedeelte der „Exhortatie
Vermaninghe aan de aencomende schilderjeught", over het reizen naar Italië komt te spreken oft
waar de schrijver
ontmoeten.
van overbodig
—
lek soud' u gantsch tot reysen ver\vecken,
Vreesd' ick niet of ghij mocht
Want Room
is
de
stadt,
komen
in
dolen;
daer voor ander plecken
Der schilders reyse haer veel toe wil strecken, Wesende het hooft der Picturae scholen, Maer de rechte plaetse, daer quis'ecolen
En T'
verloren sonen haer goedt doorbrenghen; is
schromigh
zijn
jeucht die reyse ghehenghen.
Door ervaringhe men dat oock bevroedet, Als menich van daer comt beroyt en pover, Hebt altijt wel ghelt, maer wacht u met eenen U eyghen oolijck landt-volck veel te leenen."
DE STICHTING DER NEDERLANDSCHE SCHILDERSBENT TE ROME.
110
Genoeg bekend
vaak
en
elkander zochten
de dagen van
het, dat er in
is
Rome
vele Nederlandsche kunstenaars te
ontmoetten.
Berichten
Feesten zullen vooral de jongeren onder hen
samenkomsten heeft
dat
zij
niet.
hebben gevierd, en door zulke
stichtingsdatum nooit gehad
nauwkeurigen
maal opnieuw „gesticht" werd, voor
drie of vier
zij
stellig
daaromtrent ontbreken
de Bent van zelf zich gaandeweg hebben gevormd.
zal
een
zij
Carel van Mander reeds
waren, en van zelf spreekt het, dat
;
Mogelijk
even mogelijk
zij
het,
is
meer
ten slotte een
blijvend karakter verkreeg.
Op
den voorgrond moet worden gesteld, dat de Bent, blijkens
was met zoo
eigenlijk geen vaste „organisatie"
had het genootschap en
bepaaldelijk
alle
doopfeesten
gegevens,
Wel
geschreven statuten.
ceremoniën en potsierlijke gewoonten, die
zijn
de
bij
iets als
bij
de feesten
der nieuwe leden in acht genomen werden,
met bedoeling gevormde of ingestelde corporatie kan men
maar van een
niet
spreken. Als de Bent door oppositie tegen de officieele kunst en in verzet tegen
de maatregelen der Academie een bepaald program
een
tijd
lang het karakter van een corporatie met
dan was
heeft verkregen,
dit
omdat onder den drang der
omstandigheden zulk een aansluiting met door hun overwicht aangewezen
leiders,
PlETER VAN Laer en zijn vriend „GlOVANNI DEL Campo", wenschelijk was. Het program was dan meer een gezamenlijk verweer, dan het met bedoeling voorstaan van een eigen beginsel. Dit beginsel was wel aanwezig, doch onbewust, als
en
meer
zich
uitte
een tegenstelling, die toen niemand beredeneerde, maar
als
die ons achteraf niet
Toch bestond
minder duidelijk
Italiaansche kunstenaars te als
nu
te
Echter kan
Rome
in
een
zulk
nuiten
om
men
Rome. De
XVIde eeuw een bentleven van
voor vroolijkheid zat den „artisti" toen
zin
van
zulke
in het leven
genootschap
:
voorbeelden zich aaneensloten.
hoe deze
te
Rome
zich verzamelde, dat den weidschen
toe),
beschrijven,
dat
hij
omdat
bijna geheel uit de
over-
Wel
verhaalt
een gezelschap van twaalf kor-
naam van „Compagnia
del Paiuolo" bij (tot
twee-
de tafelgewoonten van deze „bent" juist daarom gaarne wil in zijn
dagen, dus omstreeks ISSO, zulke dischgenootschappen
mode waren
de rariteiten en de luxe
')
men
van den beeldhouwer GiovanFranCESCORustici
(Ketel-genootschap) voerde; maar Vasari zegt er zeer nadrukkelijk
maal
is
aannemen, dat de Nederlandsche zonen van Apelles
niet
navolging
ons reeds VASARI over
')
het bloed, en zelfs tot tijdelijke organisatie der vroolijkheid
in
gegaan.
is.
reeds in het begin der
er
in
geraakt.
De
beschrijving zelf roept ons
het geheugen van een feestmaal van
iets
van
KarEL DEN StouteN,
Vgl. voorloopig over de oneenigheid tusschen de Nederlandsche schilders en de Academie (i635-'37) Ilist. Instituut te Rome, 1910, bit. 34-26.
het Jaarverslag van het Nederl.
DE STICHTING DER NEDERLANDSCHE SCHILDERSBENT TE ROME.
lil
zooals die in het schoolboekje destijds onze verbeelding ontzetten. Voorzeker, de heeren, die zóó het gelag betalen konden, waren de berooiing nog niet nabij
della
was.
Een ander
dergelijk gezelschap
Cazzuola"
(van
den
Benvenuto Cellini
groote
was weinig
later,
beschrijft voorts in zijn „Vita",
weder zulk een „Compagnia" van
pestziekte
in
1512, de
„Compagnia
waarvan ook RusTlCl de waardige voorman
Troffel),
anno 1524, hoe na de beeldhouwers en
schilders,
samenkwam, om feest te vieren. Hier was 's weeks MiCHELANGELO van Siena de leider, dezelfde die naar het ontwerp van zijn stadgenoot Baldassare Peruzzi het grafmonument voor paus Adriaan VI in de kerk der Anima zou maken. GlULlo ROMANO, de zeer gevierde leerling van Rafael, was mede van deze partij, welke ons door Cellini met zijn gewone levendige kleuren geschilderd wordt. Doch van deze „Compagnia" als van andere goudsmeden tweemaal
Vasari
1525, hoewel de bronnen en biografieën toenemen, alle berichten.
na
ontbreken
hebben gehad.
schijnt wel gelijk te
Waren de kunstenaars van is
welke van
de invloed, het
in
uitging,
genootschap
een
spel.
over
in
het
is
de „Congregazione dei
vooropgestelde
—
Eerder
kunstzaken weldra
Rome weder Virtuosi al
artistiek-vrome bedoeling had. In
GrEGORIUS XIII de
reorganisatie van de
„Accademia
San Luca" onder kerkelijk toezicht en oppergezag, dat Urbanus VIII
di
alle
van Trente ook
1543 immers door de kunstenaars te
in
duidelijk
onder paus
volgt
1577
dagen dan ernstiger geworden.'
die
Concilie
wordt opgericht,
Pantheon", die een
Romana
Als
het
Rome
te
vertoevende kunstenaars heeft willen uitbreiden. Daar waren
de bentvogels niet van gediend.')
Carel van MandER vond Rome nog wat het
tenminste
uiterlijk
aangaat:
geheel
in
academische „stemming";
het verborgene dreef de heffe van het
in
Romeinsche kunstenaarschap, en wat daarmede annex was, genoeg haar spel. Er waren aansluitingen, die men had te mijden, en daartegen waarschuwt hij.
De
aaneensluiting van landgenooten zou
hebben gevonden, omdat die heid) zou
alleen, die
aaneensluiting
de
eigenlijk
reis
(of voornamelijk)
1)
—
togen
nauwelijks in
!
van
kleine
wegens de meerdere
Rome aangekomen,
13S
Italië
bijna altijd
eerste kwartaal der
bli.
naar
meestal
misschien ten deele wel
hij
Het waren toch waarlijk
—
Doch
noode.
niet de slechte
zulk een aanmoediging had die
Ten
eerste
maakten de jonge
gezelschappen van twee tot veiligheid.
vier,
Ten tweede betrokken
tezamen een woning, of gingen, vooral nog
XVIIde eeuw,
loffelijk
menigeen voor kwaden omgang (door onwetend-
hebben kunnen behoeden.
elementen
schilders
juist
bij
ook
al
zij,
te
in het
een reeds gevestigden, ouderen landgenoot
Vgl. reeds in verband met een en ander mijne Nidtrl. Sthilders In llaliü rn dt XVIdt etuui, (1913) Bischtidtn in IlaUi omtrent Ntdtrl. kunitenaan in geleerdin. II (1913), Inleiding, blz. 4 17.
— 141;
—
DE STICHTING DER NEDERLANDSCHE SCHILÜERSBENT TE ROME.
112
gezel
als
nog eerder (en
blijkbaar
dit
reeds
aankomst het
bij
een Italiaan, hoe zonderling dit ook
bij
deden de graveurs vooral)
Antwerpenaars kleefden
de
Vooral
Schier nimmer
in dienst.
schijnen; dan
in
waar
mag
een Franschman.
aan elkaar en hadden
zeer
opzicht
dit
adres,
bij
zich te vervoegen hadden, bij
zij
De Hollanders zijn het, die meestal niet zulk een atelier zochten, deels omdat zij wel het vakverband, maar het gildeverband niet meer zoo voelden, deels omdat zij, eenmaal uitgevlogen, hun gulden vrijheid liever
zich.
wellicht
sterk
behielden.
Het
dan ook vooral de „Olandesi", die de Bent hebben gesticht,
zijn
hoewel voor en na ook vele Vlamingen en
komt
1609
In
zelfs
Walen daar
waaruit
voor,
bericht
„Neder"-duitsche,
versta
„Duitsche",
een
blijkt,
een
schilders
twist
lid
dat
van
zijn
de
gezamenlijke
geweest.
met hun Italiaansche
vaktjenooten hadden en omzagen naar iemand van gezag, die hun belangen zou
kunnen behartigen.') Wellicht toen
de wrijving met de Academie
dit er op, dat
ziet
Maar het
bestond.
reeds
bericht
staat geheel
op een gemeenschappelijk belang. Nadere gegevens landsch Historisch niet voor.
De
aaneensluiting
Instituut
berichten,
doemen
te
Rome
op zich in het,
zelf en wijst enkel
van wege
liet
onderzochte, archief van San Luca
Neder-
komen
of liever gezegd aanwijzingen, aangaande een bepaalde
eerst omstreeks 1620 op;
doch dan tevens
in
de gedrukte
bronnen, welke reeds ten dienste staan. namelijk reeds, als
men
de vroegste kunstenaars, van wie bentnamen bekend
zijn,
Wanneer het bentleven ongeveer nagaat
in
welken
tijd
begint,
blijkt
van wie het dus ook vaststaat, dat zij bentleden zijn geweest, te Rome zijn aangekomen. Deze jaartallen van aankomst vallen zeer zelden vóór 1620, een enkele maal
in
dat jaar, meestal niet zoo veel daarna,
Breenbergh woont neerde
teekeningen
in
1619 nog
Amsterdam, doch
te
gedateerd schilderij
en een
in
Rome, waar hij tot 1627 blijft. 2) PoELENBURGH dateert een teekening met Romeinschc 1622"; en blijkens de onderteekening van het vers, dat
van
zijn
In
het
WijBRAND
vriend
Roomen 1617",
—
voorjaar
moet
van
hij
1627
DE was
Utrecht teruggekeerd.*) Geboren kornuiten geweest 1)
*) •)
den. Vgl. 4)
zijn.
Zijn
GEEST,
—
zich daar toen al hij,
in
blijkens gesig-
ruïnen: „in roomen
schreef in het album
van
Poelenborch,
in
jaar minstens bevonden hebben';.
zooals uit de documenten blijkt, weder te
15S6 moet
bentnaam
hij
^Cornclis
vijf
is
het Louvre in 1620 reeds te
luidde:
hij
een van de oudsten onder de
„Sater".
Rtscktidtn in Itilii. II, bil. 694. Vgl. nader Bode, Studitn sur Cackichie der holland. Afaltrti, bli. 335 vg. Het blad met het veertienregelig luliaansch poCem berust bij het Fnescb Genootschap te Leeuwar-
Kramm. V biz. Kramm, t. a. p.
1396.
DE STICHTING DER NEDERLANDSCHE SCHILDERSBENT TE ROME.
WiJBRAND DE Geest
Abraham Bloemaert de Italiaansche
reis
Rome
jaren" te
te
161
in
blz.
(I,
gewoond, en dat
de oudere zuster van Saskia.
verzameling
de
in
Leeuwarden het
hij
samen met
De GeEST
„verscheiden
Na
zyn terugkeer te Leeuwarden
HendrICKJE UlenburGH,
verschaffen ons de vijf hoogst merkwaardige
van het Museum BOYMANS, waarop een
twintigtal van de bentvogels zijn afgebeeld, die in de onderschriften
toenaam meestal
zijn
aangewezen. Van deze namen
te zijn; hetgeen ons niet verwondert, daar
Aan
brengen,
in
niet
met de
helft
obscuur
waren thuis
beschrijving der vijf bladen door F. D. O.
Obreen
in
hoofdzaak
hier
volstaan.
bij-
twijfel te
Rome
zelfgemaakt
van een en dezelfde hand, met uitzondering wellicht van het vijfde
blad,
waarvan ook de onderschriften
jonger schijnen te wezen.
iets
Dit vijfde blad wordt met het tweede, dat het meest levendig geteekend
nogmaals afgebeeld. Het
is
stellig onjuist
aan
nemen, dat men hier
te
te
is,
hier
maken
met „kopieën of misschien wel de oorspronkelijke ontwerpen van de por-
heeft
tretten der kunstenaars, die te
vindt
Er wordt aan herinnerd, dat de
teekeningen ongeveer gelijktijdig en zonder eenigen
laatste
te
— 308)
en zeer voldoende afbeeldingen. Een verwijzing naar die
volledige
moge dus
zijn. Zij zijn
en
de Romeinsche
diens Archief voor Nederlandsche Kunstgeschiedenis {T>\.\U.,h\z.2()%
in
drage
en
de grootste
vijf
met naam en
heel wat bentvogels bleef de onsterfelijkheid ontzegd
De nauwgezette
men
blijkt
ook de namen, die
gevonden worden voor een groot deel voorloopig
archieven
bij
zijn vriend
')
Een paar verdere dateeringen teekeningen
te
met POELENBURGif,
daar „de Friessche Adelaar" genoemd
19 Augustus 1622 met
wij weten,
zooals
hij,
1592
147) zegt, dat
hij
werd, van wege zijn hooge vlucht in de konst.
huwde
in
vermoedelijk
3,
Utrecht geleerd. Aanvaardde
HOUBRAKEN
?
heeft
makker, die
zijn
zelf,
had
aanschouwde,
levenslicht
113
Rome
zijnde,
WiLLEM SCHELLiNKS op
rond op de muren geteekend zag. (Houbraken Laat ons nogmaals nagaan,
bekend
is
zijn reis
— i66l tot 1665 —
de herberg waar de bentvogels gewoonlijk kwamen,
in
dan de naam,
om
II,
blz,
in
het
269)".
van welke der afgebeelde kunstenaars meer
zoo mogelijk op deze wijze een paar nuttige aan-
knoopingspunten
te
Op AntHONIE
blad staan de afzonderlijke portretten van twee schilders Amersfoort en Franciscus van Rotterdam, die door onderge-
het
verwerven voor het verder betoog.
eerste
van
:
teekende doodshoofden als overleden
Op „Joost <)
tweede blad
het
wt den Haech, Kramm,
II
zijn
aangeduid.
alias
Schotse Trommel"
—
—
na een onbekende „CORNELIS VAN Utrecht,
vinden wij evenwel terstond,
blz. 552.
15
DE STICHTING DER NEDERLANDSCHE SCHILDERSBENT TE ROME.
Il4
geen ander
natuurlijk
Satir",
alias
CORNELIS PoELENBURGH. Het wekt
als
ver-
Obreen niet werd herkend, die de lijst van de (latere) bentvogels bij HOUBRAKEN naslaande, alleen vond, dat een andere Cornelis, nl. de goudsmid CORNELIS VAN RiJSEN, in i667-'68, onder den bijnaam „Satyr", lid wondering,
dat
hij
door
Roomsche Bent is geweest. Naast POELENBURGH zien wij als derde, met het glas in de hand, „WOUTER VAN DER Gouw, alias Almanack". Dit is, zooals Obreen reeds heeft aangetoond, Wouter Crabeth de Jonge, de neef van de beide beroemde glasschilders. Hij huwde te Gouda in 1628, na volgens Walwis Beschrijving van Gouda (I, blz. Rechts van hem ziet men op 334) dertien jaar lang op reis te zijn geweest. de teekening nog twee onbekenden „TvMAN van DEN Emster, alias BotterkuU" en „Peter van Leijden, alias Ram". Het derde en vierde blad toonen ons tweemaal vier >ignoti", op wie wij der
—
:
Het
terugkomen.
vijfde
en meest uitvoerige blad eindelijk, met Bacchus op een
wijnvat troonende in het midden,
is
voor ons, zooals blijken
gewichtiger. In
zal,
de eerste plaats wegens het daarop als „No. i" voorkomen van den Antwerpenaar
Cornelis Schut, dragende den zonderlingen bentnaam van „Brootsaken".
Wat
dezen meester aangaat
Hij
1.
niet,
is
is
het volgende vast te stellen:
Obreen vermoedde,
zooals
met den CoRNELIS
identiek
ambacht pasteibakker was en reeds in 1599 als lid, in 1610 deken van de Broederschap der Romanisten te Antwerpen voorkomt. Hij
Schut, als
die
stierf in 2.
geboren gilde
van
zijn
I blz. 475 en voorts het register). evenmin identiek met den bekenden CoRNELlS WiLLEMZ. SCHUT,
1635. (Vgl. de Ligger en Hij
is
Antwerpen
te
was
en
in
1620
almee
onafgebroken
n
69 en
blz.
Hij
3.
affsetter
Deze toch werd reeds
1597.
in
161 8 meester in het
van de Rederijkerskamer „de Violiere". Hij woonde
Antwerpen en
er in
stierf
1655.
{Liggeren
blz.
I
555,
register). is
ende
„CORNELIS SCHUT, die in Gamere van Rhetoryke Antwerpsche gilde toetrad. {Liggeren I
zeer waarschijnlijk of zoo goed als zeker de
personagie"
het eind van 1627 blz.
te
in lid
als
—
meester tot het
648 en 658. Het vermoeden
—
versta: van de
is
reeds
bij v.
WuRZBACH
II blz.
592 uitgesproken.
Nadere toelichting beneden).
Thans
willen
wij
nog trachten enkele van de andere
namen
thuis
te
brengen:
No.
2,
„JOAN Muller,
alias
Grunvink",
graveur van dien naam, daar deze reeds minstens zijn in is
den
tijd
een jong
is
zeker
vijftig jaar
niet
toen de teekening, die wij bespreken, ontstond.
man van even
25. Veeleer
hebben
wij te
de beroemde
oud moet geweest
De
voorgestelde
maken met den
schilder
DE STICHTING DER NEDERLANDSCHE SCHILDERSBENT TE ROME. Jan MeulenaeR,
die
in
1598
werpsche gilde voorkomt en leerjongens
als
jaar
komt
wyt
et lant
niet
hij
No.
zijn atelier
in
had.
meer voor en
van Cleve,
de „Liggeren" van het Ant-
in
CORNEUS DE Wael 401 en 559).
(I, blz.
Antwerpen
schijnt
WiLLELMO MOLLO,
en 4 zijn
3
meesterszoon
als
1620
in
115
te
en
WiLLEM JacobSZ.
Na
het laatstgenoemd
hebben verlaten.
alias Steeckreiter"
„Alexsander
en
beiden voorloopig onbekenden.
alias Quicstert";
No. 5 is „BarTOLOMEO van Deventer, alias Het Freti"; geen ander dan BartHOLOMEUS Breenbergh, in 1599 inderdaad te Deventer geboren. Ook hij werd door Obreen nog niet herkend. In No. 6, „Henrico Caiser, alias Sterkeeker", hebben wij in geen geval den bouwmeester en beeldhouwer Hendrik de Keyser te zien, doch diens aanmerkelijk jongeren naamgenoot, die in 161 3 te Utrecht leerling was
WTEWAEL.
Joris Bossart,
persoon
Batahen
in
het
Spirinkhooft
(no.
is
7)
misschien een en dezelfde
door Jeronimus Bosschaert.
geinventeert
Antony Zylevelt
Op
fecit".
den voornaam een vergissing
in
8,
,,Reynier van Heuklem,
No.
9,
,,RlNALDO VAN Leuven,
No.
10,
groote
,,Paulu3 Borro,
en
Amersfoort.
aan
schilderij
Honselersdijk; in 1659
het derde
Dit
werk
Jobsgasthuis
het
Over No.
alias
moeten
alias
alias
stierf
te te
hij
deel
twee berichten, die op
laatse
zijn leven
onbekend.
PAULUS BOR, de meester van
is
het St. Pieters en Blokland's
in
gedateerd 1628.2) In 1631 gaf
Utrecht;
in
werkte
1638
:
alias
Italië,
Hermafrodito" vindt
1)
Ygl.
MULLKR,
een
men
(blz.
30 vg.)
:
Het
eerste ver-
scheep gegaan zijnde, door de
Mooren werd gevangen genomen en uitgeschud, maar hoe leven
BOR
op het Huis
het niet het eerst zou zoeken,
betrekking hebben
meldt, hoe de schilder op zijn terugreis uit
zijn
hij
Amersfoort.
„JOAN LiSTEN, van HOUBRAKEN, waar men ten
1 1
is
Pickeur" eveneens.
Orlando"
is
zijn.
Wolf"
merkwaardige familiestuk
zeer
Clemendt DE Jonghe
de een of de andere wijze zou hier dus
spel
't
No.
voorval"
van
is
een reeks van 12 ruitergevechten bekend: ^Afbeelding van verscheyde
Gasthuis te
in
alias
Azumar, gegraveerd door Anthonie van der Does. Echter
graaf de
excudit.
JOACHIM
BossarT, die het portret teekende van Franciscus de MellO,
als Jo.
hem ook
bij
')
hij
„dooreen zeldzaam
behield, later weer vrij raakte en in zijn woonplaats
Hoorn
Schilderi-vcrtenigin^tn blï. 98.
HOFSTEDE de Groot in Oud-Holland XIII (1895) bli. 35 naar aanleiding van de ,A.-inKoningen", van denzelldcn schilder en uit het jaar 1634; aanwezig op de Tentoonstelling van bidding Code ScblIderkuDSt, gehouden te Uirecht in 1894. Uit het bezit van Wernbr Dahl te Dusseldorf. Catal. I)
Zie Dr. C.
der
no. 17.
15»
DE STICHTING DER NEDERLANDSCHE SCHILDERSBENT TE ROME.
116
terugkeerde. hij
Volgens het tweede bericht werd LlNSEN
')
toen
in het jaar 1635,
een herberg te Hoorn zat te spelen, door zijn makker, die het verlies niet
in
kon verdragen, verraderlijk overhoop gestoken. Samenvattende wat zien
dat
wij,
1620
vóór
te
Breenbergh
wij
aangaande de geïdentificeerde kunstenaars weten
(eventueel met WijBRAND DE GEEst) stellig aangekomen; HENDRIK DE Keyser mogelijk ook vóór,
POELENBURGH
alleen
Rome
is
precies
in
dit jaar.
Van de anderen kennen
wij het jaar
van aan-
nauwkeurig, maar wij weten dat tenminste vier der afgebeelde bent-
komst
niet
vogels
vóór
1627-2^
kregen dateering der
in vijf
De
het vaderland waren teruggekeerd.
voorloopig ver-
teekeningen wordt dus met volkomen stelligheid tusschen
1620 en 1627. Merkt men op, dat
De
Geest, van wien het vaststaat dat
hij
al
men voor hen die aanmerking, dan verkrijgt men vragen-
vroeger, in of vóór 1622, repatrieerde, niet voorkomt, en neemt in
al „thuis"
1627
waren een
reistijd in
derwijs de ietwat nadere beperking: na 1622 en waarschijnlijk voor 1626.
Reeds
op
werd boven
de
mogelijkheid
Rotterdamsche bladen de portretten van de hebben.
Op
Deze waren dus nog
gestorven, dat hun portretten niet meer te teekenen waren.
en
langer
niet
Men kan
volledig
zijn
;
niet zoo lang geleden
Waren
er
meer ont-
dan zou men ook eerder een geschreven vermelding
geleden,
verwachten dan portretten portretten.
voor ons
deze mogelijkheid wijst reeds de bijzonderheid, dat op een afzonderlijk
blad twee overledenen zijn afgebeeld.
vallen
dat wij op de vijf
gezinspeeld,
stichters der schildersbent
;
of wel een geschreven vermelding ter aanvulling der
zeer wel veronderstellen, dat de ons overgeleverde portretten
maar gesteld dat de Bent
al
bestaan had, zoodat
langer
meerdere harer leden gestorven waren, dan zou het toch met recht een onbegonnen
werk
zijn
zelfs
een
aanwijzing
geweest nog „portretten"
te vervaardigen.
flauwe aanwijzing, allerminst een bewijs.
volgende
en
zochten wij
al
slechts een aanwijzing
is
wij willen trachten, de
steunende op de reeds verkregen data, nader bewijs te
leveren voor hetgeen nu enkel een gissing
Nu
Dit
Doch
geruimen
tijd
in
is.
de Parochiale Archieven
gegevens over Nederlandsche kunstenaars en vonden er
vele.
berichten meestal op zich zelf en waren van dien aard, dat
zij
te
Rome
naar
Echter stonden die eerst
dan voldoende
kunnen worden overzien, wanneer het gansche materiaal bijeengevoegd en bewerkt zal wezen. Doch toen het onderzoek genaderd was tot de schilderswijk bij uit-
1)
Over lulke reiMTonturen van bcntvogels
wijlen, zoowel in de gedrukte als in
lijn
nog verschiltendr, dcets uitvoerige berichten aan
de onuitgegeven bronnen.
te
DE STICHTING DER NEDERLANDSCHE SCHILDERSBENT TE ROME.
117
nemendheid: Via Margutta, Via Babuino en zijstraten (nog heden het kwartier waar de vreemde kunstenaars bij voorkeur verblijf zoeken), vielen enkele meer samenhangende vondsten te boeken, die juist voor de wordingsgeschiedenis van de Bent van gewicht bleken stichtingsjaar eenig
te zijn
en die met name aangaande het te benaderen
brengen.
licht
— '16
1615
de jaren
In
komen
in
de genoemde straten nog geen Neder-
Behalve Venetiaansche en Florentijnsche schilders werden alleen
voor.
landers
nieuw
Franschen en één Spanjaard opgemerkt.
drie
komen twee onbekende „fiamminghi" opdagen „Cornelio ViLSO"
In 1617
:
en „FiLIPPO Lobet". Over het jaar 161 8
1619 vinden wij alleen: „Francesco VlROLi d'Olanda, pittore". Dit
In is
het bevolkingsregister verloren.
is
blijkbaar dezelfde als
„Francisco van Rotterdam,
alias Procureur", die als
op het
eerste blad der teekeningen in
Boymans voorkomt. Wij
te zijn overleden
kennen
namelijk
uit
opeenvolgende
vier
Rotterdam
daten
Ook
dorp"
een
in
1620 komt
in
hij
III (1605
uit
bewijs, dat de familie er „gevestigd"
hangt een stuk: „Plunderende
'jj)
Museum BOYMANS. Was Francisco
het
in
minder dan vier WiLLEMS „ViRULY",
Wel een
geslachten.
Van WiLLEM ViRULY
was.
niet
sol-
zijn broeder.'
met „GlOVANNI Nescer, olandese",
voor, .<;amen wonende
—
misschien den vader van den bekenden Caspar Netscher, die
doch
was, naar verluidt, een Duitscher.
hij
in 1621 in
de
niet
meer aangetroffen, doch woont,
Via Ripetta.
Rotterdam, hij
—
JOANNES heette; Frans ViROLl wordt in deze parochie
Indien
werkelijk
hij
die als overleden
1623 nog,
in
dezelfde
gestorven
jaar
boek van San Lorenzo
\ Francesco
Viroli,
identiteits-bewijs
is
zijn.
in
uit
een wijnhandelaar,
de Francesco
van
op de teekeningen der bentvogels voorkomt, moet
wanneer de benaderde dateering daarvan
genoemde
bij
als
is
juist
was
—
nog
in
het laatst-
Dit nu blijkt inderdaad het geval. Het Dooden-
Lucina opslaande vinden Rotterdam, schilder,
in
wij
op
14 Maart 1623:
Via Ripetta. Het gewenschte
hiermede verkregen.
Het vraagteeken achter de boven voorgestelde dateering kan verder vervallen. Veilig
gezegd:
niet
In
zekere
mag men aannemen: ni 1622 vóór 1623 en waarschijnlijk
1620 komt
in
en waarschijnlijk vóór 1626. Of anders
niet
nd 1625.
de zijstraten der Via Babuino de ^fri/^ Nederlander voor:
Gerardo DolfÈ, met twee Fransche
met 1622. Voorts woont In
niet ver
van daar een
metgezellen en een
Samuel
1621 treffen wij de eerste Nederlandsche meesters
aan, en wel vier tegelijk
Stefano Boltry,
een onbekende.
Waal
;
tot
en
Smit, schilder. in
de Via Margutta
DE STICHTING DER NEDERLANDSCHE SCHILDERSBENT TE ROME.
118
van Gerard van Broeckhuysen, VAN Stopendael te Amsterdam. ') GlOVANi BiLARDI, vermoedelijk de geheimzinnige GlOVANNl BiLlVERT, in 1585 geboren te Maastricht, de leerling van LODOVICO CivOLl te Florence. CORNELIO Bruni, blijkbaar een CORNELIS DE Bruyn, voorganger van zijn naamgenoot, den bekenden reiziger, die 22 December 1674 te Rome aankwam
Ghilardo Bruchusi,
die
wellicht de vader
1675 de leerling was van Bastiaan
in
en tot de Bent toetrad. In 1622 In
het viertal alweer vertrokken of verhuisd.
is
1623
niet
minder dan
andere twee
de Bent, is
vijf
komt
al
op het derde zijn
GiovANNi,
hij
op de Rotterdamsche teekeningen
men
degeen,
—
die
zijn
niet voor. Zijn
eventueel vrijmoedigheid kan vinden
bentnaam aangeduid:
tevens
GlOVA>fNl DEL
waar een wat oudere bentvogel
blad,
GloVANNi del Campo, den
:
reeds terstond in gezelschap van
Giovanbattista, en een TOMASO. De Campo was stellig lid van
een
zijn blijkbaar Duitschers,
onbekend, zoodat
is
„compagni", van wie echter helaas alleen de voornamen staan
andere
een
:
voor het eerst
wij
PiETER VAN Laer. Hij
boezemvriend van
opgegeven
vinden
echter
„alias
Braeff".
bentnaam herkennen
te
staat afgebeeld,
— Of was
alleen
met
de Nestor van de Bent
kameraden uitteekende en komt
De bentnaam
hem
hij
daarom
zelf niet
men ook op de berijmde lijst bij Houbraken (II, blz. 358); doch ook daar wordt de naam van den kunstenaar niet vermeld. Wel zou de benoeming bij het karakter van Del Campo passen, zooals ons dat reeds door Sandrart geschetst wordt (II, blz. 313): voor?
Hij
was
geboren
—
Janssens de kunst. sich
nach
beflissen,
Rom und
,,
Brave"
te
„Als
vindt
Kortrijk
en
leerde
er in kurzer Zeit
begeben, daselbst anfanglich des halbe
viele
Bilder,
te
Antwerpen
bij
Abraham
wol darinnen zugenommen, hat er
Caravaggio Manier
sich sehr
Apostel, Evangelisten und andere, nach
dem
Leben gemacht, sonderlich aber hat er in der Historie, wie der Engel bey Nacht den heiligen Petrum von Ketten und Banden erledigt, genugsam bewiesen, wie hoch sein Verstand in Erkanntnis der Warheit gestiegen, des wegen er zu
Rom von denen und haben sich denen
Niederl^indern sonders hoch geacht worden,
die meiste seines Verstands gebrauchet, ihn gefihrt
er sich hinwider diensthaft erwiesen,
und Processen, wie
angcnommen, vor
sie
sie
I)
zugebracht,
Obreen. Archief VII,
aller
und bedienet,
Niederlander Anliegen
auch immer waren, mit seiner Patronen Beyhülf
geschrieben,
procuriret, also mit selbigen
vor Gericht
und sich
advociret,
den ganzen
und weil
blz. 334.
eifrigst
und ohne einigen seinen Nutzen
Tag unverdrossen
auf
dem Campidoglio
er in seinen Hiindlen sehr glücklich gewesen,
DE STICHTING hat
NEDERLANDSCHE SCHILDER5BENT TE ROME.
119
darüber erfreuet, und also lange Jahre die edle Mahl-Kunst beyseit
sich
er
worinnen
gesetzet,
DER.
er,
so er darbey geblieben, sehr hoch gestiegen ware."
„Jedoch war sein
Geist
der
in
Kunst mit unterschiedlichen andern,
die
Alexander voN Welinckshoven, der von Gorcom, Gerhard von
sich
bey ihm aufgehalten, beschaftiget,
darunter waren
Krick, Peter von Laer, sonstenBAMBOTS, und andere, waren, und nach seiner Unterweising
alle fleissig
—
worden".
Waaruit duidelijk
Vermogens
etliche
gute
Werke
mehr seinem Contento,
Rom,
in
Marches de Cartel Rodrigo
und
Del Campo de oudere
in
Van de
als der
Rome
opknapte,
hij
zij
ernstige
Zij
behooren
en tot
kluchtige,
in
zijn
landgenooten, die het
de rechterlijke archieven te
Bertolotti
bij
zijn Artisti
in
Del Campo
het geval betrokken. Deze aan-
kunnen hier echter
niet
nader ter sprake
een volgend hoofdstuk, dat over het leven en bedrijf
der bentvogels heeft te handelen.
Wel
is
het echter van belang in dit verband na
welke kunstenaars er voor en na met
te gaan,
voor
reeds door
was soms ook rechtstreeks
hij
gelegenheden,
komen.
welke
zijn
er sonst
mogen."
Olandesi a Rovta (1880) medegedeeld. Zoo „braaf was
echter niet, of
kommen,
worauf er die Welt gesegnet, nachdem er
worden de stukken
teruggevonden. Ten deele
Belgi ed
von Noth getrieben, mitdem
Kunst und seinem Beutel gedienet, die
zaken,
omniet
„Er aber hausete mit Verzehrung
bis er endlichen,
hinterlafsen,
verschillende
hadden,
was. Sandrart,
Dienst des Königs von Spanien nach Madrit
seiner Vernunft nach, wol hatte bereichern
verkorven
—
die
und hochberühmte Leute
vertoefde, kende de schilders al te goed,
meester en wie leerling was.
te weten, wie
seines eignen
dat
blijkt,
Rome
die van 1628 tot 1635 te
treflich
Del Campo hebben samengewoond. „Tomaso, Antonio e Natale,
In 1625 treffen wij als zijn huisgenooten aan:
blijkt het, dat Natale eigenlijk een Fransche knecht is; Antonio zijn „pittori", en een derde schilder Gasparo heeft hen gevoegd. Van alle drie worden in 1627 gelukkig de achternamen ToMASO CoRTiELZ, Antonio Colina, Gaspar Jansz. Veel wijzer
fiamenghi".
zich
In
TOMASO
doch
bij
1626
en
vermeld
:
worden
wij echter niet, daar het drie
te zijn.
Op
verschillende COLIJNS voortgebracht In
volkomen onbekende persoonlijkheden blijken om en zij niet voor. Antwerpen heeft
de Rotterdamsche teekeningen k ;
maar, voor zoover bekend
1629 wonen er twee andere kunstenaars
bij
is,
geen Anthonie.
Del Campo
in,
die
— dank
Sandrart — terstond zijn thuis te brengen: „Alessandro fiamengo" is van zelf Alexander van Welinckshoven en „Gerardo fiamengo" is Gerard van Krick. In 1630 schijnt Alexander weer vertrokken. Gerard blijft een paar jaar langer getrouw. Sedert 1628 komt ook PiETER VAN Laer reeds voor, in dezelfde straat, doch in een ander huis: „Pietko Dl Lara, fiamengo pittore, con Stefano zij
DE STICHTING DER NEDERLANDSCHE SCHILDERSBENT TE ROME.
liO
compagno". Deze
laatste
In 1631
wonen
geregeld
voor.
bewoond.
Van Laer
verhuisde en
Dat
beiden
zij
Del Campo
Tot en met 1636.
komt
Steven de Cort te heeten, of Cortesin, en komen verder in diens gezelschap
elders
blijkt bij
In
1637
heeft in den loop
het huis door andere menschen
is
Rome verlaten
van dat jaar
vertegenwoordiger zijner landslui
als
van na 1628, dus ook
zijn gezellen
Van
Laer, op de Rotterdamsche
teekeningen niet meer afgebeeld staan, verwondert ons zagen,
geval vóór 1627 gemaakt
ieder
in
ander milieu, waarin
1636
wat te
Rome worden
1641 te
tot
een
in
een andere hand,
stellig
uit zijn
dien
naam
Pieter van Laer
')
—
keeren
inderdaad een
onwillekeurig geraakt
letters
zijn.
Dit
het prentenkabinet
in
Het
blad, voorstellend
toegeschreven, doch
omgeving. Wel staat naast meer snakerijen
zijn
is
van
bijnaam
!
c. s.
dus
:
op den muur, en de op de bank geklommen figuur
Intusschen
is
het duidelijk, dat wij met het optreden van
is
niet alleen tot een
ander milieu, maar ook tot een volgend
tijdperk der bentgeschiedenis zijn overgegaan. Dit
Wij
is
en met de gebroeders BOTH, die van
Van Laer
aan
Het
dronkemans-bijziendheid nader te onderzoeken, doch dit
in
geen signatuur
aangetroffen,
wordt
wijnhuis,
„Bamboots" met groote schijnt
—
daar deze, zooals wij
niet,
zijn.
op werkelijke grootte afgebeeld.
hiernevens
Berlijn,
bentvogels
moeten
men vereeuwigd op de teekening
vindt
milieu
latere
Van Laer
met
wij
Del Campo
;
1638 nog voor.
in
is
de stichtingsperiode niet meer.
het jaar 1624 terug en vinden dan weldra meerdere
tot
der vroegere bentvogels aldaar woonachtig, van wie de portretten op de teekeningen in
Boym.ans met zekerheid of waarschijnlijkheid
zijn
aan te wijzen.
In de Via Babuino ontmoeten wij in de eerste plaats
wel zeker,
— vooral wanneer men in — dezelfde TiMAN VAN
't
DlMAN Craft,
oog houdt, dat de voornaam zoo
vrij-
uiterst
DEN Emster, alias BotterKUL, die op. PoelenbURGH en Crabeth voorkomt Emster of Emshoorn is een gehucht bij Dwingelo. TiMAN Craft is dus een Drentenaar* Hij woont samen met twee collega's: GlAN JACOPO DE GRk, vermoedelijk de Jacob de Grave, schilder van Gent, over wien reeds verscheidene gegevens in archieven te Rome gevonden werden 2); de ander is: GlOVANNl DEL Negro, ook een „fiamengo", wiens naam volgens gewoonte veritaliaanst is. De Grave zeldzaam
het
als
is,
tweede,
hier
afgebeelde
was een godvruchtig
blad
naast
om
katholiek, en
die reden
—
misschien zooals
ook
later
—
Sweerts en Helmbreker b.v. geen bentvogel. „TiMAN Craft, olandese" had 9 September 1622 al een geding aanhangig tegen GlAN Antonio DE CleRICIS, jong schilder uit Nizza en helper van David ')
Van 1639
Academie betrokken. 3)
tot
en met 1641 wonen
zij
in
VIg. Besehtidim in llalit,
Vgl. BeiekeiJcn in llaiit,
II,
register.
II,
de Via Vittoria, doch w.iren register.
al
in
1636
bij
de twist met de
DE STICHTING DER NEDERLANDSCHE SCHILDERSBENT TE ROME. DE Haan,
den markies GiuSTiNiANi gewerkt had.
die voor
Augustus 1622
Rome
te
overleden,
Claes, voor het belang van
RUGGIERO van Balen,
uit zijn
van Antwerpen,
betrokken en legde den I3den en i/den September af.
zijn
was
hem
vond,
massimo pericolo
Craft
hem 6
navel door een
volgend jaar van
Ook GIOVANNI
1626
Juni
deed
en
Dl
de zaak
de Via Laurina, waar de
in
degenstoot doorboord: „in
paard en kneusde
zijn
Clericis
als getuige bij
della vita". Hij zal wel een bentvogel geweest zijn
viel in het
bezocht
onder den
De
verklaringen voor den rechter
Deze Jan van Balen woonde 22 September 1625
heelmeester
was den 8sten
een vriend van hem, zekeren
overleden landgenoot op.
zijn
schilder
De Haan
nalatenschap had
TiMAN kwam met
ontvreemd.
twee schetsboeken
en
^)
121
zijn
been.
— Tl.MAN
!
De
chirurgijn
het verplichte ambtelijke rapport van het
ongeluk. In de nabijgelegen Strada Ripetta woont, tot onze verrassing, van 1624 tot
en
met 1626; „Signor
pittore";
d.i.
onderscheiding!]
[éen
LeoNARD Bramer, ook
al
Leonardo dE Brams, fiamengo
geen bentlid voor zoover wij weten.
Doch reeds in 1621 komt hij voor in de Via de' Pontefici: Leonardo DE Bramar, samenwonende met „GuALTlERO Rabet, fiamengo pittore". In het volgend jaar heet het tweetal daar:
Grabeth". die
tegenover
TiMAN VAN DEN Emster op
waarin
hij
Voorts
vinden
wij
geduid:
„nel
Margutta, is
vicolo
nella
pijnlijke
attaccato
prima casa,
de eigen CoRNELis
wij leeren het Jaar
1624 weder een bentvogel, en
in
ons door den pastoor met
di sopra:
Schut
zijn
die
—
lijkt,
mano destra per andare CORNELIO SCHOIT, fiamengo
als
a
„No. i" op het
kennen,
woning wordt
nauwkeurigheid, die op voorzorg
Babuino,
al
en „GUALTIERI
VVOUTER Crabeth,
het tweede blad onzer teekeningen
Dat was dus wel een bentvogel en waarschijnlijk te Rome aankwam.
afgebeeld.
staat
Dit
„LEONARDO DE Brava"
In den laatste herkennen wij dan zonder moeite
aan-
a Strada pittore".
vijfde blad der bent-
teekeningen voorkomt. Hij woont samen met Jacopo da Busciö, vermoedelijk een Jacob VAN BOESCHOOTEN en mogelijk de Jacob WT den Haegh, alias Watermoolen, van
—
Jacopo Snoi zijn, die in hetzelfde jaar in de samen met PlETRO Heft, die dan zeer goed de Peter van Wtrecht, alias Wintmoolen, van hetzelfde blad kon wezen .... blad drie.
Strada
Dit kan echter ook
Laurina
voorkomt,
1625 hebben zich
ScHUT, behalve Jacob, reeds twee andere kornuiten in 1626 als Pietro Woflt (of SvoFLT?) staat ingeschreven, en zekere Alexander, die wellicht identiek is met Alexander In
aangesloten:
zekere
bij
PlETER, die
Hij werd begraven in de kerk 1) meldiog der verdere acten zie Bertolotti,
der Anima; Vgl. Beschiidtu in Ariisti, blz.
/talie, II, bis, 597.
Voor de
98 vgg.
16
tct-
DE STICHTING DER NEDERLANDSCHE SCHILDERSBENT TE ROME.
122
het
uit
staat
Land van
alias Kwikstaart, die
Cleef,
de
afgebeeld,
vierde plaats
trokken of verhuisd
inneemt.
op hetzelfde blad waarop SCHUT
Vóór Paschen
1626 moet
hij
ver-
zijn.
Een Peter van
Ram, komt vluchtig
Leijden, alias
geschetst, als vijfde
man op het tweede blad voor. Is dit de andere huisgenoot van ScHUT? En had men in de Bent opzettelijk den wolf tot een schaap herdoopt.' „Bartholomeus fiamengo pittore", die met een landgenoot GiORGlO Bhelli en een Engelschen Via Babuino
collega, zekeren
GULIELMO,
in
1625
tijdelijk in
nam, doch eveneens binnen het jaar vertrok, houden
zijn intrek
de wij
doch of dit vermoeden juist is, moet nog nader blijken. GlORGIO woont in 1626 samen met „Orlando fiamengo pittore", eventueel ROELANT VAN Laer, die immers vroeger dan zijn broeder te Rome geweest moet zijn; of anders PAULUS BoR, wiens bentnaam „Orlando" was.') In dit jaar 1626 deelt SCHUT, behalve met PiETER WoLF (of hoe hij heeten mag) ook met een „Raniero fiamengo pittore" zijn dak. Weder een
voor Breenbergh;
naam, die op het wel geschikt
vijfde blad
wordt aangetroflfen, en dan
ons wat van ons stuk
is
„Revnier van Heuklem, te
te
het de bentnaam, die
is
brengen:
Wolf'. Het wordt onbehagelijk gissingen
alias
maken, zoodra men met mogelijke ver-gissingen
de bronnen rekening moet
in
gaan houden ....
Nog bewonen
in
1626 een huis
Nederlandsche schilders: Jan, Krijn, niet
in
de Via Laurina
Alexander
vier,
worden opgegeven.
woont een Willem
In 1627
Cortes, die
het
in
in
i.
Hendrik de Keijser,
die,
Stefano DE Doch Arrigo DE CaisER»
de Via Margutta samen met
volgend jaar PiETER VAN
Laer
tot metgezel heeft.
het doet ons genoegen in hetzelfde huis vermeld te vinden d.
pas aangekomen
en Willem, wier achternamen
:
zooals wij zagen, als No. 6 op het vijfde blad
geportretteerd staat.
In
de Via
Babuino
woont
in dit jaar,
voorkomende TiMAN fiamengo, leider van Nieuwe namen worden dan aanvankelijk Tenminste
niet in deze beide straten
tot en
drie, helaas
tot
met hun
met 1629, de reeds boven ongenoemde metgezellen.
1630 nauwelijks meer gevonden. zijstraten,
en daartoe moeten wij
ons voor het oogenblik bepalen. In
1627
ontruimd en
heeft
wij
het
gezelschap
weten de reden
ScHUT de
uit zeer
sedert 1624 betrokken woning bezwarende rechterlijke acten^): Den
1) Het zou lang niet de eenige maal lijn, dat een schilder onder voorkwam. Vgl. Bescheiden II, bli. 51. *) Reeds aangewezen door BertolOTTI, Arlisli, blz. iio Tig.
tijn
bentnaam
in
de trchirali»
DE STICHTING DER NEDERLANDSCHE SCHILDERSBENT TE ROME.
123
i6den September 1627 werd CoRNELio Schut, schilder van Antwerpen gedagvaard
om
voor de „Curia" te verschijnen, ten einde een
Toen
gaan.
gevangenis
zich
hij
Op
geleid.
October
2
werd
meldde,
niet
hem opgelegde
door de
hij
1627 zag
hij
politie
straf te onder-
gehaald en in de
zich echter weder daaruit ont-
slagen en hersteld in het bezit van zijn verbeurd verklaarde goederen
:
het vonnis
was in ballingschap veranderd. Ook daarvan werd hij dan zelfs ontheven, doordat de Academie, wier leden toen met de bentvogels nog niet in onmin leefden, ten gunste van hem gebruik maakte van haar voorrecht, om op den feestdag van haar patroon een kunstenaar van straf te mogen bevrijden
Schut veroordeeld
blijkt uit het verzoekschrift
was,
').
Het
feit,
waarvoor
door het bestuur van San
Luca aan den gouverneur der stad Rome gericht en was anders ernstig genoeg: „De Academie der schilders van Rome, krachtens hunne voorrechten, ^hebben vrijgelaten op het feest van St. Lucas CORNELIS, Vlaamsch schilder, „veroordeeld tot de galeien wegens manslag, begaan in open twist op den persoon van Joost, schilder van denzelfden landaard". „Uit dien hoofde wordt U.Ed. gebeden, „gezegde Academie, hem
te ontslaan
„weshalve, daar gezegde CORNELIS „is, hij
U.Ed. ook verplicht
in
van St. Lucas en van de
ter eere
van de ballingschap, die hem
is
opgelegd;
de schilderkunst van eenige uitnemendheid
zal blijven".
„Hetgeen .... euy
Nu
St. Lucas op 18 October. Niet onmogelijk is het, datum de stad reeds had verlaten en dat de gratie, die de Academie voor hem verkreeg, alleen kwijtschelding van de straf en daarmede een soort „eerherstel" beteekende. In ieder geval is het duidelijk, dat de moordenaar zich te Rome onder zijn kameraden weinig meer opzijn gemak zal hebben
dat
valt
Schut op
het feest van dien
gevoeld en dus, met of zonder banvonnis, het
einde
van
1627
Antwerpen aan
te
vertrokken zal
liefst ijlings
te
komen en
zijn;
om
in
zich daar als meester te
vestigen, zooals uit de ,,Liggeren" bleek. is misschien de JOOST uit den Haegh, alias Schotsche op het tweede blad der Rotterdamsche teekeningen staat afgebeeld. Een „GluSTO, fiamengo pittore" legde 12 November 1625 voor den rechter een
De
verslagene, JOOST,
Trommel,
die
twist
dien
bij,
De vattende,
moet
hij
had met den waard van een herberg.
verschillende
komen
zich 1620
wij
gegevens betreffende de stichting van de Bent samen-
tot
deze gevolgtrekking: Een eerste kring van bentleden
— '21 gevormd hebben, waartoe behoorden
:
CORNELIS POELENBURGHf
WiJBRAND DE GeEST, FKANS ViROLI, BARTHOLOMEUS BKEENBERGH, -WOUTER )
Vgl. nader Btichtidtn <» Italii
II,
bit. 7
vg.
16»
DE STICHTING DER NEDERLANDSCHE SCHILDERSBENT TE ROME.
124
Crabeth, Timan Craft, en de alsnog onbekende Anthonie VAN AMERSFOORT. Dit gezelschap, waaraan reeds in 1623 leden door dood en vertrek waren ontvallen, zag zich in 1624
Rome aankomende
te
verschillende
van
Jan Linsen,
e. a.
Dit
komen.
Nd
')
kan daarvan daarop
juist
1627 kan
Breenbergh,
als
HENDRIK DE Keijser, PauluS BOR,
voorts
vinden wij op de Rotterdamsche portret-teekeningen
milieu
inderdaad
dan de vorige, daar
uitgebreid door toetreding van een grooter aantal
consorten,
zijn
geheele
en
afgebeeld,
—'26
Nederlandsche schilders, waaronder CORNELIS ScHUT met
dit blad
het
onmogelijk ontstaan
voorkomen,
die er op
blad
vijfde
laatste,
reeks laatstgenoemde
de
in
zijn,
dat jaar
iets later zijn
kunstenaars voor-
daar immers zoowel
SCHUT
Rome hadden verlaten, terwijl
BOR en De Keijser in 1628 reeds in Nederland waren teruggekeerd. Vóór 1623 kunnen echter de eerste bladen weder niet geteekend zijn, daar Frans VirOLI, zooals wij zagen, den I4den Maart van dat jaar overleed. Blijft beiden
voor de dateering der gezamenlijke teekeningen slechts een speelruimte van
dus 4'g
jaar:
tusschen
14 Maart 1623 en 16 September 1627 (datum der arrestatie
van CORNELIS Schut). Merken
DEL Campo",
die
weldra
wij verder op, dat uit
den toon
zal
komen, behalve misschien de meester voor de eerste bladen 1624
—
Dit
'26:
is
zelf,
dan kan de waarschijnlijke dateering
anders luiden dan
niet
den kring van „GIOVANNI
aangeven, niemand nog schijnt voor te
:
1623
— '24
men ook daarom geneigd aan te nemen,
en voor het laatste
wijl dit heele bent-milieu
eerder in volle fleur door een (twee) der kornuiten vereeuwigd zal
zijn,
dan toen
het zich al begon op te lossen. In 1627 had het uit.
Een bepaalde datum voor de ook
stichting van de Bent
verwacht, zooals wij in den aanvang reeds zeiden.
niet
stichting en toevallig
wording volgt dan een tweede periode van
samenvallende
— '37.
die
door de bentvogels wel gewonnen werd,
die
ten zij,
liever
slotte
Op
de periode van
bloei, juist
en niet geheel te
Rome
Academie uitgevochten, zoover zij niet toegaven, maar
in
voor verscheidene hunner het blijde leven
het voorbeeld van hun
„Bamboots" volgende, het
Rome
te
zóó vergalde,
stof der
Eeuwige Stad
men
zeggen, met de
van de voeten schudden.
te
tijdperk van hernieuwden bloei begint, kan
Rome van Jan
fetenmantel
van
Asselijn, gezegd Krabbetje,
BamboCCIO
Eventueel ook het Toor de gctichten geen rood ')
gevonden;
In deze tweede periode wordt de strijd met de
Het derde komst
niet
met het optreden van PlETER VAN Laer
1627
dat
werd dus
kan men van een tijdperk van stichting spreken. Doch een datum werd
eerder
vierde, krijt
als
het
ware
in
gevallen was.
1641, op wien de proZijn zwakkere, Zuid-
dat met bet laatgte in techniek eenige overeenkomst vertoont, io loover
gebruikt
is.
DE STICHTING DER NEDERLANDSCHE SCHILDERSBENT TE ROME. Nederlandsche nevenster aan den benthemel
1644
in
is
Anthonie Goubau,
125
die sedert
de Roraeinsche archivalia voorkomt en eveneens een persoon van gewicht
was onder de genooten. Achter hen staan figuren als Bruno Verdoes, voorkomende sedert 1641.
Hendrik Verdonck, sedert 1642. Jan Lingelbach van 1647 tot '51.
Willem Romeyn in 1650 en '51. Hendrik Danckerts, evenals Abraham Brueghel, Adri.aan van der Cabel, sedert 1662. En vele anderen. deze periode
Uit
ofschoon
ze
ook
in
dagteekenen
vooral
sedert 1658.
de berichten over de bentfeesten,
vroeger jaren met evenveel geestdrift gevierd zullen
zijn
.
vormen de Both's voor het Noorden en de Backereel's voor het Zuiden als het ware de schakels. Men moet Tusschen
dit
tijdvak
en
het voorgaande
niet denken, dat het bentvuur inmiddels
Een perk van en
een
en
groot
reeds
zijn
heer,
behooren meesters
voorts de gebroeders
Jan Frans,
gezegd Pictoors tijd
verval. Hiertoe
geweest.
als
is
het tijd-
Abraham Genoels
van Bloemen: Pieter, gezegd van GoUBAU. De laatste is
alias Orizzonte, leerling
niet eens een echt bentlid
eigenlijk
en
toenemend
David de Coningh;
Standaard
gedoofd zou
vierde en laatste tijdperk, beginnende met 1670 ongeveer,
evenals
zijn
meer
te
noemen. Hij was
lid
Utrechtsche tijdgenoot Gaspar
of „Gasparo degli Occhiali". Opmerkelijk
minder Nederlandsche kunstenaars
naar
Rome
is
der
Academie
van Wittel,
het, dat in
dezen
beginnen te komen,
zij die daar naam maken er gevestigd blijven en sterven Orizzonte Gaspar van Wittel in 1736. Evenals JoosT Suttermans te Florence 168 1). Ook in die stad, en te Venetië, moet in de XVIIde eeuw een „bentje" (•f van Nederlandsche kunstenaars hebben bestaan. En wat Rome nog aangaat, ook de meesters, die buiten het bentverband vallen, vormen er met hun geringer
doch dat
in 1740;
percentage een belangrijk element.
Rome, Januari 1915.
:
ANALYSE DOOR Dr. N. G.
van HUFFEL.
N de jaren dat Herman VON Helmholtz zich bezig hield met den arbeid waarvan hij de resultaten heeft neergelegd
schenen
in
in
„Die Lehre der
1863,)
was
van
de schoonheden
hij
Tonempfindungen" (vermenigmaal ongevoelig voor
muziek,
hetzij
orchest, pianospel
of zang.
De
oorzaak daarvan
heidsbesef dat
harmonische lijke
tonen
trillingen en dissonanten doet
is is
waarnemen
gelegen
in
het schoon-
aangeboren, en dat als
hem
aangename en hinder-
gewaarwordingen.
VON HelmholTZ besteedde aan de ontleding van hem tot eene klankanalyse de beroemd geworden resonnatoren liet construeeren, welke hem in
De
studie
en
boventonen, van klank en timbre, bracht
waarvoor staat
den niensch
hij
stelden
in
die
toch,
ieder
mengsel van enkelvoudige klanken, de samenstellende
bestanddeelen aan te toonen, daar op eiken klank slechts een bepaalde resonnator icageert
en duidelijk hoorbaar de aanwezigheid van den bijbehoorenden toon
een mengsel verraadt.
Is
't
in
wonder dat door de langdurig voortgezette studie ten
ANALYSE.
VON Helmholtz ook
voor
slotte
klanken
der
en
snaren
zonder deze
hulpmiddelen de verschillende
hoorbaar werden, welker samenwerking
als afzonderlijk
vibreeren
127
't
in
't
harmonisch
zangerig ruischen der luchtzuilen in de orgelpijpen
aan het sereen genot der harmonie ten grondslag
ligt?
Voor hem was dus de totaalimpressie ondergeschikt aan de analyse, en
hem
het timbre viel voor
uiteen in de samenstellende deelen, tonen en boventonen.
Dit min of meer anecdotisch avontuur in den loopbaan van dien grooten physicus,
kwam
mij voor den geest
bij
het bestudeeren van eenige drukproeven
van Jan Ladmtral, een leerling van den uitvinder der kleurendrukkunst JOHAN ChriSTOFFEL Le Blon, proefdrukken genomen van de verschillende koperplaten
waarmede de
werden opgebouwd, en die ons doen zien
kleurendrukken
eerste
op welke wijze Le Blon en
navolgers een schilderij analyseerden in de drie
zijn
grondkleuren rood, geel en blauw.
Het was
in
begin van de i8e eeuw dat
't
begon en practisch trachtte
De
banken
als
geleerd
min of meer van
als
opkomst,
alles
wat
kleurenanalyse
zijn
van
wij reeds
schilderijen.
op de school-
sprekende verklaringen van verschijnselen hebben
was bijvoorbeeld lucht
voorheen,
terwijl
zelf
in
aanvaarden, was nog nieuw.
juist te
van jaren
tallen
was
physica
experimenteele
Le Blon
te benutten tot het reproduceeren
Nog
als iets
slechts sedert enkele tien-
anders dan waterdamp erkend,
de leerstellingen van Aristoteles vergroeid, de wetenschap
in
geen onderscheid daartusschen kende.
Otto VON Guericke
en
ROBERT BOYLE
hadden de eerste proeven omtrent de samendrukbaarheid en de
uitzetting
van
zoomede die betreffende luchtledigheid genomen en de eerstgenoemde had zijne „Experimenta Nova", te Amsterdam gedrukt, die proeven beschreven en
lucht, in
de
fraai
versierde
getuigenis
legt
titel
af
van de vreugde over het openbaren
dezer geheimnissen der natuur.
Zoo had ook NEWTON van de witte
blauw,
groen,
brengen alle
lichtstraal in
zijn
indigo tot
en
de drie
zijn
kleurenanalyse openbaar gemaakt, de ontleding
de zeven kleuren van het spectrum rood, oranje, geel, violet,
en
andere kleuren en tinten
in
Le Blon,
Newton's ontdekking;
kleuren,
rood,
te
geel
welker menging
zien wij den artist, die getroffen wordt die al
wat kleur heeft van Newton's
standpunt bekijkt, en de mogelijkheid voor oogen heeft kleurensymfonie
uit
zijn af te leiden.
Inden schilder van miniaturen door het schoone
aangetoond hoe deze nog weer terug te
grondkleuren rood, geel en blauw,
om de meest ingewikkelde
ontleden in drie elkaar bedekkende plans, in de drie grond-
en
blauw.
En Le Blon
begint zijn kleurenanalyse in het
vast vertrouwen een theorie der schilderknnst te kunnen opbouwen, welke volgens
hem
aan de oude Grieken bekend zou
zijn geweest,
en „// was
in
my
pursuit
ANALYSE.
138
of tkis art that Ifeil upon tny invention ofprinting objects in their natural colours" Zoo spreekt Le Blon in zijne merkwaardige verhandeling getiteld: „C<7/(7ritto or the hartnony of colouring in painting reduced under easy precepts and infallible rules".
Voor den physicus
de arbeid
is
Le Blon
van
mechanical practice
to
hooge mate belang-
in
wekkend. Niet dat de enthousiast voor de leerstellingen van „the great
Newton" wanneer
ons
gewichtige
ons indenken
wij
van
compositie
den
dat
tijd
van
de samengesteldheid
grondkleuren, die de mogelijkheid beseft elkaar
liggende eenkleurige
En Le Blon ondervindelijk
Van een
leerstellingen
zijner navolgers nu,
analyse van
de
die
om
transparante
maar
niet eens
kleuren-
het geheele doek in drie als achter
plans
bewezen,
bewondering
ontleden,
te
maar
hij
af.
heeft proef-
en de driekleurendruk uitgevonden.
van Jan LadmIRAL,
Le Blon
ISAAC
een schilderij, te ontleden in de drie
heeft het niet bij theoretiseeren gelaten,
zijne
sir
nagelaten,
Newton's leerstellingen nog dwingt de man die het onderneemt om een
in
waren aanvaard,
algemeen
ontdekkingen heeft
natuurkundige
zijn
proefdrukken overgebleven
weergeven, en het geluk heeft mij gediend en ze
mij in de handen gebracht.
De proefdrukken van Jan Ladmiral
in
de drie grondkleuren rood, schijt-
blauw getrokken, de partieele combinatiën zooals die
en
geel
blauw en geel,
in
en eindelijk de volledige drukken, somtijds van kantteekeningen voorzien, toonen dat
hij
de kunst volkomen meester was, de kunst
in kleuren te
Treffend nu
de kleurverdeeling de
is
in
kleurendruk zou
geel
aanwezig
hij
van drie mezzotint platen,
hoe geheel anders de kleurhoeveelheid en
in deze proeven
de drie elementaire platen
meenen
te
waar de volledige druk
is
dan men
is,
bij
uit
het eindresultaat,
kunnen opmaken, hoe overal rood en blauw en dit niet
meer doet vermoeden, en hoe
door de eerste kleurendrukkers de regels van
werkelijk
waar
om
drukken.
Le BloN
zijn
toegepast
analyse van de kleuren van het menschelijk naakt, de samenstelling
der reflexen, der rondingen en der schaduwen aangeeft.
Die resultaat de
proefdrukken
met de oorsprong der
waarde geven
tallooze toetsjes die het eind-
er op, ze zijn voor ons als de analyse
van een accoord
met de resonnatoren van VON Helmholtz en wij beseffen ten volle de waarde van Le Blons analyse ons in deze proeven voor oogen gesteld. Zoo zien wij hem niet zoozeer als een uitvinder, gestrand bij het ten uitvoer
brengen
van
'volke te geven in den
terwerken van de
zijn
plan,
de
resultaten
van
zijn
analyse practisch
vorm van getrouwe reproducties van
grootmeesters
der
schilderkunst,
dan wel den wetenschappelijken analyticus
zelf.
schilderijen,
den
de mees-
en dat voor luttelen
prijs,
ANALYSK. de
In
Le Blon
belangstelling
de
alvorens
hij
Maar zoo rimentator die
kunst zou voelen heeft
zijn
;
als
exploitant
eener
dus gefaald.
Le Blon dan ook liever niet, maar wel als den expemet wonderoogen een schilderwerk ontleed zag in de drie
zien wij als
en
kleurenplans,
voor
publiek
het
waren voltooid eveneens
grondplaten
drie
uitvinding heeft
die
de kosten verbonden aan het eindeloos proefdrukken
vergist, in
zich
129
de door
blijkens
hem
bereikte resultaten als een onderzoeker
van den eersten rang.
Zoomin tot
regels
als
men
langs experimenteelen of theoretischen
den bouw van een
voor
weg kan komen
sonate van BEETHOVEN, al brengt klank-
analyse veel onder formule wat in de muziek wordt gehoord, evenzoo weinig zal
de analyse der kleuren kunnen bijdragen tot het scheppen van regelen die invloed
zouden kunnen uitoefenen op het palet vanden meester dien zin
is
Maar die
en
de schilderkunst; want in
in
de kunst niet voor analyse vatbaar. naast
den schepper van kunst staat de beschouwer zijner werken,
na lange jaren van observatie den meester zonder helaas
doorvoelt
in
staat
in
om
te zijn
zich opneemt,
hem
observeert
althans een deel in geschrifte
vast te leggen van hetgeen in
hem
den kenner,
oordeelen over echtheid en waarde. Als zoodanig
is
staat
in
Le BloNS
arbeid
stelt te
een
physica, die in de 19e
gegroeid
vingerwijzing
is
om
eeuw zulk een vlucht
als analytisch materiaal dat
hem,
de resultaten der experimenteele heeft
genomen,
te benutten
om
iets
vast te leggen wat nu aan den kenner van een bepaalden meester blyft verbon-
den en met
De en
hem
machtige
de
filterfotografie, lijk
het
oog
te
verdwijnt.
mogelijkheid
in die richting iets te
bereiken bestaat ongetwijfeld,
van de moderne optica, de kleurenfotografie, de
spectroscopische analyse en tallooze instrumenten die het mensche-
hulp komen,
omzetten
om
hulpmiddelen
zijn als
aangewezen
van subjectieve analyse
in
om hunne
objectief
diensten te verkenen
bij
bruikbare en controleerbare
gegevens. Utrecht 1915.
17
Begrafenispenningen van 17^^
Nederlandsche kunstschilders,
eeuwsclie
DOOR A. O.
VAN KERKWIJK.
'kdenkpenningen,
tijdens
het
leven
eeuwsche Nederlandsche schilders vaardigd,
voor zoo verre bekend
zijn,
gekomen. Dit
ter
is
niet te
landers
bij
hun
leven
op penningen
hunne portretpenningen soms
is,
leven
zijnde
Amsterdam de
Nederlanders
niet voor-
afgebeeld en
eerst veel later vervaardigd
toen het verzamelen van vaderlandsche penningen
zijn,
te
nog
eeuwsche Nederzijn
meer algemeen werd en de medailleurs JOHANNES Smeltzing
Reinier Arondeaux
zeventiende
verwonderen, wanneer men nagaat,
slechts een zeer klein aantal 17de
dat
van
hunner eere ver.
in
te
duurzaam metaal gingen vereeuwigen,
met het doel om pcnningverzamelaars
Leiden en
eersten waren, die bekende, niet meer in
in
staat te stellen
(natuurlijk naar kopergravuren vervaardigd) in
uitsluitend
die portretpenningen
hunne verzamelingen op
te
nemen.
Omstreeks 1820 gaf de stempelsnijder J. H. SiMON een reeks van honderd portretpenningen uit van beroemde Noord- en Zuid-Nederlanders '), alle zeer slecht l)
Alle vermeld in de Revue de
la
Numismaliquc biigc
111.
p. 83.
BEGRAFENISPENNINGEN VAN van uitvoering en zonder
Rembrandt
en H. C.
De
131
A. Bloemaert, M. Mierevelt,
schilders
werden op
op de keerzijde een
en
borstbeeld
het
gelijkenis.
Vroom
EEUWSCHE NEDERL. KUNSTSCHILDERS.
17°=
zijne prulpenningen, die (niet zelden onjuiste)
op de voorzijde
vermelding
')
van
datum van geboorte en overlijden droegen, afgebeeld. Kennen wij van onze 17de eeuwsche schilders geen penningen, tijdens hun leven vervaardigd, zoo zijn toch van sommige van hen penningen bewaard, die bij hun begrafenis vervaardigd zijn. Bij eenigzins aanzienlijke personen was
om
de gewoonte,
het
aarde
de
dragers
van het
en de vrienden, die
lijk
tegenwoordig geweest waren, met een penning
bestelling
bij
de
ter
te vereeren, en
de er dikwijls op voorkomende opschriften duiden: Ter eeren en gedachtenis soo ivilt dit
wel dit
aanvaarden, oindat gij mij dus deughdeleyck hebt gebracht ter aerde, of
Gij die als vrienden mij gedragen hebt ter aerde, wilt voor
:
mij ter eer aanvaarden,
van
begrafenis
aanzienlijke
en
vermogende
om
penningen, uitsluitend vervaardigd meestal
het
was de
bij
lieden
den aard der zaak
bezigde
Bij
de
men gegraveerde
die begrafenis dienst te doen;
wapen van den overledene. Tot
tijd uit
Uw laatste dienst
voldoende het doel van de penningen aan.
zij
bevatten
het snijden van speciale stempels
te kort.
Vindingrijke zilversmeden hadden echter geslagen of gegoten penningen in
van
voorraad,
om
gelaten,
toepasselijke
van den gestorvene verscheidene
voorstellingen
datum van geboorte en
naam,
te graveeren.
exemplaren
Van
voorhanden
voorzien,
waarop plaats open was
overlijden en andere bizonderheden
dat soort „algemeene" penningen zijn nog zij
;
zijn
vooral
uit
een
genealogisch
oogpunt van belang. In chronologische volgorde vermelden wij hieronder de begrafenispenningen,
bekend
die ons
zijn. I.
1651. Overlijden van In
Mr. C. A.
Jacob Bakker.
den catalogus der belangrijke verzameling penningen, nagelaten door VAN Sypesteyn in 1745 te Haarlem verkocht, komt op p. 164 no. 1215
voor de beschrijving van den volgenden penning: 165 1. De heldere suyvere naakte waarheid en ghuldene
vrijheid,
de waarheyd
houd een zon en boek. De vrijheid houd een lans met de hoed van Vrijheid. Rev. Ter Gedachtenis van Jacob B.akker konstrijk Schilder overleeden de ?7 van Oogstmaand MDCLI. aet XLII. Z. 3 loot t' Amsterdam, vertreet
S
Eng.
de wereld,
(58,5 gr.)
Voor Jacob Bakker's begrafenispenning 1
Zoo
staat
b.v.
op de keerzijde van
heeft
Rembrandt's penning:
men NK A
blijkbaar gebruik geREI.N
EN MDCVI. .MORT
MDCLXXIV. 17*
132
BEGRAFENISPENNINGEN VAN
EEUWSCHE NEDERL. KUNSTSCHILDERS.
170»
maakt van een reeds bestaanden penning, en wel van de voorzijde van den gegoten begrafenispenning,
zilveren opschrift
1643 volgens het op de keerzijde gegraveerde
die in
„door de erfgenamen
van
wijlen
gedagtenis aen die genen die Syn. E.
Mr.
SiMON Episcopius
in sijn sieckte
bedient en nae
vereert tot
sijn overlijden
bij V. LooN ') II. pag. 269 afgebeeld. Waar Bakker's begrafenispenning thans berust, is mij niet bekend. 18 — o verkocht. veiling VAN SypesteyN werd hij voor ƒ4
gedragen hebben". Het stuk wordt
In de
—
II.
1660. Begrafenispenning van
De het
GovERT Flinck.
voorzijde verbeeldt een tombe, waarop de overledene
hoofd
rustende
op een
ligt uitgestrekt,
De tombe wordt gedragen door een
rol.
tweetal
knielende engeltjes, tusschen hen een schild, waarop gegraveerd te kleef, in den Jaere den 25en van Loumaent
Geboren 161
5,
Gestorven t'Amsterdam 1660. den 2en van Sprokelmaent.
Boven de tombe een wolk, waarin de naam Jehova, waaruit een
schitte-
rend licht komt, dat de voorstelling beschijnt. Twee engeltjes, die naar het licht wijzen, dragen een wimpel, waarin gegraveerd: Siet de Doot Is een In ganck ten Leven.
Op hij
in
de dood een opengeslagen lijkkleed vast, terwijl
de keerzijde houdt
elke
hand een uitgedoofden, nog walmenden levensfakkel
draagt, achter
het lijkkleed twee kruiselings geplaatste zeisen, op het kleed gegraveerd
Hier
liet
Wiens
FLINK het
Jterflijk deel
onjterfelij ke geeft
Tuigt met zijn gekroont penfeel
Hoe Natuur den Die sijn doeken
fchilder vreejt 't
leven gaf.
Knnft braveert de Doot en 't graf. I. V. VoNUEL.
Het beeld van den dood
rust
op een
klein schildje,
gevormd door
vleer-
muizenvlerken, waarop gegraveerd:
Memento Mori. Zilver, ')
Ovaal 75
X
68 m.M.
G. VAN Loon. Beschrijving der Ned. hittorie-pcnningcn, 's-Gr.ivcnhage 1725
— 1731,
4 din. fol.
BEGRAFENISPENNINGEN VAN ly» EEUVVSCHE NEDERL. KUNSTSCHILDERS.
Ook deze penning maar
dit type heeft in
is
niet uitsluitend
de tweede
voor Flink's begrafenis vervaardigd,
der 17de en nog
helft
133
in
het begin der i8de eeuw,
met veranderde opschriften, veelvuldig dienst gedaan. Het teit, dat JoosT VAN DEN Vondel het gedicht op de keerzijde ver-
natuurlijk
vaardigde,
door
maakt
dit
Eene afbeelding met beschrijving het Tijdschrift voor Algemeene O. VAN DER Chijs, II. pag. 763
stuk dubbel belangrijk.
VAN DER NOORDA komt voor
H.
S.
in
Munt- en Penningkunde, uitgegeven door P. Van de mij bekende exemplaren berust er een andere
in
het Kon. Penningkabinet, het
in
de penningverzameling van Tevler's Stichting
te
Haarlem.
III.
PiETER DE RiNGH.
1660. Begrafenispenning van
Volledigheidshalve
Oud-Holland vaardigde
teekening
schijnt
heb
het
beeldde Jr.
er
hem
in
van ver-
griffier Mr. Fran^OIS kunnen opsporen. Deze algemeene begrafenis-
penningkabinet van den
ik niet
Amsterdamschen stempelsnijder JuRlAAN PoOL in 1655 verin den smaak te zijn gevallen, daar hij slechts zelden
door den
vaardigd,
uit
zelf
MOES Frans van Mieris
dezen penning;
wij
1888, p. 181, af naar de door
Fagel, Het stuk penning,
vermelden
weinig
voorkomt. IV. 1677. Begratenispenning van
Voorzijde looper,
rustende
een
gelauwerd
Wallerand Vaillant.
doodshoofd, waarboven
een gevleugelde zand-
op twee kruiselings geplaatste doodsbeenderen. Achter het
doodshoofd twee kruiselings geplaatste
zeisen, er
onder een
schildje,
door koren-
aren omgeven, waarop gegraveerd
Den dach
des Doots
Is beter als
den Dach
der geboorte. In het veld van den penning kronkelt een sijn
de Dooden die
De lijkkleed,
in
den Heere Sterve want
Sij
lint,
waarop gegraveerd: Salich
Rusten van haren Arbeyt.
keerzijde vertoont een door een paar spijkers vastgehouden uitgespreid
door een lauwerkrans gekroond.
De dood
die trof
Schoon dat
hij
Op
het kleed gegraveerd:
Vaillant
zelf het leven
Door konst penceel en hand Wist aan
't
Pennecl te geven
BEGRAFENISPENNINGEN VAN
134
Zoo
siet
170^
men
EEUVVSCHE NEDERL. KUNSTSCHILDERS. dat haer
pijl
Die roem nog deugd wil sparen
Ons
rooft in aller
ijl
de eer der Konstenaren.
Wallerand Vaillant geboren den 30 maij 1623 gestorven 28 aug. 1677. Zilver.
Ovaal 62
X
54 m.M.
Ook voor Vaillant is geen afzonderlijke begrafenispenning vervaardigd, maar men stelde zich tevreden met een zoogenaamden „algemeenen penning", die zeer
De
in
den smaak schijnt
dichter van het versje
Van de
te zijn gevallen,
is
niet
beide exemplaren, die mij van dit stuk bekend
een naamgenoot van den schilder.
bij
daar dit type veelvuldig voorkomt.^)
op de keerzijde gegraveerd,
Woordenboek V.
p.
Van der Aa maakt
bekend. zijn,
berust er een
in zijn
Biographisch
10 van den penning melding.
V. 1690. Overlijden van
Gesina TER BORCH.
Voorzijde: Gekroond familiewapen 2), omgeven door twee door een strik ver-
bonden lauwertakken, omschrift: Keerzijde:
Een
uit
GESINA TER BORCH DENATA
op een kandelaar geplaatste kaars, waarvan de rook zich oplost, omschrift:
16
APR:
1690.
de wolken komende hand dooft met een snuiter een in
een schitterende ster
SO RAS GEBLVST SO HAEST IN RVST.
Zilver 33 m.M. Gesina ter Borch, dochter van den schilder Gerard TER BORCH Sr. en Wyssa MatthyssEN, werd 15 November 163 1 te Deventer geboren en overleed te Zwolle 16 April 1690. In het Prentenkabinet te Amsterdam en in de musea te Brunswijk en Weenen (Albertina) zijn teekeningen van haar voorhanden, terwijl te
de
catalogus der geschiedkundige Overijsselsche Tentoonstelling
Zwolle gehouden onder nos.
1199— 1203
in
1882
eenige door haar vervaardigde teeke-
ningen vermeldt.
Van haar
begrafenispenning
aanwezig op de hierboven
mij
drie
exemplaren
bekend,
een was
tentoonstelling te Zwolle (Cat. no. 1204),
het Kon. Penningkabinet, het derde in de stedelijke verzameling
een
is
stad
Amsterdam.
in
zijn
vermelde
O.a. in 1675 als begrafenispenning voor Anna van dkn Vondkl, de dochter van den 1) DE Vriks en DE JOfJGK. Nederlandsche Gedenkpenningen verklaard II. pi. IX. 7. pag. 83. 2) Gouden leeuw op een veld van keel.
dichter.
der
Zie
Wie
Avas de leermeester
van Gabriel Metsu?
DOOR O.
J.
KRONIG.
fOLGENS HouBRAKEN moet Gerrit Dou de leermeester van
Metsu geweest zijn. Veel geloof is hieraan niet te hechten. Ten eerste is hetgeen Houbraken over Metsu meedeelt zeer onvolledig en zijn de door hem gegeven geboorteen sterfjaren onjuist, en ten tweede komt Metsu in geen enkel dokument als een leerling van Dou voor '). Metsu moet een vroegrijp
talent
geweest
zijn.
Uit
zijn
mede-
op nauwelijks vijftienjarigen leefvan het verzoekschrift der Leidsche kunstenaars aan den Magistraat tot het onderteekenen
tijd,
(in
1644),
verkrijgen eener vergunning tot oprichting van een St. Lucasgilde, blijkt dat reeds toen een zelfstandig meester was. Hieruit kunnen bij
Dou,
als
hij
Dou had oud was
hij
bij
diens leerling geweest
omstreeks dien
tijd zijn
Rembrandt op
zijn invloed geraakt.
Trachtte
hij
is,
stijl
gevonden.
gekomen en
Rembrandt
in
weergeven van 1)
A. Bredius.
details
meer en
Nog
geen 15 jaar
natuurlijk geheel onder
het begin na te volgen, eens na
kwam Dou's liefde voor het minumeer aan den dag. En langzamerhand van
diens vertrek van zijn raadgevingen verstoken tieus
hij
afleiden dat zijn leertijd
tusschen 1640 en 1644 moet vallen.
eigen
het atelier
we
leu over de jeugd van Gabrikl Metsu. Oud-Holland 1907.
WIE WAS DE LEERMEESTER VAN GABRIEL METSU?
186
portret
het
peuteren
genre
het
tot
Een
over.
fout,
overgaand
geeft
namen. In het werk van METSU en vooral spoor.
Nu was Dou Leidsche
tredende
voor
lang
hij
zich geheel aan zijn zucht tot
die de meeste zijner leerlingen ongelukkigerwijze overin dat uit zijn
jeugd
is
hiervan geen
wel reeds omstreeks 1640 een der meest op den voorgrond
doch
meesters,
hem David Bailly
dit
neemt
niet
weg, dat naast
hem en
reeds
een voorname plaats innam en zeer gezocht was
als portretschilder.
In
1584
stadgenooten
Leiden geboren was Bailly eerst
te
„den
konstigen
in
de
leer
geweest
bij
zijn
Jacques DE Geyn en Mr. Adriaan en goed schilder". Vervolgens was hij in 1601
plaatsnijder"
Verburch „een expert chirurgijn naar Amsterdam getogen en had er 6 jaren gewerkt onder de leiding van „Mr. CORNELIS VAN DER VoORT, welke een zeer goed conterfeyter en ten dien tijde voor een van de beste meesters beroemt was."
Daarna had wijk
hem aan
zijn
Italië
hij
en Duitschland bezocht, waar de hertog van Bruns-
hof had trachten te verbinden.
Doch Bailly was
in
löijvoor
goed naar Leiden teruggekeerd'). Zijn schilderijen zijn zeer schaarsch. Enkele zijn mij slechts bekend.
5.
Het portretje van Maria VAN Reigersbergh, 1626 gedateerd, in het Museum. Een damesportretje geheel in den trant van het eerstgenoemde, in de meling JULKS PORGES onder een anderen naam. Een jonkmansportretje in de verzameling JOHNSON te Philadelphia. Een jonkmansportretje in het Louvre. Een jonkmansportret in het Ryks-Museum.
6.
Een jonkmansportretje geheel
1.
2.
3.
4.
Het portret van professor
de manier van het voorafgaande,
in
verza-
de „Aka-
Weenen No. 73 als Holl. XVIIe eeuwsche schoolWalaeus, vroeger in de verzameling Crespi te Milaan.
demie der bildenden Künste" 7.
in
Rijks-
te
In de vier eerstgenoemde portretjes, niet veel grooter dan miniaturen, van
een delikaat breede schilderwijze, rozig
in
de vleeschpartijen met grijze schaduwen,
is niet veel van VAN DER Wiens invloed dan wel, is moeilijk te bepalen. Dit kan wel eenigszins verklaard worden uit hetgeen Orlfrs over zijn leertijd bij VAN DER Voort vertelt. „En alzo dezelve van der Voort zeer veel konstige
een vaste
teekening en een scherpe karakteriseering,
Voort's invloed
schilderden
gehouden dat
men ')
te
bespeuren.
van andere meesters had, heeft
met eenige van dezelve de copien
uit
te
hij
(Baillv) zich meestentijd bezich
copieeren.
Daar
hij
zoo gelukkig
de principalen kwalijk kon onderscheiden."
Orukrs. Beschrijving der Stad Leyden,
blz. 395.
in
was,
WIE WAS DE LEERMEESTER VAN GABRIEL METSU In de bijna levensgroote buste van professor
WalaeuS
137
?
de invloed van
is
VAN DER Voort te merken in den breeden opzet en degelijke uitvoering. Tevens zien we hier met welk een gemak Bailly zich aan de afmetingen aanpaste. Ook zegt
heid
het conterfeyten naar
in
reeds dat
hij
met groote eere
„zijne konst
Orlers
oeffenende inzonder-
is
leven, zo wel in het groot als in het klein, tot
't
hem zijn gebruikende." De beideaantrekkelijke jongenskoppen in het Rijks-Museum en de Akademie te Weenen zijn onmiskenbaar onder invloed van Rembrandt's Leidsche zelfportretten groot genoegen van die
ontstaan.
Zou Metsu niet van Bailly een leerling hebben kunnen zijn.' Gaan we het werk van METSU na zoo vinden we er de hierboven genoemde het
schilderijen,
Bailly:
van
eigenschappen
vrouw"
„Overspelige
de
breede
delikaat
schilderwijze
in
het Louvre en de „Liebeswerbung" in de
in
de
kleine
aanpassen aan groote afmetingen zooals
makkelijk
zich
de
in
Academie
te
Weenen, de vaste teekening en de scherpe karakteriseering. Zooals bekend is waren de stillevenschilders PiETER en Harmen Steenw IJCK leerlingen van Bailly. Dat Bailly ook zelf stillevens geschilderd heeft blijkt uit oude inventarissenen uit een D. Bailly gemerkt en 1616 gedateerd stilleven van vogels, vruchten en tin met een vrouwe-
Bredius bij Mr. VAN Hattum te Baarn zag_ we gedurende Metsu's geheele leven in de meeste zijner werken
figuur, bijna levensgroot, dat Dr.
Nu een
zien
voorliefde
verder
dat
ook
gekomen dat
zich
alleen
nu
in
het
geweest
Wat
vermoeden,
het
is
dit
beter
het
hier
onderteekenen
zijn in
vroeger
om
de
hieraan actie te verkenen.'
blijkt uit
de stijlovereenkomst met de 1652
het Louvre.
in
1
Dou hem
zeker nie
bij
de
t
heett
zit
een stoerheid in deze
kunnen bijbrengen. Zooals
blijkt
6 1 6 van ee n acte ten behoeve van J ACQUES METSU, Gabriel's
grootvader, stond Bailly met de fam
dat
van Bailly
nog eenheid mist is het opmerkelijk figuren weergegeven is. Dat dit een
de teekening nog wat onhandig en plomp, er
werken, die de angstvallige
schijnlijk
leerling
Londen.
toegevoegd
dan
stilleven
gedateerde „Overspelige vrouw" alis
ons
anders dan een stilleven volgens de oude formule, waarbij er nog ee"
werk van Metsu moet
Doch
te
tot
een aan één zijner
de levensgroote „Wildverkoopster"
van de compositie welke
Afgezien hoeveel
is
Metsu een
zou
nog een
er
is
nml.
van teekening en schildering.
uitvoerig
als
van den kunstkooper Lesser
soms ook meer, aan wordt
figuur,
Uit oude inventarissen blijkt Zelfs
Prad o-Museum bevindt,
nog versterkt wordt
zijn,
in het bezit
uit het
stillevens.
schilderde.
stillevens
opgehangen doode witte haan,
pooten
Een werk waardoor
vroeg
van
weergeven
het
tot
hij
ilie
in
betrekking. Het
is
dus
niet
onwaar-
keuze van een meester voor Gabriel die op Bailly 18
viel.
Wandelingen met Rembrandt
in
Amsterdam
DOOR Frits
»EN
gelijktijdig
LUGT
met
dit opstel verschijnend artikel,
Amsterdam in Rembrandt's om Rembrandt's geteekende
tijd'),
over
was de aanleiding
stadsgezichten
schappen met meer dan gewone aandacht
te
en
land-
beschouwen.
Op
een even gelukkige als verrassende wijze verschafte
de
nauwkeurige vergelijking dezer teekeningen, zoowel
onderling als met gelijktijdige afbeeldingen door andere meesters,
heden
onbenoemde
gezichten,
den
waarvan
sleutel
de
tot
de verklaring van
talrijke tot
herkenningspunten aan het oog der
liefhebbers waren ontsnapt. Soms deed een toevallig gevonden oplossing voor een enkele teekening weer meerdere ophelderingen aan de hand, wanneer zelfde hoekjes
of gedeelten
een
steeds
voorkeur lijk,
van gebouwen op een andere teekening werden aangetroffen en meer vertrouwd raken met Rembrandt's lijnentaal en met 's meesters
voor bepaalde plaatsen en wandelingen maakte het gaandeweg moge-
hem op l)
In
;
The
Company, Boston.
zekere
wegen
Print-CoiUclor's
te
volgen. Daarbij
Quurlerly,
redacteur
FiTZROY
kwam
een onverwachte vondst,
Carrinütom,
uitg»»e
Moughton
Mifflin
WANDELINGEN MET REMBRANDT als
die van een
bijv.
AMSTERDAM.
IN
onbekende kaart van Amsterdam
de Leidsche bibliotheek;
bracht op haar beurt
zij
Zoodoende werd het gaandeweg mogelijk, wat te zetten in een bewezen stelling.
heerschte.
om
was,
Het vermoeden, waarop
wij
hier doelen,
in
haar glorietijdperk, in
waar
licht,
139
voren duisternis
te
tot dusverre een
vermoeden
de veelal geuite onderstelling,
is
dat Rembrandt de meeste motieven voor zijn landschappen
omgeving vond feit
en
;
in Amsterdam's naaste werd die onderstelling gaandeweg als een vaststaand
vrijelijk
beschouwd. Niettemin bleven er velen, die van de
te aanvaarden, en die
hopen hun
Wij
voor
dit
dit feit niet als
zoodanig wenschten
stelling een bewijs verwachtten.
een
groot
deel
het navolgende te kunnen
in
leveren. Naast het belang, door de bereikte resultaten geboden,
dat
licht,
op Rembrandt's
zij
van een verrijking van Amsterdam's geteekende topographie
historie het voordeel uit
wegens het juistere gewoonten en werkwijze werpen, staat voor de
een tijdperk en van een type, waarvan ons helaas zeer weinig
ningen
bewaard gebleven. Want Rembrandt beeldde
is
gold als de bezienswaardige punten van de stad;
niet af
was
hij
in
oude teeke-
hetgeen
in zijn tijd
een
in dit opzicht niet
ZEEMAN, Berckheyde of Beerstraten, en op dit gebied geen voorlooper van Rademaker, Schenk of Pronk. Integendeel, hij koos met zijn kunstenaar
als
uitgesproken
vormen,
neiging voor het schilderachtige en zijn tegenzin voor de klassieke
zoozeer
door
zijn
tijdgenooten gehuldigd, de hoekjes en perspectieven,
waaraan anderen gedachteloos voorbijgingen. Ook weer „de eerste ketter tijd
hem
in
de schilderkunst" te
maar dankbaar aanvaarden
noemt');
toonde
in dit opzicht
zijn,
hij
zich
zooals een dichter uit zijn
de vruchten van hetgeen de
wij
meesten zijner tijdgenooten „een doorluchtiglijk dwalen" noemden!
Als SandRART
in zijn
Teutsche Akademie
in
de tweede
wat schamper spreekt over Rembrandt's onafhankelijkheid dat
o.
a.
„Gedichte,
in
de volgende woorden aan oder seltsame
alludien
:
in
helft der 17de
eeuw
de kunst, geeft
hij
„Er hat aber wenig antiche Poëtische sondern
Historiën,
meistens
einfaltige
und
„nicht in sonderbares Nachsinnen laufifende ihme wolgefallige und schilderachtige
„(wie
sie
die
Niederlander
Sachen
nennen)
„Natur herausgesuchter Artlichkeiten waren".
warme gemoed. En hoevele geestverwanten
gehad, en heeft
Het punten
>)
ligt
hij
niet
de eenige,
mate van koud verstand onvatbaar bleef voor de diepte van
die door een groote
het
gemahlet, die doch voller aus der
En Sandrart was heeft
hij
in
dat opzicht niet
nog.'
voor de hand, dat de versche vondsten ook weer nieuwe gezichts-
openden;
en
wij
hebben ons
Andriks Pkls, Gthruik en misbruik
dts
beijverd
om met
een ruim gebruik van
Toonech, 1684.
18»
WANDELINGEN MET REMBRANDT
HO
IN
AMSTERDAM.
17e eeuwsche gegevens die resultaten in het licht te stellen. In verband daarmede zijn
heden
die in het vergeetboek sluimerden, in een nieuw licht
bijzonderheden,
veJe
door
gebracht,
onderling
ze
een andere
in
meeleven met den kunstenaar Rembrandt
Al
de lezers
zijn
Rembrandt's verhouding
stellen
op
te
ter verkrijging
zijn,
van een helder inzicht
werken van den meester, hier nog eens kort vast
straks te behandelen
de
bevorderen.
te
genoegzaam met Rembrandt's landschappen
uitteraard
vertrouwd, toch zal het niet ondienstig in
verhouding te groepeeren dan tot
Rembrandt's biographiën de gewoonte was. Wij hoopten zoodoende het
in
tot het
landschap
in
het algemeen.
Het
te
is leerrijk,
merken, hoe die verhouding wisselt, naar gelang de meester zich van ver-
schillende uitdrukkingswijzen bedient, en hoe de aard van het voortgebrachte kunst-
werk zich wijzigt naar gelang van het gebezigde medium. Gebruikt
om
eenvoudige middel
zijn
of teekenstift op papier, dan staver
van
omgeving, waarin
de
werkwijze het
tolker
van
intieme
hem
zich buiten verplaatst. Hanteert
hij
het juist
van
de
Zien
ets-
wij
ten
van waargenomen onderdeelen dan aan het
uitbeelden
van dat landschap, voor zooveel de
karakteristiek slotte
Rembrandt den
in
door verf en penseel uitdrukt, dan openbaart zich
makend van
zijn
ervaringen
tweedehandsch
samenstellen
van
— heeft
van
etslijn dit
schilder aan het werk, die zich
hem de
in
fantast, die, gebruik
en etser, en voordeel trekkend van
buitenlandsche berglandschappen, grootschheid
zonderlinge
visionaire
en van romantische tragiek.
van het bovenstaande raadplege men het beste en het meest
illustratie
dat
teekenaar
als
indrukken
schept
karakteristieke,
schilderen
de
de schoonheid van het Hollandsche landschap. Hij hecht dan minder
vastleggen
Ter
hij
met de buitenomgeving bezwaarlijk maakt, dan
verband
aan
zijn
een pen
de scherp ziende en getrouwe boek-
getrouwe boekstaver van zooeven zich achter den algemeenen ver-
beteekenis
toelaat.
in
nl.
daarmede voorstellingen, waarvan de meer ingewikkelde
naald, en vervaardigt hij
verschuilt de
ons
treft
het meest
hij
indrukken van de natuur weer te geven,
Rembrandt
in elk
nagelaten, en late
ringen, die door haar verschil
der
men
drie technieken,
— teekenen,
etsen en
zich niet afleiden door enkele uitzonde-
met verwante werken den
regel slechts bevestigen.
Zoo vindt men in de rijke serie teekeningen enkele schetsen, waar het direct waargenomene plaats maakt voor een vrije vertolking ter wille eener figurencompositie. Zoo zijn er onder zijn zorgvuldig en zonder twijfel thuis uitgevoerde etsen
enkele droge-naald platen, die blijkbaar buiten zijn gedaan, en zoodoende
den teekenaar verraden; en zoo landschappen
er
een
treft
enkel aan, met
men bijv. onder zijn name het wintertje
fantastisch geschilderde te Kassei, dat
door de
verbluffend juiste weergave van het direct
waargenomene de magistrale conceptie
van de overige geschilderde landschappen
in
het licht
stelt.
WANDELINGEN MET REMBRANDT Waar nu
het
van
doel
opstel
dit
IN
om
is
AMSTERDAM.
ter
141
ondersteuning van de vele
theoretische beschouwingen, die over Rembrandt's landschappen reeds zijn geleverd
en nog geleverd zullen worden, eenige documenteele gegevens te verschaffen, die jn
vermoedens meer zekerheid
plaats van de tot heden uitgesproken
omtrent Rembrandt's
verhouding
ons
de hand, dat
wij
Wij wezen
immers
door
er
ons
zij
Mocht men dan
kunnen
den meester,
in
staat stellen
getrouwheid
nog
soms
ware op den voet,
als het
natuurgetrouwheid.
een opschorten van
met hem reeds nu
hoe Rembrandt
in elke
bewijzen hoe
Zij
te volgen.
waar
is
zijn
Is
een
oordeel daaromtrent, dan
niet
is
vast te stellen, of te toetsen bij
onderlinge vergelijking
pennestreek het waargenomene op de juiste zich in zijn \andscha.p-teekenm£-en niet die
hij
hem
veroorloofde, die een bewonderaar van zijn schilderijen gaarne in
vrijheden
te
ultra-
te verwijzen naar enkele teekeningen,
aan gelijktijdige afbeeldingen van andere hand, doch die
plaats vastlegde.
teekeningen.
a priori als bewezen willen aanvaarden,
niet
waarvan de voorgestelde plaats wel aantoonen,
geven
het voor
van deze verhandeling er toe bijdragen, den twijfelaar
niet bereid tot
volstaan
wij
zijn
zullen ligt
door haar getrouwheid uitmunten, waar-
van Rembrandt's wonderbaarlijke
overtuigen scepticus
voorkeur zullen bezig houden met
bij
op, hoezeer deze
die
vervolg
het
zal
Hollandsche landschap,
het
tot
onderstelt.
Teneinde het
met één greep: twee
I
—4
zullen
van verschillende zijden een
voor
belangstelling
stelling, die bij
onnoodig
te vergrooten, volstaan wij
van één boerderij, waarvan tot dusverre slechts
Rembrandt-literatuur
de
in
beeldingen
illustratie-materiaal niet
vier teekeningen
met elkaar
verband gebracht
in
zijn.
is
voorgesteld, en hoe
elk
van
onderdeel
Rembrandt
dit
zich onderscheidt door
menig schilder met kleinere gaven en meer weidsche idealen een
teekeningen
in
een
scherpe
samengaande met een beknopte en
Wanneer de vertrouwen
in zijn
lezer
in
door
flinke eischen zullen stellen.
door
merkelijk
zijn.
zal
juiste
dit
weergave van elk
in
De
en
detail.
om Amsterdam,
wij
hem
die aan zijn marschvaardigheid
mogelijke vermoeienis zal ruim
beloond
worden
niemand minder dan Rembrandt's gezelschap aanworden verhoogd, en door de vermeerdering van onzen eerbied
meester
dat
Rem-
voorbeeld, naar wij hopen, zal zijn gesterkt
zelven,
die
zonder
twijfel
van deze uitstapjes een gevolg
Allicht zullen wij tot ons persoonlijk voordeel na afloop
maken,
bij
waargenomene,
van het
dat door
natuurgenot,
voor den
karakteriseering
Rembrandt's oprechte werkelijkheidszin, noodigen
eenige wandeltochten
uit tot
af-
bescheiden motief, een belang-
gevoel van beschaming moet wekken. Die belangstelling openbaart zich brandt's
De
voldoende aantoonen, hoe hier inderdaad hetzelfde huis
wij,
reizende
zal
de gevolgtrekking
en trekkende twintigste-eeuwers, met meer bescheiden
WANDELINGEN MET REMBRANDT
142
even gelukkig kunnen
minstens
eischen
AMSTERDAM.
IN
en
zijn,
zullen
ons
de
meer
oogen
geopend worden voor hetgeen de natuur ons in onze onmiddellijke omgeving biedt. Beginnen wij met de allernaaste omgeving, d. w. z. met het binnenste van de
stad,
om
daarna Rembrandt buiten de poorten
te vergezellen.
I
DE STAD
IN
Rembrandt zonder Amsterdam;
het klinkt onbestaanbaar.
den kunstenaar ergens anders levend en werkend voorstellen dan
Kunnen
wij
ons
de stad, die
in
de schoonheid van het hoUandsche stadsbeeld het best tot uiting brengt en wier inwoners
zoo sterke mate den frisschen geest ademden van de zich machtig
in
ontplooiende Republiek.'' Elke andere omgeving destijds
door de geheele wereld erkend
ons te eng; alleen Amsterdam,
lijkt
de machtigste
als
koopstad,
bood naar
ons gevoel de ruimte, passend voor een geest, die zijn vleugelen zoo wijd uitsloeg.
Was niet
groote
die
voor den
eischte
Al
ontkennend luiden.
met groote rijk
en
zou
ontwikkeling
een dergelijke
tot
met de voordeelen, die
stad,
kunstenaar,
zijn
wij
idealen, als hulpmiddel tot
hetgeen
het
genie
De rijke
te
Leiden,
bijv.
Het antwoord daarop moet
daarmede toch
slechts een beperkt
en behoeft. Rembrandt zelf levert ons
is
werk het bewijs, hoe het mogelijk kunstwerken
?
hun volmaking een weidsche omgeving en
studiemateriaal toe te denken, wij toonen
begrip van
bood, echter een ver-
algemeen geneigd, aan groote geesten
het
in
geraakt
zijn
zij
een andere omgeving,
hij in
met de bescheidenste gegevens de
is,
in
zijn
rijkste
scheppen.
groote kunstenaar, dien wij zoo gaarne vereenzelvigen met
eeuw, wierp
zijn
persoon niet
zijn
glorie-
den maalstroom van het woelige Amster-
in
damsche openbare leven, toonde niet door het maken van afbeeldingen van de vorstelijke gebouwen, die zijn tijdgenooten schiepen, dat hij hun streven deelde, deed
niet
'slands
mede aan de
welvaart
toen
destijds zoo geliefde verheerlijkingen en allegoriën, waartoe alleszins
aanleiding
gaf, liet
ons geen enkele afbeelding
na van Amsterdam's volle haven of van afzonderlijke schepen, hoewel de scheepvaart toch
uitsluitend
der stede
bloei veroorzaakte.
verwachten van een kunstenaar, die Integendeel,
wij
zien
de eerste drukke jaren van neerbuigen
tot
toch zou
men
dit alles
optreden
als zijn geest als
meer bezonken raakt na
de bevoorrechte portretschilder, zich
het bescheidene, waarvoor zijn tijdgenooten met hun rusteloozen
ondernemingsgeest stadsgezichten
Rembrandt,
zijn
En
zijn tijdgeest verpersoonlijkt.
en
en
in
hun jacht
landschappen af
naar uit
winst
geen
oog hadden. Hij beeldt
Amsterdam's naaste omgeving,
die
zich
WANDELINGEN MET REMBRANDT door eenvoud en
ook zoo had kunnen
kleinere stad betrekkeh'jk
kenmerken en
intimiteit
teruggetrokken
AMSTERDAM.
IN
die hij in de
U3
omstreken van een andere,
aantreffen. Hij verwerkt in zijn brein en in zijn
bestaan
voorstellingen
uit
den
Bijbel, die zich ken-
merken door het algemeen menschelijke, geenszins door een specifiek Amsterdamsch karakter bij voorkeur bedient hij zich daarbij van bedelaars en eenvoudige typen uit het volk, dezelfde figuren, die hem vóór zijn komst naar Amsterdam, te Leiden reeds aanleiding gaven tot zoo talrijke etsjes. Zijn steeds ;
in aantal
toenemende portretten naar zich zelven en daarin
zich
hij
dieper weet te geven dan
huisgenooten toonen, dat
zijn
modieuze opdracht-portretten;
gezien verliezen deze laatste echt-Amsterdamsche factoren hun waarde als
aldus
onmisbare bestaansvoorwaarden
gevierd
twintigjarig,
belang
geweest
naar de groote stad
schilder
Moge het al voor
kunstenaars-ontwikkeling.
zijn
in
Rembrandt's materieele opkomst van van
zijn
in
dat
zijn,
kwam
hij als vijf-en-
en daar een overvloed
bestellingen kreeg, het vervolg van zijn levensloop heeft bewezen, dat, een-
maal de onvermijdelijke jeugd-aspiraties naar eer en rijkdom door
zijn
eigen geest tot zoo groote hoogte
Maar waarom blijft Amsterdam ons toch zoo
te
boven,
het begrip der onafscheidelijkheid van
waarom droomen
boeien;
alleen
hij
gestegen.
is
Rembrandt en
Rem-
ons den forschen
wij
brandt zoo gaarne op de plaats, waar de van krachtigen groei getuigende pols-
gemeenebest het sterkst klopte;
het jonge
van
slag
machtige figuur
onze verbeelding het
in
land's vrijheid en ontwikkeling, dat
Subjectieve in
beoordeelaars,
die
Amsterdam
waarin
wij
destijds vormde.'
ons geestesoog
weer toonen
telkens
stellen wij zijn
hem
bij
Omdat die stad voorkeur
wanneer
te zijn,
ziet.
wij in
Deze erkenning van onze minderheid tegenover een grooten geest, die klapwiekt hoog boven hetgeen wij als essentiëele vereischten beschouwen,
brengt
ons
tot
hebben
maken,
volgende het
voorkeur
tot beter begrip
baar toevoegsel
deze
bij
is
is
van
aanvaarding
gereede
de
Rembrandt
van
Het
zien.
schilderij
om
dat
inzicht,
van de figuur onzer
voor een
kader, waarin wij de figuur dat
zullen
Rembrandt's figuur in
kader noodig onmis-
ons ruimschoots gelegenheid bieden
als
lijst
om
De
het nut van
en haar inhoud
(in
kunstenaar) zal de verdienste en de grootheid van
het licht stellen.
Willen wij ons in
een
het tot een verstaanbare wandversiering
kader aan te toonen: de wisselwerking tusschen de
ons
wij
studie, evenals een lijst een
onvermijdelijk verbonden aan de zooeven bedoelde erkenning.
bladzijden
den laatste meer
wij
biedt,
waarom
vooraan op het bolwerk van Neder-
onze waanwijsheid ons zelven een objectief oordeel aanmatigen
statig
te
kader
meest passende
het
liefst
in
staat gevoelen,
de eerste plaats rekenschap
met Rembrandt mee te
te leven,
dan dienen
geven van de eigenaardigheden zijner
WANDELINGEN MET REMBRANDT
144
omgeving.
Dit
karakteristieks
ons
zal
niet
vallen,
AMSTERDAM.
omdat van
overgebleven. Wij verheugen ons
is
Amsterdam, dat
prachtig
moeilijk
IN
in
omgeving zooveel
die
het bezit van een nog altijd
kan dienen voor het beeld, dat wij
als basis
geest moeten herbouwen. Veel ging verloren,
maar niettemin
de uitspraak, dat de schoonheid van Amsterdam, althans
in karakter,
in
onzen
geneigd
zijn wij
tot
onverwoest-
baar schijnt.
was de topgevel nog overal
In Rembrandt's tijd
bouw overwegend. Huizen met
zwang en de baksteen-
in
horizontale kroonlijsten, waarvan een der eerste
was Jacob van Campen's huis van Coymans (nu de Hoogere Burgerschool over in zijn tijd hooge uitzonderingen. Vandaar een levendiger
de Westermarkt), waren silhouet tegen den die de rijke
hemel en een vroolijker
koopmansstand
in
perspectief.
Rembrandt's
De
latere jaren
koele, statige bouworde,
meer en meer verkoos, met
miskenning van de waarde der echt-nationale bouwkunst, was
in
zijn tijd
nog
in
haar eerste ontwikkeling en mocht zich geenszins verheugen in de sympathie van
den meester. Dit behoeft ons voor barok. Wij kunnen van
niet te
hem
verwonderen, gegeven
zijn
bepaalde voorkeur
slechts één teekening aanwijzen, die een
weergeeft in den destijds „modernen" Italiaanschen
stijl;
alle
bouwwerk
andere teekeningen
naar gebouwen geven structuren weer van een levendiger contour, met een geestiger spel van licht en schaduw. Die eene teekening in
is
de schets van den
Westertoren
Museum Fodor (HdG. 1230, afb. 5); en al beeldt zij een werk van Campen's klassieke geest openbaart, toch vindt men in de
het
zich
af,
waarin
teekening
niet
zoozeer de strakheid van het origineel. Rembrandt schijnt dezen toren met
een
ander
oog
te
hebben bekeken dan de bouwmeester;
want aan den levendigen
architect
hij
toont zich eer ver-
Hendrick. de Keyser dan aan den
aanschen VAN C.\MPEN, die na den dood van DE Keyser den toren,
in
Palladi-
afwijking
van diens oorspronkelijk plan, voltooide.
Deze teekening
verschaft
ons reeds terstond aanleiding tot een intiemere
aanraking met Rembrandt's persoonlijkheid, eensdeels door de verklaring, die ons geeft van
's
van haar dateering is.
Daar de toren
in
elk
geval
zij
meesters kijk op dit bouwwerk, anderdeels door de mogelijkheid
na
bij
benadering, en de bepaling der plaats, waar
eerst in 1638 voltooid werd, zoeke
men
zij
vervaardigd
het ontstaan der teekening
dat jaar; en daar de behandeling nog niet de open en vereen-
voudigde factuur van de
vijftiger jaren toont, zal
haar ontstaan ongeveer tusschen
1640 en 1650 liggen. Rembrandt woonde toen in de Breestraat, en een verband met zijn latere woning aan de Rozengracht is dus buitengesloten, te meer, daar de
toren
van
dat
punt
waar Rembrandt een te
vinden,
niet
atelier
op deze wijze
voor
waar men den toren
is
zijn leerlingen uit
te zien.
Ook op de Bloemgracht,
kan gehad hebben,
is
geen punt
een hoek als op de teekening waarneemt.
WANDELINGEN MET REMBRANDT Daarentegen
Nieuwe
de oostelijke
biedt
Ter overtuiging geven
aan de schets.
photo
van die plaats genomen,
(afb. 6),
bieden tot het nagaan van Rembrandt's getrouwheid
zeldzaam geval, waarin het ons gegeven
onveranderden toestand
te toetsen
aan
zijn
de teekening. Een zoo
weergave daarvan, diende tot een vergelijking
men
afbeeldingen door Rembrandt, waaruit
in
een sujet van den meester
is,
bovendien gelegenheid
te blijven. Zij biedt
in
gelijk
wij hierbij een
doel, de juistheid der plaats aan te toonen en de gelegenheid
met het tweeledig te
145
van de Leliebrug, tusschen Leliegracht en
helft
volkomen
Leliestraat, een uitzicht
AMSTERDAM.
IN
geheel
in
niet ongebruikt
met andere toren-
een zekeren weerzin voor het gerekte
de architectuur kan afleiden. Dit symptoom, het eenige dat wijst op een afwijken
door Rembrandt van de natuur, komt
maar
uiting,
zullen wij straks in
in sterkere
eigenschap
in
Rembrandt's afbeelding van het Huis In laatstgenoemde teekening slaat de
wij
op
het
Melchior Fokkens
„Jaar
^altij'dt
die
op de brugh waren toen
zij
instorte, ïfa«/
gaande Heden ; wonderbaarlijk was
vol vafi de voorbij
is
in
't
een deerlijk ongeluk met zich sleepte, deze val ver-
menschen
8 of 10
„Lelybrugh, deze steene Brugh
(1662, p. 90):
dat
1656 ingevallen,
„smoorde
zijn schets
verkeer van de Prinsengracht. Dat het
drukke
steeds
bijzonder levendig was, blijkt wel uit de volgende passage
punt
dit
tegen de brugleuning, met pen en bister
staan
ongeacht
voltooiend,
bij
ons op de brug begeven, laat zich de plaats bepalen, waar Rem-
moeten
heeft
verkeer
over tot een besliste voorkeur voor het massieve en het gedrongene.
zelfs
Als brandt
Westertoren niet tot
mate, aantrefifen.
en van den Montelbaanstoren, later ook Kostverloren,
de schets van den
in
twee teekeningen van den Swijght-Utrecht-toren
hier
't
'/
m^r
fondament
„gantsch wech gezonkken".
het
van
Onze aandacht wordt nu gevraagd voor een tweede teekening, waarvan in hetzelfde tijdperk moet worden gezocht als van de teekening
ontstaan
den
dag
zijn
de
een
te
wij,
ter
onderstellen,
onderstelling,
die
wille
dat
niets
Rembrandt dan aan het begin van het
van
afdoet jaar
verband
het
beide
aan
ons
onze
in
teekeningen
op één
betoog. Wij
1647, van de brug waar
ons zooeven ophielden, langs de Leliegracht, door de Oude Leliestraat, over
de Torensluis,
waar
van
CocQ
Banning de
wij
waarnemen,
Nachtwacht voltooide. bij
nemen,
vrijheid
ontstaan,
vergezellen wij
Laten
Westerkerk-toren.
wandeling,
links,
op het Singel, het
voor
wien
Rembrandt
fraaie
vier
Ongeveer even ver van deze brug,
dubbele huis van
jaren
doch
te
voren
naar
de
rechts,
was de school van den „berugte pen- en penceelWillemsz. Coppenol, die sinds Rembrandt's komst in
Warmoesgracht,
schrijver"
Lieven
Amsterdam,
tot
zijn
dood
in
1662, onder de vrienden van den kunstenaar be-
hoorde en eenige malen door hem werd geconterfeit In diezelfde richting woonden 19
WANDELINGEN MET REMBRANDT
146
IN
AMSTERDAM.
ook de Notaris Trojanus de MagisTRIS, een kunstliefhebber, verhandelde en
schilderijen
te
op het Singel woonde, opdroeg
dichtbij
die
wonen,
die in 1637 aan
om
blijkbaar
een oogje
in
het
Rembrandt
die aan
den schilder Jan Jansz. den
om met Rembrandt
zeil te
Uyl
een veiling
houden, waarvoor
bij
DEN Uyl de
som van „een rycxdaelder" ter hand werd gesteld.') Van de Torensluis gaan wij langs den destijds zich daar bevindenden Jan
belangrijke
Rópoortstoren, door Torensteeg en Molsteeg tot aan den N. Z. Voorburgwal. Daar
gekomen, slaan af,
de vriendelijke, toen nog ongedempte gracht wat rechts
wij langs
en ontwaren aan de overzijde, naast de Nieuwe Kerk, waarvan onlangs,
het geheele dak in de asch
De
geschiedt:
feitelijk
Men
breekt de huizen
Ja alle huizen
Men Men
valt
om
men
af,
hooien
men
sloopt'er groot en kleen
een enkel huis alleen.
met macht aan
ziet ter
Hier maakt
Zoo
't
werk, de schep gaat naar de gront,
in, als in
de hel syn mondt.
daalen hoog en gins de heuvels slecht.
Roome, toen Tarquinius,
leefde
Het kapitool begon voor Jupiter
Op
groote schaal
en
afbreken
is
1625
jaar
Kerk,
in
Ten
Wintermaand 1646 begonnen met het
stadsbestuur
het
heeft
Voor
te fl.
alle
—
Stadhuis,
huizen op dit terrein, tot aan de Nieuwe
wat alleen een uitgave van ruim
krijgen,
15000.
nieuwe
worden gelegd. Sinds het
kocht de stad, uitsluitend
ter wille
ö'/z
ton
van den
het huis Gasthuissteeg (later Paleisstraat) hoek N. Z. Voorburgwal; en de
grond, zes
loen van
naa't gevecht,
bouwen').
1648, de eerste steen zal
in
later,
handen weten
veroorzaakt.
heeft
men daar den
te
weggraven van opstallen ten dienste van het
waarvan twee jaren
1645,
Rembrandt's tijdgenoot jAN Vos vertellen
volgende dichtregels van
ons wat hier
in
gelegd, een gaping in de huizen.
is
daaraan tijde
grenzende
gelegen huizen
huizen
wandeling
onzer
aan
gebouw uitkomende
de in
de Gasthuissteeg kostten haar
in
zijn
zij
juist afgebroken,
fl.
68.150,
^).
zoo ook de links daarvan
Vogelsteeg en de Stadsgevangenis of „de Boeijen", een
laatstgenoemde steeg en deel uitmakende van het eigenlijke
complex van het oude stadhuis. VONDEL moge al in 1655 bij de opening van het nieuwe Stadhuis geschimpt hebben op het toen verdwenen oude gebouw, door
te
zeggen: zonder
te
verbloemen
Die rotte vuiligheit van
Een I)
't
afbreek, och wat was
yslijck rottcnest lich zelf
Kohier van den iooslen fenning,
fol.
ii en
't?
een overlast,
13 verso, voor de woonplaatsen; overigens
OroOT, Urkanden Oier Ktmtrandl. Nr. 53. Jan Vos, /«wijding van hel Stadhuis in ,Klioos Kraam", *) A. W. Kroon, Hel Amsterdamsche Stadhuis. 1867. p. 14. »)
1656, p. 14.
HOFSTEDE DE
WANDELINGEN MET REMBRANDT
IN
AMSTERDAM.
147
het valt toch niet te ontkennen, dat het „afgeleeft stadthuis" in de laatste jaren
van
bestaan een hoogst schilderachtige ruïne opleverde; en welke gevoelige
zijn
Amsterdammer zou toen die bij
zijn bij het
niet getroffen
hooren van de mokerslagen,
oude deden verdwijnen. Dat een dergelijk gevoel van medelijden
het
de toemalige kunstenaars nooit heeft geuit
gedurende de slooping van den achterbouw
in het
maken van een
zich
afbeelding
opvallend; het schijnt, dat na den
is
brand, die het voorgebouw in 1652 voor een vernederend slooperseinde behoedde,
men
verzuim
dit
kunstenaars,
nog
nog nooit gepubliceerde de
in
te
althans sloofden verschillende
Roghman,
Zeeman,
BEERSTRATEN,
overblijfselen
laatste
Toen
goedmaken.
willen
heeft
als
zich
e. a.
krijtschets
van Amsterdam tot heden ontbrekende afbeelding
de Atlassen
om
uit
de
Het komt ons evenwel voor, in een van Rembrandt, in de Albertina te Weenen,
vereeuwigen.
te
hebben
gevonden van het ten deele afgebroken achtergedeelte van het oude gebouw
(HdG. brug,
1472; bij
den
afb.
genomen van den N.
7),
Z. Voorburgwal,
genomen,
men
gezichten
van dezelfde
gezichten
van het oude stadhuis en op den uitvoerigen
gebouw, berustende Groei en
eeuw,
komende van de
hoek van de Gasthuissteeg. Door het ontbreken van meerdere
in
bloei,
is
beperkt tot enkele vogelvlucht-
den Atlas Splitgerber (afgeb. p.
de rechtsche gebouwen figuren bezig zijn
zijde
te
Aan de hand
in
plattegrond van het
Amsterdam
in de ijde
met groote zekerheid herkennen. Achter den voorgrond, waar talrijke kleine 27).
daarvan
zijn
met het wegruimen van de afbraak, of met het graafwerk voor
de fundeering van het
nieuwe gebouw van
Van Campen,
ziet
men
rechts den
van „de Pijnkamer", met de sporen van het afgebroken belendende perceel
zijgevel
en den langs den muur loopenden schoorsteen daarvan.
Pijnkamer"
vertoont
hier
vier
De
achtergevel van
ramen aan een binnenplaats,
op een gegraveerd vogelvluchtgezicht terug vindt;
en
die
„de
men inderdaad
vervolgens stuit rechts
het gezicht tegen den zijgevel van het volgende gebouw, het oude St. Elisabeth's Gasthuis,
waarvan de
Tegen dezen
bedekt.
moet hebben nu
spitse torentje
voor het oog
nog een smalle muur overeind,
staat
die behoord
een traptorentje, dat daar ter plaatse aanwezig was, doch dat
tot
bekroning
zijn
nok ten deele het aardige zijgevel
reeds
verloren
heeft.
Het dak van het daaropvolgend Vier-
schaargebouw, aan de Damzijde gelegen, gaat schuil achter dat van het Gasthuis,
doch
het midden verheft zich
in
de achterzijde draagt
het
geweest,
inderdaad
lage
weer
in
puntdak,
waarmee
zijn laatste
den voet van den toren, moet, aan de „Secretarye",
die
vrij
vertoonde,
de toren, waarin Rembrandt de ramen, die
wat vluchtig heeft aangeduid. hij,
levensjaren
na
ongeveer
toren te
zijn
werd bekroond. Het groote raam, aan
te oordeelen naar
uitsluitend
De
30 jaren stomp
haar
licht
den plattegrond, behoord hebben ontving van
een
nauw binnen19»
WANDELINGEN MET REMBRANDT
148
dus
en
plaatsje
om
reden had
alle
zich
AMSTERDAM.
IN
van een
flink
raam
daarvoor moet,
van
oude
de
huis,
n.1.
punt
staande gegevens, dat
gevonden en
is
van
schetsje
dit
zijn
Mogen
het
wij,
Renibrandt
het
bederven",
de ligging en
ziet,
zoo geheel met de
zoolang geen tweede afbeelding van
mocht aantoonen,
verschillen
beschouwen
te
als
een merkwaardige
wij zullen, als wij
links het
punt
dit historisch belangrijke
in zijn laatste
„En wacht
het
nog
Dat menschenhanden voort het slechten
sterven,
zijn
van de
overblijfsel
Men
deele nog ongeschonden staat
ten
op
gerust, als leggende
gekomen,
kleine gebouwtje
dus aannemen, hier nog het oude stadhuis te zien
wij
zooals
levensjaren,
de Gasthuissteeg doorwandelen, op den
Waaggebouw opmerken, waar Rembrandt
aanteekening enkele jaren later
grafische
„de Boeijen".
onverhoopt
dit
aanwinst van Amsterdam's topographie op
,en
gegevens,
't
toont ook weer duidelijk de sporen
daarvan
zijmuur
verhouding der verschillende gebouwen kloppen
dienste
ten
hetzelfde
geneigd
De
zijn.
verdwenen belendende
het
onderlinge
ons
naar
oordeelen
te
Conciërgewoning
Verder,
te voorzien.
naar links, vertoont zich de achterzijde van de Wisselbank, en
in
Dam
blijkens zijn auto-
een uitvoeriger penteekening weer-
hoe het noodlot de slechtende menschenhanden, waarvan Vondel zooeven sprak, door brand was voorgeweest (HdG. 1040; afb, 9). In den nacht van Zaterdag geeft,
6 op Zondag 7 Juli 1652, brak de brand
uit,
nadat volgens de legende reeds drie
dat^en te voren de talrijke ratten, die in het vervallen
door
algemeenen uittocht hadden
een
onheil voorgevoelden. Zondag, en
te
gebouw overvloedig huisden,
kennen gegeven, dat
Maandag na den
zij
het naderend
brand, heeft het natuurlijk niet
aan nieuwsgierigen ontbroken, en Dinsdag, „den gen July" volgens Rembrandt's eigen aanteekening, verzekert deze zich een herinnering aan de gebeurtenis door
„van de
Waagh
„zoo
is
„alles
genoodzaakt
schielijk
complex
af te sien" het trieste
want dienzelfden dag
te
teekenen.
Het was hoog
tijd,
opgeruimd en afgebroken geworden, waartoe men
wierd,
doordien de Toren des Maandags den agsten
„July dreigde te vallen, en dien namiddag ook een groote brok daarvan ter neder„storte, zoodat men hem dadelijk met dikke kabels schooren moest, om hem buiten
„allengkens
eenig
ongemak verder
te sloopen,"
gereproduceerd schilderij van A. Beerstr.\ten
tegenwoordige tusschen
den
moet van de trant en
Een
Amsterdamsche Raadhuis biedt een belangwekkende kort vóór en na den brand.
toestand
Waag
zijn
teekening, te
heden nog niet
tot
de burgemeesterskamer van het
genomen
en,
zijn
na
lang
geweest,
is
in
gezicht
hoewel zonder jaarmerk, wijzen de schilder-
het
thans
vergelijking
Ook BeeRSTR.VTEN's
de kleeding der figuren op een ontstaan omtrent 1650
De Heseltine
in
buitenland,
gelukkig
in
(zie afb.
laatstelijk in
10).
de verzameling
de stichting „Rembrandthuis"
bewaard. In den algemeenen teekcningen-catalogus van Dr. HOI-STEDK DE
GroOT
WANDELINGKN MET REMBRANDT No.
onder
staat
als
195,
zijnde in het
Rembrandt vermeld, de
van
teekening
IN
Museum
AMSTERDAM.
om
nog een tweede
te Brunswijk,
ruïne van het afgebrande stadhuis voor-
doch bijgaande reproductie naar deze nog nimmer
stellende,
beelde teekening zal voldoende zijn
149
ons weten afge-
bij
de kenners te overtuigen, dat wij hier wel
met een interessant topographisch document te doen hebben, doch dat de manier van teekenen, wellicht die van FuRNERius, eer wijst op een goeden leerling of navolger van den meester dan op Rembrandt zelven (afb. 8). Dus schon de brandt mijn pruik, en trok mij 't aanzicht onder, Maar uit mijn puin verrijst het achtste wereldwonder.
zong de dichter
Waterloos
destijds,
want intusschen was achter het oude
op de opengelegde terreinen waar Rembrandt's
huis,
bouw van
de
plaatste,
Amsterdam's zeiden laat
en
omtrent
is
later,
ook den
Rembrandt
burgerij, nooit geeft
wondering. Dit
Maar hoezeer
het nieuwe „Capitool" flink gevorderd.
bouwwerk, na de voltooiing enkele jaren trouwens geheel
in
blijk
van
trots zijn
tot
meegaan
de architectuur van
in die be-
wij hiervoren
zijn tijd;
een jongere generatie, zooals VAN der Ulft,
VAN DER Heyden over om
djt
mocht uitmaken van
overeenstemming met hetgeen
Rembrandt's verhouding
dan ook aan
stad-
zooeven ver-
krijtschets ons
en
hij
Berckheyde
het achtste wereldwonder in hun werken te ver-
heerlijken.
Werpen wij
wij
naast
rechts,
van den
Dam
nog even een
blik in de Kalverstraat,
dan zien
de plaats waar nu Doctrina staat en waar ouderen onder ons
nog den boekhandel van JOHANNES MüLLER hebben gekend (No. 10), den gevel van Clement de Jonghe's Gekroonde Const- en caertwinckel, bij welken handelaar-uitgever Rembrandt's etsen bij voorkeur te koop waren. Een verder doordringen zerskroon,
in
de Kalverstraat mocht ons maar leiden langs de herberg de Kei-
het einde der 19de eeuw magazijn van de firma
in
Pander geworden,
doch dat gebouw wekt te droeve gedachten aan een bankroet en gedwongen veiling van Rembrandt's kunstschatten! Wij laten de nauwe straat dus liggen en gaan van den Dam door de smalle Beursstraat, die den toegang tot het Rokin vormt. straat
haast
De in
toestand daar ter plaatse
geen
straat
bouwde beurs
er stond, liep vrijwel
tegenwoordige gebouw
damscke Borze, de Rokin een zoo
met haar
sterk veranderd
ten eerste
;
is
zij
van
zij
tot voorbij het
van
de Beurszij
water uitge-
te
tegenwoordige „Polen", want het
den Vijgendam,
de Rotterdamsche
meesterlijke
is
zoo verkort, dat
meer kan genoemd worden. Vroeger, toen de
beursgebouw strekte
het
is
19de eeuw veel verbreed, en ten tweede
de
over het water, tot aan het
Bank.
Helaas
is
deze Atnstel-
schepping van Hendrick de Keyser, die aan
fraaie afsluiting
gaf met haar
uit het hart geplaatst torentje,
bruggetje, dat een herinnering opriep aan de Rialtobrug over het Canale
WANDELINGEN MET REMBRANDT
150
Grande
te Venetië,
IN
verdwenen, toen eindelijk de
waarheid meer lag in den
AMSTERDAM.
tijd
gekomen was, dat er geen JEREMIAS DE
dien Rembrandt's vriend, de dichter
lof,
Decker, haar had toegezwaaid met de woorden
:
Een plaats, die 's middags krielt van allerhande volcken. Een wandelperk, daar Moor met Noorman handel drijft; Een kerk, daer Joden, Turk en Christen in vergaren. Een aller Talen School, een Merktveld aller waeren,
Een Borze,
die alleen all
waerelds borzen
's
stijft.
Vervolgen wij het eerste gedeelte van het Rokin, vroolijk gestoffeerd veer,
tegenstelling
in
damsch
stadsgezicht,
Weenen
(afb.
en
golden,
strengere
met de huidige onnoodige
Van daar omziende,
Langebrug.
12).
in
Tegenover
tijd
zoo
genieten
wij
dan komen
saaiheid,
van
tijd heeft
wij
aan de
een karakteristiek Amsterin
de Albertina te
deze als een origineel van Rembrandt ge-
beeldt haar nog als zoodanig af^); de hedendaagsche,
aanvaardt haar echter niet meer en rangschikt haar, op grond
critiek
van zwakheden
Rembrandt's
waarvan de teekening bewaard wordt
Langen
MlCHEL
zelfs
in
met de schuiten van het Rotterdamsche, Delftsche en Haagsche
de teekening, onder het werk van dit
schijnbaar
verlies
hebben
wij
's
meesters school.
een
welkome aanwinst
te
boeken. Richten wij onze schreden over de Langebrug, door de Langebrug-steeg naar den Grimburgwal, dan zien wij, ons omkeerende en postvattende op de Sleutel-
genoemd
brug, die den burgwal verbindt met het Oude-Zijds Heeren-Logement (zoo
naar de brouwerij de Sleutel van de familie BiCKER, die daar vóór 1647 stond), een
hoekje,
om
leent
dat
door knusse aantrekkelijkheid
door iemand
Rembrandt
als
te
uitmunt en dat zich
worden afgebeeld.
bij
2)
uitstek
Wij bedoelen de
Grimnessesluis, die ondanks latere veranderingen nog het grootste deel van haar schilderachtig uiterlijk heeft behouden.
Een zorgvuldige teekening door Rembrandt
naar dit stadsdeel, aldus tot heden niet bekend, bleek te zijn een derteekeningen
Louvre,
waarvan de
betiteling
Landschaft mit steinerner Brücke,
in
het
Dr.
Hofstede de Groot's Catalogus onder No.
stelling
deed vermoeden (afb.
gezichten
bedoelde
brandt's
deze
Door hun hier
vogelvlucht
punt
cartographie
van
bij
in
ter
leerling
voorkomt door
13).
(afb.
onder
zijn
de
uitvoerigheid bieden plaatse.
15
Balthasar
LeUPENIUS
gelegenheid
Duidelijkheidshalve beelden wij hierbij af twee
oude gasthuisgebouwen,
der
Men neme
en
16).
Florisz.
Deze
waarop boven prachtige
links het
documenten
van Berckenrode en Rem-
zoo weinig bekend, dat wij ons verheugen ze
oogen van belangstellenden
te
kunnen brengen.
van onschatbare gegevens voor den toestand
zij
tal
in
aanmerking, dat perceelen, die niet
Rembrandt, sa vit ion oeuvre et ion temfs. 1893. p. 366. ») Zie H. S. aanteekeningen, Mr. N. DK Roever, fol. 5a. 1)
in
663, weinig de feitelijke voor-
in
gebruik
WANDELINGEN MET REMBRANDT
IN
AMSTERDAM.
151
het Gasthuis waren (bijv. het Oude-Zijds Heeren-Logement), blank zijn gelaten.
bij
het
Bij
eeuw;
van Rembrandt's teekening geve men zich rekenschap, dat
beoordeelen
de steenen sluisbrug
dien tijd meer achterwaarts was gelegen dan in de 20ste
in
lag (sinds 1547) in het verlengde van de Nes, evenals de Turfmarkt,
zij
die later door
aanplemping van den Amstel meer naarde waterzijde werd verlegd.
Zoodoende stonden de
laatste huizen
instrumentwinkel van SCHOKKiNG,
en
niet, zooals nu, links
den
daarvan en
Amstel(Rokin)kant
blijkt
van de Langebrugsteeg,
uit
feitelijk
het
de tegenwoordige
o. a.
de oude stad komend, rechts van de brug binnen de
duidelijkst uit
sluis.
een
De oude toestand aan teekening door
groote
Hagen in het Prentenkabinet te Amsterdam, ten onrechte VAN DER Hevden genoemd (afb. 14). Afbeeldingen van den anderen, d.
Joris van der
oostelijken kant, uit Rembrandt's
tijd, zijn
daar w.
z.
blijkbaar niette vinden, en diens zooeven
genoemde teekening vormt dus voorloopig de eenige doch daar de toestand tot in de tweede helft der 19de eeuw feitelijk onveranderd bleef, was het niet moeilijk ;
de plaats door middel van
hooge huls in
vinden
daarna dat
latere afbeeldingen
met zekerheid vast
te stellen.
is
Het
houten achtergevel, dat ook op de kaart van LeupeniuS
zijn
16 voorkomt, heeft bijv. een bijzonder lang bestaan gehad, en
afb.
te
met
links,
op een photo van
±
1865.
Toen was daar de
is
drukkerij van
nog terug
Kroon
;
het ten behoeve van den Binnengasthuisbouw moeten vallen. Het huis,
men over de
brug, aan de andere zijde van het Amstelwater (Rokin)
ziet,
is
het hoekhuis van het Spui, thans Arti et Amicitiae.
Staande
vóór het O. Z. Heeren-Logement op de brug, waar Rembrandt
zijn
teekening vervaardigde, hebben wij aan onze rechterhand het „Huis aan de
drie
grachten",
in
oorspronkelijken
1909 zorgvuldig gerestaureerd en op de kaart afb. 16
toestand te beoordeelen.
twee burgwallen, waar omstreeks den
Rembrandt's leven wonen leerling
FerdinaND Bol
donkere dagen,
:
tijd
en
wij ons nu
van
steeds
verplaatst
uit
wij zijn fortuinlijken
figuur uit
Rembrandt's
en rechts de O. Z. Achterburgwal, waar de
Anslo
levensdagen
zijn laatste
de Grimnessesluis,
langs
de Doelenstraat, en houden wij rekening met den
naar
waar
DiRK VAN Cattenburch, een
Mennonieten-predikant Cornelis Claesz.
Begeven
onzer wandeling bekende personen
links de Fluweelen Burgwal,
zouden aantreffen,
in zijn
Het huis vormt de scheiding tusschen
de
tijd,
slijt.
Oude Turfmarkt,
waarin wij ons nog
denken (ook de laatstvermelde teekening
zal,
te
oordeelen
de factuur, op omstreeks 1645 moeten gesteld worden), dan komen wij
naar
die Doelenstraat langs het huis, dat
van Dr. Jan
Veth
')
1)
KunsUhronik 13 Mei
ï)
De Xavorschtr,
,
191
1.
en 1910.
de
dank
zij
een vondst en de
onderzoekingen
van
in
scherpzinnigheid
Mr. W. R. Veder
*)
kon
WANDELINGEN MET REMBRANDT
152
Rembrandt's woonplaats
worden vastgesteld
als
BoerEEl". Aan de
straatzijde
AMSTERDAM.
IN
1636, „naast den pensyonaris
in
het tegenwoordig niet meer te herkennen, daar het
is
vóór enkele jaren onder één gevel
is
vereenigd met de „Ontvang- en Betaalkas", doch
aan de achterzijde kenmerkt het smalle, naar achteren uitstekende
gebouw van Fkederik Muller & totdat
hier
backerij^
1639 een nieuw adres vermeldt,
in
hij
waarvan de plaats nog steeds
gelukkige vondst als die van Dr.
Veth
niet
op het korte einde kade van het
in
Rembrandt
die Suyker-
wij
op een even
±
beschouwen,
')
staande
1630 aangeplempte deel van den Binnen-
voren liep de tegenwoordige Staalstraat nog langs den Amstelkant),
(te
Rembrandt's
Hopen
Doelenstraat
Boreel, Rembrandt's buurman,
gebouw van den Kloveniers-Doelen. Daar
groote
CoCQ, de
Huis genaemt
vastgesteld.
is
zien wij rechts van het huis van den pensionaris
het
't
ten opzichte van het huis in de Doelenstraat.
Terwijl wij zoo de achterzijde van de
Amsteloever
huis, naast het
Co., zich duidelijk. Waarschijnlijk bleef
conterfeitsel
prijkt sinds enkele jaren
van het schuttersgezelschap van kapitein FranS Bannikg
Nachtwacht, op de groote bovenzaal, recht tegenover de ramen,
z.g.
van den wand bij den schoorsteen, tusschen het zooeven FlinCK afgeleverde schutterstuk van kapitein Bas en het groote schutterstuk van kapitein VlooSWIJCK door den talentvollen schilder, die ook in het dagelijksch leven, op de Breestraat, Rembrandt's buurman was, n.1. NiCOLAES Elias. Bij dit Doelengebouw sluit zich weer naar rechts aan de zware toren Su'ijghtaan (in
uiteinde
het
1645) door
Utrecht, het laat-middeleeuwsche verdedigingswerk, voorzien van een traptorentje
geflankeerd
en
aan
van
einde
het
de
straat
door een gebouwtje met hoogen
schoorsteen, dat twee eeuwen later het begin zal aantrekkelijk
Dit
groepje
kon Rembrandt
(de teekening wijst onmiskenbaar op het
schetsen als
afb.
(zie
een gezicht op
17).
de
Ware „Doele
zij t'
niet
niet
tijdvak
vormen van het Doelenhotel. nalaten
een
omstreeks
door een weinig
tiental jaren later
1655)
uitvoerig
later opschrift
te
aangeduid
Amsterdam", dan zou Rembrandt's summiere
maar uiterst rake teekenwijze ons reeds onmiddellijk geholpen hebben in 't herkennen van dit hoekje, niettegenstaande hij het hooge puntdak van den toren onafgebeeld liet, hoogstwaarschijnlijk, omdat de ruimte van het papier toch niet toeliet,
dit
dak
in zijn
geheel er op te brengen.
Ten behoeve van speurlustigc ondertoekers is het dienstig hier te vermelden, dat onlangs de sleutel Amsierdairsch archief gevonden scheen In een uitvoerige H. S. wijkkaart uit 1640 van den BinnenAmstel, loopende van de Schapenmarkt (Sophiaplein) tot aan de Blauwbrug, dus omvattende het ganschcdeel, dat in Rrmrrandt's tijd Binnen-Amstel werd genoemd. Een verificatie van alle namen der huiseigenaren, die op de kaart nauwkeurig aangegeven staan, met de ,(Juytscheldingrn", om zoodoende misschien den naam van het huis weer te vinden, of iemand aan te treffen, die destijds in verband met den suikrrhandel itond, leverde geen resultaat. Men trachtc ook geen verband te zoeken met de Suikerbakkerij, die op een i8de ecuwsche >)
in
het
gegraveerde
wijkkaart voorkomt tusschen de Paarden- en Wagenstraat, daar deje eerst in 1660 werd opgericht
Zie J. J. Reessk,
De Suiktrhandel xan Amsterdam,
I,
p.
134.
WANDELINGEN MET REM BRANDT Een geduiden
van Rembrandt,
zal
AMSTERDAM.
153
aan den reeds eerder op pag. 14 S aan-
zelfde nuchtere oorzaak gepaard,
tegenzin
IN
misschien ook de reden
waarom
zijn,
hij
op een teekening van den Montelbaanstoren (HdG. 1050, afb. 19) de hooge spits van Hendrick de Kevser wegliet. Dit vermoeden wordt ondersteund door de omstandigheid, dat dit teekeningetje, hetwelk sinds de veiling-Heseltine
Muller & Co blaadje papier 't
in
1913 berust
om
Frederik
bij
het „Rembrandthuis", op een zeer bescheiden
Rembrandt
ontstaan, dat blijkbaar door
is
aanplakken van strookjes
te
in
zelf al is
vergroot door
althans den toren links en rechts wat meer ruimte
en er een breederen voorgrond aan toe te voegen. Een zekere onver-
geven,
van Rembrandt voor de
schilligheid
van dezen toren, „zinnelijk doorluchtig
spits
bovenwerk" door DoMSELAER genoemd, die, hoe fijn ook door DE Keyser ontworpen, toch een ander karakter had dan de honderd jaar oudere, zware romp, ons
lijkt
tijd
ook
niet
buitengesloten,
aanmerking nemen, dat
als wij in
de spits nog betrekkelijk „modern" was vroegere
uit
kende dan
wij,
afbeeldingen
(zij
in
Rembrandt's
dateerde van 1606) en Rembrandt
den voormaligen toestand van den toren eerder
twintigste-eeuwers, die ons als regel geen rekenschap
van het verschil
in
tijd
tusschen torenromp en
-spits.
Een
meer geven
dergelijk
vermoeden
opgewekt bij 't zien van een teekeningetje als dat van Roeland Saverv in den atlas van het Oudheidkundig Genootschap, te Amsterdam, dat, aangezien het weinig bekend is, hier mede wordt afgebeeld (afb. 20) ^). Rembrandt's teekening wordt
bijv.
van den Montelbaanstoren schijnt ons toe naar
oordeelen
toen het
Nieuwe- of Waals-Eiland met
Vóór dien
tijd
de schepen nog
lagen
de teekening aangeeft. Daar brandt
zich
al
te zijn ontstaan
omstreeks 1640, te
de zorgvuldige teekenwijze, en in ieder geval vóór 1644, omdat
in het
de afbeelding van de
zijn
in
't
ter plaatse ziet
Binnen- en Buitenkant ontstond.
open IJ-water
bij
den toren, zooals
men nu de Kalkmarkt. Moge Rem-
bovendeel van den toren een vrijheid hebben veroorloofd, rest,
en vooral van het aangebouwde wachthuisje, stemt
zoo nauwkeurig overeen met andere 17e eeuwsche afbeeldingen
(o. a.
dat twijfel omtrent den voorgestelden toren niet mogelijk
Het
vóór den toren,
is
in
is.
Zeeman's
ets),
stijgertje links,
de 17e eeuw een overbekende plaats, want daar vertrokken
de zeesoldaten der Oost-Indische Compagnie.
Ook bepalen eerste
en
de plaats, zal
zonder
waar Rembrandt twijfel
gezocht
brug over de Ridderstaat,
Die naam ,.Oude Schans" roept
dit teekeningetje vervaardigde, laat zich
moeten worden op de thans afgebroken
die Uilenburg verbond bij
met de Oude Schans.
een oplettend lezer een herinnering op aan
het ontstaan van den toren, die ons hier bezig houdt, want in de i6e eeuw was
1)
Uit den Atlas van Sakphati, geveild
bij
Frkdf.fik Mi'i.lf.r & Co., 27-28 Nov. 1879.
20
WANDELINGEN MET REMBRANDT
154
de wallen
buiten
AMSTERDAM.
een Schans ter bescherming van de
inderdaad
hier
IN
De
lag.
werven gevestigd waren
in
z.g.
„Lastagie", die destijds
Lastagie was een laag terrein, waar talrijke scheeps-
den
tijd
toen de Kloveniersburgwal en de Gelderschekade
nog de stadsgracht vormden. De bescherming, die deze werven behoefden wegens haar ligging buiten de wallen, bood de genoemde schans en werd aanzienlijk verhoogd door den verdedigingstoren, derschen
gebouwd,
15 12
in
en
die
naar aanleiding van een aanval der Geltoen de stad werd uitgelegd,
later,
met zooveel
verliezen van zijn oorspronkelijke bestemming, 'n
inzicht
bij
het
werd veranderd
een klokketoren, een architectonisch sieraad voor de stad.
Om hebben
den
aanleiding
de
V
groot huis
als
zamen met
zijn
Zoo komen
Montelbaanstoren
geraken,
te
Wij dienen ons nog rekenschap
ligt,
omdat
wij bijv., als wij
te
opmerkingen
die tot enkele
van den Doelen den Kloveniers-
zijde volgen, voorbij de
(-oost)
het huis te
moeder
sindsdien
in
zijn,
waar
in
ANNA WijMER aanzien
het
nog, dat het ook reeds
Toen SiX
daartusschen
die
rechter
naar den
gemaakt.
Raamgracht, langs een
van Nassau (thans No. 47, Disconto- en Eflfectenbank), op de Onkelboerensteeg, dat met voldoende zekerheid kan worden
hoek van
is
sprong
Htiys
aangenomen al
weg,
geeft.
burgwal aan
en
grooten
een
geven van
den
den Kloveniersdoelen
van
wij
van
(f
Rembrandt's
de Heer Jan SiX
tijd
1654) woonde. Het
den gevel veranderd, het grondplan toont
de 17e eeuw een aanzienlijk perceel moet
in
te
een flink huis,
is
zijn
geweest.
1669, Rembrandt's sterfjaar, naar zijn nieuwe huis op de Heeren-
No. 619) verhuisde, ging het huis over in het bezit van bij den Amstel (nu zwager DiRCK Tulp, die er zijn intrek nam.') Sinds Rembrandt in 1641 het
gracht zijn
portret van Six' in
moeder schilderde en hoogst waarschijnlijk met den 23-jarigen Six
kennis geraakte, zal
er verscheiden
hij
malen
zijn
geweest,
in ieder
geval tusschen
1645 en 1650, toen de verhouding blijkbaar het hartelijkst was. Six was toen nog niet
belangrijke
het
hooge ambten moeten
wij in
eerst
hem
lid
van
Amsterdam's vroedschap, waarin
na Rembrandt's dood bekleedde. In den
zien
den werkzamen zakenman, die
tezamen met enkele
de
traditie voortzette
2)
van haar stichter Charles Six
te
waarvan de kleinzoon De
later
Omer, sinds
I
verschillende
onzer wandeling
tot 1652,
naaste familieleden, in de lakenverwerij en bourat-fabriek uit St.
hij
tijd
584
nog getuigde „Granpiire savoit
Amsterdam
fort
gevestigd,
bien teindre bleu".
*)
Oud-Arosterdam aangegeven, een wenk. door Prof. Jlir. Dr. J. Six verstrekt, was het mogelijk met de hulp van verdere door de voorkomendheid van den tegenwoordlgen eigenaar van het huis, den heer E. J. KomjN, de plaats met meerdere zekerheid terug te vinden. Zie ook Sted. Archief Amsterdam Kwyt<«hcldingcn O O 237. „Bourat" (fransch: Burat) is een zware zijden stof, moiré, gebruikt voor de kleeding van den gegoeden 9) ])
doch d.ank
plaats van dit huis was tot dusverre nooit in publicaties betreffonde
zij
naspeuringen
en
burgerstand. >)
ICl.iAS,
Pe Vroedichap van Amiltrdam,
p.
1067 en AmslfrJamieA yaarifieUt, iSSy, p.
3.
WANDELINGEN MET REMBRANDT Zonder moeite kunnen „brandt kunstigh „oeffnen
in
koper gedaan,
der wijze wetenschappen"
spiegelbeeld
Prof. Jhr. Dr. J.
daar
zijn
Als
').
E.
wij in
van de werkelijkheid geeft (verg. de geteekende voorstudie bij SiX en in Museum Fodor), dan meenen wij die plek te herkennen in van
wij
Waag. Op de
het St. Eloygilde,
van Dr.
in
1655
is
Tulp (nu
in
van Rembrandt,
brand beschadigd, Dicht zijn
bij
de
op de
wij
herschapen
in het
nl.
in
boven
Daar
De Anatomische
worden van Jan SiX. Een tweede werk van den
zal
en een aandenken verschaffen aan Dr.
sieren
is
het Mauritshuis in den Haag)*), denzelfden TuLP, die
meester, oneindig dieper en grootscher dan het eerste, zal
komen
komen
Anthoniespoort
het lokaal, dat als zetel dient van het Chirurgijnsgild.
schoonvader
de
St,
eerste verdieping van den grooten zuid-westelijken toren,
wordt het belangrijke jeugdwerk bewaard les
uitziet.
langs den burgwal, dan
dit huis verder
Nieuwmarkt, waar het oude gebouw van de een
155
Heer Mr. JOAN SiX doorRemin zijn Boekkamer staat in 't aanmerking nemen, dat de ets
de groote achterkamer, die nog heden op een tuin
Gaan
AMSTERDAM.
ons nog heden de plaats van ontstaan voor-
wij
1648, van „d' Af beelding van den Ed,
stellen, in
een
IN
Rijksmuseum
plaats,
waar
gekomen, begint ook de
1656 degildekamer
door
(thans, zeer
Amsterdam).
van den Kloveniersburgwal op de Nieuwmarkt
wij
St.
te
in
Deyman
Anthoniesbreestraat,
het midden der 17e
in
eeuw
de woonplaats van vele gegoede Amsterdammers. Meer en meer raakt de bevolking daar vermengd met welgestelde Israëlieten, hoofdzakelijk Portugeesche
gewekenen. Ook wonen er verschillende kunstenaars,
DE Keyser, Nicolaes Elias, Nicola.es
uit-
ThomaS de Helt Stocade, Adriaen van de schilders
als bijv.
NiEULANT, Dirk Dz. Santvoort, Pieter Codde, Adr. Verboom, Pieter Gz. Roestraten, de graveurs Phil. Serwouters en Willem Basse en de architect Philips Vingboons, wiens vader, de schilder David Vinckeboons, reeds
in
1629
staat het huis
BURGH
;
en
is
overleden.
Op
van Rembrandt's
zijn
de
neef,
leermeester PlETER
helft
der straat,
nog naar den
St.
in
deze straat
Anthoniessluis,
den schilder-kunstkooper Hendrick Uylen-
Lastman woonde
kerkhof. Straks zullen wij er Rembrandt's eigen
Eerst
de
bij
Montelbaanstoren,
dicht
woning ook zooeven
bij,
over het Zuider-
aantreffen.
besproken, waartoe wij
LesCAILLE, in de HoUanduhe Parnai, 1660, p. 524. In Eigen lliiard van 13 Mei 191 1 lieefi Mr. W. K. Veder in een uitvoerig artikel over „Het St. te Amsterdam" de meening uitgesproken, dal Rembrandt's schilderij ook in het hier genoemde lokaal van de Waag is ontstaan. Het Chirurgijnsgild werd bij haar stichting in 1579 in de Kleine Vlceschhal (naast de Pietcrshal) in de Nes gevestigd en bleef daar tot de verhuizing in 1619 naar de Anthonieswaag. In werd de „Snijburg", d. i. de ontlecdkamer, weer verplaatst, doch de jetel van het St. 1639 gild bleef in de Waag. Eindelijk, in 1690, werd de „Snijburg" andermaal in de Waag ingericht, doch nu op mimere wijze en met de meer deftige aanduiding van „Theatrum anaiomicum boven de deur. ï)
S)
Anthonispoorthuis
—
"
20»
WANDF.LINGEN MET REMBRANDT IN AMSTERDAM.
156
van de Nieuwmarkt de Keizers- of Koiiingsstraat rechts inslaan. De Oude Schans, waar wij op uitkomen, is de woonplaats van LijSBETH JACOBS, deftiger de weduwe
Sw.\RTENHONDT geboren Bas. De
die
rust,
hier
zij
na een werkzaam leven
vormt wel een scherpe tegenstelling met de onrust,
geniet,
eeuwen
bijna vier
die haar portret
na
gemoederen teweeg brengt.
in veler
Als wij de Oude Schans, met den rug naar den Montelbaanstoren gekeerd, afwandelen,
dan
Waterloo
(afb.
vinden 2i)
van hier af gezien de
Houtkoopersburgwal
WaterloO's
St.
jaar,
mogen
wij
dat
kabinet te Berlijn,
Anthonie
door
zal niet altijd
Verlustigen
!
wij
den aanblik, dan geven
in
de intimiteit van
ons
echter,
wij
ons des
die zich hier dagelijks voor
dit
geholpen door te beter
reken-
Rembrandt gedurende
naast de Anthoniessluis woonde, heeft geboden. Misschien
hij
een
in
Helaas
oplevert. blijven
schap van de oogenweelde,
de 20
teekening
uitvoerige
karakteristieke
links,
teekening,
een
in
Amsterdamsche kijkje terug, dat Anthoniessluis, met de Snoekjesgracht rechts en den
beschaduwd
even
hoekje
wij
het
HdG.
167
Rembrandt zelven (thans
van
krijtschetsje
afb. 22) dit hoekje, gezien
;
het Prenten-
in
van den hoek van Uilenburg,
terugvinden.
Wij
Snoekjesgracht
de
wij
nu, als
zijn
en linksom de Breestraat doorgaan, uitgekomen wij
vrijelijk
kunnen aannemen
landschap-kunstenaar. In den
zonder uitzondering
haast
dat
zijn
al
stellingen,
werkzaamheid tot
hem
veel
te
tot
als
1658, vallen
was
hij
te zeer in beslag
genomen door be-
van portretten, en brachten de eerste gelukkige jaren van
vooral
huwelijksleven
zijn
woonde, van 1639
werken, ook de etsen en schilderijen, op dit
In de voorafgaande periode
gebied.
hier
hij
Snoekjessteeg
de
het huis van Rembrandt, dat
middelpunt van
het
als
tijd,
oversteken,
bij
een
huiselijk bestaan.
Toen
hij
evenwel
zijn zijn
wieken wijder en wijder uitsloeg en de rechtstreeksche opdrachten verminderden,
had
hij
meer gelegenheid om buitenshuis met de natuur een nauwer verband 1642, dien men in den regel te zeer heeft beschouwd
te zoeken. Saskia's dood, in als
de hoofdoorzaak van
zijn intiemere
aanraking met de natuur, zal slechts voor
een deel hebben bijgedragen tot het zoeken van troostende bevrediging stille
moer van wisselingen,
het
zwakke ventje TiTUS
zoo
dat
zelfs,
wij
in
slecht
een
„hevich en onredelyck" tegen Rembrandt
Rembrandt een nieuwe zijn
„schildercaemer"
Hadden van
in
de wijde,
ruimte buiten; en toen eenige jaren later de verstandhouding met de minne-
wij
Rembrandt's
prikkel
hem
tot
hand,
nu
werd en aanleiding gaf
acte in
van
tot
woorden-
1649 vinden vermeld hoe ze
diens ,.koocken" was uitgevaren, zal
hebben gekregen
om
buiten de rust te zoeken, die
niet altijd bood. toe,
met gebruik van enkele bewaarde stadsgezichten
de gelegenheid, den meester binnen Amsterdam's veste
WANDELINGEN MET REMBRANDT te
thans
vergezellen,
de
langs
ons de
lokt
wallen,
omgeving
landleven dan een wandeling
naar
stad-
157
uitgestrektheid in de
afwisselende
Geen betere overgang van
der stad.
AMSTERDAM.
IN
ons zullen veroorloven een verkennenden blik naar buiten
die
te werpen.
II
LANGS DE WALLEN Het
Amsterdam
opmerkelijk, dat de groote stad
is
door aarden wallen was beschermd,
slechts
Hollandsche
gemetselde
die
steden,
±
Rembrandt's dood, nadat men
Eerst
af
aan de kruin met een steenen muur waren „opgehaald". In schilderachtig
waren
Het
oriënteering
uit
dien
ook
vlucht.
bracht
groote
1650,
is
punt,
weten
van
de
Rijzenhoofd, dien
niet
afgebeelde
l)
bemerken, dat hun graveurs
te
weergeven
het
in
van
graveeren
het
de huizen
bladen
op
en
punt
dit
in
daarbinnen
den
proefdruk,
in
niet
hoezeer
wallen,
in
zij
vogel-
ons
laat
steek.
Gelukkig
de
Leidsche
uit
Daar het ontstaan dezer kaart klaarblijkelijk valt kort een goede handleiding bij Rembrandt's teekeningen, die
denzelfden
of
der
Balthasar Florisz. van Berckenrode negen
aard,
').
brengt
Zij
begin
zij
uit
dateeren. te
kaart in
uitkomst
meerendeels
meer landelijken
veranderingen ondergaan, en waar wij
onbekende en onuitgegeven kaart
een
bibliotheek,
vóór
in
getrouwe
de
Zelfs
zijn
hun
in
moeten bedienen van plattegronden der stad
ons
waren
beijverden
eens
al
bemoedigend,
niet
nauwgezet
even
altijd
met
nog
grootendeels
was het
tijd,
op vooruit-
gekend en weergegeven.
der bolwerken heeft, juist door dien
uiterlijk
ter
zich
heeft
Rembrandt's leven
tijdens
niet
tot
uiterlijk
een gelukkige omstandigheid, dat Rembrandt ze slechts
is
voorkomen
landelijk
door de aangebrachte gemetselde strakheid,
er evenwel,
zij
gegaan, en het
na
1672,
in
1660 begonnen was met de vergrooting van de
kon men schrijven, dat de inmiddels gelegde wallen van den grond
stad,
tijd
met zoovele andere
vertoonden.
bastions
Renibrandt's
in
in tegenstelling
bijv.
op het
tijd
de
of
uiterste
de
uit
oplossing
in
onmiddellijk
een
te
voorafgaande jaren
voren moeilijk
uit te
maken
bolwerk aan de oostzijde (tegenwoordig het
Nieuwe Vaart tusschen Kadijks- en Kattenburgerploin), het een molen heeft gestaan.
De
kaart van
evenmin vele andere kaarten van
kaart,
die
Deze unieke kaart
z.al
dikwijls
binnenkort
ten
achter
zijn,
in facsimile verschijnen.
Balthasar Florisz.
het
type
der
bij
dit
z.g.
geeft
artikel
of vooruitloopen op afbraak en
WANDELINGEN MET REMBRANDT
158
nog
te
uit
voeren
geeft
van
niet
behoeven
magazijn stond.
dit
uit
').
De
AMSTERDAM.
kaart
Leiden
uit
daarentegen
punt een zoo uitvoerige afbeelding, dat wij aan haar natuurgetrouwheid twijfelen
te
VAN Meurs,
en de gravure van
;
gezicht op
1660, bewijst, dat althans in dat jaar een molen op
Ook komt
NOLPE's
terrein-veranderingen
IN
hij,
met kaarten
in tegenstelling
profiel der stad,
van 1638,
in
uit
dien
van Baerle's werk
tijd,
't
't
Zee-
Rïjzenhoofd
voor op
reeds
betreffende
Maria DE
Medicis' bezoek, alsmede op een der prenten der doorbraak van den Anthoniesdijk 165
in
1.
De
eene kunstenaar
tikt hier alzoo
den anderen op de vingers.
Wij vinden bovendien een nadere bevestiging
in
een tot heden onjuist ver-
klaarde teekening, die wij hier als eerste van de tweede reeks afbeelden, omdat in
zij
nauw verband met Rembrandt
onzen tocht verschaft.
Zij
Het
Museum
is
een blad
uit
het
tijd
Verstolk van Soelen,
hoogen
prijs
—
van ƒ1488.
en tevens een geschikt beginpunt van
is
van
een gezicht op het Rijzenhoofd.
twijfel
Fodor, langen
doch dat waarschijnlijk het werk veiling
staat,
zonder
biedt
zijn
tijd
op Rembrandt's naam gesteld,
leerling Philips
1847, werd deze teekening
betaald, en
VOSMAER
(p.
CoNiNCK. In de
met den voor dien
607) vermeldt
haarnog
een origineele door Rembrandt met de bijvoeging „superbe dessin". Hij noemt
als
haar ten onrechte het Blauwhoofd, het bolwerk, dat juist aan de tegenovergestelde, westelijke zijde der stad lag.
1650, en
molen reeds verdwenen (nu het eind van de
een
De
moet omstreeks dien
goudleermakerij, Zoo vinden
(afb.
teekening ademt geheel Rembrandt's geest van
tijd
23).
zijn ontstaan,
De
teekenaar
want weinige jaren zit
hier
later
was de
op het tweede bolwerk
Nieuwe Heerengracht), dat steeds zonder molen was en dat sinds 1654 een buskruit-magazijn bevatte').
Hij ziet langs
op de kaart uit Leiden en op die van 1658. afgebeeld inde /'ri(i/-Ce//«/or'j (_^Kur//r/y, vóór het Rijzenhoofd in het IJ nog twee bolwerlcen, die op vroegere kaarten ontbreken. Wel lijn die daar ter plaatse ontworpen en begonnen in 1654, doch nooit geheel afgemaakt, blijkens de volgende passage in COMMF.LIN VAN DoMSK.LAF.R, p. 222 „Eyndelyk lijn der noch twee Bolwerken, met twee a.in des Siadts ZuydtOostende, aan 't Ryeen-hooft, het IJewaart in, aangeleydt, waar van de grond al opgehoogt, en toegemaakt was: Uog dit is geschiet, aleer men voorgenomen had, de Stadt dusvetre, zoo als men die tegenwoordig uitgeleyt heeft. Zo dat de gronden, tot deze Bolwerken aangeleydt, in de nieuwe vergrooling, aan Cattenburg 1)
wij
—
zijn
vastgeraakt."
Ziehier de vrijwel onbekende passage uit de Resoluties der Vroedschap in het Stedelijk Archief te 3) Amsterdam, waarin men de veranderingen van dit bolwerk vindt opgehelderd: den 4en September 1654 worden de Kurgemeesters geautoriseerd „om voor te comcn de groote periculcn die ercunnen ontsi.ian door 't Buscruyl» dat bij veele particuliere in haere huijscn binnen de stadt wordt bcwaert, te doen maecken 3, 4 ofte meer off Cruyt Torens, en daertoe te despicieren en vcrkiesen zoodanige plaeisen inde Bolwerckcn en nominalim in 't Bolwcrck daer 't Goudetter ptagkt gemaeekt te worden en een gedeelte van de Packhuysen aendc Haerlemmer-poort bij Hare Achtb. toidien cynde Toorgeslagen ende bij de Racdt geamplcclccrt off elders, daer deselve met de minste scrupule gestelt connen worden, zulcx Hare Achtb. na hare «onderlinge Kort te voren, in een Resolutie van 30 Juni 1654, was nog wijsheijt zullen oordeelen bequaem>t te wesen." De goudleermakerij was die van Hansle gesproken van ,1 Goudeleer huys op 't Bolwerk bij Rijicnhoofi '. Mairf., in 1617 gesticht, die een grooten roep genooi; bij hem wenlen o.a. de behangels voor het Huis te Honsholredijk en het Binnenhof gemaakt. Bij zijn dood in f641 zette de weduwe de zaak voort; de huur van 'sjaars (Zie o.a. jAC, Pii. Wokmskr, }itl GouJIe.ier, 1913, waaruil bolwerk bedroeg toen slechts fl. 70. 't nog onbekendheid blijkt met bovenstaande resoluties).
magasijns
—
—
—
WANDELINGEN MET REMBRANDT hetRijzenhoofd
Op
in
de richting van
't
IN
AMSTERDAM.
159
waarvan de overzijde nog flauw
IJ,
is
te zien.
den voorgrond liggen langs de buitenzijde der wallen enkele oude kanonnen, een
bevestiging van de passage
van Domselaer,
COMMELIN
bij
„Langs de buytenste voet van deze wallen en bolwerken, van „St. Antonispoort toe, lag het geschut te koop, zo dat
„zoo metale,
men
die
opp. 216 zegt:
Ryzenhooft
af,
tot
aan
hier ettelijke honderde,
stukken sagh,"
als ijzere
Zeggen
dit
wij het Rijzenhoofd en
de goudleermakerij voorloopig vaarwel,
om
beide op een latere wandeling nog eens van buiten de stad op te merken, en gaan wij
van het tweede bolwerk
zuidelijke
in
tweede „gordijn", tusschen de Stadsgracht
richting,
links,
dan volgen
wij daarbij het
en rechts het langgestrekte dubbele
Tot goed
lijnbaan-gebouw van de Admiraliteit en de Oost-Indische Compagnie. begrip merken wij even op, dat de
naam „gordijn" aanduidt
den wal tusschen twee bolwerken
in;
het rechte deel van
de daarop haaks uitspringende zijkanten
van het bolwerk heeten de „flanken", en de twee schuin toeloopende voorzijden van het bolwerk worden de „facen" genoemd. Halverwege
dan gekomen, bemerken bewaard
is
gebleven
in
wij,
dit
tweede „gordijn"
dat het kijkje, dat zich recht voor ons uit voordoet,
een van Rembrandt's fraaiste teekeningen, thans
de
in
verzameling van den Duke of Devonshire, te Chatsworth (HdG. 854, zieafb. 25).
Onze oogen bedriegen ons
niet, al lijkt
op het eerste aanhooren de
spraak misschien gewaagd: links de zware gruttersmolen, die op
dit
blijkens zoovele gelijktijdige gegevens en afbeeldingen van andere meesters ^)
aansluitend het hekwerk, waarin schuilen; in het
midden de weg, die langs de wallen
sluitend op het derde
,
daarop
;
geboomte en het molenaarshuisje
zich laag
uit-
bolwerk stond
ver-
loopt, zich vervolgend en aan-
gordijn"; en rechts het dak van de laag gelegen lijnbanen
aan de binnenzijde der wallen. Voor het geval, dat er een ongeloovige Thomas
in
nog even gewezen op het feit, dat blijkens de kaart uit de Leidsche Bibliotheek geen andere molen op een der overige bolwerken op dezelfde wijze aansloot op een tuintje met hekwerk verder dat het verloop van den voorgrond geheel overeenstemt met de wal- en bolwerk-
ons gezelschap mocht meewandelen, dient
hij
;
formatie.
Tot meerdere overtuiging bemerke
werpen zich aan ons oog vertoonen, uit
Rembrandt's school,
in
het
een 17de eeuwsch achterschrift
bolwerk beooste de
S.
uit
Museum van is
men, hoe dezelfde terrein-voor-
een anderen hoek gezien, op een teekening Teyler's stichting, te Haarlem, die door
gewaarmerkt
als
een afbeelding van „het eerste
Antonispoort", en die zich ook
door de aanduiding van den steenen beer
links,
als
welke daar
zoodanig rechtvaardigt ter plaatse het
bolwerk
•) De molen was in 1614 gebouwd en werd in 1636 beheerd door Jacob Carelsz. Schabaillb en In datzelfde PiBTER Philipsz. Schabaille (Zie Schtpenkennissen Thts. Ord. 37, Sted. Archief Amsterdam). jaar worden genoemd voor den molen op het Rijzenhoofd Coenelis Schabaille en Brechgkn Coknklis,
—
Wed. van Tyman
Pietf.ksz.
WANDELINGEN MET REMBRANDT
160
met de overzijde van de Stadsgracht verbond
Pronk
door
zoo
Na,
den
in
?
24; een copie dezer teekening
teekening ter zijde van den
te
Amsterdam).
eiken twijfel overwonnen te hebben, kunnen wij dus
van het mannetje, dat zich op den voorgrond der
volgen
voorbeeld
gerust het
(zie af b.
van het Oudheidkundig Genootschap
atlas
hopen,
wij
AMSTERDAM.
IN
weg
heeft neergezet, of
van dien anderen wandelaar,
op een bank uitrust, en ons eenige oogenblikken overgeven aan overdenkingen, die zich nu onvermijdelijk aan ons opdringen.
die
links
Overwegen
wij
Rembrandt's woning
weg en
hebben door
rechtuit
de
rechtsaf
komen; dat verre
uitzicht
moet hebben
merk
wij
hebben
te
ons hier
dat wij
te loopen, tot
Breestraat
te slaan,
in
dit gezellige plekje,
om
de onmiddellijke nabijheid van
in
die te bereiken slechts even dezen
waar de lijnbanen zoo straks ophouden,
om
in
enkele minuten voor zijn huis te
naast welks intimiteit wij ons links nog het vrije,
denken over de lage landerijen, waardoor dwars de
loopt, dus een punt
Anthoniesdijk
het
dat
wel,
bevinden;
dan
gezet.' Is het
te
St.
waar de meester tallooze malen den voet
is,
verwonderen, dat wij links onder de teekening
(een F) ontwaren, dat aanduidt hoe Flinck, die
dikwijls zal zijn samengeweest, toen hij omstreeks
1634
met den meester
als leerling
hier
van Rembrandt
met dezen bij Hendrick UylenburGH „op de Brestraat aan St. Anthonissluis", samen woonde, deze teekening in eere heeft gehouden in zijn verzameling.' Hoe worden wij hier gewaar, dat hetgene, waarin wij meeleeven en dat wij geheel begrijpen, ons meer openbaart en ons meer intiems toefluistert dan hetgene, dat voor ons zonder verklarende toelichting
Laten wij echter
want kort
volgen,
niet
in
het British
Als wij onder de lommerrijke boomen
mijmeren, en den
hier
wacht ons een
hierbij
teekening van Rembrandt
bleef.
lang
te
op een
uitzicht, dat
weg niet
rechtuit ver-
minder
fraaie
Museum (HdG.
zijn
95S) is terug te vinden. doorgegaan en den wal zijn afgedaald
Anthoiiiespoort, die het derde „gordijn" onderbreekt, dan laten wij de
bij
de
St.
Anthoniesbreestraat rechts liggen en bestijgen den wal weer voorbij de poort.
Als
St.
wij
onze blikken links wenden, genieten
ons heeft nagelaten
verwonderen
zijn
hier,
wij het wijde uitzicht, dat
Rembrandt
Ook
door afb. 26, weergegeven teekening.
ons weer, hoe een afbeelding van een punt, zoo
wij
dellijke nabijheid
in
in
hier
de onmid-
van Rembrandt's woning gelegen en uitteraard zoo door en door
vertrouwd aan Rembrandt's eigen oogen, voor ons, die ons zoo gaarne verbeelden met
den meester, dank voet
te
staan,
landschap
tot
laten
zij
alle
heden
weiden,
ontdekkingen en vondsten onverklaard schijnt
de
is
uit
gebleven.
oplossing
het
de laatste jaren, op intiemen
Als ei
wij
ons oog over het
van Columbus
:
links
de
voorste der twee ophaalbruggen, die toegang gaven tot de poort, en waarvan de achterste
aan
het
oog verborgen
blijft
door den wal, waarvan
't
verloop schuin
WANDELINGEN MET REMBRANDT voorgrond
over den
stichting te
Haarlem
genoemd
reeds
loopend
buiten
Zeeburg,
alleen
de hamei,
o. a.
der Heyden
werd
kerk
in het
rechts door
in
van ZEEMAN en een Museum van Teyler's de vorige teekening
bij
Groot
zijn
de richting van het dorpje Houtewaal en
begrensd en links bespoeld door
huisjes
in
vervolgens de St. Anthoniesdijk, naar
gezien);
en zich ombuigend,
herkenbaar aan de vyf
door Dr. Hofstede de
hierin
161
ets
daarachter de steenen beer, zooeven
;
(ten onrechte
laaggelegen
een
catalogus
dan
;
weer te vinden op de
van Jan van
teekening
uitvoerige
aangeduid
is
kroonlijst, en aldus
op de
ballen
AMSTERDAM.
IN
water,
't
dat het lage land tusschen dezen dijk en den kadijk, die slechts een zomerdijkje
vormde,
wel
hier
te
n.1.
St.
De
bedekte.
dikwijls
steenen
de duidelijkste
Amsterdam
aanwijzing
den overgang beletten, verschaft ons
omtrent de voorgestelde plaats
twee beeren
slechts
met diens twee torenvormige be-
beer,
die uit een verdedigingsoogpunt
kroningen,
de
in
stadsgracht
:
Anthoniespoort, en de andere rechts van de Haarlemmerpoort.
op deze teekening, gevoegd afbeeldingen,
wijzen
bij
buiten
de overeenstemming
op het
twijfel
een
;
er
links
waren van de
De linkscbe ligging
brug en hamei op gelijktijdige
in
uitzicht naast
Met bewonderenswaardig weinig hulpmiddelen
de
toovert
St.
Anthoniespoort.
Rembrandt ons
hier
op een blaadje papier voor oogen de stralende klaarheid van het breede uitzicht, dat zich op dit punt van den wal voor den wandelaar opent. De meester zal
nog wel eens hebben gedacht aan het hooge bolwerk „de Pelicaen", naast de te Leiden, waar hij in zijn jeugdjaren zoo dikwijls heeft moeten
hier
Wittepoort
doorbrengen,
toen
hij
nog
woonde. Ook hier dezelfde de
reine
zuiverheid
den
bij
zijn
vrije blik
geest
ouders
in
't
Weddesteegje aan het bolwerk
van een verheven punt
verfrischt,
of
in
de ruimte, waarvan
waarvan de grootschheid,
als
de
wolken over de landouwen haar schaduwen sleepen, het scheppende brein van den meester tot nieuwe werking aanzet. Een glimlach komt ons even om de lippen,
wij
als
bedenken, dat wij hier ongeveer staan op de plek van de latere
Joodsche Portugeesche Synagoge, 191
5
reeds 250 jaar
Waar
wij
in
is
en
dat
de landelijke dijk met de huisjes
in
ingenomen door de Plantage en de daarachter liggende wijken.
de verte de huisjes van het dorpje Houtewaal bespeuren, staat
de Oranje Nassau kazerne
!
later
Als wij deze veranderingen overpeinzen, kunnen wij
zeggen met een tijdgenoot van Rembrandt, den dichter-drogist Svbrand Feitama uit
„den Gulden Bril" op
't
Water (Damrak) Wanneer ik wel neem in agt Hoe 't alles kan verkeeren: Zoo overweeg
Den Met
ik in mijn zin
stand van de d'oude zaakcn, d'eerste slegthcid
van
't
begin
En wat de menschen maakcn. 21
WANDELINGEN MET REMBRANDT
192
En
wij
kunnen
niet nalaten, hier
Kuyering in Gedagten", waarin
IN
AMSTERDAM.
de versregels
te herhalen uit zijn
gedeelte van den wal beschrijft, en ons op vele punten als
de som jaren
geeft
1665
de oude
en
1670,
volgens
zijn
zeggen „wijl
't
sluis
van Sint Antonis,
En plaatze daar die Poort nog staat'), En 'tjoodsche volk gewoon is, Te wand'len daaglijks heen en weer. Waar van ik mij zal wenden Na 'tLaaz'rus huis3), of 't Muyer Veer*), Of d'and're weg ten enden. Dus keerde ik mij ter slinker Afvan de Laaz'rus Narren,
De
zij
Grutters Moolens) regt verbij,
Om
daar
niet in te warren,
Heel onverhinderd Die
'k eerst
in
mijn Reis,
maar had begonnen.
Al voorwaards
uit
Lynregt na
d'eis,
Van die daar Touw-werk sponnen*), En winnen zoo, gaande agter uit. Haar kost voor wijf en kinders: Dus raakten ik verby 't Bus-kruid 7) 't Geen brandend geeft veel hinders.
Dog
't
hinderde mij niet met
al,
Vermits het lag beslooten,
Ombolwerkt met een aarde
En In
wal.
schildwagt onverdrooten.
Aldus ging
ik
nog verder voort,
kort de Schans ten enden ^, wist nauw, of ik Zuid, of Noord
't
En
wenden, hand weerom na
Mij keeren zou, of
Ter
slinker
Enz. enz. 1)
Nu
ï)
üe Anthoniespoort werd
tl)
'•)
')
X) •)
ware een proef op
mooye weer hem wekte",
stad, door Vijgendam, Halsteeg en vervolgens:
D'oude Doel-') en Breedestraat
*)
't
van de hierboven gegeven verklaringen. Hij gaat dan tusschen de
Ter
3)
„Tweede
ons den toestand van het zooeven doorloopen
hij
't
Stcê
9)
Hoogstraat.
in 1670 afgebroken. den hoek van de Breestraat. Aan den Amsiel bij de Blauwbrug. De molen op 't bolwerk, n.-ia5t de poort; zie afb. a$. Toespeling op de lijnbanen l.ings den wal. Het tweede Bolwerk (zie noot op png. 158). Het Rijzenhoofd. Uit CfirtsUIijke en Stigtelijke Rijmoe/enin^en^ Mengeirijmcn.
Leprozenhuis, rechts
om
p.
178-179.
uit
WANDELINGEN MET REMB RANDT Genoeg onze
wij
Leprozenhuis,
naam de
oorspronkelijk
dat,
punten
gaf aan zoovele
dan gaan
richting,
wij
genoemd,
Anthoniesgasthuis
St.
deze
in
Vervolgen
den wal.
van
gedeelte
163
in
afkeerde van de „Laaz'rus narren", langs
zich
die
AMSTERDAM.
aangenomen
eenmaal
de
in
met Feitama,
tegenstelling
het
over het doorloopen
thans
wandeling
IN
buurt:
den
dijk,
de
straat,
de
zijn
poort,
met brug, en het kerkhof. Wij komen zoo in enkele oogenblikken De wal loopt hier dood en is over zijn dwarsdoorsnede
sluis
den Amstel.
aan
metselwerk, een
afgesloten door
die
afsluiting,
daarom
betreden
en
af
op
plegen
te staan", zooals
op
toespeling
beschildert
had"),
leeuwen-figuren
staan
ruggelings
zijde;
in
omdat „daar
men de houte
daar
„door
Leeuwen
mee
leuningen
meer algemeen. De groote
van de leuning
VAN DOMSELAERS's
naar
vier
twee brugleuningen, twee
der
zij
den wal
doch de naam Blauwbru^
later schreef;
koleur,
zien
dalen
Deze brug werd oorspronkelijk de
zal blijken, is reeds
midden
't
geplaatst,
voorpooten
de
steunen
duurzaam
Wij
waaronder de Amstel
genoemd,
COMMELIN
„blauwe
de
die
(afb. 27).
brug,
schiet".
Leeuwenburgsbrug
ook
Leeuwenbrug,
(een
stad-inwaart
waterkeelen
dertien
houten
de lange
aan de overzijde
herhaalt
zich
van het water, waar de wal wordt voortgezet
de
naar
inlichting
aan
elke
waterzijde
en
op de „Stadts oude
en nieuwe wapens".
Wij
bevinden
ons
Over den Amstel, met stadwaarts
vroeger
de
Hoogesluis
de
in
naar
rivier
een
langs
huis
sierlijke
in
op
bocht en
door geen
den
tijd,
een
breeden,
Doelenstraat,
buiten,
wordt
hier
zijn
der
mooiste punten van
glanzenden waterspiegel, tot
stad.
aan de achterzijde van Rembrandt's strekt
links
enkele
de
zien wij rechts
ongestoord het gezicht over
brug verder onderbroken.
waarin wij onderstellen ons hier
te
Aan de
bevinden, nog
niet gedacht.
Mogen
wij het gezelschap thans uitnoodigen, een oogenblik in het
midden
over de linksche balustrade te leunen. Als dan onze blik wat naar rechts afdwaalt, zien wij het kijkje, dat
Rembrandt's
teekening
in
de
verzameling
van
Mevr.
(HdG. 1072; afb. 28) ons nauwkeurig weergeeft. Rechts, vlak naast ons, het silhouet van het wapenschild van een der leeuwenfiguren, en
Kleinberger,
te Parijs,
daaronder het schuine stuk, dat de leuning met de uitstekende brugjukken verbindt (verg.
de
ets
van BlooTELING naar de teekening van JACOB RUYSDAEL,
afb. 27),
vervolgens het begin van den wal met zijn afgeknot metselwerk en het eerstvolgende
bolwerk met evenals
zijn
hoogen houten molen, de voet omgeven door laag geboomte, Willem II (Muller No. 1993),
op de prent van den aanslag van
daarachter de overzijde van de stadsgracht met het weiland, onbebouwd ingevolge
een oud servituut der Reguliersmonniken, ingesloten door de
Varkensmarkt, de 21»
WANDELINGEN MET REMBRANDT
164
buitenhuizen, waarvan
den stads-kruidtuin
Onze
't
„Reguliershof"')
IN
koepeltorentje boven
zijn
verheft, en eindelijk de eerste huizen langs
wordt dan nog vastgehouden door het
blik
dat zoo nietig doet
AMSTERDAM.
de hooge brug
bij
tol-
of boomhuisje in het water,
diende voor den
dit huisje
;
groen van
't
den Buiten-Amstel.
wachter,
die
met de zorg van het paalwerk was belast en die 's nachts de doorvaartopening daarin moest sluiten met een zwaren drijfbalk, voorzien van ijzeren pennen, „de Amstelboom" geheeten. Twee zwanen, die daarvóór zwemmen, kunnen getuigen van hun nabijliggende
allicht,
woonplaats,
Zwanenburgwal
achterliggende
zijn
naam
stadszwanenhok, waaraan
't
Met kerstmis
heeft ontleend.
vetgemest, als een geschenk van stadswege aan een of ander
persoon gezonden worden, want dat was de tragische bestemming van
de hier zullen
zij
overheids-
dit sierlijke,
levende ornament van Amstel en stadsvest.
Als
wij,
na ons aldus goed te hebben georiënteerd, dat prachtige teekeningetje
aandachtig beschouwen, krijgen ristiek
geholpen door de sobere en krachtige karakte-
wij,
van Rembrandt's pen, het gevoel
of wij
als
oude Blauwbrug onder onze voeten hebben, en of in
de
verfrisschende
waterzoelte
Rembrandt's gezelschap het
om
deze
in
tot
zeldzame
het
ons op
uitzicht in
werkelijkheid
groeiende
Aan den
voet daarvan
ligt,
nemen. Wij
dien
wij
de resultaten nog slechts enkele jaren geleden
MediCIS
in
rechts
bij
U te
nu
voor
wandelen
op de teekening
de rijkunst en waarvan
in
de intochten van M.\RIa DE
HeNRIETTE MarIA van Engeland
1638 en van
stellen
binnen den wal, de manége („pikeurstal"), waar
de jonge mannen van den gegoeden stand zich oefenen zij
de
genieten van hier in
voorrecht
te
hout van
het
gebogen over de leuning,
droomwereld verder meê
langs het bolwerk en den molen „de Juffer",
zagen.
werkelijk wij,
in
1642, in hun prachtige
eerestoeten van ruiters hebben kunnen toonen. Daaronder heeft Renibrandt kunnen
herkennen bij
Aernout Tholinx, Pieter
Six
en
Gerrit Tulp,
terwijl in
1660
den intocht van Maria Stuart met haar zoon, de zwager van Jan Six, DiRCK
Tulp,
als luitenant
vooraan
zal rijden
2j.
Het , Reguliershor' stond op het punt waar later de Keizersgracht en Utrcchtsche 8tra-«t elkaar 1) In 1630 werd hierheen de Stadskruidtuin overgcbrncht. die er bleef tot de vergrooling van pim. 1660. Eerst weer in 1682 werd een nieuwe, de tegenwoordige , Hortus" aangelegd. (Zie P. H.W'nKAUpAmsterJam in Schelnn 1861 p. 169). In Rkmbbandt'b tijd w.i8 de Kruidtuin toevertrouwd aan JoHANNKS Snippendal kruisen.
blijkens
een
gedicht
van
Six
mecdeborger" en die hem o.a.
van ClIASnKI.IKR,
die
hem noemt
.Stectuinbesorger voor
's
.\msterdammers
toezingt, p. 180:
O
Kruidenier, die bra.if,
Naabootst
't
om
prys.
volmaiktr I'arady»,
Kan menschdom n.in volma.iktheid raaken, Ghy lult den Amsteltuin volm.^aken. a) Het is opmerkelijk, dat op Noi.pk's prml (Dory 4) Dirck Tui.p »66r de Karos der ,Princcj»e royaal" is afgebeeld in geheel dezelfde houding, op een sliigerend paard, als op het groote schilderij door PoTTRï uit 1653, in de verzameling Six, in 1906 door Prof. Dipont gegraveerd, 't Eer.ige verschil is, dat hij een gepluimden hoed draagt en
in
de hand een degen
in plaats
van een rijzweep houdt.
WANDELINGEN MET REMBRANDT
AMSTERDAM.
IN
165
Vervolgens gaan wij van hier over den wal, voorbij het hoogst schilderachtige
maar primitieve Regulierspoortje
(afb. 29), dat eerst in 1655 zal
Van daar
gebouw.
door een groot hardsteenen
vervangen worden
ziende,
rechts
bemerken
wij,
doordat wij de Reguliersbreestraat afzien naar den Reguliers- (of Munt-) toren, dat wij staan op de plek, die over ruim twee honderd jaren zal worden genoemd naar
den kunstenaar, dien den
ruimte
wij hier vergezellen. In
1876 kreeg deze, intusschen vergroote,
naam van Rembrandtplein, nadat naar
gebracht het standbeeld van den meester, dat reeds
Onze wandeling brengt
ons,
wij
als
den wal blijven volgen, achter den
met een Fonteyn
„heel cierlijcke grooten Tuyn,
midden daarvan was over-
't
1852 kort daarbij was geplaatst.
in
benefifens eenige Statuen daer in"
')
HUYDECOPER van maersseveen had doen bouwen door den architect Philips ViNGBOONS 2),
van het prachtige huis, dat de magistraat JOAN in
1642 aan
en
't
Singel
waarvan de
ons
nu
(afb.
30).
Op
dit prentje is
verder
langs een bolwerk,
't
±
die
Van
1660.
hier
„Maijoors bolwerck" genoemd, waar een
excercitie-v-eldje „der soldaten drilplaats" vormt,
Heiligewegspoort,
reeds bezig met
men
der wallen in verband met de vergrooting van
het vergraven wij
nagelaten in een teekening van JacOB Ruysdael,
werd
ons
door Blooteling
gegraveerd
gaan
zooals die zich vertoont van de wallen, waar wij
achteraanblik,
bevinden,
vóór enkele jaren,
in
om
1638,
vervolgens te geraken
bij
de
gebouwd. Naast die poort,
is
de zijde vanwaar wij komen, is een steenen bruggetje (verg. afb. 31), dat de voortzetting vormt van den wal en waaronder het water van het nog ongedempte Koningsplein, vroeger Heiligewegsburgwal geheeten, in de stadsgracht uitaan
mondt.
De
reeds
l8-eeuwschen
Feitama,
aangehaalde poëtaster
kleinzoon
naamgenoot,
en
geeft
niet
ons
te
verwarren met
daarvan
een
zijn
duidelijke
beschrijving in zijn „Eerste Kuyering in gedachten": Hier was de wal van d'Oude Stad 'tGraftje nog daar binnen, 't Sluisje, met zijn eene Boog,
En En
Waardoor men uit kon roeyen, Geen op te treden was vrij hoog. Want 't klimmen doet vermoeyen. '
Men quam van
d'aarde wal dan weer Langs steenen trappen needer,
En nam
ter
Ter Beuling
Alvorens hem hier even stilstaan,
in
de
omdat
richting
er in
>)
Gebouwrn van Ph. Vincboons,
2)
Thans No.
3>
SVBRAND Feitama,
548. in gebruik
bij
Regter
I,
Hand
zijn
keer
Straat gereeder').
van de Beulingstraat
de Kunsthalle
te
te volgen, willen wij
Hamburg een
teekening bestaat,
p. 3.
den papierh-andel I.oeber.
Christelijke en Stigtelijke Kymoeftningen, 1684, Mengelrijmen. p. 170.
WANDELINGEN MET REiMBRANDT
166 die
dusverre als een origineel van Rembrandt doorging en ook als zoodanig
tot
door
HOFSTEDE DE Groot
Dr.
beschreven.
in
catalogus van Rembrandt's teekeningen
zijn
Aangezien
nog nooit werd afgebeeld, gaat
onder
No.
hierbij
een reproductie (afb. 32), die voldoende zal
352
is
te overtuigen, dat ten onrechte
schijnt het een
veeleer
als
Meyer
om
om
is
verbonden;
Leupenius, of
De
was
teekening was slechts
Amsterdam", zonder nadere plaatsaan-
in
zich
naam
leerling
die het origineel lang geleden zag,
deze zienswijze te deelen.
„Zugbrücke und Stadtwall
de „ervaren kenders"
vroeger
in
den Atlas van wijlen D. C.
werd door hem afgebeeld in Amsterdam in de \yde eeuw (Groei 125), als zijnde „Brug in den Stadswal over den Heiligewegsburg-
en
Jr.
bloei,
zijn
blad een zoo groote
dit
doch een copie bevond
duiding,
zij
goede teekening van Rembrandt's
dan ook thans de eerste
bekend
aan
HOFSTEDE DE Groot,
een dergelijke. Dr.
en
AMSTERDAM.
IN
p.
wal", dus m.
a.
w. het bruggetje, waarop wij ons zooeven bevonden. Een tweede
uitvoerige copie door
Rademaker
bevindt zich
in
het
Amsterdamsch Archief
in
den verzamelband van Beudeker, en een derde door Pronk (.'), met de korte
maar onvoldoende aanduiding „Een brug voor desen hier (d. i. in Amsterdam) geweest", ligt in den Atlas van het Oudheidkundig Genootschap, De verklaring der voorgestelde plek zal echter, even als de naam van Rembrandt, voor een
men toch de teekening met de vele gelijkWaterloO, van Kessel, Zeeman, VAN Meurs, Beerstraten, Danckerts de Rij, e. a., die van het bruggetje andere moeten plaats maken. Vergelijkt
tijdige
afbeeldingen en planteekeningen door
naast
de
poort
dan
bestaan,
ophaalbruggetje
houten
terug
op geen dezer het afgesloten
zijn
te
vinden.
Ondanks
sluisje
en het
vele onderzoekingen en het
in grondige kennis van Oud-Amsterdam uitmogen gelukken om tegenover dit negatieve resultaat een bevredigende oplossing te stellen. De hierbij gevoegde afbeelding stelt naar wij
ingewonnen munten,
is
oordeel
het
van hen, die
niet
nog eens iemand
hopen
Staande op den
oogen
buiten
naar
flauwgebogen
lijn
staat,
in
gelegen moet hebben, terug
te
om
de juiste plaats, waar
naast de Heiligewegspoort,
wal
dit
aardige hoekje
vinden.
te laten weiden.
is
Tot dusverre hebben
't
goed hier eens de
wij een
doorloopende
gevolgd, aan de buitenzijde van de stadsvest onafgebroken be-
grensd door tuinen, huisjes, lusthuizen en weilanden doorsneden door slooten. Thans stuit dit afwisselend uitzicht
links afbuigt,
om
op een vrijwel haakschcn hoek
de vergrooting van 161
2 te
in
den wal, die plotseling
omvatten, waarin het eerste deel van
de drie hoofdgrachten en de geheele „Jordaan" begrepen zijn. Niet lang zal het meer duren, of de vóór ons gelegen Overtoomsche Vaart met haar talrijke buskruitmolens,
boerenwoningen
makerijen,
en
werkplaatsen,
waaronder ververijen
en
goudleer-
en evenzoo de (Boeren)-'Wetering. die daarnaast uitmondt, zullen ver-
WANDELINGEN MET REMBRANUT dwenen
te
is
Ruysdaelkade genoemd)
AMSTERDAM.
Leidschestraat, en worden
in
de Wetering
;
dan alleen nog maar
zal
187
de Overtoomsche Vaart, als gevolg
veranderd
uitleg,
stadsbestuur verkocht
door het
erven
gedeeltelijk
(1663)
1660 begonnen nieuwen
in
de
daar
Binnen twintig jaar
zijn.
van den
IN
(in
vinden
te
de 19de eeuw zijn buiten het
achter de Spiegelgracht, geheel onteigend en vergraven
maken Weteringpoortje
worden op een ongeëvenaard royale maar kostbare
als al die terreinen zullen
wijze.
Deze grootscheepsche voltooiing van de stad, die aan Amsterdam ten slotte haar veelgeroemden halvemaansvorm zal geven, en daarbij het vorstelijk voorkomen, dat haar ambitieuse ingezetenen zich hebben gedroomd, dateert uit Rembrandt's
en valt geheel samen met den
laatste, stille levensjaren,
afgezonderd wonen op de Rozengracht scheiden karakter heeft bezeten.
Een meeleven
in die
landschapteekeningen
opnemen,
ons
uit
zijn
wij
20-jarig verblijf
zijn
dus
bij
hem
op de
niet onderstellen
;
dien laatsten tijd kunnen wij bovendien niet aanwijzen.
buitenvest-zijde vóór de vergrooting, zooals wij dat dus hier
Het beeld van de in
mogen
had gekend,
Anthoniesbreestraat
van
vergrooting, die een einde maakte
aan zooveel aantrekkelijks, dat Rembrandt gedurende St.
tijd
de Jordaan, welke buurt steeds een afge-
in
wel
zal
datgene
hetwelk zich
zijn,
Rembrandt's geest het
in
best heeft vastgezet.
Vervolgen hier
plaatse
ter
vergraven zal worden
aan de bocht naar wij
nu onzen tocht langs den wal, die
wij
in
latere vergrooting
waarop hierboven gedoeld werd. Daar ter plaatse zien in den wal, want zooals VAN DOM-
links,
een kleine vooruitspringende versterking
SELAER ons vertelt, „in dese Inhoeck wiert omtrent Een schaduwrijke boombeplanting siert dit een fraaie teekening van BEERSTRATEN is ontstaan, geleght".
omdat
zij
stuk
(het
in het
tot
heden
ontbreekt
zichten
wij
de
bij
Heerengracht, dan komen wij spoedig
dat
(zie
midden daarvan
Rembrandt
stond
dus
serie
afb.
33).
in
de
halverwege
neer,
dan doet
wal,
wij hierbij afbeelden,
die
bij
omzien
ons bewaard bleef
Weenen (HdG. 1488 het
en
afgebeeld)
is
zich, als wij
kijkje voor, dat
Albertina te
den
Jaar 1630 een reduytje
van de uitgegeven Amsterdamsche stadsgeGaan wij nu langs den ombuigenden wal
op Beerstraten's teekening
kwamen, een aardig
van
de
in
't
hoekje, in welks nabijheid
;
zetten
wij
ons
in
de richting waaruit
in
een krijtteekening
afb. 34).
Rembrandt
molentje zonder wieken, door
houten
Beerstraten afgebeeld, en zag naar rechts in omgekeerde richting als zijn kunstHoe vriendelijk ook zich hier de wallen met hun gedeeltelijke beplanting en de daarachter liggende gebouwen voordoen, tijdgenooten schijnen er weinig
broeder.
aansporing slechts
één
in
te
hebben
teekening,
Stedelijk Archief te
gevonden, uit
1649,
Amsterdam,
dit
punt af
te
toegeschreven
beelden; wij vonden althans
aan
Berckheyde,
die hetzelfde gezicht weergeeft.
in
het
WANDELINGEN MET REMBRANDT
168
Wat
oog voordoet, hebben
zich hier aan ons
AMSTERDAM.
IN
wij reeds
zooeven
gaan grootendeels opgemerkt: op den voorgrond de wal, waarop
dan het begroeide „reduytje", en rechts
het langs-
het torentje van den
in het verschiet
Hand-
Heiligewegspoort. Even vóór de poort verheft zich een hooge
de
boogsdoelen en
bij
ons bevinden;
wij
afgeknotte gevel boven de lage omringende huisjes; veelal wordt die gevel, ook op
de meer
talrijke gezichten
aangeduid
als
evenwel ten onrechte. Het Lam"' (thans nog
van de andere
zijde der
van het Sladsmagazijn
die
(o.a. af b. 31),
de achterzijde van de Doopsgezinde kerk „Bij het
is
wezen), die zich daar eerst
in
Heiligewegspoort
of Artilleriepakhuis (thans Militiezaal),
kort
sedert
deze gedaante
in
1639 begonnen, toen men de vergrooting ondernam van de oorspronkelijke kerk, in 160S door den brouwer Warendorp gesticht '). De vroegere gevel was half zoo smal, stond meer vertoont.
De bouw
vertoonde
en
achteruit
verklaring
dagteekent van 1640 en werd
de
in
Xjde eeuw,
p. 48), die
toogramen. Eenige verwarring
niet de drie groote
van de afbeeldingen dezer kerk
meest afgaat op de gravure, uitgegeven Groei en
Bloei,
de kerk afbeeldt van een
p.
bij
in
is
ScHEN'K,
in
de
men Amsterdam
verwonderen, omdat
niet te
o.a.
afgebeeld in
127; en Godsdienstig en Kerkelijk leven,
pleintje,
nu haast geheel ingenomen door de
Kerk „de Krijtberg", en dat ten onrechte meest wordt gehouden dat nu nog bestaat aan de Heerengrachtzijde, De aanwezigheid
pastorie van de R. C.
voor het
van
pleintje,
dezen kerkgevel verschaft ons dus een terminus a quo voor deze teekening. In
de onmiddellijke
gehouden, bevindt is
te
zien
weer, 't
De
en
van
deze
plek,
zoowel
in
prent
ets als
van de
halt-
had hier dan
laatst der veertiger jaren naar hier
Heiligewegspoort.
op plattegrond,
van de kaarten geeft alleen de Leidsche kaart
stadswerkplaats
hebben
hier
de Stadssteenhouwerij, waarvan het aardige torentje
op den achtergrond van Zeeman's
Afbeeldingen schaarsch,
van den wal, waar wij
nabijheid
zich, links,
dit
zijn uiterst
punt uitvoerig
ook geen lang bestaan
;
van de Westermarkt overgebracht
zij ^),
werd
in
en moest
maken voor de nieuwe vergrooting. Haar dankmarmer en den Bremer- en Bentheimersteen voor het nieuwe Stadnuis onder leiding van OuELLlNVS met zijn staf, reeds toen waaronder de niet minder beroemde RoMBOUT Verhulst, was omstreeks
1660
baarste taak,
n.1.
weer plaats
het bewerken van al het
beëindigd.
Vlak hierachter begint de Keizersgracht, en de verleiding
is
groot
om even
1) Zie Frederik Muller in Daopsgttindt Bijiragtn, 1863 „Omstandig verbaal Tan de stichting der tegenwoordige vergaderplaats van de Vereenigde roopugriinde Gomecntcn te Amsterdam, voorhc<"n bekend onder den naam ,Bij het Lam". Zie ook een H. S. kaartje in het archief der kerk, uit p.m. 1664, waaruit blijkt, dat do nieuwe bouw in 1640 i& geschied. ') Bij Resolutie van de Vroedschap van aS Juni 1647 werd besloten, hot erf van Gly i.e Bon aan hel einde der Keitersgrachl te koopen, blijkbaar met het oog op de toen te verplaatsen Stadssteenhouwerij.
—
WANDELINGEN MET REMBRANDT den wal af
met wie Rembrandt
n.1.
opvallend
in
menig
huis,
waarvan bewoners en inrichting
zeerste zouden boeien. Achtereenvolgens zou ons hier de kennismaking
ten
worden geboden met de en
169
betrekking stond, en het gezelschap van den
in
meester zou ons toegang verschaffen ons
AMSTERDAM.
en die gracht op te wandelen. Er wonen daar
te dalen
veel personen,
IN
familie
van den juwelier
onder Rembrandt's volgelingen, den handelaar persoonlijkheid
den
bekend,
Aert CONINCK, vader van Jacob
Coninck, oom van Salomon Coninck,
Philips
drie zulke
bekende figuren
Harmen Becker
en een dergelijke
Maerten Kretzer, twee namen uit Rembrandt's biografie welkoopman Jan van de Cappelle, een van Rem-
rijken schilder en
brandt's grootste bewonderaars, getuige de rijke verzameling teekeningen, die
van
hem
moeilijke
bezat,
den burgemeester Cornelis Witsen, iemand die Rembrandt
dagen geld leende, den verzamelaar Mr.
Gerrit Reynst,
alleen onze aandacht vraagt als een der grootste kunstliefhebbers
van den lijstenmaker
familie
in zijn prachtige
DooMER
(in
van
de Hartenstraat), wiens zoon
in
die hier
zijn tijd,
de
Lambert
teekeningen zich een zoo waardig leerling van Rembrandt toont,
de doctoren TULP en Tholinx, aan wiens fraaie portretten door Rembrandt
behoeven
nauwelijks
hij
te
de
herinneren,
rijke
kooplieden
wij
Maerten Looten
en
Jean Pellicorne, mede door Rembrandt vereeuwigd, en de erven van den koopman LuCAS VAN Uffelen, op wiens veiling Rembrandt de Castiglione van Rafaëi teekende en ten slotte, zouden wij bij de Remonstrantsche Kerk gekomen, herinnerd worden aan den predikant JOHANNES Uytteneogaert. Diens naamgenoot, den ontvanger Uyttenbogaert zouden zoo
ontmoeten, Nic.
ook op deze
wij,
terugkeerende langs de Heerengracht,
gracht
laatste
Gerbrand Ornia
LiSTINGH, welbekend aan degenen, die vertrouwd
zijn
en den notaris
met de geschiedenis
van Rembrandt's staat van insolventie.
De mede
te
peerd,
talrijke
deelen,
wetenswaardigheden, aldus
die over die verschillende personen zijn
volgens de woonplaatsen
zouden het bestek van
te buiten gaan. Zij blijven
dit toch
in
een nieuw verband gegroe-
reeds zoo uitgroeiende feestbundel-artikel
dus beter voor een andere gelegenheid bewaard.
Men
bedenke, dat de aanleiding tot deze uitweiding over de grachtbewoners werd ge-
vonden
in
onze korte rust op den wal, waar Rembrandt het gezicht
in
de richting
der Heiligewegspoort teekende, de plaats ongeveer waar later de Leidschegracht
wordt gegraven. Als
wij
van hier onze wandeling voortzetten, gaan wij langs de
schermschool en den molen „de Tor'' weldra
weer aan een scherpen hoek
aan
in
't
einde der Prinsengracht en
den wal,
nl.
van de omwalling bereiken, waarvan de doortrekking zal voltooien.
huisjes
en
Het
uitzicht verandert hier
moestuintjes
maken
plaats
:
komen
daar, waar wij het gedeelte in
1660 den halvemaansvorm
de aardige warmoezenierswoningen, buitenvoor uitgestrekte velden met laken-ramen 22
WANDELINGEN MET REMBRANDT
170
AMSTERDAM
IN
en voor een groot aantal houtzaagmolens, waaraan het verderop gelegen „Raempoortje" en het „Saeghmolenpoortje" hun
Als
met
gracht,
den hoek
wij
namen
zwaren molen, voorbij, dan
zijn
ontleenen.
omgevvandeld, het eerste bolwerk
zijn
bij
de Passeerder-
omziende over de omringende
zal,
Rembrandt vastlegde in een krijtschetsje 35). Het dagteekent blijkbaar uit denhet hiervoor beschreven gezicht op den wal bij de Heiligewegspoort.
velden, zich het vergezicht voordoen, dat
(HdG.
Kunsthalle
194,
zelfden tijd als
Links het
verheft
Bremen, afb.
te
zich
op den vooruitspringenden aarden stadswal, waarvan
verloop met een enkele
raak
lijn
aangeduid, de massieve molen, omringd
is
door enkele huisjes, die wat verzonken liggen, omdat aan deze zijde der stad de
bolwerken ligt
meer
het hart
in
uitgediept dan aan de oostzijde.
zijn
genaamd
het groote, vierkante gebouw,
van Domselaer
schoot verre, ten westen van dit Bolwerk af", zooals het
de
Pesthuis
van
het
aandacht trekt,
waar
punt,
bewijzen
wij
staan,
hier
ons enkele regels
datnsche Buitensingel, die, als
hij
hier in
Geheel rechts
het Pesthuis, „omtrent een musquet-
datgene
juist
zegt.
Daniel Willixk's
uit
1720 wandelt,
als
Dat
wat alleen
is,
Amster-
merkwaardigheid voor
het uitzicht uitsluitend vermeldt Het Pesthuis, dat Die
Zo
De
't
boomen,
ruim omsingelen
als
een
vorstlijk doet te voorschijn
boomen"
„steigerende
breede kruin
zijn
Uit al de steigerende
tuin,
komen.
uitteraard tusschen
zijn
Rembrandt's en Willink's
op vooruit gegaan, doch overigens vond hier in dit tijdperk door vergrooting of verbouwing geen verandering plaats. Als men eenmaal op het goede spoor is, valt dit punt gemakkelijk te herkennen, want een dergelijk tijd
grootte
in
vierkant
groot,
vergete het
hierbij
Pesthuis,
aan
de
gebouw buiten de
stad, biedt een duidelijke aanwijzing.
in
stadszijde
17de
de (d.
i.
den
eeuw nog kant uit het
niet
de twee vooruitspringende vleugels
van de Bilderdijkstraat) waren aangebouwd. einde der i8dc eeuw, en hebben den indruk
van een vierkant, massief blok, dien het gebouw
De
„oftewel
')
't
Men
nu minder teekenend het oude Buitengasthuis genoemd, verschillen
Deze toevoegingen dateeren gaan.
')
dat een vergelijking met den tegenwoordigen toestand van
niet,
omdat
oplevert,
er
zijde, die
wij
op de teekening
zien, is
te
voren maakte, doen verloren
de vleugel voor de herstellenden
Gezonthuys". Het hechte gebouw, dat bestemd was eeuwen
Het ecnige dergelijke gebouw, dat men
wellicht geneigd
Teslhuis buiten Ltidtn. Het k.nn echter niet in .lanmcrking komen,
ia
in
deze teekening
omdat het
eerst 1658
te
te trotsceren,
herkennen,
— 1662
is
hrt
werd gebouwd
en bovendien op de bolwerken van I.nden toenmaals geen molens stonden van het zware type, dat links Op de teekening is afgebeeld. Men vond d.tar slechts lichte houten molens op hoogen voet, zoo.ils bijv. Kfmbkaniit's geïdealiseerde voorstelling, het
beroemde
schilderij
,lhe
Mill", die vertoont.
WANDEUNGEN MET REMBRANDT
van
AMSTERDAM.
171
Rembrandt het teekende, eerst kort gereed de stichting valt ongeveer Rembrandt's komst in Amsterdam, blijkens het volgende versje
was, toen
samen
IN
;
met
Hooft
:
Als het drie kruyzich Jaar na zestien Eeuwen kwam dit gesticht van 't drie kruys-voerend' Amsterdam.
Wierdt
Tusschen het Pesthuis en het bolwerk heeft Rembrandt de huisjes en
boomen
langs de Overtoomsche Vaart, ook Heiligeweg genoemd, aangeduid, en
daartusschen
verheffen
molens „daer
enkele
zich
men
in
het afgrijselyk Polver
„maakt, dat men gemeenlijk Buskruydt, maer met recht Boos kruydt, noemt." In
met het Pesthuis gaven deze molens VAN DOMSELAER aanleiding tot de men dan langs desen Heyligen Wegh tusschen twee
verband
volgende tirade: „aldus gaat
„doodelyke plaatzen door, aan d'eene zijde maakt men kruyt, waarmede men gezonde
„menschen tracht
„om
om
hals te helpen, en aan d'ander zijde gebruykt
doode menschen weder gezondt
half
niet het verdere uitzicht
benam, zouden
te
men kruyden,
maken." Als het zware bolwerk
wij daarachter
links
de verwerij van Six kunnen
opmerken, want die lag daar aan de westzijde van de vaart, buiten de Heiligewegspoort
Zagen
').
1640 moet
wij bij het teekeningetje
zijn ontstaan, bij dit technisch
van deze
laatste poort, dat het
verwante blaadje kunnen
dat het van vóór 1650 moet dateeren, want in de Stadsgracht
is
wij
nog
na
opmerken, niet
aange-
duid
het palissade-werk, dat langs dit deel naar aanleiding van den aanslag van
Prins
Willem
II
werd aangebracht. Het
het schetsje na 1650 had gemaakt,
is
aan
niet
te
nemen,
dat, als
Rembrandt
deze afzetting zou hebben weggelaten, want
hij
vormde met het massieve bolwerk een veel te goed „reEen vergezicht met het Pesthuis op den achtergrond komt nog eens voor in een krijtschets van Rembrandt in de Albertina te Weenen (HdG. 1489, afgebeeld in de uitgave van Dr. Meder over de teekeningen aldaar, paalwerk
het zware
poussoir" voor het verschiet.
onder No. 311).
De
hier besproken teekening uit
gelegenheid
om met vrij
De
(B.
ets
van
den
molen stand,
den afdruk der beelding
aldus
233
waarin
Bremen
(afb. 35) biedt
;
afb. 36) terug te vinden.
Rembrandt den
molen
ets in spiegelbeeld te beoordeelen,
geven.
eenmerkwaardige
groote zekerheid het gegeven van Rembrandt's beroemde
Dat
die
ets
Om bij
zich rekenschap te
het
waarom
etsen wij
zag,
dan
geven
dient
men
ook de
af-
een der molens op de bolwerken voorstelt.
Elias, Dc Vroedschap van AmsttrJam, p. 1067. De pLiats vonden wij nauwkeurig aangegeven op I) handschrift-kaart van Cornelis Danckerts de Rij, uit 1041, in het Stedelijk Archief te Amsterdam, waarop halrerwege de westzijde van de tegenwoordige Leidschestraat een groot erf vooikomt met de vermelding: „de weduwe SiCKX" (d. i. Anna Wijmer). — In de Registers der transporten van Nieuwer-Amilel te Haarlem vindt men in de jaren 1662 en 1663 melding gemaakt van verkoop door jAN en PlETER Six van and aan den Heiligewcg, welke verkoop waarschijnlijk nog verband houdt met de inmiddels opgeheven een
verwerij (Reg. 1662
—
'64, fol.
2vo en 40).
22»
WANDELINGEN MET REM BRANDT
172
is
duidelijk, als
men
AMSTERDAM.
IN
het verloop van den voorgrond nagaat en opmerkt, hoe
in
het verschiet (links op de reproductie) de verdere wal met een volgend bolwerk,
De molen
aangeduid.
waarop twee
figuurtjes, is
richting als
op de teekening; Rembrandt
het bolwerk, aan de Zuidzijde.
een golvende
lijn
Het
ets gezien in tegengestelde
op de
op een der „facen" van
huisje naast den molen, dat
vertoont,
zijn dakprofiel
in
is
zat blijkbaar
is
nu van de
en slechts het achterste deel er van, omdat de molen de
ook op de teekening andere
rest
zijde
gezien,
van het huis voor
het oog verbergt.
De molen houten
een
zelf verschaft
omgang
damsche wallen waren 2°
ons ook de
of galerij
gebouwd,
zoo
destijds
bewesten de Regulierspoort
die
noodige
aanwijzingen,
daar
van
hij
voorzien. Slechts drie molens op de Amster-
is
en
3°
1° die
nl.
die
op
het
Rijzenhoofd,
op het bolwerk de Passeerder,
tusschen Looiers- en Passeerdergracht, waar wij ons nu onderstellen te bevinden.
De
eerste twee
molens
zijn
uitgesloten,
omdat de bolwerken aan de
oostzijde der
hun hart waren ingezonken. Rest dus de derde molen, en inderdaad ligt op de ets de molen lager dan de buitenkant van het bolwerk. Vandaar dat de etser, op dien buitenkant gezeten, nog bovenop den stad niet, zooals aan de westzijde, in
molen-omgang
ziet.
Het bedoelde bolwerk is het onlangs gebouwde nieuwe
in
den
St.
tijd
dat wij dit schrijven, ingenomen door
Bernardusgesticht, op de plaats van de voor-
Na den
malige Wester-Suikerraffinaderij, aan de Marnixstraat.
±
werd de naam van
i66o
dit
bolwerk veranderd
eeuwsche kaarten heette de molen
De molen
Star.
blijkbaar
is
in
later,
Pelmolen" aangeduid. In 1636 ging
hij
huis naast den molen te vergelijken. zijn
uitleg der stad
van
Osdorp en blijkens iS^
waarschijnlijk na een verbouwing, de
l6l 3 gesticht en wordt oorspronkelijk als „de
kaarten boden niet voldoende gegevens
bolwerk herhaaldelijk
in
over aan het Seemtouwersgild
om ook
Wel toonen
').
De oude
den stand en den bouw van het zij
aan, dat de
woningen
in
het
veranderd, wat ons niet behoeft te verwonderen, gezien
het bouwvallige voorkomen, dat het huis blijkens de ets
al in
1641 had. Het
ligt
den geest der 17e eeuwsche kaart-graveurs om vooruit te loopen op de afbraak van een oud perceel en de voorgenomen vervanging door een nieuw. Z; De veelverbreide, doch onjuiste, onderstelling, dat de ets den molen van in
juist
Rembrandt's vader lijke zijn
te
Leiden zou voorstellen, moge nu door een meer waarschijn-
vervangen.
Als wij van hier de twee volgende bolwerken langs gaan, zullen wij even
R.
W.
1)
Zie Rcsol. Vroedschap. 31 Dcc. 1613. en
ï)
Een
P.
D«
Vries, toont
bijv. al
Schcpenkcnnnscn
Thi-s, ord. 37. fol. 61.
van Balthasar Fuorisz.' kaart, in den een verschil met nndere uiigaven van deie kaart.
uniek, onafgewerkt proefbisd
Atlas
van
den Heer
WANDELINGEN MET REMBRANDT
IN
AMSTERDAM.
173
voorbij de Rozengracht weer gelegenheid aantreffen, het kijkje, dat zich achter ons
bij
de
van Rembrandt's teekeningen terug
een
biedt, in
Anthoniespoort,
St.
„Raam-poortie",
te
gaan wij op den wal even zitten
vanwaar
wij
door
kwamen.
bocht een bolwerk
bouw en
serie
achterwaarts te zien
in
de richting,
Dit bolwerk heet de Rosé en
ligt
heeft
met een houten molen, die zich
verhoogden stand op puntigen voet onderscheidt
zijn
van de twee zware molens, die
wij
zal,
op de vorige bolwerken
als
zijn voorbij
na de vergrooting van 1660
verdoopt worden, den naam krijgen van
alle
van constructie verzwaard,
van de 19de eeuw bewaard blijven
gegaan.
bolwerken
bolwerk Rijck, en den molen noemt men,
't
niet oneigenaardig, de Smeerpot.^) Later
einde
om
bemerken dan hoe de wal een stompe bocht
Wij
in die
zijn lichteren
geworden
;
(afb. 41),
gemaakt en hoe
en ditmaal, evenals
uit die klassiek
Chatsworth (HdG. 845 afb. 37). Gekomen bij waarvan ZEEMAN ons zulk een aardig etsje heeft nagelaten
van den Duke of Devonshire, het
te vinden,
een van zijn fraaiste
in
als
zal hij tot het
de de Victor en eerst worden afge-
1898. In het lager gelegen middendeel van het bolwerk liggen eenige
broken
in
huisjes,
gescheiden door een
slootje, die wij
op de kaart
uit
de Leidsche bibliotheek
op die van Balthasar Florisz. aldus terugvinden, en daartusschen vertoont zich, juist boven den wal, in de verte, het groote dak van hel Pesthuis. Links
en
liggen IJ
de
in
volgen
het
In
die hier den geheelen wal tot aan
lijnbanen,
't
waaraan de Lijnbaansgracht de herinnering bewaart. Boven haar
daken verheffen Rozengracht
houten
de
laagte
en
laatstgenoemde
van
huizen
enkele
zich
waar deze de
gracht,
snijdt.
opwekkende
licht
van een zonnigen zomerdag, op deze plek, waar de
kunstmatige terreinverhoogingen
van
een wal afwisseling brengen in het vlakke
van den Amsterdamschen grond, heeft Rembrandt's scherp oog alle karakteristieken ontleed van deze echt-Hollandsche huizengroep onder de mateloosheid van den wonderlijk beknopte Zijn hand heeft ze, vereenigd tot een op het papier gebracht, en helpt ons door de scherpe weergave van
strakken
hemel.
synthese, het
voelbare
Door
hoekjes
en
zichtbare
het
in
de
volgen;
te
forsche
van de voorgestelde
terugvinden
het
teekenwijze noodigt Rembrandt ons als
zijn
van
aanduiding
't
ware
het
uit,
terrein
hem
verzekert ons den
noodigen steun, en de aanwezigheid van de vereischte atmosfeer klaarbare
schetsje
dit
uit
voor
eenige
gegeven, 1)
en
wijze
en
tot
jaren die
de
in
in
wij
geheele
ons
spreekt,
het hier
In 1614 treden voor dezen
Makck
teekening
uit
een
Magazine
(XI,
blijkt
Burlington
uitgedrukt.
wegens haar
wel
juistheid
37).
ligt
op
onver-
Hoezeer de werkelijkheid beoordeeling, waartoe p.
herhalen
zij
370) heeft aanleiding :
„Those who have
molen op Pieter Willkmsz. en Kkkdekik Jacobs/., en
Adriaf.nsz. (Zie Schepcnkennisaen Thes. ord.
plaats.
in dergelijke
in
1636 Crijn Jacobsz.
WANDELINGEN MET REMBRANDT
i74
to
„tried
„ask
grapple
themselves
the
with
complexities
even
whether,
with the
AMSTERDAM.
modern landscape-painting may
of
full
IN
resources of the palette, unlimited
and a large canvas, they could get the essentials of such a scène as
„time
„so thoroughly and certainly as Rembrandt has done at
„will,
make
least,
„because ^zelfkant"
wonder whether our painters
us
attempt so
they
groote
der
in this
much".
De
wordt
wel
stad
treffende,
zij
't
dit
this
question
as a rule attain so
gemoedelijkheid van
op
The
sketch.
little
hoekje aan den
ook geheel onwille-
keurige wijze uitgedrukt in de beknopte benaming, die deze teekening tot heden, in
LiPPMANN en
het groote reproductie-werk van
catalogus, genoot,
De
van de
afstand
teruggetrokken bij
dat
dat
zoo
fraai
om
Links,
leidde.
op een hoek
uitgestrektheid
een plaats weergeeft op enkele passen
zij
waar Rembrandt
woning, leven
;
laatste
zijn
in
levensjaren een
tien
den hoek der lijnbanen, staat
en hoe dikwijls zal
hij
niet
het uitzicht hebben genoten.
lag,
zijn
dit
De
rust, die
hier
gevoelig gemoed hebben gewerkt.
punt, dat het bolwerk bood, zal
hij,
zijn huis
van
van het door-en-door Hollandsche vergezicht
kalmeerend en verheffend op
verheven
Hofstede DE GroOT's
Dr.
deze teekening beschouwen, zal nog verhoogd
wij
bedenken,
het uiteinde van de Rozengracht
wijde zal
wij
in
y,Eine Dorfstrasse"!
waarmede
piëteit,
wanneer
worden,
n.1.
bolwerk,
de
ademde,
Op
het
rechts omziende, de tallooze hout-
zaagmolens aan de nieuwe Wetering hebben bemerkt, met hun rusteloos draaiende wieken
met
de vergelijking
;
zijn
eigen geest, die zich wist te verheffen boven
het krielend gewoel zijner medemenschen,
ligt hier
Ook voor Flinck, aan wien door benedenhoek wordt herinnerd, hebben gehad, omdat dikwijls
de schreden
hij
van
het
voor de hand.
verzamelaarsmerk
in
den linker
zal deze teekening een bijzondere aantrekkelijkheid
woonplaats op de dichtbij gelegen Lauriergracht
zijn
hierheen
gericht
hebben.
zal
En
een andere bekende
uit
Rembrandt's omgeving, de apotheker-kunstliefhebber en kunsthandelaar Abrah.\M
Francen, vriend en mede-Jordaanbewoner bij
het
beschouwen van
dit
blaadje
(hij
allerlei
woonde
in
de Anjelierstraat), zou
herinneringen
bij
wakker ge-
zich
roepen voelen.
die
Er is in het Museum te Budapest nog een teekening (HdG. 1392; af b. 38) zooveel punten van overeenkomst met de vorige vertoont, dat de verleiding
groot
is
om
er hetzelfde
bolwerk
in
te
herkennen. Wij geven
huisjes dichter bij elkaar schijnen te liggen,
de plaats
naderbij,
die
de
meer
te zien, duidt
dat de twee af,
of wegens
teekenaar heeft ingenomen, de verschuiving en ver-
korting deze verandering niet te niet
toe,
doch men vraagt zich
weeg kunnen brengen. Ook
al is
de molen rechts
de tcrreingesteldheid voldoende op een bolwerk aan de
westzijde der stad. Merkwaardig
is
deze teekening nog,
omdat
ditzelfde
bolwerk
WANDELINGEN MET REMBRANDT door
nog
van Rembrandt's leerlingen
een
afb.
Andermaal vinden
39).
in
een ets
wij het
in
Museum van
het
175
weergegeven (door Bartsch 324, bij de apocriefe; zie
punt terug, doch nu rechts van het voorste
houten huisje op Rembrandt's afbeelding gezien,
Abraham Furnerius
is
AMSTERDAM.
HiND No.
onder No. 214 beschreven;
als origineel
IN
in
een teekening door
zijn leerling
Teyler's stichting te Haarlem (afb. 40).
Dit geeft aanleiding tot de onderstelling, dat de ets ook van FURNERIUS' hand
Weer missen
op deze teekening den molen,
wij
doch de molensteen tegen het hek van het huis verraadt
sitie valt,
Aannemende, dat
wij in elk der drie laatste afbeeldingen het
van de stadssteenhouvverij moeten
te zien, dat
Richten
zou
zich
Franschman,
ma
vue"
wij
bij
Als
in
j'cn conté trente-neuf, sans
1666 een richt,
zegt
ceux qui sont hors de
2)
ons
in
staat over te
waaraan
bekend
dit kijkje
bewaard
Aschaiïenburg,
den
deze molens
zijn
gebouwd.
omgeving van het vorige bolwerk, de Anj'e/ür genaa.md,
S/oUrmeer, tusschen Anjeliers- en Egelantiersgracht.
als
aantoonen,
al
het Zaagmolenpoortje achterwaarts zien, hebben wij nog een
afwisselend kijkje op de
in
waren gebracht.
praktijk
het bolwerk de Rosé, waar wij ons zoo even hebben opgehouden,
ettelijke slooten,
later
talrijke
naar de oude kloostergronden van de voormalige Karthuizers, doorsneden
Als
zal
in
het Zaagmolenpoortje met de daarvóór liggende brug
steken
door
komen aan de
gevaar bestond, dat de hout-
en onder die laatste, onwaarneembare catagorie vallen er nog vele!
'),
Twee bolwerken na stelt
er
de stad komende, het oog onverwachts over den wal
uit
van deze molens: „Voiés,
hij
er schijnt geen einde te
gebouwd, toen
naar de Zaanstreek, omdat daar het eerst de door
verplaatsen
houtzaagmolens
wind gedreven
te
van het bolwerk de Rosé doelden. Al voortgaande, zullen
die hier sinds 1630 zijn
handel
zijn.
de richting van de vele molens, waarop wij zooeven naar
in
uitzicht
't
meer wieken ontdekken;
wij steeds
zijn nabijheid.
bolwerk de Rosé mogen
van onzen tocht langs de wallen, de schreden
wij nu, tot besluit
noorden,
naar het
aanleiding van
is-
compo-
het torentje op FuRNERlus' teekening, links boven de lijnbanen
zou
herkennen,
molens,
die rechts juist buiten de
is
catalogus
in
een nog nimmer gereproduceerde teekening
doch
zooals
de
hierbijgaande
het zeer twijfelachtig, of
van
zij
in
Men
vindt
de Bibliotheek
afbeelding 42 wel voldoende
wel de eer verdient als origineel
Rembrandt's teekeningen (HdG.
14)
te prijken.
Het
is
op een oorspronkelijke teekening van Rembrandt's hand terug gaat, want de zwakkere navolger verraadt vooral in den molen en de huizen Rembrandt's teekenwijze uit de jaren 1650 '60. De schilderachtige molen in het
mogelijk,
dat
zij
—
midden, 1)
9)
op
zijn
bijzonder
hoogen
voet,
Le Jolle, La Semaine burtesque d' Amsterdam, Nog niet aangegeveo op de kaart bij dit artikel
is
de grut- of gortmolen, die reeds
afgebeeld.
in
WANDELINGEN MET REMBRANDT
176
AMSTERDAM.
IN
1614 met de twee naastliggende woningen op naam van DiRCK PHILIPS GoRTER in
bolwerk de Anjelier wordt vermeld*).
't
naar links
De molen
daar achter
is
de
Domme-
het bolwerk de Blom, aan het einde der Bloemgracht, en wat
kracht van
het
in
waar de wal zich ombuigt,
verschiet,
nog
zien wij
meer
juist
den
molen de Smeerpot, waarbij wij zooeven aan het einde der Rozengracht waren.
Wanneer der
nu de Zaagmolenbrug overgaan, dan bereiken wij aan de overzijde
wij
stadsvest,
een
langs
paden tusschen de molens, een breede vaart, de
der
die achter langs de molens
Nieuwe Wetering, ook Kostverloren Vaart genoemd, loopt.
Als we die overstekende nog wat meer noordwaarts gaan, vinden
plaats
terug,
waar Rembrandt
zameling Heseltine maakte (nu
De meeste
uit
in
vlotte schets uit
een verzameling te Kopenhagen,
dien
tijd,
Quarterly aangegeven,
Collector's
heerlijke,
zijn
wat ten achter
in
HdG.
1039, afb. 43).
de weergave van deze in
de Print-
de Haarlemmerpoort, kwamen
vrijwel tot aan
tusschen de jaren 1646 en 1652 nog veel molens
bij,
blijkens
van den Stads-landmeter CORN. Danckerts DE Rij
handschrift
de
wij
de vroegere ver-
Noordwaarts van de molens op de kaart
molenstreek.
uitgestrekte
er
kaarten
zijn
documenten in
in
het Stedelijk
Archief te Amsterdam. Diezelfde gegevens verschaffen ons een aardige vermelding
van de namen, die deze molens droegen, zooais „de Walrot", „Rommelpot" (welk een
goede aanduiding van het zware gestommel
„Wip", „de
„Schelvis",
Een
deel
en
teekening,
der
teekening,
molens en hun loodsen verheft zich op den voorgrond der
der
daarachter strekt de stad zich waarschijnlijk
dwenen oorspronkelijke den
achtergrond
pakhuizen", uitstekend. illustratie,
Een
notitie
opzet, bevestigt nader de voorstelling:
in
met hun
uit.
op de achterzijde
overgenomen van een oude aanwijzing op het
dam aan de Weetering op de Stadspakhuyze op
de holle ruimte der molens),
in
Bonte Kalf", enz.
Juffer", „'t
Rembrandt's sobere dubbelen
afgeknotten,
te zien".
Inderdaad herkennen wij
lijnentaal het profiel
gevel,
ver-
„Buyten Amstervan de „stads-
hoog boven andere huizen
Willink's woorden (Buitensingel, p. 26) zijn ook hier passend omdat de toestand te dezer plaatse lang onveranderd bleef
ter
Stadts Korenschuuren, gins gebouwt,
Gevaartens even als kasteelen. Verrukken elk die haar beschouwt.
En en
reeds
veel
eerder,
in
derwaarts het gezicht laat speelen.
schreef M.
1662,
komende kan men deze gebouwen boven 1)
dezelfde
Hchepenkennissenboek begonnen Termeld. In 1636 trefTen
eigenaar
de Hooibtrg,
in
1614
wij
er
alle
FOKKENS,
p.
89:
„Van Haarlem
ander verre beoogen".
in fol. 7vc. Ook Rapisimua van 1632 en 1623 wordt aan Claes Cornelisz. In de i8e eeuw heette de molen
voor in het boek Handtvesten der Stadt Amstelredam, uitgave van 1624. Hij werd nog tweemaal in n in den wal bewestcn de Heiligewcgspoort, de beestenmarkt buiten de Regulierspoort, de verlenging Ie bolwerken van Kattenburg, waardoor de geschiitproeverij verviel, het Nieuwe Eiland, het nieuwe int-Collcctor's QutirUrty April 1915). Het hierboven afgebeelde exemplaar der weinig voorkomende tijdgenoot na 1632 met de pen aangebracht, o. a. het Pesthuis (te dicht bij de stad en de nraer trekvaart met haar verbinding naar de Kostverloren \'aart.
j
PLATTEGROND VAN AMSTERDAM
volgende uitgave der Kostverli Stadhuis en het eerste
uitgave,
IN REMURANDT's TIJD '^^^^ ^'^^^^^:^V^V^^^ juc, ae fT^^^^' V
stadswapen uit den Atla
""'tektTt'^^^^'/f'"'""' '" R.
^o™
™-
twee bolwerken __ 'öS^'mét^o^TOe.in. van de
w.'. de Vr|rvin^Jr^:^^'=ï;;^s^^Vde
•
het boek Handtvesten der Sl^dt Amstelredam, uitgave van 162+. Hij werd nog tweemaal in wal bewesten de Heü.gewegspoort, de beestenmarkt buiten de Regulierspoort, de verlenging rkcn van Kattenburg, waardoor de geschutproeverij verviel, het Nieuwe lÉiland, het nieuwl
>^^,^^,
oi.aru^y'^ ^9^5^" Her\iï;ï^v^ra^;i^e^^:^n;;:iLar^r'w:i;;^';;oS^om:;r Üvertoomsche Vaart geteekeod) en het "» '«32 met de pen aangebracht, o. a. het Pesthuis (te dicht bij de stad be^in der ^f" "J''S<="°°' en de "cr H a Maarlemmer trekvaart met haar verbinding naar de Kostverloren Vaart.
WANDELINGEN MET REMBRANDT De „stadspakhuizen" vormden een van de Lijnbaansgracht en
IN
aan
landen
andere
koomen";
te
maar
waarin oorlogsmateriaal en vooral
niet
worden overgedaan,
te
graanschuur van Europa,
Hun
177
reusachtig zwaar gebouw, aan den hoek
Brouwersgracht,
„eenen braven voorraadt van granen wiert opgeleidt
Gemeente ten baate
AMSTERDAM
om bij duurte de behoeftige om met behoorlijke winst
minder
want Holland gold destijds
stichting in het jaar 1648 levert ons een
als
de
welkome
hulp in de dateering van Rembrandt's teekening, waarvan de forsche behandeling ons, dus terecht, reeds het tijdperk tusschen
Het
stadsprofiel
ons
bevinden,
toont
ons nog,
naar links tusschen
1650 en 1660 had laten vermoeden.
nadere bevestiging van de plaats, waar wij
ter
molens door, het klokketorentje van de zijn laatste bolwerken ten einde.
de
Haarlemmerpoort. Daarnaast loopt de wal met
Wij kunnen dus gevoeglijk hier onze wandeling langs de stadswallen besluiten
met een afbeelding eener (afb.
fraaie teekening in Teyler's Stichting
VAN DEN Eeckhout,
leerling
door Rembrandt's
voorstellende de buitenzijde der Haarlemmerpoort
en met een krijtkrabbel van Rembrandt zelven, die ons verplaatst op
44),
de lage landen
bij
het
IJ,
naast de laatste bolwerken, waar een laaggelegen molen
stond (HdG. 1478, Albertina, afb. 45).
Hiermede waarvan
wij
bij
zijn
wij
kunnen terugvinden. Een van
Amsterdam
gekomen aan de
helft
van Rembrandt's teekeningen,
de voorbereiding dezer studie de voorgestelde plaatsen hebben even
groot
aantal,
in
de landelijke naaste omgeving
ontslaan, geeft nog tot talrijke merkwaardige gevolgtrekkingen
aanleiding.
Wij hebben echter reeds op zóó ruime schaal van de gastvrijheid der bundel-commissie ningen
gebruik
gemaakt,
dat
wij
feest-
de behandeling dier overige teeke-
voor een afzonderlijke uitgave bewaren. Als verontschuldiging voor den
omvang van de
in
dezen feestbundel geplaatste bijdrage kan slechts dienen de
verzekering, dat die grootte evenredig
voor het
werk,
door
Dr.
Bredius
is
in
aan den eerbied, dien de schrijver bezit het
belang der
Nederlandsche Kunst-
geschiedenis verricht!
28
ZEVEN ONBEKENDE SCHILDERIJEN DOOR ÜR. VV.
MARTIN.
.OT dezen bundel meende
hoorende
tot
het
gebied
leermeester Bredius.
werken, die zich
op het
niet
in het
der speciale studie van mijn
keuze
viel,
met
en
bespreking
wijlen E.
behalve op eenige
buitenland bevinden, grootendeels
in
bestemd waren voor
den derden jaargang van
W. Moes begonnen
Nederland", dat voorloopig helaas,
bij
tijdschrift
„Oude
gebrek aan inteekenaren,
heb gemeend, vooral voor twee soorten van schilderijen de aandacht
moeten vragen. In de eerste plaats voor die van bekende meesters, die onderwelke men
werpen behandelen, behandeld
gemaakt
te
(het
zien.
')
Daartoe
•)
niet
gewend
behoorcn
b. v.
is,
door
den betrokken meester
portretten,
door een zeeschilder
LuDOLF Bakhuysen in het Rijksmuseum) portretten meisjesportret van R. BkakENHLRCH in het Mauritshuis);
portret van
door genreschilders (het
;
Een uitvoerige behandeling v.in dit onderwerp door van Dr. E. Pliktsch te Berlijn is binnenKen opsomming van eenige andere voorbeelden gaf o.m. reeds Kloekke in lijn Studiën und Kulturgeschichte (19O5), bli. 88.
kort te verwachten. >.
kunnen bijdragen
kan worden voortgezet. Ik
te
in
De
schilderijen, die oorspronkelijk
afbeelding
Schilderkunst
ik niet beter te
door het openbaar maken van eenige inedita, be-
dan
Niederl. Kunst-
ZEVEN ONBEKENDE SCHILDERIJEN. gebouwen door
179
van SiMON DE Vlieger
zeeschilders (schilderij
in het
door genreschilders ((Golgotha door
Rijksmuseum);
QuAST ')
en de M. Molenaer ^)) allegorieën door dierschilders (Berchem's Allegorie op de uitbreiding van Amsterdam) enz. Ook behooren daartoe stukken met groote figuren, gemaakt door kleinfiguurschilders (b. v. Tobias en de engel voorstellingen
bijbelsche
H. Paulus door
J.
KoEDYCK
door
van
schilders,
P.
;
eindelijk
terwijl
3),
men
wie
dit niet
in
aanmerking komt het samenwerken van
wist of van wier samenwerking nog geen voor-
beelden bekend waren.
Van de
de volgende bladzyden besproken schilderijen vallen onder deze
in
MozES VAN Wttenbrouck, een Roestraten en de schilderijen, waarin Jan van Goven samenwerkt met van der Merck of Jan Steen.
rubriek
:
een portret door den landschapschilder
landschap door
De tweede van
van schilderijen, waaruit een keus werd gedaan,
soort
werken van meesters, omtrent wier leven
veel weten,
aanwijzing hieronder
maar van wier
schilderijen een
wij weliswaar allerlei,
zóó klein aantal bekend
is,
die
is
soms
zelfs
dat iedere
mag heet en. Tot deze rubriek behooren de behandelde werken van J. VAN Dalen, H. Witmont en CORNELIS van
een
nieuw welkom
VAN DER SCHALCKEN.
Van MozES VAN Wttenbrouck (±1590 geen enkel geëtst bezit,
portret,
geschilderd
waarvan
o.
portret
Het
is
bekend
— 1648)13, zoover ik kon nagaan dan het
m. het prentenkabinet
wordt door Bartsch (V, no.
beschreven. voluit
ander
i)
en
Weigel
(Suppl. blz. 236) als zelfportret
van weinig beteekenis. Belangrijk
Museum, dat BODE reeds
^),
Een
Amsterdam een exemplaar
te
gemerkte geteekende portret van Ferdinand
kabinet van het Britsch
hierbij afgebeelde.
is
daarentegen het groote,
Bochhay
in zijn
Studiën
in het prenten=)
als „ein sehr
tüchtiges Bildnis" prijst.
Van
geschilderde
portretten
door
WTTENBROUCK
Christus aan het Kruis met Johannes en Maria, hoog 1) eigendom van den Heer G. J. Nlderpelt te Schiedam. 2)
Voluit gemerkt halffiguur., schilderij
3)
Zie Oud-Holland
XXVII.
in
het Provinzial
53,
wisten wij alleen door
breed 43 cM.. gemerkt en gedateerd 1633,
Museum
te
Hannovcr.
1909.
Geraadpleegde literatuur, behalve de in WURZBACII, Nicderl. KünstlcrleKikon in verbo opgesomde: ÜBREI-.Ns Archief IV, V; Oud-Iiolland II, IV, VII, IX, XI, XII, XIV, XXI, XXVII Jahrb. d. K. PreueS. Kunstsamml. I; Kcpert. f Kunstw. XVI; Frimmel, GaUricstudicn I 3 Folge. 2 Lf, S. 538; BoDK, Studiën 337.40; Zcitschr. f. Bild. Kunst N. F. III 163; Beiblatt 438, 587; Kunstchronik XX 199; Frimmkl, Blütter II *)
;
blz. 172; voorts museumcatalogi. Een deel der literatuur-opgaven, ook voor de verder ia dit opstel behandeld: meesters, dank ik aan de welwillennheid der Redactie van Thikmk BECKER'sAlgem.KünstU'rlexikon.
(1906),
6)
Blz. 339.
23»
ZEVEN ONBEKENDE SCHILDERIJEN.
180
Joris
de Caullery,
die
Eindelijk
zaamheid in
als
zal
er een duidelijke
blz.
II,
uitgeven
van
WttenbrOUCK.
portretschilder
Oud-Holland
extenso
is
v.
spreekt
1654
in
jonckheyt gedaen door M.
in
138,
aanwijzing omtrent
een koopacte van 163
een
„in sijn
WttenbroUCK's werkwaarop Bredius reeds
1,
maakte en die
toespeling
het vijfde deel der Quellenstudien.
in
hem
het portret naar
')
binnenkort in
hij
^)
Men kan uit een en ander de gevolgtrekking maken, dat MozES VAN Wttenbrouck althans omstreeks 1630 ook als schilder van portretten bekend stond. De vriendelijkheid van Douair' H. J. C. DE Kempenaer te 's-Gravenhage ons
stelt
thans
in
zulk
staat,
De
openbaar te maken.
een
damesportret tot tegenhanger heeft, overblijfsels
65
bij
Vz
48
voluit
portret,
schilderij, die is
gemerkt en 1633 gedateerd,
een niet door
Wttenbrouck
van afgeschuinde kanten van het paneel. Thans Vz
vervaardigd
oorspronkelijk vierkant geweest, blijkens de
cM. Handteekening en datum
zijn links
is
ovaal en meet
zij
naast den schouder duidelijk
zichtbaar:
Door
met afbeeldingen naar andere signaturen van MoZES van de overeenstemming zoodanig is, dat twijfel aan de
vergelijking
Wttenbrouck
dat
blijkt,
juistheid der toeschrijving
De in
schildering
is
is
uitgesloten.
zeer vlot. Zij
de Londensche teekening trof In
zich onder den invloed van
de oogen
Onderaan
maar
zijn grijs, het
ziet
lijn
men de
toen
zoowel
ik
dat BODE WTTENBROUCK
„tüchtige",
als in kleur
toont
AntoNIE VAN DiJCK. De achtergrond
haar zwart, de snorren
zijn
dezen
Het portret
de uitdrukking der oogen
WTTENBROUCK
is
bruingroen,
donkerbruin, de kleeding zwart.
glimlichtjes der zilveren nestels.
niet impressionistisch geschilderd,
Indertijd,
vertoont hetzelfde
het
eerst
zag,
is
is
vrij vet,
zeer levendig.
zette ik groote
oogen op, maar toen mij verleden najaar een landschap werd getoond, dat links beneden zeer duidelijk Koestraten gemerkt was, kon ik mijn oogen nauwelijks
1)
Oud-Holland XI.
laS.
') Maktinus Nijhofp. De acte «preekt van het ,op hel conterfeyten laten gaan" »an 's Gravenhage. twee joDgenB en van het ondrrwijzcn van die twee door M. v. VV. ,int contcifeyten endc srhilderrn.
ZEVEN ONBEKENDE SCHILDERIJEN.
181
gelooven. Jammer, dat de schilder niet tevens met zijn voornaam teekende, want
nu
is
het niet
dezelfde
(± 1630
is
maken, of de schilder van
uit te
de
als
— 1698),
en
figuur-
stilleven-,
dit
landschap (dat wij hier a
portretschilder
van wien nergens ooit een landschap
wijze heeft ook niets
is
PlETER Roestraten
vermeld. ')De schilder-
hoegenaamd gemeen met de gemakkelijk herkenbare techniek Zij doet veeleer sterk denken aan die van Jan VAN Goyen,
van laatstgenoemde.
Ook de
kleur
in
tot '45
de lichtpartijen,
den
onder
staat
omstreeks 1640
:
invloed
vooral
De
in
W. N. Bakker,
schilderij, is
die
het
op paneel en meet 63
Vz bij
juist
van den
137 centimeter.
Utrecht,^) zijn weliswaar niet overtalrijk,
te
zijn
ettelijke jaren geleden
bevonden
aan :
maar
samenwerken met jAN VAN GOVEN was echter
bekend dan
anders
eveneens door Bredius
de,
gebrachte verklaring (van Oct. 1666) van een pasteibakker
waaronder zich
is
de ontwikkelingsgang van dezen kunstenaar gemak-
is
Omtrent
kelijk vast te stellen.
hij
eigendom
—
toch niet zeldzaam en zoo
niets
de jaren
Jacob Fransz. van der Merck (± 1640 1664), wiens Bredius indertijd uitvoerig heeft gegeven in den catalogus
van het Museum Kunstliefde
heden
uit
den voorgrond, gele okers
portretten van
levensbeschrijving
tot
VAN GOYEN's werk
de gebouwen, en een sterk streven naar het
in
weergeven van de regen-atmosfeer. De kapitein der artillerie
van
een grijze lucht, veel bruin
zijn
„de
te 's
*)
broeder had geleend \'erscheiden
Stadt
Dordrecht,
aan het
licht
Gravenhage, dat schilderijen,
wesende een principael van
Mr. Jan van Goyen en van der Merck" en „noch een stuck van Jacob van der Merck en Jan van Goyen." Verleden voorjaar nu zag ik bij de kunsthandelaars LE ROY Frères te Brussel
Het
is
het in
hierbij
afgebeelde,
145
bij
195
c.M.
metende
schilderij
het midden op een steen zeer duidelijk gemerkt: 1643
behoort tot
het
beste
duidelijk overal de
wat
ik
J
op doek.
v Merck
van dezen schilder ken. In het landschap
is
en zeer
hand van Jan VAN Goyen te herkennen en zoo blijkt dus hieruit, als het bovenvermelde „stuck van Jacob VAN DER Merck
hoe wij ons schilderijen en
Jan van Goyen" moeten Afgebeeld
zijn,
voorstellen.
volgens de
in
het Fransch gestelde overlevering,
„Messire
Geraadpleegde literatuur, behalve de bij Wukzbach genoemde: Oud Holland IX, XII, XIX; Zahn's 1) Jahrbücher IV; Jahrb d. K. Preuss. Kunstsamml. XI 218 noot en 226; Zeilschr. f. B. Kunst N. F. I 13a; Burlington Mag.izine VII ; HoFSTEDB DE Groot, Beschr. VcrzïichnisI, p. XV. Gazette d. B. Arts XXV (1868) 401 Verder geraadpleegde literatuur, behalve de bij WuRZBACH genoemde Obkkkn's Archief I Oud1) Holland XIV; Kun^tfreund 1885 p. 123; BODE, Galerie Oldcnburg ; Museum-caUlogi. Oud Holland XIV 124. ;
:
!»)
ZEVEN ONBEKENDE SCHILDERIJEN.
182
DE WerbroeCK, Seigneur d'HouDELGEN (46 (41 ans) et leur
f
Hagenaars geweest
zijn,
want
Het landschap, dat
blijkens ingesteld onderzoek
Het
'),
meesterlijk achter de
hij
groep
zijn
Van GoyeN
in die
lichtje
zij
hier herinnerd aan de traditie, dat
—
het groote kermisvan Jan Steen bekend te 's Gravenhage dat als een
schilderde.
Er
tafereel in
de verzameling Jhr. Victor de Stuers
slechts één schilderij
is
geheel
tijd.
schoonzoon Jan Steen wel eens een achtergrondje of
figuurschilder
ook voor
jaren
is
te
met deze wijze van hulpverleenen door Jan VAN GOYEN
verband
In
een
1643
in
schilderde,
denzelfden toon als het meerendeel zijner werken uit dien
aan
echter wel
zullen
VAN DER Merck moet maar ook Jan van Goven.
niet slechts
's-Gravenhage gewoond hebben
in
is,
meer bekend.
niets
TucHSCHAEP
ans) et son épouse née
16 ans)." Omtrent deze personen
Haagsch gemeente-archief,
het
in
fils
—
werk van schoonvader en schoonzoon kan worden aangemerkt. aan
Sommigen VAN GovEN
weliswaar van meening, dat de eigenaar die het landschap
zijn
zich vergist,
toeschreef,
maar
ik ben, sedert ik
gelegenheid was, de schilderij op de tentoonstelling eens nauwkeurig te bestudeeren, slechts versterkt
door
hier
wel
vlak
gehouden wolken
degelijk
de takken.
Van Goven is
in
die b. v.
onlangs
in
de
Kleykamp nog dat Jan Steen
de kunstzaal
de overtuiging,
bijgestaan.
even karakteristiek voor
men
Vergelijkt
is
in
De lucht met de eenigzins Van Goven als het loof en
met het landschap op den achtergrond van
Jan Steen's Valkenburgsche kermis (verzameling Bredius) of met dat op zijn kermis in het Museum te Cambridge, dan ziet men het verschil. Ik houd deze laatste en dergelijke achtergronden
hoogstwaarschijnlijk als
Jan Steen
constructie
in
van
Van Goven's
ontstaan
den Haag
ik
elders
gepubliceerd.';
1)
a)
In
1640 hij
in
zamen
te
geschilderd, zijn
Het
schilderij
Van Goven
met mijn hypothetische
bij
Jhr.
eenige jaren
DE Stuers,
•*)
meen
te
Jan Steen geschilderde gedeelten
moeten in
stellen
omstreeks 1648
— 50,
betreft, aansluit bij
zou dan dus, gegeven
den Haag, tusschen 1648 en '50 moeten
zijn
ontstaan.
Iaat hij zich in het gild te Dordt inschrijven, maar rceda 1641 koopt hij in den Haag een 1649 in die stad hertrouwt (Zie cat. v. h. Museum Kunstliefde te L'tr»-cht, blï. 76). in 1641 nog te Leiden, maur moet toen rofds herh\;ildclijk in den Haag iijn geweest,
Jan Steen was
waar hg trouwde
dat
schilderwijze uit het tijdvak van omstr. 1645 tot 1650 vertoont en
de data van Steen's verblijf
huis, terwijl
Van Goven
1648 en 1654, toen zoowel
verblijf hielden. 2) Dit klopt
dat zich, voor zoover de door
werken, die
tusschen
ontwikkelingsgang van Jan Steen'S kunst,
den
geleden
geleden
voor Steen's eigen werk.
door Jan Steen en
Schilderijen,
in
1649. Hij bleef er tot 1654.
S)
Mnnatfihefte für KunstwiBsenschafl Jhrg.
*)
T.
a. p. blz.
181.
Van Goykn woonde III
1910, S. 179.
al
die jaren in
den Haag.
ZEVEN ONBEKENDE SCHILDERIJEN.
18S
Wij komen thans tot de tweede rubriek van scliilderijen, in den aanhef genoemd en wijden onze aandacht aan twee portretten op paneel, hoog 73, breed 58 c.M.,
Zij
zijn
1634,
W. H. VAN LiDTH DE Jeude,
Officier
zoo vriendelijk was, toestemming te geven tot openbaar-
die bovendien eenige gegevens verschafte, o. m. dat de schilderijen in
van ouders op kinderen
zijn familie telkens
de
volgens
bovenaan zeer
'2^(^;p>^6^^^e^/^
het eigendom van Mr. K.
Justitie te Tiel, die
making en
mansportret links
het
is:
^. van
waarvan
tegenhangers,
duidelijk gemerkt
overlevering,
overl. 1700, en zijn
overgeërfd en dat de afgebeelden,
zijn
Willem de Roo, predikant te Naaldwijk, geb. huisvrouw Annetje Abrahamsdr, Celosse, geb. 1630,
zijn:
overl. 1677.
oogen.
De man is in het zwart gekleed en heeft kastanjebruin haar en donkere De achtergrond is donker grijsgroen. AnneTJE AbrAHAMSDR. draagt
eveneens een zwart gewaad. Het geborduurde kapje op het achterhoofd Zij heeft bruin
achtig.
het mansportret.
krachtig
en
De
De achtergrond
haar en donkere oogen.
kleuren zijn stemmig, de toon
breed, vooral in de lokken van
Fabritius' schilderijen herinneren.
De
verf
is
DE Roo,
is
in
is
is
groen-
gelijk die
van
Rembrandtiek, de toets zeer die aan partijen in
het algemeen
vrij
Carel
dik en weinig
vloeiend gebezigd.
Kleeding en
omstreeks 1655 k
schilderwijze
'60,
toonen
aan,
dat
hoogstens 1665, terwijl de
deze portretten
leeftijd
zijn
ontstaan
der afgebeelden den
van het ontstaan der portretten nader op omstreeks 1660 doet
tijd
stellen.
VAN DaleN, de schilder van deze portretten door BrediuS voor Thieme J. VAN Dalen, Becker's Allgem. Künstlerlexikon geschreven (Deel VIII, blz. 293—94) kan niets met volkomen zekerheid worden vastgesteld. Ook de nog onuitgegeven VAN
De
kan
zijn.
vraag
rijst nu,
welke
Met behulp van de
J.
artikelen
DALEN-bescheiden, waarvan Dr. Bredius mij welwillend inzage verschafte, brengen vooral in aanmerking komen, zijn J. VAN Dalens, die
ons niet verder. De beide
Gorinchemsche Jan VAN Dalen (II), geboren in 161 1, van wien portretten koper) in inventarissen van die stad voorkomen, en de Amsterdamsche fijnschilder Jan van Dalen (III), die in 1633 werd geboren en in 1665 het laatst vermeld wordt. Wat hij schilderde, weten wij niet. Dan is er nog de Amsterdamsche de
(op
fijnschillder
Jasper van Dalen,
werkzaam omstreeks
1688, en eindelijk
is
het
ZEVEN ONBEKENDE SCHILDERIJEN.
1?4
mogelijk,
Dalen
een
dat
identiek
1674
in
Dordrecht overleden wiinkooper JOHANNES
te
met een der beide eerstgenoemde.
is
Ik ben geneigd, de portretten
bij
VAN
')
Mr. van LiDTH DE Jeude
toe te schrijven
aan den Gorcumschen VAN Dalen, maar zou daarvoor eerst de van DALEN-portretten
op het kasteel Dussen en
bij
de familie DE
Becker sub Jan van Dalen Er
II)
Bruyn te Rhenen
echter nog een andere mogelijkheid,
is
(vermeld
bij
Thieme
moeten vergelijken. nl.
deze,
de
dat
der
schilder
Tielsche portretten van den Waalwijkschen dominee en diens gade een tot heden
nog geheel onbekende portretschilder geweest.
maakt
van
wijze
Zijn
den kring der Delftsche meesters
uit
zoowel
schilderen
is
de woonplaats der algebeelden
als
dit niet onwaarschijnlijk.
Wij willen thans nog de aandacht vestigen doch
zeldzamen,
Witmont
(± 1605
2)
zijn
in
tijd
— na
zeer
op een
van den
zeestukje
bekenden Delftschen zeeschilder Heerman
1683), die in zijn tijd
gewoonlijk
Heerman
kortweg
genoemd werd. Hij maakte penteekeningen op paneel gelijk Willem VAN de Velde de Oude, maar gebruikte bij dit werk ook vaak penseel en pen of Heereman
of het penseel alleen, gelijk bij
den kunsthandelaar
W"
bij
B.
het hierbij afgebeelde, dat zich
Paterson
te
In zeventiend'eeuwsehe inventarissen vindt
van hem;
o.a.
„zijnde een
vond Bredius
stil
in
in
19 12
bevond
Londen.
men
met de pen
telkens zeetjes
een Delftschen boedel van 1664 twee schilderijen
water met een onweer".
Ook
omlijstte
WlTMONT met
waterverf-
teekeningen de brieven aan den Russischen keizer.
Het
hierbij afgebeelde stukje,
op paneel geschilderd van 38
rechts op de plank in het water gemerkt: H.
Witmont, Het
bij
51 c.M.,
behandeld
is
de schilder de techniek der tegelbeschildering willen nabootsen.
De
kleur
is
als
had
is
wit
en grijsbruin.
Evenals die van Witmont,
VAN der Schalcken il
*) ')
van is
tien
zijn
— 1671)^)
ook de
schilderijen
te zeldzaam,
van CORNELTS SiMONSZ.
dan dat
wij niet bij deze ge-
Onuitgegeven aanteekeningen van Bhkdius. Literatuur, behalve de bij Wi;»zbacii genocmdi- Oud HolLind XIV en XVII. Hij wat koster van den St. Bavo te Haarlem. KRANS Hals schilderde lijn portret op het schutierstuk 8t. Joris Doelen van 1639 (HoKSTKDE DK Groot Nr. 435). waarop v. n. Schalckkn als Nr. 17 :
afgebeeld. Literatuur,
B.
(1611
Kunat
Ui. aao
behalve
de
bij
WuRZBACH genoemde: Nacle»,
KQnstlcrIcxikon
;
Kramm;
Zeitschrift f.
Ned. üudh. Bond I, 92; Uranrrkg, Collection» privées en Suèdo 18B6, Granbekg, Trésors uArt en Suède I(igii), bli. 23; Hofstkde dk Groot, Smlg Schubart. VlI
173;
Bulletin
v.
d.
ZEVEN ONBEKENDE SCHILDERIJEN. legenheid de aandacht zouden
Baron LÉON JANSSEN
op paneel geschilderd en meet een
werk van
op het paneeltje,
Het
is
hierbij afgebeeld, dat
rechts beneden gemeikt:
&< ^cvl(c^^<^^-
< \i?
bezit
vestigen
te Brussel bezit.
185
3
1
X
47 c.M. Het Frans Hals Museum te Haarlem dat geschilderd is in den trant van
Van der Schalcken,
VAN CroOS. Het hierbij afgebeelde is veel minder droog van schilderingen doet direct aan Jan van Goyen en Frans de Hulst denken ') een licht blauwe :
met
lucht
grijze
landschap, waarvan de voorgrond zijn tikjes licht
matgroen gehouden met bruine en gele okers behandeld is, Er
en witte wolken
boven een
in bruin en
paars in de gebouwen hier en daar.
De boomen
zijn
nogal sche-
matisch behandeld en de figuren vertoonen weinig handigheid.
Het geheel bewijst opnieuw, dat Van der Schalcken ook tot de talrijke GoVEN-navolgers moet worden gerekend en doet het vermoeden rijzen, dat er wel verzamelaars zullen zijn, die zich, in den waan, een Van GoYEN te koopen,
Van
door
Van der SchalcKEN's
handig penseel hebben laten verschalken.
BoDB, Ztschrift f. B. Kunst VU (187a) blz. 173 vermelde herinnerde den schrijver aan deze meesters. Maar, zegt BoDB, het is beter dan de Hulst. Dit kan ook van het Brusielsche stukje worden 1)
Ook
het door
getuigd.
24
De Leonardo's van Constant! jn Huygens den Zoon DOOR A. W. M.
'II
MENSING.
het doorlezen van het Journaal van
den Zoon vind
ik
CoNSTANTIIN HUYGENS
gedurende het jaar 1690 aanteekeningen
betreffende een bandje
met teekeningen van Leonardo
DA ViNCI. Ofschoon
verscholen, zullen deze notitiën
vrijwel
vroeg of laat de aandacht trekken en te
zal
men
trachten uit
vorschen waar toch dat merkwaardige bandje
is
ge-
bleven.
Teekeningen van LeoNARDü worden troffen,
en
in
zoowel
niet zelden in
de nog bestaande coUectiën als
in die
Engelsch bezit aange-
welke
in veiling
kwamen
de catalogussen vermeld staan.
Het behoorde de
in
bezit
tot
„grand
van schilderijen en teekeningen der groote Italiaansche meesters
de mode.
tour",
't
zij
De Engelsche edelman dan meer of minder
mede van De groote Engelsche
bracht kunstvoorwerpen
juist
gekozen.
der laatste eeuw en de onderhandsche verkoopen hebben doen zien, Engeland er (evenals van Nederlandschc kunst) als 't ware de stapelplaats
veilingen
dat
van werd.
De
lange
rijen
van
oude
veilingcatalogussen
doorbladerend,
wordt de
DE LEONARDO'S VAN CONSTANTIJN HUYGENS DEN ZOON.
weer geprikkeld door de nuchtere beschrijving van kunstvoor-
vorscher telkens
werpen, die juist genoeg zegt
om
Ook HuYGENS, gedurende hij
wonderbare zaken zijn verblijf
te
doen vermoeden.
aan het Engelsche
de mode. Hij kocht rariteiten en kunstzaken en blijkens
aan
ook meermalen geraadpleegd door den koning
Den Sen September 1690 vinden en schoot
van
(hij)
187
wij
hem
in
hof,
deed mede
zijn journaal
werd
zake de koninklijke coUectiën.
bezig „op
't
Cabinet van den Coning
daer de goede teeckeningen uyt de quade"!
Waarom zou dus ook hij niet zijn Leonardo's gehad hebben ? Waarom zouden zijn dagelijksche notitifin niet leiden tot het terugvinden zijn teekeningen van LeonarDO DA ViNCI? Wij lezen
in zijn journaal:
„1690, 2 Maart.
„Was smergens met
de lange Browne') tot Mrs. Remy, een Brabantsche
„vrouw; haer man had een schilder geweest „sij
de
in
tijdt
van VAN DijCK, daer
hij
Mrs. LlMMGN^) langh
in
„lek kocht van haer een boeck van
LlONARDO DA Vixci,
van(de) propor-
veel
van wist
te vertellen
en hoe
huys gehadt
„en onderhouden hadde, „tiën en
mouvementen der
„1690,
mij,
„als
ick,
te
9 ueren, ick noch
en sagh het boeck van
„met mij heel en
3^ guinys.
September.
I
„Smergens
„om
figuren voor
uyt.
dat
al
niet
op wesende, sondt de Coningin weder
LeoNARDO da ViNCl
Als ick inquam seyde, dat
sij
en(de) dat van
haer
tijdt
HOLBEEN^)
beter menageerde
buyten geweest hadde. Sagh daer nae andere boecken van
„Italiaensche teeckeningen, daer wel scheen of uyt gestolen geweest was, en(de)
„wierd geseght dat LiLLY*). de boecken van Chiffins^) geleent hebbende, daer
„geweldigh mede
„door
te
werck gegaen hadde, originelen daeruyt genomen en copyen,
gemaeckt, daer
sijn volck')
in
geleght etc.
„1690, 26 November.
„Was de ganschen dagh doende met het Remy gekocht had,
den 9en Mars van Mrs.
„dat
DA ViNCl maecken om
boeckje van LlON. los en gereet te
„verbonden te werden. 1)
1) 3)
«)
Schilder en kun'^thandelaar.
Marüaret Lemons, maitresse van Van Dijk. Kunstboeken uit de Koninklijke Verzamelingen. N.B. SiR Peter Lely Een zeer bedenkelijke aantijging. Lely !
stierf in 1680.
Huvgkns
spreekt nu
en dan over kunst uit zijn nalatenschap, ü) Een page aan het bof. *)
Zijn leerlingen
7
•24*
DE LEONARDCS VAN CONSTANTIJN HUYGENS DEN ZOON.
188
„1690, 2 December.
„Smergens was Lier') ,van
mij.
bij
Leonardo da Vinci gebonden
Oock de
boeckbinder, die mijn boeckje
hadde.
„1690, 16 December.
„Smergens quam NORRis^)
met eenen COOPER, die mijn boeckje Gingh daerna met hem in Banquettinghouse, daer de patroonen van tapijten van Rafel weder open geleght
„van Leonardo da Vinci „'t
„waeren,
op
't
van
versoeck
mij
bij
om
gafif,
op
eenighe
te placken.
en(de) mij seer wonderlyck,
liefhebbers,
„en(de) meer als de voorgaende rcys, voorquamen.
„1690, 18 December.
„Hardingh, de boeckverkooper, was oock smergens
bij
mij.
„1690, 19 December.
„De
hem van de
Con.(ingh) teeckende te 9 ueren. Sprack
„Mantegna en de patroonen van
Rafel.
De
schilderijen
van
eerste wilde voort gerepareert hebben.
„1690, 26 December.
„Smergens waeren „Con.
de
mij mr. Walter Andrea Mantegna
bij
van
schilderijen
en NORRIS, die seyde, dat de
^)
voort gerepareert wilde hebben.
„1690, 27 December.
„Was smergens „Leonardo da Vinci
tot
Mr. CoOPER, printverkooper,
om
naer mijn boeckje van
te sien, dat hij verplackt had.
„1690, 31 December Sondagh.
„Was
de
„Leon. da Vinci
dagh
ganschen
„Besigh wesende en
veel
uyt,
niet
te verschicken, tot
besigh
zijnde
om
mijn boeckje van
een nieuwe bandt.
spull
hebbende met het voorz. boeckje, gingh
„eerst nachts ten dry ueren te bedde.
„1691, 3 Januarij. „Continueerde noch te vriesen en was niet uyt.
„Liet seggen, „leste reys,
dat
niet
thuys
was,
*)
FiEOERiK VAN KcEPE VAK Rensuoude heer van „The KIngs joyner".
3)
SlE
>)
noch
met mijn boeckje.
WiLLIAU WaLTEK
of
WAM.KR
?
Lier.
besigh
zijnde,
macr voor(de)
DE LEONARDO'S VAN CONSTANTIJN HUYGENS DEN ZOON. ,1691, 4 Januarij. „Naermidd(ag) gaff aen Harding order,
om
18»
een wit papiere boeck daertoe
,te binden.
„1691, 8 Januarij.
„Harding, de boeckbinder, bracht mijn boeck voor de teeckeningen van ^Leon. da Vinci, en kocht noch eenighe boeckcn van hem."
De
Harding moest wel HuYGENS in
boekhandelaar-binder
de opdracht gekregen hebben
het gevolg van den Koning Leonardq's met hem gingen behoeven wij hoe gaarne hij te 's-Hage zich met zijn schil-
werken, want spoedig vertrekt
snel
te
naar
Den Haag. Dat
niet
te
betwijfelen,
zijn schat,
zijn
wij lezen
als
boeken en teekeningen bezig
derijen,
Den uden Maart bezichtigen,
die
deze
uit
zien
de
hield.
hem met „Berkesteyn"
wij
„uytroep"
daer seer fraeye onder waeren". Dit laatste misschien
van
in
de teekeningen
')
of boedelveiling van
Lely kocht „en
verband met het verhaal
September.
r
Wij zien dus
uit
staat, hoe HUYGENS aan het hof hem als gepassioneerd verzamelaar, die zelfs door hem gekochte boekje te nummeren, nadat het
hetgeen
hierboven
fungeerde als kunstkenner, wij zien
om
zijn nachtrust opoffert
op
eerst
weder
te
zijn
het
verlangen verbonden was, toen wederom verplakt
Het „wit papiere boeck" en menten der figuren" heb mijn
om
het dan later
„verschicken" met veel „spuU" tot een „wit papiere boeck" of kunstalbum.
verzamelingetje
die teekeningen van „proportiën en
toevallig in
ik,
boekbanden,
't
Is
HUYGENS een
marokijnen album
rood
mouve-
lezend, teruggevonden onder in quarto,
waarin 128 genummerde witte bladen, behalve enkele schutbladen, voor en achter.
Het
is
eenvoudig verguld met naar Fransch model gesneden stempels
hierbijgaande
plaat
Harding kunnen
afgebeeld.
toeschrijven.
Men
zal aldus
Zoover
ik
als
op de
voortaan menig stuk bindwerk aan
weet,
is
er tot
heden
niets
aan
hem
toegeschreven, bekend. dat
In
album liggen
juist
128 klein-quarto blaadjes met teekeningen van
proportiën en bewegingen van het menschelijk lichaam, ook van het paard. Enkele blaadjes betreffen de doorzichtkunde.
Die blaadjes vormden
duidelijk
een
boekje.
Ze
zijn
alle
omplakt met
randjes papier, blijkbaar de overblijfselen van het zg. inhangen op grooter formaat.
Ze
zijn
l)
duidelijk
Jhr.
tweemaal gebonden geweest. Het Itaiiaansche
JACOB VAN DEE DoBS, heer van Berkesteyn.
jchrift is
soms
DE LEONARDO'S VAN CONSTANTIJN HUYGENS DEN ZOON.
19e
HuYGENS Aan den kop
zeer bezwaarlijk te ontcijferen, waardoor het „spuU" wordt verklaard, dat
ermee
heeft
gehad
om
ze
„tot
hebben ze een nummering van het album, pag.
Op
blz.
i
in
— 128,
is
een nieuwen band te
cijfers
van
van HuYGENS' hand.
zijn
en op de laatste bladzijde (128) staat met
is
zonder
twijfel
Ook
de nummering
hand.
69 van het album staat eveneens
De band
schicken".
zijn
in
HuYGENs'
handschrift:
hand geschreven:
van een Engelschen binder, de wijze van rug-
verdeeling en rugstempeling bewijst dat.
De
voor voldoende drooging ontbrak. (Zie de
rugstempeling
is
vrij ongelijk,
de
tijd
plaat).
—
Maar de teekeningen de zoozeer geliefde Leonardo's.' Ze zijn niet van Ze hebben niet anders gemeen met die geniale studiebladen van den meester dan dat ze soms in rood en zwart met de pen geteekend zijn, dat ze soms vol kleine figuurtjes zijn en van een bijna onleesbaren tekst doorweven, ook, dat ze op fijn Italiaansch papier staan. Een blik op een blad uit het album (zie de plaat) doet met zijn figuren en handschrift en cijfertjes een oogenblik denken aan LeoNARDO's blaadjes met tekst en teekeningen, maar heel kort moet die gedachte blijven. Het is als zeker aan te nemen dat deze zg. Leon.\rdo's bestemd waren
Leonardo DA ViNCl!
—
voor een Italiaansch boekje over proportiën. naar 't
teekeningen
van
MiCHEL AngELO
Zij zijn veelal,
en
zij
zoo niet
alle,
gekopieerd
moeten gedateerd worden op
einde der i6e eeuw.
Tijdsomstandigheden beletten landsche bibliotheken,
Het
is
om
mij
een
persoonlijk
onderzoek
de uitgave van deze teekeningen vast te
zeer te betwijfelen of
HuYGENS wel de man was om „op
van den Coning" de „goede teeckeningen uyt de quade"
in buiten-
stellen.
te schieten.
't
Cabinet
De Plateelbakkersfamilie Hoppesteyn DOOR Dr.
ELISABETH NEURDENBURG.
jET
bekende handschrift der verzamelde aanteekeningen
van wijlen Mr. VAN der Burgh, dat archief te Delft
waardigs voor werk,
Gemeente-
in het
bewaard wordt, bevat nog veel wetensde geschiedenis van het Delftsch aarde-
dat als aanvulling en verbetering van
Céramique hollandaise verdient
in
Havard's
het licht te verschijnen.
Over de beroemde Delftsche plateelbakkersfamilie wil ik uit de bovengenoemde aanteeke-
Hoppesteyn ningen
voor
')
om
een een
en
ander mededeelen. Daarbij doet zich een welkome gelegenheid
bekend
onder het beste, wat is
plateelschilder, wiens
in
geworden, GijsbERT
werk door
Havard genoemd wordt
de Delftsche plateelbakkerijen omstreeks 1760 vervaardigd
Verhaest, de
1) De Heer Dr. Pit was zoo Van der Bürgh gemaakt heett, af
plaats
in
vriendelijk mij zijn notities, die
hij
te
ruimen,
die
eenige jaren geleden
hem uit het
in
de
manuscript
met eenige andere aanteekeningen uit hetielfde handschrift en uit het archief der Gemeente Delft, waartoe de heer Mr. BoiBicivs mij welwillend in de gelegenheid stelde. Gaarne had ik aan het leven der plateelbakkors Homfstkyn otk een bespreking van hun aardewerk toegevoegd, maar daarvoor ware noodig geweest de stukken in de verschillende veriamelingen nog eens te vergelijken, hetgeen dour de tijdsomstandigheden thans niet mogelijk is. Een enkele opmerking zal ik slechts over het aardewerk maken. te staan.
Ik vulde die aan
DE PLATEELBAKKERSFAMILIE HOPPESTEYN.
192
van
geschiedenis
aardewerk
Delftsch
het
in
de tweede
van de 17de eeuw
helft
toekomt.
HopPESTEYN, waarmede we in Delft kennis Gehuwd in Mei 1625 met Aerland ARYENSdochter, is hij de vader van Jacob, de grootvader van RoCHUS, de twee bekende plateelbakkers. Het zijn behalve de vermelding, dat hij borg bleef bij Het
eerste
is
Wemmer
maken,
geldleening
een
der
lid
'),
slechts
enkele documenten, die ons dezen stamvader van een
nader doen kennen. Ze stellen
plateelbakkersfamilie
in het beste daglicht.
niet
familie
Jacobsz, die kuiper was.
Maar
hem
en twee van zijn zoons
ze zijn voor ons van belang,
omdat
ze ons een
geven op het maatschappelijk milieu, waaruit de plateelbakkers HopPESTEYN voortgekomen. We nemen daarbij gaarne aan dat het toevallig de minder
kijkje zijn
gunstige getuigenissen zijn over deze ruwe, maar flinke menschen, welke de
tijd
Het was dan in 1662 2) dat ecnige lieden tegen Wemmer en zijn zoon PlETER over een hevige burenruzie getuigden, dat Wemmer en Pieter Hoppesteyn jegens de huisvrouw van PiETER WoüTERSZ. Latervelt, Maeiken geheeten, die hun buurvrouw was, „questie hebben gemaakt en op deselve sloegen", dat voorts PlETER HOPPESTEYN ,oegens Adriaen ons
voor
heeft
bewaard.
VAN Houten groot geweld deur loopende".
nog
hem
heeft gesteld,
injurieerende uitdagende en op zijn
Dat de twist hiermede nog lang
drie attestaties over dreigementen o.
a.
niet uit was,
daarvan getuigen
met een mes door Adriaan of
Ary
Hoppesteyn tegen Latersvelt. Kuiper van
ambacht, eigenaar van een kuiperij en steeds kuiper ge-
zijn
Wemmer
bleven, koopt
op ongeveer 60-jarigen
leeftijd,
J)
in het jaar
166 1,
*)
met zijn zoon Jacob een plateelbakkerij, genaamd „de drie Hekeltges". Dit zoover ons bekend
dan ook duidelijk dat
Het
is
zich
slechts
Jacob
Wemmer's
is,
tot een
goeden koop
Wanneer wordt
verkoopt,
in
1668
dit
Wemmer Hoppesteyn
*)
in
Wemmer
in
1661 geen plateelbakker wordt, maar gaat interesseeren
om
zijn
zoon
staat te stellen.
een buurman van
pand vermeld en
voor
eenige connectie met het plateelbakkersbedrijf.
voor het plateelbakken
finantieel
samen
is,
blijkt
als
Wemmer
de familie
HOPPESTEYN zijn huis weduwe van overleden. De weduwe
staande naast dat van de
dus
te
zijn
woont Jacob, zoon van Wemmer. Deze meest bekende zoon van onzen kuiper, JacoB WemmeRSZ. HoppeSTEYN,
woont dan
Wt
achter, en voor aan de straat
fol. 405. Nol. Fbans Roocert, 23 April 1658. Not. Joh. tan Ruyvkn, 19 Jan. i06a. Wf.mmkr's Trouw 53 jaar (M». T. D. B. fol. 531, Not. Chr. van Vlirt, 33 nemen dus aan dat Wemmee ook ongeTcer in i(
Ms. T.
»)
I.
»)
In
*)
t.
D.
BuiGii
a. p. 379.
1654
a.
is
p. 629.
Not. JOHANHIS
Banck
1668.
Juli 1634).
DE PLATEELBAKKERSFAMILIE HOPPESTEYN. is
geboren
1627, naar blijkt uit een acte van 1660
in
Evenals
heet.
steeds
vader
zijn
als
plateelbakker spreken, nooit vergeten dat
acten, en zelfs
verschillende
33 jaar oud
hij
ook
in die
hij
levenslang in
welke betrekking hebben op het koopen
en verkoopen van plateelbakkerijen, kuiper genoemd wordt en dat we bij
zich
hij
We moeten dan ook, wanneer
met het plateelbakkersbedrijf bezig gehouden.
we over JacOB
waarin
'),
kuiper geworden. Daarnaast echter heeft
hij
is
193
hem
slechts
uitzondering als meester plateelbakker vermeld vinden.
We mogen misschien
onderstellen dat Jacob's belangstelling in het plateel-
bakkersbedrijf dagteekent van zijn huwelijk met een meisje uit een echte plateel-
Jannetje Claesd. van Straeten, een plateelbakkersdochter hij reeds in 1649 2) dus op 22-jarigen leeftijd trouwde. Wat we over deze vrouw weten, toont haar ons als een echtgenoote een HoPPESTEYN waardig. Vinden we haar in 1662, slechts enkele maanden 2) na haar schoonvader,
bakkersfamilie,
en
met wie
zuster,
eveneens
in
als
van
overlijden
En ook
als
zien haar in i6S7<) eigenares
na den dood zoowel van haar eersten
zij
den dood van
stiefvader,
zijn
vader
in
1680
om
behouden voor
die te
blijkbaar
en
om
jong was
te
de fabriek
in
zijn
als
nog
ook
bij
eigenaar op te treden.
blijft zij
haar zoon nog eenige
*).
Maar hiermede loopen we op de geschiedenis der HOPPESTEYNS vooruit. tot Jacob terugkeeren. De juiste datum, waarop JacOB's loopbaan
moeten
plateelbakker
bakker was,
„HOPPESTEYN „gedaan
in
hij
is
ons niet bekend. Dat Jacob
Mei
van het
acte
van Houten
aardewerk
maakte, behoeft gezien
een
in
tegelijkertijd
no:j
in
1656 reeds plateel-
1662*). Daarin toch wordt getuigd
hem
plateelbakkerij, niet
kuiper
zelven als voor
Maar dat JacOB
proel".
zijn
hieruit
jaar
„ten aanvange van het backen met
1656 zoo voor
behoorlijke
zijn
het
begint,
bewijst
dat Benedictus
aan
bij
na RoCHUS' intrede
jaren ter zijde staan
We
terwijl
van haar tweeden man, de plateelbakkerij voortzet,
haar zoon ROCHUS, die het
we
een scheld- en vechtpartij betrokken,
van een halve plateelbakkerij,
te
was,
worden alleen
zelf
schilderde
afgeleid. Mogelijk
de
werk
zelf belangrijk
bijv.
directie.
voornoemden
Hoppesteyn
Iets
heelt
verrichtte
of ontwerpen
voerde over
zijn
hij,
aan-
werk-
zaamheden kunnen we misschien te weten komen uit een getuigenis van een van zijn kuipersknechts.7) Deze toch beschuldigde JacOB dat hij geld uit de „cuypers1)
Ms.
ï)
Havard,
V. D.
BuRGH, la
fol.
631. Not.
DiECK RSES, 22 Jan.
Céramique HoUandaise
blz. 96,
1660.
die uit de Huwelijkslegger Nr. 43 den
datum 29 Aug.
1649 aanhaalt. Ms. V. n. BURGH, fol. 639. Not. Dirck Rees, 9 Maart 1662. Jannetje is 36 jaar oud. 5) t. a. p. 450. Not. CoK.M. AnRZN Gkorcin. 23 Oct. 1660. 4) Zie hierachter de lijst van Mr. V. D. BuRCii betreffende de eigenaars van het Jonge Moriaanshoofd 6) e)
Ms.
7)
t.
V. D.
a. p.
BuRGH,
644. Not. DiRCK Reks. 8 Nov. 1662. A. Georgin. 21 Sept. 1669.
fo!.
455. Not. C.
25
DE PLATEELBAKKERSFAMILIE HOPPESTEYN.
194
bossche" (het ziekenfonds der kuipers) heeft getrokken, terwijl
„op en neer
is
gegaan,
„aftgestoockt sijnde
Men
„bragt".
't
zijn
hij
echter „telckens
werck besigtigde, schalen geschroyt, jae den oven
werck uyt de koockers heeft genomen en naer voeren geJACOB toezicht houden zoowel in de kuiperij als in de
hier
ziet
plateelbakkerij en zoo noodig een handje meehelpen. Echt plateelbakkerswerk zien
we hem
en
verrichten
niet
dit
is
voor iemand, die zoowel een kuiperij
bezat, toch ook niet waarschijnlijk, al zullen
plateelbakkerij
eigenaar van een fabriek die werk van smaak en
1660
eer geven. In in
reeds
de
Maar dat
hij
zich in 1661
2)
als
fijne kwaliteit
een als
leverde de noodige
inderdaad meester- plateelbakker genoemd en wel
boven aangehaalde
welke als
acte,
hetzelfde jaar en daarna heet
in
hij
wordt
')
als
we hem dan ook
zijn
JacOB weer
winkelhouder
leeftijd
kuiper.
33 jaar aangeeft.
Wanneer we nu
zien
in het plateelbakkersgilde laat inschrijven,
we hem tusschen zijn vader, die kuiper was, en zijn zoon RocHUS, naam heeft gemaakt, kuiper-plateelbakker moeten noemen. Als zooveel plateelbakkers van zijn tijd is Jacob geheel of gedeeltelijk eigenaar van meerdere fabrieken, tegelijkertijd en achtereenvolgens. Zoo zien we hem, dan die
zullen
plateelbakker
als
samen met Benedictus van Houten, in het begin van 1657*) een plateelbakkerij de helft van een ook hier heet hij kuiper koopen en in datzelfde jaar *)
—
—
huis
erve, en de helft van alle materialen (aarde,
en
aardewerk en gereedschap)
verkoopen, een halve plateelbakkerij dus. Deze laatste behoorde blijkens een acte *) aan zijn vrouw Jannetje Claesd. van Straeten. In 1659 ') koopt Jacob weer een halve plateelbakkerij, welke dit is staat niet in de koopacte te lezen, maar uit een acte van 1661 ^ blijkt dat deze plateelbakkerij, die eigendom van Jan Aelbrechts Groenlant was, het Jonge Moriaanshoofd is. De andere helft, die in 1659 nog in handen van GROENLAND blijft, komt in 1661 aan Arent VAX
van 1660
familielid van Jacob's vrouw. jACOB en VAN STRATEN compagnons zijn en geen ander in de gemeenschap mogen inlaten. Die compagnieschap heeft niet lang geduurd, daar Arent vrijwel dadelijk na den koop sterft. In hetzelfde jaar 1661 *) koopt Jacob met zijn vader Wemmer „de drie
Straten, waarschijnlijk een zullen
Hekeltges".
Nadat vervolgens
1)
Ms
S|
Havard,
s)
Ms.
Bi.KvswijCK,
V. D.
V. D.
15
BuRGH. Ia
(ol.
t.
•I >)
in
1662
')
1657,
lezen
we
dal
Ar)Bi.\EN
betiel bakkerig'
met elkaar
ingericht.
a. p.
410. Not. Fr.
a. p. 633.
Boocert, 5 Juni 1659. Not. DtBCK Rees, 31 Jan. 1661.
I
a. p.
635. Not.
tl
t.
a. p.
640. Nol.
DiKCK Rees, 29 Juni 1661. DiRCK Rees, 9 Oct. i(>6a.
Inecii andereacte, verlïden bij
zullen
Not.C van
speckkooper en Jacob Hoppmtetn aanvangen. In Mei 1657 zal daartoe het
van Houten,
a. p.
8)
van het jonge Moriaanshoofd
helft
Ccramique Hollandaisc II blz. 96. fol. 459. Not. C. A.Gkobgin. 27 Jan. 1657.
Not. C. A. Georgin. 3 Sepl. 1657. 450. Nol. C. A. GEORGIN, 35 Oct. 1660.
a. p.
de
DiBCK Rees, sa Jan. 1660.
BuRGH,
Jan.
Mr. kuyper „de neeringhe van huis genaamd bet Bijltje worden *)
631. Nol.
DE PLATEELBAKKERSFAMILIE HOPPESTEYN. voor den
tijd
van
5
was geworden door de vrouw van den over-
jaar verhuurd
Arent van Straten,
leden
koopt Jacob reeds
van dien datum af eenig eigenaar
hij
plateelbakkerij, die
we
195
is
1664
in
die helft op, zoodat
')
van het jonge Moriaanshoofd. Het
tenslotte als de eigenlijke fabriek
deze
is
van Jacob Hopi'ESTEYN
moeten beschouwen. Behalve in
in
we Jacob's naam
deze koop- en verkoopacten vinden
den boedel van een „Delfsch porceleinverkooper"
in
1666
^j
als
een van de leveranciers
hij
ziek geweest.
van „diverse Delfsche porceleinen".
Den 1669,
keer dat wij
laatsten
stukken
betreffende
in
is
is
in
uit
de
de 17de eeuw. Den 2isten Sept. 1669 namelijk getuigen en
plateelbakkers-
een
een
wijnverlatersknecht
hoofdman van de „cuypersbossche" (het ziekenfonds der „Mr. cuyper"
Het
was, terwijl ze ons meteen een kleine bijdrage leveren over
de arbeidstoestanden kuipersknecht,
is
dood. Ik laat hier een en ander
zijn
deze nog eens duidelijk aantoonen dat Jacob
daar
volgen,
kuiper-plateelbakker
een
hem ontmoeten,
nog geen twee jaar voor
3)
gaan hengelen,
een gezond
d. w. z. als
man
*)
voor den
kuipers), dat uit
visschen
is
Jacob
gegaan,
uit de „cuypersbossche" heeft getrokken. Een kuipersknecht getuigt nog bovendien dat Jacob toezicht heeft gehouden op het werk in de kuiperij en werkzaam is geweest in de plateelbakkerij. 5) JaCOB had ondertusschen al voor
en toch geld
tegengetuigen gezorgd.
Den
20sten Sept.
namelijk getuigden 19 plateelbakkers-
6)
knechts van JaCOB op diens verzoek, dat
hij
sinds zijn ziekte niet
heeft in de „plateelbackerie of in de kuyperie".
dus dit
recht op uitkeeringen uit het ziekenfonds der kuipers.
alle
gaarne,
wanneer we reeds
in
1671
'')
zijn
meer gewerlct
heeft volgens dit getuigenis
JacOB
weduwe
En we gelooven eigenares
als
van de
plateelbakkerij het jonge Moriaanshoofd aantreffen.
is
Behalve Jacob kennen we nog een zoon van Wemmer, die plateelbakker geworden en die geen ander vak daarbij uitoefende. Havard vermeldt een
PlEïER Hoppesteyn, plateelbakker, die in 1677 *) een tweede huwelijk aangaat. Deze kan, v/at den tijd betreft, zeer goed de bovengenoemde PiETER zijn, die in de burenruzie betrokken was, en dus een zoon van
De
Jacob.
vermelding van
voor de beteekenis
van
zijn
beroep plateelbakker
PiETER
voor
zijn
vak,
Wemmer bij
daar wel
«)
vas Ruyven, 2 Dec. 1664. Hoeve, 9 Jan. 1666. Sep'. 1669. t. a. p. 455. Not. C. A. Georgin, 21 W.is Jacob soms ook wijnkooper? Wc haalden reeds boven diens getuigen!» aan. Ms. V. D. BuKGii. fol. 654. Not. DiRCK Rees, 20 Sept. 1669.
')
Zie hierachter de
')
Ms.
*)
t.
3)
) ö)
•)
V.
a. p.
D.
BuRGH,
fol.
zijn
en een broer van
huwelijk zegt niets
alle arbeiders in
381. Not. Joh.
472. -Not. Joris v. u.
Havard,
t.
lijst
der eigenaars van het Jonge Moriaanshoofd.
a. p. II biz.
144.
25*
een
DE PLATEELBAKKERSFAMILIE HOPPESTEYN.
196
plateelbakkerij zich
of winkelhouder
is
bij
hij
een dergelijke gelegenheid plateelbakkernoemden. Meester
geworden en evenmin
niet
een plateelbakkerij aan. Hieruit moeten
treffen
we hem
we dus opmaken werkzaam
dat
betrekking
vinden
we onder de 19 plateelbakkersknechts van JacOB,
een
plateelbakkerij
is
van het ziekenfonds, PlETER HopPESTEYN, oud 27
kwestie
als in
geweest.
schikte
in
hij
kooper van
een onderge-
En
inderdaad
die getuigen in de
jaar, terwijl
we
later
meer van hem hooren.
niet
ROCHÜS, Jacob's zoon, die het bedrijf van plateelbakken in de familie hoog houden, is bij den dood van zijn vader nog te jong om dezen op te volgen. En we zagen dan ook in 167 1 zijn moeder Jannetje Claesd. van Straeten het beheer over de plateelbakkerij het jonge Moriaanshoofd op zich zal
Nog
nemen.
datzelfde jaar hertrouwt
in
met wien
teelbakker,
zij
tot
zij
met Willem van Teylingen,
1679 samen de fabriek
pla-
In dat jaar vinden
drijft.
we
haar blijkbaar, door het overlijden van haar tweeden man, weer als eenig eigenares
van de plateelbakkerij.
')
opgenomen en doet hij moeder het bedrijf uit te oefenen. Tot 1686 besturen moeder en zoon samen de plateelbakkerij. Van 1686 tot zijn dood in 1692 is RoCHUS ten slotte eenig eigenaar van het Jonge In 1680
intrede
zijn
RocHUS
is
als plateelschilder in het gilde
het Jonge Moriaanshoofd
in
om
nu met
zijn
Moriaanshoofd.-)
Maar hoe als
staat het
nu met het Oude Moriaanshoofd, dat men gewoonlijk
de fabriek van Rociius Hoppestevn beschouwt? Daar toch vinden we
lijst
als
van
van der Burgh van 1690
Mr.
eigenaar.
Het
een
is
acte
— 1716
„een
plateelbakkerij
„zooals
de
aan
van
ouds genaamd
Zuidzijde
het
Meyburg
in
de
van der Planck
van 1724 die ons hier den weg
verkoopt „Jan van Tonningen aan Cornelis „gelegen
Nic. CORN.
wijst.
3)
Daarbij
een huis en erve met
Oude Moriaanshoofd, staande en
van de Gasthuislaan
belend en strekkende
de separatie door wijlen NicOLAAS van dkr Planck en wijlen
RoCHls
„Hoppestevn is gemaakt ingevolge den opdrachtsbrief tusschen HoppESTEVN en „Van der Planck voor twee schepenen van Delft op 2^ Nov. 1690 verleden". In den bedoelden schepenbrief *) lezen we dat Van DER Planck van RocHLS
Hoppestevn „Mr. plateelbakker binnen dese stad" een heeft gekocht. In de acte, waarbij
plateelbakkerij en erve
Rocilis de plateelbakkerij
te
koop aanbiedt,*)
wordt alleen gesproken van een plateelbakkerij enz. naast de plateelbakkerij het der eiEcn,i.->rs van hel Jonge Moriaanshoofd. 150 en de lijst der eigenaars Jonnc .Moriaanshoofd hier achter. Ms. V. D. BUBGII, fol. iioi. Nol. Pb. COBI., Ji Jan. 1734. In het Rechterlijk archief der gemeente üelft dat in het Kijks.irchiel te 's Gravenbage bewaard wordL Ms. T. u. BURGii, fol. 960. Not. W. VAN DEK KoBT, a8 Scpt. 1690.
>)
Zie hierachter de
*)
Havard
3|
*)
6)
t
lijst
a. p. blz.
DE PLATEELBAKKERSFAMILIE HOPPESTEYN.
197
Moriaanshoofd. Moeten we hieruit besluiten dat
ROCHUS
hoofden bezat? Vermoedelijk wel, maar het
dat herhaaldelijk in acten alleen van
feit
tot
1690 de beide Moriaans-
het Moriaanshoofd wordt gesproken, maakt het niet gemakkelijk dit uit te vinden, te
meer daar ook nog na RoCHUS' dood
zijn
plateelbakkerij, het
Jonge Moriaans-
genoemd wordt. Dit is intusschen wel zeker dat we eerder het Jonge Moriaanshoofd, dat we ook als de fabriek van Jacob kennen, als de plateelbakkerij van RoCHUS zullen hebben te beschouwen dan het Oude Moriaanshoofd, aangezien RoCHUS deze laatste plateelbakkerij in 1690 aan VAN DER Planck heeft verkocht. 2) Het is slechts een korte tijd dat we RoCHUS als fabriekseigenaar in acten hoofd, alleen Moriaanshoofd
kunnen
aantreffen,
daar
hij
in
1692 reeds
sterft.
We
zien
hem
in
1683
^)
met
andere plateelbakkers vrijdom van de halve pacht van het brandhout „besolliciteeren" benevens vrijdom van de pacht „nopende de binnenlandsche Hollandsche
vrachten" van dat hout, In die een
1684 vinden we
hem onder de
Mrs. plateelbakkers
gleyers goed en tegeltjes" in Engeland weer
We in
en
winkelhouders,
commissie kiezen, welke gedaan moet krijgen dat „het Hollands porceleyn,
zien
Rochus verder
in
mag worden
ingevoerd.^)
minder belangrijke acten tot we hem
in
16S9
een voor de Delftsche ceramiek niet onbelangrijk document ontmoeten. Daarin
RoCHUS HopPESTEYN dat „nadat RoCHUS met GiJSBRECHT Claasz. Verhaest, mede „plateelschildersgast een verbond heeft aangegaan om op RoCHUS' winkel te „werken, hij (RocHUS) nooit gemanqueert heeft om hem overvloedig werk genoeg „te geven, dat Verhaest evenwel menigmaal van den winkel is gegaan en
toch getuigen plateelschilders en draaiers „werkende op den winkel" van
„voor sich zelven" of voor andere Mrs. plateelbakkers zitten
werken „latende RocHUs' werk zoolang staan
„dikwijls ja ordinaris
1)
ï)
vinden
334
dagen
in e'éne
week
als hij
niet
in zijn
eigen huis
is
gaan
goed vond, dat Verhaest
op den winkel
kwam
voor-
Ms. V. D. BuRGH, fol. 938. Not. Philips dk Beies, i Juli 1692. Sindsdien blijven de fabrieken gescheiden tot we ze in het eind van de i8de eeuw weer vereenigd als fabrieken van Engelsch ateen en Delfisch aardewerk. Zie hierachter de lijsten
onder de Fonteyns
der eigenaars.
Ms. V. D. BuRGn, fol. 921. Not. Philips de Bries, 4 Juni 1683. j) 48. Not. V. D. Velde, 27 Juli 1684. Een kleine 30 Mrs plateelbakkers machtigen drie 4) t. .1. p. onder hen om te handelen en te verordenen met soodanigen persoon of persoenen als zij zullen oordeelcn te behouven ende dat omme te obtineeren, dat het Hollands porceleyn, gleycrsgoed en tegeltjes in Engeland weer in suiker vougen dat 't verbod bij sijn gelevert en aldaar daarmede gehandelt mogt werden als voordescn Coninklijke Majesteit van groot Brittange gedaen, ingetrokken en vernietigt, ende dat hen constituanten de handel met het voorz. aardewerk in de Koninkrijken van zijn voorz. Majesteit van Groot Brittange gepermitteert mag werden : met verdere speciale aulhoriteyt, omme tot verkrijeingen van de licentie der voorz. handelingen, uyt te loven en te tellen zoo veel als zij zelfs iu goeden gemoede sullen oordeelen dal het ben constituanten gezamentlijk waardigh is. Welcke somme door hen consi. beta.-ilt zullen werden naar proportie van de ovens die bij hen respectievelijk in den tijd van twee jaren zullen werden gebacken. :
DE PLATEELBAKKERSFAMILIE HOPPESTEYN.
198
ROCHUS meest om werk
namelijk als
En
verleppen was.
Verhaest, dan
als hij,
werk genoeg vond, dat hij daarvan zelf de oorzaak was omdat de requirant „daardoor wilde toonen van hem niet gedwongen te willen zijn, dat zij voornoemden „fjeen
„Verhaest verscheidene malen hebben gebeden „had
omdat
te willen afdoen,
zij
„maar dat hij telkens daartoe „als met tegenstrevingen". Belangrijk die
volgens
het
eind
van
aardewerk,
omstreeks
17de
de
onwillig
eeuw
').
1760
blijkt
aardewerk waarmede het wat den
er
onder
voor andere
aardewerk,
Maar
zijn.
er
onder handen
er uit zien dat
werk
't
is
gegaan
GiJSBERT Verhaest,
was, leefde en werkte in
om
nu
ook
betref: zeer
in het bloeitijdperk
van dat
goed overeenkomt, gemaakt
het samentrefïen van een
bekend
plateel-
Immers begrijpen we in de eerste plaats dat RoCHUS' fabriek verliet, werk van VerhaEST te
fabriek.
dat is
meer.
plateelbakkers.
geheel
dat
stijl
voorts de acte
aardewerk,
het
vinden moet en
is
met een bekende
schilder
we
plateelschilder
hij
het in den oven te zetten,
Zijn werk, dat inderdaad tot het beste Delftsch
gerekend moet worden,
te zijn. Belangrijk
werk dat
om
geweest en niet aan
is
deze acte vooral, omdat
is
Havard
zijn
er naar wachtten
Verhaest ging
Mij
het karakter
dunkt,
dit
thuis
werken voor zich
verklaart
het
voorkomen
zelf
van
van de fabriek der HOPPESTEYNS vertoont,
maar dat het merk van een andere fabriek draagt. Een klein theebusje gemerkt A. K., dat op de onlangs gehouden tentoonstellng van oudheden en schilderijen
Amsterdam
te
te
zien
met zeer
aardewerk
was 2), bracht mij op de gedachte dat we misschien het
fijne
zoo mooie exemplaren
uit
en
prachtig
uitgevoerde goudversiering, waarvan
Verhaest mogen stellen. Maar om iets men het werk van de HopPESTEYN-fabriek nauwkeurig moeten vergelijken. En dit is Het
naders hierover te kunnen zeggen, zou
en het geteekende werk van
VERHAEST
3)
thans niet mogelijk.
wel eigenaardig dat we de geschiedenis van de familie HoPPESTEYN,
is
we met een
die
we
de fabriek der HoPPESTEYNS kennen, op rekening van
vechtpartijtje
moesten beginnen, nu met
iets dergelijks
moeten
eindigen. In Dec. 1691^) toch getuigen een dienstbode en een naaister ten
laten
verzoeke
van
RocHUS
sedert
AALTJE Lant.svELD, huisvrouw van RocHUS HopPESTEYN,
dat
10 a 11 dagen zijn vrouw dagelijks sloeg en uitschold voor jou
Havard heeft den plateelschilder Gijsbert Verhaest verward met een naamgenoot van hem in eeuw, die juwelier waê. Men vergelijke het Ms. v. d. Burgii, fol. 1367, Not. H. Haldek, 30 Dec1760, het testament van Monsieur Gijsbert Verhaast juwelier en juffrouw Jacomina Lucas, met Havard ')
de
t.
18de
a. p.
II
blz. 268.
Enthoven, Amsterdam. den inventaris van den boedel van Rociius IIoppBSteyn, Ms. van der Burch, fol. 934, Not. I'ii. DE Bries, 2 Mei 1692, komen o. a. voor ecnigc .stci-ne schilderijtjes" en .schilderijtjes porcelcin". We denken hier aan de bekende schilderijtjes op tegel van Verhaest. i)
Vcr/.ameling
S|
In
)
Ms.
V.
D.
BURGH,
fol.
96O. Not.
W. VAH UKR KoRT,
29 Dec. 1691.
DE PLATEELBAKKERSFAMILIE HOPPESTEYN. Deze getuigenis herinnert ons weer
heks enz.
ook
pottenbakkers,
moeten schatten,
ROCHUS als
den
in
men
zou
al
maanden
enkele
misschien
later overlijdt,
Den 25en Maart 1692 huwelijk
geboren
het milieu der
hoog
bedrijf, niet te
deze verklaring naast het
feit
aan een ziekte, die men toen nog
2)
te
aanvaarden.
van den
voordeele
door Lieve van
zijn
boedel
vrouw
Had
verkeerden?
finantiën
plateelbakkersonderneming
Wel Havasd
1).
treffen
t.
overleden. Zijn kinderen, geboren
niet
dat niet
we
Hoe
5j?
er
ook
uit
1688,
nog de fabriek gaande gehouden
zaak misschien door RoCHUS' ziekte achteronzekere over den toestand, waarin RocHUS'
't
mogelijk zijn
hij
in
In Juli 1692 werd de plateelbakkerij gekocht
3).
in
Adriaan
opvolgen. RocHUS' vrouw weigerde de
Zij heeft alleen
Dalen *). Was de
gegaan? Of was
over*).
RocHUS
is
1685 waren nog zeer jong. Jacob, in 1687, en
in
konden hun vader nog
1)
nalatenschap
uit
bij
we
aan dat
zoodanig beschouwde, aan krankzinnigheid of aan zenuwziekte kunnen denken.
zijn
ten
er
van groote bloei van hun
tijd
199
het
in
zij
de
geld
verspeeld
fabriek
ging
in in
een Haagsche
andere
handen
1730 RoCHUS' zoon, Adriaen Hoppesteyn,
a. p. II b'.z. 151.
*). Mg. y. D. BuRGH fol. 934. Not. Ph. de Bries, 2 Mei 1692, inventaris van den boedel van RocHus Hoppesteyn in leven Mr plateelbakker j 25 Maart 1692 en van ALIDA Lansvelt zijn huisvrouw, door hen in gemeenschap bezeten. En Mb. v. d. Burgh fol. 938. Not. Ph. de Bries, i Juli 1692, generale conditiên. waarop dere notaris als curator in den geabandonneerden boedel van RocHüsHopPESTEyN en Alida Lansvkld
de plateelbakkerij het .Moorjaenshooft" zal verkoopen. 8). t. a.p. 940. Not. Ph. de Bries, 3 Maart 1694, de aflrekening van den curator. a. p.
938. Not. Ph.
de
Bries,
i
Juli 1692.
4).
t.
6).
Zie het artikel van Dr. H. E.
«).
Ik laat hier de lijsten der eigenaars van
Burgh
samengesteld. Volgens
heeft
van Gelder een
in
dezen bundel.
Jonge en Oude Moriaanshoofd volgen, welke Mr. van der RuYMBROECiC
acte van 20 Febr, 1730 moeten tusschen BoiTET en
nog de namen Gijsbert Hoppesteyn en Cornelis van der Hagen tusschengevoegd. Zie volgende Eigenaars van het Jonge Moriaanshoofd: 1654
— 1659
Jam Aelbrechtz. Groenland.
— 1661
J.
blz.
noot
2.
A. Groenland en Jac. Wemmers Hoppesteyn. Jacob Wemmers Hoppesteyn en Maria van Kittensteyn, huisvrouw van Arent vau Straten (ieder bezit de helft). 1664—1671 Jacob Wemmers Hoppesteyn. 1671 Jannetje Claesd. van Straaten, Wed. Jac. Wz. Hoppesteyn. 1671 — 1679 Jannetje Claesu. van Straaten en haar man Willem vak Tïylingen. 1679 1686 Jannetje Cl. v. Straatek met, sedert 18 Maart 1680, haar zoon RocHUS Hoppesteyn. 1686 1692 RoCHUs Jac. Hoppesteyn. 1692—1727 Lieve van Dalen. 1727— 1730 auriaan boitet. 1730 1732 ezechiel van ruvmbroeck. UiRK Donker (Mr. chirurgyn). 1732— ? 1764 Jan van der Hagen. 1659
1661— 16Ö4
— —
— — 1764 — 1772 1772 — 1782 1782 — 1792
COSNELIS BOURSKTTE. Cornelis Johannesz. Fonteyn. Thomas Fonteyn.
(?)
Eigenaars van het 1690
— 1716
1716(19)
1722
Oude Moriaanshoofd.
van der Planck. Jacob van der Cool. Jan van Tonningen. Nic. CoRN.
— 1722
— 1724
*
DE PLATEELBAKKERSFAMILIE HOPPESTEYN.
200
aan
plateelschilder
als
zelfs
Ja
zien
we
de koopers van
in
de
vinden
en
een
in 1753 een HENDRIK HoPPESTEYN '). 1730 een GiJSBERT HoPPESTEYN *) onder welke vroeger aan de familie HoppESTEYN
er
van
acte
plateelbakkerij,
maar dat deze GijSBERT inderdaad als fabriekseigenaar is opgetreden is ons niet bekend 3). We hebben dus ROCHUS te beschouwen als de bekendste maar ook de laatste der plateelbakkers-fabriekseigenaars Hoppesteyn, heeft toebehoord,
op wier rekening we het bekende aardewerk hebben dat inderdaad van een bijzondere soort is. Niet alleen
en andere kleuren geheel van het gewone Delttsche palet
alles
wat
zijn
voorbeeld.
tijdgenooten hebben vervaardigd. Dat
Het
is
het Nederlandsch
mij
namelijk
bij
museum met Chineesch
hebben wel
genomen, porselein
speciaal
RoCHUS het
en
maar
dit
uit
blauw porcelein
af,
porselein in
zich i6de
maar
van
er
is
nog
iets
onderscheidt van
de keuze van het Chineesche
*)
gebleken dat de HoPPESTEYNS,
Delft nagebootste
Kanghsi porseleinen
eeuwsch Chineesch porselein
den Ming-tijd met de mooie uit
wit
blauw, dito goud
vergelijking van het Delftsch aardewerk in
en vooral RocHUS, niet de toen algemeen trachtten nabij te komen,
is
fijn
RocHUS
dat dit werk en vooral dat van de plateelbakkerij van
aardewerk,
blauwige
het
hoedanigheid en wijkt de beschildering met
prachtige
een
te stellen, het is
verschillende
perioden
tot voorbeeld
fijne schildering
der
16de eeuw.
en
Dat
blauwe voorbeeld op eigen wijze van kleuren voorzag, bewijst van het blauw in verschillende van zijn polychrome stukken
overheerschen zijn
van
het
gewone Delftsche
palet afwijkende kleuren.
Hoppesteynrandjes vinden
fijngeschilderde
we op
dit
Voor de bekende
Chineesche porselein de
voorbeelden, terwijl ook overigens de wijze van beschilderen op deze Ming-porseleinen wijst ons nog eens duidelijk op de afzonderlijke en bewerk van de plateelbakkerij der HopPESTEYNS onder het Delftsch inneemt en versterkt ons in de meening dat we het recht hadden enkele
teruggaat.
Een en ander
langrijke plaats, die het
oogenblikken de aandacht te vragen voor eenige mededeelingen over de bakkersfamilie 1724 1732 1761
plateel-
HOPPESTEYN.
— 1732 — 1761
CORNELIS MEYBURG. Jacobus Kruyswegii. 1769 (?) Geertruv Vehstelli, huisvrouw van Cornelis Johannesz. Fonteyn. bcurtschippcr op Zeehind.
— 1792
de FoNTF.YN's (jie Jonge Moriaanshoofd). Ms. V. D. BlTRGII, Plateelbakkerijen. 20 Februari 1730 verkoopt de fnmilie BoiTET de door hun broeder Adriarn Boitet nagel.iten *) plateelbakkerij het Jonge Moriaanshoofd. Koopers lijn Qijsbert Hoppesteyn en CORNRLIS VAN DER Haces (Ms. V. D. BUROH. Plateelbakkerijen. Zie de lijst der eigenaars van het Jonge Moiia.inshoofd hier boven. '). Zie bijv. Zimmerma.nn Chincsische» Ponellan II pi. 3a, 33, 53, 54. *). 1769
1).
ITALIË EN DE NEDERLANDEN, BENIGE PRENTEN,
BIJ
DOOR Dr.
N
de
J.
A. f.
jaren
ORBAAN.
om
dicht
betrekkingen
van
1600
Italië
tot
ligt
een
hoogtepunt der
het toenmalige beschaafde
Europa, en vooral tot onze landen. Wanneer wij trachten te
benaderen wat het groote verlangen van het Noorden
naar het Zuiden en de uitstralende kracht van de kunst
en
beschaving van
weest
zijn,
doen
Italië in zulk
wij zeker
een tijdsgewricht ge-
wel onze onderzoekingen op
elk verschijnsel in te stellen.
Aan de
lange voorbereiding, die minstens de heele zestiende eeuw omspant,
hebben Noord- en Zuid-Nederland met hart en ziel, vaak met overgrooten ijver deelgenomen en zich verdiensten verworven, die de beschavingsgeschiedenis ten volle
zal
moeten erkennen. Wij hebben daar Europeesche beroemdheden aan te Plantyn; wij mogen echter niet de kleine dragers van
wijzen: Erasmus, Lipsius,
cultuur vergeten, die onze plaatsnijders geweest zijn, voor wie ik hier de aandacht
vraag.
Om
1600 was de prentkunst,
uit te geven, al in
als
middel
om
in Italië
gemaakte teekeningen
den vasten weg eener welgeordende nijverheid gebracht. Het 26
ITALIË EN
202
begin
den
ligt in
van
tijd
smaak van de „ruvvynen"
in
Hendrik van Cleef, om
DE NEDERLANDEN.
Maarten van Heemskerk's Romeinsche jaren, die den de prentkunst bracht, weldra gevolgd door BreugHEL en Antwerpen
het midden van de eeuw, toen
het vak meester maakte, onder leiding van
zich al
van
Hieronymus Cock.
Verbintenissen met uitgevers moeten aan ondernemende jonge schilders de
gelegenheid geboden hebben de
Lyon en
naar
reis
Italië te
ondernemen, vooral
als zij zich
München wilden ophouden om nog een extra-teerpenning te verdienen; GiLLIS VAN Valckenburg kan er zoo een geweest zijn. ') Enkele bleven in Italië hangen als Bos, Jan van DER Straet, Nicolaas van Aelst. Een praktisch man als Stradanus zorgde er voor de betrekkingen met Antwerpen aan te houden. onderweg
in
Ook
Milaan, en op de terugreis in
gingen kunstenaars, die hun roep reeds gemaakt hadden: GOLTZIUS,
de Sadelers, de Galle's voor een zoowel langzamen Italië,
waaraan
zij
Het was hun en den lastgevers oorspronkelijk werken bij
der
uitzondering deden was het meer
lang
zeer
niet
hoofdzaak de meester-
Italiaansche Renaissance in prent weer te geven.
hun reeds gewonnen kustvaardigheid al
winstgevenden toer naar
als
een eveneens batige reis door Middel-Europa verbonden.
om
Antonio RaimoNDI's
talent en
prenten naar de groote meesters konden overstroomen.
De mededinging van
zij
dit
Rome, had men met de voortschool Europa met
te geven. In Italië, vooral in
ondernemende uitgevers en kunstenaars, die
brengselen van Marc'
^ Wanneer
het burijn te oefenen of een bewijs van
van
alleen
zijn
^)
de Nederlandsche plaatsnijders met de Italiaansche
in
iii Rome, Egoer, Römischc Veduten, I, in de inleiding. Galle laten zich duidelijk Italiaansche invloeden erkennen: in de geschiedenis van Jonas een denkbeeld van de de Simson-serie stad Rome te pas gebracht Botticelliaansche kleedij in de geschiedenis van Esthcr, terwijl de Romeinsche ruïnes in de geschiedenis van Hiob wel op den oorspronkclijken teekenaar Maakten VAN Heemskerk teruggaan, die het geval, naar den datum 1565, rustig thuis gemaakt heeft. In de reeks van het Oude Testament: Kafael, vele oudheden, en de: colonne vitinee ran de onde basilica Tan Sint I'ieter, die allen kunstenaars uit andere landen bijbl'ven.
')
Zie
')
In
voor
het
Mantegna-achtige
hem en
zijne tijdgenooten
werk van Philippus figuren
in
;
;
—
—
Van de hand van Philipe Galle den Jongere na.ir Italiaansche origineelen ZuccARO; Ventura Salimbene: „Puil. gallls fe. et excud. Romae, 1588." Met het oeuvre van CoRNRLls Galle moeten de uitgevers in onze landen mededingers der Italiaansche
firma's
getoond hebben; er
is
o. a.
naar Federico
zich reeds geduchte
werk naar Lor>ovicoClc.OLl (Le Blanc.
7,
20
Vanni (Le Blanc, 22); een portret van (San) Carlo Borromeo (Le Blanc, 34); 24); naar AcosTiNO Carracci (Le Blanc, 38); naar Ventl'RA Salimbene (Le Blanc, 21); naar Francesco Vanni (Le Blanc, 11 en 20); naar Titiaan (Le Blanc, 15); naar Corregcio; naar Bernarpo
en
naar Francesco
Castklli. Invloed van de Italiaansche omgeving en voorbeelden in het Leven van Ignatius van Loyola, met afbeeldingen van Venetië en Padua, en Romeinsche verschieten („Torre di Nerone", Panteon); Barocci en de Carracci's. •) Eene, ook voor de geschiedenis der Nederlandsche plaat^nijders zeer belangrijke, uiteenzetting over den prcntenhandel in Rome in: Ehri.e, S. J la pianta di Roma, Dupirac-Lafréry. :
,
ITALIË EN
hun eigen land
DE NEDERLANDEN.
richtte zich vooreerst
203
op het afbeelden van klassieke beeldhouw-
Romeinsch oeuvre onder den om vattenden naam: SpeculuTti Romanae Magnificentiae gaat. Wij weten uit VAN Mander onder welke bizondere omstandigheden HENDRIK GOLTZIUS in Rome naar standbeelden teekende kunst, die als meerendeels zuiver
Dan de
Rome
gezichten op
van de vervallen
beeldingen
omgeving
te
VAN Cleve, DEN Oude ')
naderhand ook
doen. Het eerste soort in de prenten van het die
gang van de eene
latere genre vooral in
zeker
wel
voor
den
Breughel en Hendrik VAN DEN BORCH
de teekeningen van graveur
de andere bedoeling:
in
om nauwkeurige afom de schilderachtige
en omgeving, eerst meer
oudheden,
bestemd waren. Als een over-
album van Sadeler,
het
juist
1600. Rijkelijk werd, vooral in de tweede helft van de zestiende eeuw, gebruik
van oud- en nieuw- Rome, van Italiaansche grond van prenten
karakteristiek, als bijwerk en achter-
Bartholomeus Spranger.
:
Een bedachtzaam
toerist,
als
BuCHELiuS, kon
zich al voor zijn reis
prenten naar Italiaansche klassieke en nieuwere kunst voorzien
nog
die
hij
om
gemaakt
Duitschland bleef opkoopen.
later in
3)
Ook
zij
^j;
wij
van
weten hoe
die zich niet het voor-
recht van de reis naar Italië mochten veroorloven hadden tenminste gelegenheid zich
met de prenten
gereedelijk illustraties
bij
hunne
studies van
Oudheid en Re-
naissance te verschaffen.
Er ')
bleef aan de prentkunst
nog de
taak, behalve
met zoo
juist
mogelijke
In het Amsterdamsche jPrentenkabinet, en indertijd door onzen betreurden vakgenoot E.
W. MoKS,
tentoonstelling van prenten en teekeningen naar Rome, gebracht; door zijn toedoen Angelo, 191 1. Ik geef een van deze teekeningen als illustratie. De plaats heb ik kunnen vaststellen, als Capo Ie Case, het gebied waar „de huizen beginnen", gezien van de plaats van het tegenwoordige palazzo Barberini, toen nog villa Sciarra. De t\¥ee torens van de kerk Triniti dei Monti in het midden van de teekening half verborgen door een meer naar voren staanden toren, en de villa's die naar rechts volgen stellen de plaatsbepaling buiten twijfel. Een andere teekening uit dezelfde reeks is de via Sistina, de toenmalige via Felice, in de allernaaste omgeving, waar onze schilder gewoond kan hebben. Het is echter ook met hem weer het geval, dat, terwijl de gegevens omtrent de meest onbeteekenende schilders, die in Rome gevestigd waren, overvloedig voorkomen, elke aanwijzing ontbreekt rakende de doortrekkende of tijdelijk gevest'gde kunstenaars, wier Romeiusch verblijf wij beter zouden willen kennen. Ook een archief als dat der Virtuosi .il Pantheon, door mij ook op Nederlandsche kunstenaars onderzocht, levert een soortgelijk resultaat, als de archieven der weldadigheidsvereenigingen in
2ijue
ook
in
uitgelezen
in Gastel Sant'
Rome
op. Niet veel
Documenti
sul
Barocco
meer in
kwam
voor den dag uit de handschriften en archivaliün, die ik voor mijne ter perse, en het archief van de Fabriek der Sint Pieterskerk,
Roma, thans
—
dat ik voor de geschiedenis van het afbreken der oude basiliek (1605 1615) doorwerkte. Er kunnen echter nog eenige reeksen van bescheiden zijn, die ik weet dat bestaan hebben, en dan
geven en waarover ik zal spreken, zoodra en als ik die zal hebben opgespoord, hetgeen tot nu toe mij ondanks veel moeite niet gelukt is. ') In zijn door Lanciani voor de R. Societl romana Ui storia patria in 1902 uitgegeven: Iter ten
volle
uitsluitsel
Italicum. ')
und p.
Die drei Reisen des Utrechters Arnoldus BuchkI-IUS nach Deutschland. herausgegebeu von Herm. Keussen (Annalen des historischen Vereins fUr den Niederrhein, Heft LXXXIV, .
.
erlautert
93-"2). 26»
DE NEDERLANDEN.
ITALIË EN
204
aan
voorstellingen
meer
in
Men
ChythRAEUS
wist uit Italiaansche reizen, als
den gebonden
of uit
verlangens te voldoen, ook nog hoogere begeerten, die
veler
het algemeene en onomschrevene bleven, te bevredigen.
stijl
van den Hercules Prodigiiis dat
en Fabricius die dichtten,
Italië
een groot museum, vol
De kunstenaars van Italië stonden onze Van Mander zich geroepen voelde een, thans
wetenswaardigheden en kunstgenietingen was.
hoog aanzien, dat
zoo
in
wijden.')
te
aan Romeinsche kunstenaars van
kapittel
belangrijk,
zeer
De
huiskeerende
vertelden
toeristen
echter
vroege
het
Barocco
nog zoo veel meer
romantische en avontuurlijke geschiedenissen, mogelijkheden van elegantie en wellevenskunst, van openbaarheid van
door
al
het
daar
leven
onbezorgd genieten, die
en
het Italiaansche toen vooral heenging in vergelijk met beknopt Noordsch
bestaan, een
dat de huiszittende uit de boeken en prenten zorgelijk moest
Italië,
overhalen.
De
reizigers
hadden
Italië
in
met allerhande moeilijkheden verboden poorten
wegens
boeken der
grondig
van de zestiende eeuw
helft
moesten gezondheidspassen over-
onderzocht
2)
en met de
maakten het hun
Rome
der
lijsten
lastig aan
de
naar Napels was berucht
den geleerde SCHRADERUS een vinnigen
uitval, die geheel
het kader zijner Inscriptiones springt, in de pen gaven. Straatroovers, die in
Campagne Romana zwierven voor en na den
troepen door de
maakte de heerwegen
om
zij
:
vooral de reis van
steden,
afzetterijen, die
de tweede
de tolbeambten
vergeleken,
grooie
in
kampen
hunne reisbibliotheek werd
leggen,
uit
te
de hotelhouders
in
hunne klanten wisten aan reeds lang
in
onveilig.
Rome
Eene
strengen SiXTUS V,
afzonderlijke politie-verordening
tegen het Jubeljaar 1600
in
toom
te
was noodig
houden. Maar
zich eenigszins veilig te stellen door aansluiting te zoeken
Italië
gevestigde
eerste kwart van de zeventiende
landgenooten,
eeuw van de
of
bedienden
zich,
gidsen, onder wie de Zwitser
in
het
GlOVANNl
Al.TO^) in meer dan een zin uitmuntte.
Al het ongerief werd
rijkelijk
vergoed door de betoovering van eene neuwe
wereld die zich voor hen opende, wanneer
zij
eenmaal de vooral
in
de tusschen-
seizoenen bezwaarlijke Alpenpassen achter den rug hadden. Gewoonlijk ging hun
weg
dadelijk op Venetië af; waarin
men de terugwerking van den grooten naam, Van daar naar Bologna, Florence,
dien de Laguncnstad genoot, zou willen herkennen.
')
Zie: Virtuosi al Pantheon, arcliivalische BcitrSgc zur
OrbaAN, Repertorium di
fur Kunstwissenschaft,
XXXVII,
Römischen Kunsigcschichtc von
J.
A. F.
1914. p. 30, n. 41.
') In de verzameling der plakkaten („bandi") der bibliotecaCasanatense, Rome, onder pontificato Clemente Ottavo, No. 186 vindt men een desbetreffend: Editto del Maestro del Sacro Palauo, van
het jaar 1599. •)
E^n
FrancKSCO Villamrna. midden van Mirnbilia Urbis Romac, andermaal voor het Qurinaal. in prent af.
icer goed Italiaansch graveur, die veel van GoLTZlt's geleerd heeft:
beeldde den gids eens
te
DE NEDERLANDEN.
ITALIË EN
205
Van Siena over Acquapendente naar Rome. Voorname gasten hielden zich op dien we» nog altijd even in Caprarola, het lustslot der Farnese's op, waar Nederlanders het huwelijk van Margaretha van Parma^) en meer belangwekkende nieuwere geschiedenis in groote fresco's afgebeeld konden vinden. Montaigne Siena.
brengt ook een bezoek aan de
De
laatste halte
van Bagnaia.
villa
Rome was
voor
Monterosi, en van daar bereikte
men
dag over de hooge Via Flaminia de Tiberbrug: Ponte MoIIe, de klassieke
in
een
plaats
voor bevvelkoming en afscheid van buitenlandsche gasten. Indien een eenvoudig vreemdeling, die met de gewone post ook dit laatste
ging
stuk
afgebeeld
— Hoefnagel heeft ons — het reisgezelschap van een
denzelfden
in
weg
aflegde,
voorbereidingen,
zal
men
die
den
stoet
geweest
maakte
Vaticaan,
bizondere
in
gevallen
de buitengewone
over
zijn
om
men
trekken. Alle sporen van vermoeienis wischte
van het
de Eeuwige Stad binnen te
uit,
om
waardig de hovelingen
van den paus en kar-
familieleden
dinalen te ontvangen, die zelfs een stuk verder dan de Tiberbrug van
gemoet kwamen. Indien getuige
te
Popoio
bogen
zou
zijn,
hij
een
zij
hij
zijn
gang verhaastte om
eerst teleurgesteld worden,
zijweg
om
in,
Porto
buitenlander van beteekenis aantrof, dat
verbaasd
hij
in
het voorbijtrekken Castelnuovo di
den
bij
den intocht
Rome tein Rome
want kort voor de porta del
eersten
villa di
Papa
avonds incognito
zijne
nacht
de
in
Giulio door te brengen.
De voornaamste opwachting
eerste al
bij
persoon ging dan
gewoonlijk
's
den paus maken, maar daar hoorde onze
verluidde het ook in de berichten die
toerist niet van,
met de vroegste post naar het hof van
Urbino vlogen.
Des met de geven en
te
meer indruk
verfijning
om
schitterend
dekken van
zal het
de
uit te vallen;
2),
in
om den
op het
gelegenheid wilde
den tros
zelfs
de
koffers; begeleid
obelisk door de via di Ripetta naar
de brug, waar de geweldige dwangburcht, Castel die
alle
de gasten in groot ornaat, de beste tuigen
paarden en lastdieren,
en hoftrawanten
door kardinalen
op hem den volgenden dag gemaakt hebben,
van het protocol, dat een blijden intocht
Sa.nt' Angelo
plein voor de Sint Pieterskerk, eerste doel in
saluutschoten afvuurde,
Rome, door de Zwitsers
aan de poort van het Vaticaan herhaald werden.
Deze weg
zelf
van de poort naar de basiliek werd nog aanzienlijk ver-
beterd toen de nieuwe Sint Pieterskerk geheel af was, omstreeks J615. Het paleis
')
')
Als
illustratie in J.
A. F. Orbaan, Sixtine Rome, Londen
Eene goede beschrijving van zulk een intocht
VON AscHHAUSEN
Gesandtschafts-relse
Dr. Christian HSütle, Tubingen, i88i,
nach p. 90.
in
Italien
:
—
New-York, 1911, tegenover p. 85. Des Bamberger arstbischofs JoHANN Gottfrieo und Rom, 1612 und 1613, hcrausgegel>en ron I-
ITALIË
206
van
de
van den regeerenden paus Paulus
amilie
om
zoowel
V
Borghese was gereed en
omgeving daar, als om den toegang tot de wijk om de verfraaien, waar als er uitdrukkelijk bijgezegd werd, zoovele
het uitzicht en de
Pieterskerk
Sint
EN DE NEDERLANDEN,
te
buitenlandsche gezanten en gasten voorbijkwamen, verplaatste
mende Tiberhaven: Jan VAN Santen.
pauselijke bul vermeldt bij die gelegenheid onzen
Een
de Ripetta.
Ook werd om dezen
als
tijd,
een handschrift der Barberiniana uitvoerig
in
te
toegangsweg door Borgo naar den Sint
Pieter,
een plan dat ook Bernini tevergeefs heeft bezig gehouden. Ik betwijfel of de toerist hoorde van de grootsche opvattingen van
stede-
lezen
leggen
Rome
vooral in
die
kunst,
den
over
geredetwist
is,
zich uitten in een sterke continuïteit, een lang over-
van plannen voor de toekomst, werken die eerst na eeuwen uitgevoerd terwijl hij voor de Sint Pieterskerk stond, moeten hem eenige
zouden worden. Maar van
overtuigend voor oogen gevoerd
zoo
beginselen
die
geest van het monumentale in Italiaansche kunst over
hem
Rechts het Vaticaan, gereed met den vleugel door Sixtus
om
ruimte van thans beslaande, midden
ongeveer de
reeds
1600 reeds bijna twintig jaar op
zijn plaats; het
over heel de wereld van toen bekend.
van
samenstel
Bramante
de
ineens
V aangebouwd
•),
het plein de obelisk
overbrengen
Sint Pieterskerk zelf
als
een wonder
nog het zonderlinge
nieuw, gekroond met den nieuwen koepel; het werk van
oud en
Michelangelo
en
De
in
dat
zijn,
vaardig werd.
en daarvoor de oude Konstantijnsche basiliek^),
de voorhof en het decoratieve front naar het
plein,
met het hoogere
waar
plein,
keizers ontvangen en pausen gekroond werden^). In het nieuwe stuk van de basiliek
werd toen de kapel van den regeerenden paus Clemens VIII gemaakt. Hier moet de man uit het Noorden zijne eerste geweldige indrukken doorleefd
hebben
aller overtreffend
vooral
van wat mogelijk was
wat
hij
aan gene
aangegrepen hebben,
zijde
wanneer
in architecturale
verhoudingen
van de Alpen kende.
hij
als
En
braaf volgeling
in
Italië,
het moet
van
hem
een stads-
nog monumentaler systeem kon gissen, dat met de voltooiing bouwwerken de zaak der Tegenhervorming kon dienen. Marnix' Byencorf mag hem, als hij PiKTER CORNELISZOON HoOFT heette, dan wat lamentabel voorgekomen zijn.
predikant,
van
het
zulke
onlangs versclienen werk in de reeks der reprodactiet Tan kaarten van Rome del Vaticano. ') De laatste nieuwigheid over de oude basiliek i» de uitstekende uitgave Tiberii Alpharani de basilicae Vaticanae antiquissima et nova structura. pubblicato per la prima volta con introdniione e note dal Dolt. D. MrcHELE Cerrati, Ronia. 1914 (Studi e tcsti 26; Documenti e ricerche per lastoria Zie
')
F.
Ehrle
het
S. J.,
La grande veduta
deir antica basilica Vaticana, ')
De oude
waar van Adrianus Cesar, nu
Brieven,
II,
1). is vermeld in de Reisheuchenis van HoOFT; van VLOTEN. P.C. Hooft^ van de toogenaamde „pigna" spreekt: Een coperen pynappel van 't graf 't voorhof van S. Peter.
Sint Pieterskerk
p. 430,
hij
in
ITALIË EN DE NEDERLANDEN.
Het stond den buitenlanders
vrij
het Vaticaan te bezoeken: de Sixtijnsche
kapel, de pauselijke schatkamer, de kern der ik
207
tegenwoordige beeldenverzameling'
zou denken ook de Stanze. Gewoonlijk gingen
ook de bibliotheek zien en
zij
met verbazing opgemerkt hebben, hoe SiXTUS V zijne hervorming van het stede-beeld van Rome in uitvoerige fresco's had laten documenteeren. Hij vond daar als het ware een plan voor zijn bezoek aan de daar
moet onze
toerist
merkwaardigheden van
Rome
voor zich uitgebreid en was voortreffelijk ingelicht
Over de laatste nieuwigheden op het gebied der bouwkunst.
Er bestonden overigens ook reeds reisgidsen in verschillende MARLIANUS en SCOTUS waren de voornaamste, en dan een reeks kleinere meer voor het gebruik door zich
buitengewoon Als
Duitsch.
uit
taalgids
Italianen bestemd.
Kort na 1600 breidde die literatuur
en hebben wij reeds een aantal gidsen door
bestond
o.a.
talen,
gidsen
Rome
in
het
het boekje van een Engelsch schoolmeester
met „gesprekken", vaak met humor gekruid. De buitenlandsche bezoekers van Rome hebben in den loop der eeuwen hun smaak gewijzigd op eenige punten. In de middeleeuwen lieten zij zich met graagte de fabels der Mirabilia
—
opdisschen,
tot
handboekje over
De
in
Rome
het
—
begin
waarvan ook eene Leidsche uitgave bestaat van
de
zestiende
eeuw
zich een uitstekend
voor het laatst van dien aantrekkelijken naam
bediende.
archaeologie levert dan eene nevenserie van geleerde cicerone's. Onafhankelijk
van de voorschriften
in
de
reisgidsen
beklommen de
toeristen
het
Pantheon,
ook toen de koepel van Sint Pieter al af was. Gewoonlijk bezochten zij den Engelsburg, het hospitaal van Santo Spirito"), dat toen als een model gold in 1. cit., p. 432, blijkt dat ook onze Kooft het: Hospital di S. Spirito, ook de tuinen van het Quirinaal, 1. cit., p. 430: Den Hof des Paus a Monte villa Medici, p. 432: Den hof van de Medici sonder Hortus Mattheorum; Cavallo; 431: paleis in de villa wordt vrij uitvoerig behandeld in de reisbeschrijving door een tijdge't I'alays. Het noot van Hooft, welke ik zal uitgeven eer ik aan de Reisheuchenis toekom. Deze laatste is in Italië ingeleid in J. A. F. Orbaan, Un viaggio di Clemente VIII, Arch. R. Soc. di stor. patria, 1913, p. 134 n. 2: Abbiamo il Montaigne, il Buchellius, lo Schickhardt come testinioni che il turista colto della fine del secolo decimosesto e il principio del decimosettimo, cercó fra 1'altre bellczze d'ltalia, sempre il giardino e la villa, come uno dei „mirabilia" piü importanti. CosI fu anche col nostro pocta e storico Pieter Corneliszoon Hooft, che lasció una succinta descrizione del suo viaggio (1599 1601); Pratolino prende un primo posto in quella ^^i\j^«/(-^
Uit de
')
bezocht.
Hij
zag
Reisheuchenis, o.a.
villa Mattel, p.
:
—
Seuastiano Vrancz era torrato da molto tempo in patria ed è certamente fatto con I'aiuto della memoria e di qualche disegno, portato dal viaggio anteriore all' anno 1600 o da stampe. È un prezioso nostri poetl di quel tempo coUocaaiuto anche per noi, per ricostruire la villa immaginaria italiana, dove i
rono te
Ie loro imitazioni del
Tasso
e del
Guarino.
Als zulk een bijdrage voor de beschavingsgeschiedenis, die aan onze letterkunde van dat tijdperk ligt, en als passend in het kader hier geef ik het schilderij in afbeelding.
gronde
ITALIË EN DE NEDERLANDEN.
208
Europa, den
van het Quirinaal.
tuin
kwamen
Zij
schonken nog aandacht aan verscheidene andere nauwelijks
aanmerking komen. Het
in
wil
De
naspeuren.
Men
dient rekening te
met
de werken die
invloed
der
de chronologie kunnen
en
topografie
het palazzo Farnese en
en
van belang daarop
is
men den
het kunstenaars geldt, in wier werk
in
paleizen')
die
daar
nu
wanneer meesters
Italiaansche
parten
spelen.
houden met den roep, dien zekere schilders toen genoten, toen
juist
nieuw en
glanzend
gevolgtrekkingen
juiste
mannen
GoLTZIUS, die over heele tijdperken terug gingen
geraken.
te
om
vermaard waren,
En dan waren
eenigermate als
kerken,
te letten,
om
tot
wakkere
er
de grootere
kunst te vinden.
De gewone
om Monte
namen gemeenlijk hun
toeristen
Giordano, waar
in
de „Spada"
al
intrek in de kleinere hotels
de Duitschers te vinden waren, of
de naaste omgeving van het voorname hotel, den ,,albergo
dell'
in
Orso", ook wel
op gemeubileerde kamers. De wijken naar den Tiber toe tegenover Gastel Sant' Angelo waren toen het middelpunt van het verkeer van Rome; daar vond men de verhuurders van paarden en piazza
Navona de
rijtuigen,
de banken, wat meer naar binnen,
langs den Tiber en door Banchi het verkeer zich drong naar de eene brug,
toegang gaf
Van
tot
zijn
nu naar het toerist
de stadswijk
in
Rome
dat
hij
zijne
in
de drukke buurt,
reizen
in
Rome
beginnen.
gevestigd kunstenaar of geleerde,
Anima
of van
die
Sint Pieter.
bescheiden kwartier
broederschap der zijn,
om
die,
behalve het verkeer,
Gorso verplaatst, nog hetzelfde karakter bewaard
dagen achtereen
een
dat
bij
post, de boekhandelaars, het laatste nieuws uit Europa, terwijl
heeft,
Wanneer
een welwillend
San Giuliano hem vergezelde, kunnen
van de laatste geschiedenis ook wat
te
hooren kreeg,
kon onze
wij denken, lid
van de
wij
zeker
als bijvoorbeeld
van eene zekere Beatrice Genci, die dichtbij op de brug terechtgesteld
was,
men nu nog wel aanneemt. De landgenoot knap schilder PAULUS Bkil, van het bezoek
zeer verschillend voorgesteld van wat zal
hem
verteld
hebben van een
:
Het bezoek aan .sommige paleizen, tenminste aan een gedeelte der verzamelingen, werd in de van de zestiende eeuw ingeperkt, naar aanleiding van misbruiken, waaraan vreemde gasten en dijn en tusschen zich schuldig maakten, die geen voldoende verschil kenden tusschen mijn leerstellige secten en schoone kunsten; het wordt ons verklaard in I Pars Roman.ae Urbis Topographiae... JANO jACono BoissARDO Vesuntino auctore, MDXCVII, y>. 117: ... quod praeterea hodie (propter fraudes mnltorum mnlorum, qui clamculum multa furto turpissimo suhtraxerunt) paacis aditus praebetur ad hujusmodi secretiora loca. Multique tiraent ignotis ea communicarc, quae conjuncta sunt cum multis statnis, tabulis, ac picturis nudis, & lascivis quae i Cardinalibus. Episcopis, et aliis viris Ecclesiasticis servantur. propter artificium & operis vcnustatem et excellentiam. Nonnulli autem sunt qui malignitite I)
tweede
helft
:
proterve suis enumerant, iSt narrant, scriptisque pablicant quae viderunt, ut invidiam, dedecus ac contumeliam concitcnt possessoribus, 1 quibus comiter 1^ pcrhumaniler sunt excepti: benchciorum immemores ingratitudinem pro gratia referentes.
depravati
saeculi.
post
reditum
in
patriam
ITALIË EN DE NEDERLANDEN.
209
van den katholieken zoon van Prins Willem '), van dat standbeeld van Alexander FarneSE, die den voet zet op den nek van de Scheldefiguur en dat andere in het ') Daarover, behalve eenige opteekeningen in de dagboeken der Ceremoniemeesters in het Vaticaansche archief, het volgende in een handschrilt, Urbin. lat. 1063, der Vaticaansche bibliotheek: '595 October 14. Fol. 766 verso. De Spaansche gezant heeft een brief van prins Philips Willem VAN Oranje ontvangen, waarin die tijn komst te Rome met den kardinaal-aartshertog Albertus van
Oostenrijk aankondigt. prencipe d' Oranges, venuto col cardinale, ha scritto qua al duca di Sessa, che stava tuttavia a questa volta, onde si aspetta qui lunedi o martedi al piü lungo, venendo per negolij
Il
per incaminarsi
della Maesti Cattolica et se ne stari qua otto o x giorni, volende il cardinale arciduca andersene poi per la Savoia per abboccarsi con quel duca, come ancora per Borgogna per trattar col contestabile in materia delli affari della guerra. 595 October 21. Fol. 785 verso. De paus is wegens het slechte weer van de villa Mondragone te particolari
Rome teruggekeerd ; men zegt, dat het ook is, omdat hij in Rome wil zijn voor den prins zian Oranje, die inmiddels aangekomen is in Florence en daar ingehaald, op order van den groothertog, den voormaligen kardinaal Ferdinando de Medici, door een stoet van hovelingen, en door Ferdinand zelf hartelijk ontvangen. Men verwacht hem nu elk oogenblik te Rome. ... dicendosi che si sia anco resoluto di tornar per trovarsi qua alla venuta del prencipe Doranges, giunto sin da martedt a Firenze, essendovi stato incontrato d' ovdine del Gran Duca da molti de suoi gentilhuomini et ricevuto poi da Sua Altezza con molte accoglienze, onde si aspetta qua d'hora in hora. '595 October 25. Fol. 802. De prins is aangekomen, ingehaald door den Spaanschen gezant, die Fraseati naar
hem
ziek
van de
reis in zijne
woning [waarschijnlijk palazzo Farnese) opneemt, waar hij uit naam van
bijna al de kardinalen der Curie bezocht wordt, tenvijl ook eenigen zelf gingen. il prencipe Doranges, incontrato dall' ambasc'atorc di Spagna con molta et perché detto arabasciatore non ha voluto mancare d'usar ad esso amorevolezia et d' accoglienia 1' ha ricevuto peró in sua casa, ma acconcio male dal viaggio, poiché lorse per questa causa fin hora si è sentito indisposto et se ne è Stato in letto ove con tutto ció è stato mandato a visitar da quasi tutti li cardinali della corte et alcuni vi'sono andati in persona et perché da hieri in qua si è cominciato a sentir meglio, si è peró levato di letto con speranza, che non gli debba sopragiunger maggior male. Per questa causa non è andato ancora all' audienza di Nostro Signore, intendendosi che la sua venuta non sia per altro che per complire a nome del cardinale archiduca con Sua Santiia et per visitar questi luochi santi. '595 October 28. Fol. 810. De prins gaat op audiëntie bij den paus en wordt in Rome bij verscheidene notabelen onthaald, o. a. in het palazzo Maurelio, toen in de nabijheid van het Quirinaal. Dopo che il prencipe Doranges si levó di letto con buona salute, se ne and6 mercoredi insieme col duca di Sessa all' audienza di Sua Beatitudine, la quale lo ricevè con molte accoglienze, ma non peró lo fece Sedere, con dirle, che se egli havea lettere dal rè et negotij da trattare a nome di Sua Maest& Cattolica 1' haveria ricevuto come ambasciatore et fattolo sedere, altrimente lo riceveva come prencipe Doranges; Ie rispose il prencipe non haver negotij da trattare per la Maesti Cattolica, ma solo piedi a Sua Santiti et visitarla da parte del cardinale arciduca. Giovedl poifu esser venuto per baciar regalato splendidamente dal cardinale Aldobrandino, come ancora dal duca di Sessa, il quale di dell' Eccellenza al detto prencipe et la mano destra, essendo dopo inangiare andati ambedue insitme al festino del eignor Alessandro Maurelio, il quale ha preso in matrimonio una signora di casa Molara et hieri esso prencipe se ne andó a veder Ie reliquie, essendoli state mostrate tutte Ie piil belle cose del
Giunse qua sabbato
bella comitiva
principe
ogni
di
gentilhuomini
sorte
di
i
palazze pontificio.
'595 November 4. Fol. 842. De prins prencipe d'Oranges martedi andó
Il
sciatore
veneto,
acciö
potesse
vedere
Ie
bij godsdienst- plechtigheden in het Vaticaan. al vespro in capella, dove hebbo luogho appresio l'ambacerimonie poniificie et dicesi, ch'1 Papa habbia donato a detto
quando andó all' audienza, una corona d'agata di 400 scudi. '595 November 8. Fol. 848 verso — i^<). Het vertrek, met bestemming voor Loreto. (Luuedl mattina) il prencipe Doranges, dopo haver tolla licenza dal Pontefice, essendo la matiina
prencipe,
stato
ad udir
roessa a
San Gregorio
in
compagnia del duca
di Sessa, partl
dopo magnare per andar a
27
ITALIË EN DE NEDERLANDEK.
210
Kapitool,
met het
hoe bijna
in
van
inschrift
de
al
Farnese
het palazzo
in
de Nederlanden veroverde steden
wanden getooverd was; van Nederlandsche
aan de naar
Rome
van
den groeten dichter TorqUATO Tasso,
geroepen
en
'j
veldheers-loopbaan
ingenieurs, door den Paus
Rome
in
laat
daar
die
bij
zich
hij
En dan dag aan dag aan
vertellen
Sant'Onofrio
den smijdigen taalkunstenaar, die Europa
laatste levensdagen sleet,
brengen.
zijn
2).
Bevredigd op het stuk van landgenooten
zou
van
apotheose
eene
in
zijn
verrukking
dwalen door het net van kleine
het
op groote pleinen met fonteinen en kerken, op de porticus
straten, die plotseling
van het Pantheon, of den gevel van de Gesü, het palazzo Farnese, het Kapitool openden, telkens weer, in wat kleiner verhouding, de indruk van den aanblik van de Sint Pieterskerk
de wrong der toegangswegen herhaald.
uit
Het oude Rome, de klassieke oudheid, van
namen andere dagen
Caracalla
voorspraak, dat
en
vooral
de baden
hooren
hij
toen voor vreemdelingen geopend was. Indien het
fuori,
den bevoorrechte gelukte
BosiO zou
Palatijn
Misschien gelukte het hem, met
dieper in de catacomben door te dringen, dan het kleine stukje,
iets
San Sebastiano
bfl
de
in beslag.
een PoMPEO Ugonio of van Winghen en wat groot
aanraking te komen met
in
van den
Belg Philippus
aandeel die had aan de nieuwe wetenschap der Christelijke archaeologie. trovare
cardioale archiduca et fard la strada della Santissiraa Casa di Loreto per visitar la Santissiraa
il
Madonna. 1595 December sato
2.
')
In
de
—
sijn
prins 22
delli
cit.,
I.
daden
richten
—
is
incognito door Miltiaii gekomen.
di
novembre
si
ha... che
il
prencipe di Oranges era pas-
431: Capitolium ende de Statuên di'er in sijn.... statue van Er was indertijd haast bij het werk geweest hem in nog in het KapitoUjnsch museum, waar ook het inschrift in de p.
in Neérlant.
1061 der Vatic.-iansche bibliotheek: Senaat van Rome besluit voor den overleden .\lex ander 17. Fol. 667. De op hel Kapitool een standbeeld op te richten en om er vlug met klaar te zijn een oud standbeeld van JuLlus Cbsar en zet er den kop van den veldheer -au
als blijkt uit cod. IJrbin. lat.
'593 A'ovemher
Farnese van Parma neemt men daarvoor jongeren datum
lettere
Reisheuchenis,
Alexander Farnese om Rome een monument op te Sala dei Fasti
De
Fol. 919.
...da Milano con da Milano incognito
op.
...senato romano... risoluto di farc una «tatua di
marmo
in
qucl
foro
(het
Kapitoet)
al
gii
duca Alessandro. 1593 December. Fol. 754. Ifet standbeeld ingeu'ijd. *) Staatsarchief, Rome, Registro Chirografi, 1596, II
OU
te
GiUi
om
lyiverso en i^^verso betalingen
fol.
van den Honte ?) uit Antwerpen te laten komen. Rome, Depositeria Generale, 1600, lol. iTverso: 1600
een:
(Gillis
Staatsarchief,
.Af>ril 26.
...
V
30 monetaper
disse per un memoriale falto a Nostro del tliesoriero a Cornelio Laurenzi, fiamingo Signore e per sue pretensioni d'havcr livellato li condotti dcU' acqua Fclice l'anno '85. 100 in oro per 1604 Afti 4. ... Staatsarchief, Rome, Depositeria Generale, 1604, fol. 41 chirografo di Nostro Signore al signor Everardo di Convcrvori (Coevorden ?), fitmmingo.
mandato
;
V
:
ingrgniere de l'acqua, fatio venire di Fiandra per ordine di Nostre Signore, per sovcntione et spese. domino solvatis 1607 jVovember l6. Staatsarchief, Rome. Mandati Diversi, 1605— 160S, fol. 35 .
:
tionum
ei uti
.
.
.
.
.
ad computura suarum proviingenierio super opera exicationis aquanim Bonoiiiae, Ferrariac et Ravcnuae debitarum.
Evc[rardoJ de C o
» e
r
v e,
Flandro,
scuta
quinquaginta monetae
...
.
ITALIË
EN DE NEDERLANDEN.
211
Terug naar het bebouwde gedeelte der stad moet het den vreemdeling opgevallen
dat een nieuw plan met langgestrekte straten, met obelisken
zijn,
het verschiet voor
SlXTUS V,
gezien
Santa Maria Maggiore,
SiXTUS V, die een weelderig
had.
een
bij Sint Jan in Lateranen oude waterleiding hersteld en daarmede
paleis
Als onze reiziger de noodige opmerkingsgave kon laten werken moet
van
verzamelen
het
bij
indrukken, wanneer
zijn
met
opmaakte, de stad begrepen hebben,
somberen eenvoud
naar
rijker
hij
Rome
van
openbare leven
streefde,
gevoel
die de wereld
;
dat de
mensch
uit
Rome, In
werd
Rome
voor harmonie,
al wil ik niet
andere tot
steden in
Italië,
zijn
levenswijze
EcKius,
Rome over
en zal
hij
en
inwerken
een
eene
')
)).
38 en
alles
op de
over
te verstaan, dat
p.
tenzij als
eene uitzondering als
nog
de, thans koninklijke,
zijn zich
als
volkomen afscheidende kunst
Gekard van Honthorst. Maar van
Hooft
onderzoeken
te
van
van toeis. ')
ToRQU.\TO
academie der LlNCEI
gekomen van de
MiCHELANGELO DA CaravaGGIO, met
op hen, die langer verbleven,
nieuwe stoutigheid
zelfs
als
weeg
te
HoOFT
de meer
in
in het
uit het publiek, die zich
CaravaGGIO
of zich
bracht.
Het
Florence, een
voorbijgaan
warm maakten
verdrongen voor een
tusschen geleerden in Noord en Zuid, iets in GalILCI, Opera omnia, X MiCHiEL Coignet, 1588, door Ortelius een werk van Galilki ontvangen heeft; een Franciscus Tkgnagelius, 1600, op bezoek bij Galilei, en een brief van dezeu
dat 78,
het
de gemiddelde
Van betrekkingen
bericht
31,
vaardigheid
waarschijnlijk niets te hooren zijn
bezoekende moet door groepen
p.
de
:
lusttuinen,
alleen buiten
intellectueele en artistieke leven
eene Florentijnsche ,,accademia",
opschudding, die een groot hervormer
eerst
Noorden
der natuur, matiging in wetenschap,
gezegd hebben, wel
TassO, de eerste vergaderingen van
kon
eigenlijk
zullen bijvoorbeeld de redetwisten over de verdiensten
hem ontgaan zijne
toch
elementen
kennis
den vreemde deel nam aan het
uit
of van
gelaten
lagen
het
niet tot het pit doordrong.
hij
voorgoed over de middeleeuwen heen zouden brengen.
Met dat bezoeker
beproeven,
noodige Italiaansche
bruikbare,
het
den
uit
eigen landen zou uitbreiden.
zijn
kon vergapen dan aanpassen, indien
wat weldra RuBENS zou diepere,
dat
het middelpunt eener
als
Prachtkunst, breed Latijn, arcades en terrassen, herderspelen in
proza,
hij
thuiswaarts
het gevaar, dat zulk eene beschaving, in die behagelijke vormen,
zich niet in haar geheel zou laten overplanten zich daaraan eer
zich
hij
het
al
uiterlijkheid
vergevorderde beschaving, die zich nog wel naar Misschien zag
:
Septizonium had neergehaald, dat de toerist vergeefs
gemaakt had.
fonteinen
al die
het
die obelisken opgericht, een
al
in
uitgespreid lag in een wildernis. Altijd hetzelfde antwoord
toch op de prenten
hij
aan
kapel
gebouwd,
daar
die
zocht en dat rijke
hem
eerste op p. 104.
27»
ITALIË EN DE NEDERLANDEN.
212
schouwburg op het Corso, waar de Spaansche troep speelde of voor de Cancelleria, waar een stuk van GuARINO opgevoerd werd, of in den botanischen tuin van
Vatikaan
het
een
Vaticaansche
nieuwe
bezoeken,
te
ontwikkeld
smaak do gelegenheid
zijn
kunsthandelaars
en
uitgevers
op dat hoogelijk
uitzicht
Wanneer
gekregen hebben.
bibliotheek
zal
zich
hij
paar prenten of kleine tafreeltjes van
een
of
leven
geestelijk
vond de winkels van met een boek over de
Bril, deze laatste bizonder voor den uitvoer bestemd, hebben kunnen overtuigen, dat
het ook van de praktische zijde ver gebracht had en gereed bleef op
Italië
die wijze voortaan zijn invloed te verspreiden.
AI
deze
voornaamste
de
indrukken,
meest blijvende toch
en
verworven, konden nog versterkt worden op den verderen tocht door
vreemd aandoende landschap met Vergiliaansche herinneringen den
terugweg,
Genua
Pisa,
om
en
die
ontwikkeling
de
om
gelegenheid
natuurwetenschappen,
der
beste
het
Rome het
Napels, en op
Urbino, of over Siena naar Florence,
naar
om
Florence weer belangrijk,
de kunstverzamelingen,
nog met wat alchemie,
om
voornamere gasten; Siena met de goede
voor de
paardrijden
balspelen,
sport,
Loreto
over
of
verliep, vooral
bij
in
Italië:
leeren
Italiaansch te
de
;
universiteit
Bologna
van
misschien; Genua trotsend van wereldhandel en de krijgsvloot der galeien.
vond de
Misschien
den
langs
aan in
wat
al
mag
Rijn,
nog een
reiziger
Augsburg,
in
treffelijkheid,
München,
in
in
anderen
overtuigen
dat
hun
en
hen
niet
het
eerlijk
bodem gegroeide kunsten
eigen
en
sterk
stille
begaafd
bekoeling en
geestdrift
in
ras,
en
hij
tuin
dan
te
niet
om bekommerd
met
hebben,
wat uitheemsch aan zich had
de
grenzen
eener
bewustzijn van
overigens beproefd
de voorrechten der op
wetenschappen, met de eigenschappen van
vermocht den
Hollands
minder
zich
;
over
verwijden
Zelfs
voorzien had tegenover hen, die
hij
meer hem moet de gedachte vooruit al van meer belangrijke dingen zou kunnen
of manieren
hij
blik
beschaving.
derigelijkc
speuren of
gaan
zouden kleeding
hebben,
gehinderd
een
in
uitdrukking te geven
de overlevering, zich beter voelden
wat ook van buiten kon komen. Hij moet er meegebracht,
de dag grauwde
naarmate
hem meer beklemd hebben hoe
het
een eigenzinnig weifelen, vast
dat die
dan
met eigen oogen gezien en wat
hij
van de Italiaansche voor-
naglans
en
huiskeerende
verwachten,
de vlakke onverschilligheid
voor
op
niet
die
hetgeen
te
vergoeden
buiten
de
gegaarde
uitlands
de heining op-
geschoten was ....
Het kring
üit
is
te
hopen
zou voortkomen,
en een aantal prenten
als
dat
om
hij
dan een gezelschap vond,
als
waar de Muider-
voor hen de Gerusalcmme Liberata te scandeeren
bewijsstukken en nieuwe aansporing ter
Bedachtzame uitgevers, geholpen
door verstandige
tafel te
teekenaars
brengen.
en kunst-
ITALIË EN DE NEDERLANDEN. graveurs, hadden die gedenkstukken
vaardige
zoo maar door den handel
moet de
Gewoonlijk
nog opdrachten aan de
mondeling gegaan
bestelling
ging ondernemen,
reis
van
prent
hebben
uiterst
zijn
zeldzaam,
Wij moeten haar voor zich
Een van de VAN DER Straet,
als
overhaast
zelf
tot
van den uitgever
onze graphische kunst betrekking
het algemeen de documentatie dezer kunst.
in
een
als
respectabel
lid
der
Schilderacademie
Vasari een buitengemeen druk, en
had doorgemaakt. In
tijdperk
zijn,
de teekeningen maakte en
werkers voer de Antwerpsche uitgevers was Jan
Florence
gevestigd, die in de school van
weinig
reis,
zelf laten spreken.
ijverigste in
de
bewaard; brieven die op het uitvoeren
zijn
uitheemsche bijdragen
deze
van
gevestigde kunstgenooten achterliet.
in Italië
Verscheidene van de teekeningen in
van het allerbeste
beschikking gesteld.
ter
aan den graveur, die de
218
zijn rijper jaren
eigenlijk niet
toont
hij
niet
meer door den zenuwachtigen scheppingsdrang van zijn meester beroerd te zijn en tegelijk een zeer scherpe opmerkingsgave te bezitten voor hetgeen als typisch Italiaansch,
ook
ik
hem
ik duid
al
samenvattenden vorm, verdiende naar het Noorden uitgevoerd
Nova
prenten
reperta
omdat uit
het
namen der inventarissen
prent
heeft
de
voor
kunst
zijn plaats aan.
geef ik
met Beroepen,
Het eerste beroep moet lingen
academisch proefschrift begaan, waar
mijn
in
met een paar voorbeelden
zijne
plaatdrukkers,
hebben,
fout
weinig van dien kant bekeek, nog niet geheel goedmaken, maar
zeer
vast
Uit
in
kan hier de
te worden. Ik
de uurwerkmakers en de boek- en
hier
die
toen onder de volle aandacht waren.
Jan VAN DER Straet aantrekkelijkheid gehad uurwerkmaken in Italië veel door vreemde-
van
Noorden werd uitgeoefend beambten in het vak
—
van paleizen iets
uit
dien
:
onder anderen
aan
uit
de
o. a. in
de
blijkt
en kostbare klokken,
blijkbaar uit Duitschland
tijd,
onloochenbaar Duitsch
wordt echter door het verschiet
als
—
pauselijke
kwamen. De
zich; de Florentijnsche
oorsprong
een Toscaansche straat, het costuum van de
twee figuren op den achtergrond en de Florentijnsche lelie in den mantel van den kooplustigen edelman gewaarborgd. Ongeveer hetzelfde moet gelden voor de drukkerij, waar de zetters braaf de kopij overbrengen, misschien wel
Europa toen zoo bewonderde aes"
cursief.
In
werkplaats
een
afbeeldt kan een verdienstelijk leerling van
als
in
het in
de „sculptura
in
StradanuS: Antonio Tempesta
het meesterschap in de graveerkunst aangeleerd hebben.
Vooreerst meer voor
Rome
Italië
bestemd
is
de
in
1587
bij
LORENZO Vaccari
Cornelis Cort naar eene teekening van Stradanus gesneden, Kunstschool. Het is echter aan te nemen, dat ook deze zeer suggestieve prent den weg naar het Noorden gevonden zal hebben. Jan van der Straet in
uitgegeven, door
ITALIË EN DE NEDERLANDEN.
214
voor zoover dat
laat zich daar,
het
hij
om
er
in
vermogen
zijn
deed de kunstbroeders
heelemaal gaan. Het
is,
is
alsof
de bescheiden schilderwinkels aan een
in
wetering tot watertanden te brengen.
het
ervaring;
eigen
werkzaamheid van Italiaansche studio's
onverdroten
kende die
Hij
was een stuk van
niet
eigen leven geweest, als
zijn
alleen
uit
helper
van Vasari, een man die zich op meer dan een gebied ongelooflijk veel gaf. >) In het laatste stuk van de zestiende eeuw, toen de versierings-
te
doen
aanmerkelijk luwde, moet onze haast een Florentijn
kunst op groote schaal
in
geworden Bruggenaar,
zelf
hebben op de dagen
van de Sala Regia
in
Rome
Toevallig paste de prent,
in
1587, bizonder wel in de
in
Florence
zelf.
Italië
een
met weemoed teruggezien
persoon,
zeer vlijtig
en van het Palazzo Vecchio
omgeving
van Rome, waar het toen echter voornamelijk het bouwvak was, dat zich weerde.
Vasari had een groep van
In
schilders en decorateurs een leider gehad,
taak te groot vond, zoolang het op de conceptie
geen
die
voering voorheen door Salviati, nog na
ZuccarO
de
dat
ook daarna
Het al
is
op zekere hoogte
van
verleden
het
bouw
kostbare gegevens over den
van
helpers
alleen
die
hij
evenzeer
zich
verdienste
Michelangeleske
van
aandeel
zijn
Vasari
:
aan
terribile,
overlevering,
2);
uitgestorven
den welbespraakten werking,
terwijl
in
was
:
uit
den
indien
nog
allen tijd
.
is
in
veel voor zijn
men hun de
de
school arbeid
eerste nawer-
der Sixtijnsche fresco's en dat
.
aan
het
gemoedelijke
en
auteur der Ragionamenti. Met het
niet heel en
daar, en in Caprarola een
Stradanus moet nog gedacht hebben aan een andere reeds
ZucCARO had
Vasari
Palazzo Vecchio
hebben,
leefden
uit-
het palazzo Farnese.
Sint Pieterskerk, van het titanische, universeele,
de
noemt.
Zij
de
in het groot, het
zou zich echter gegriefd, en
gevoeld
getroffen
toerekende.
king der
zelf
in het
in
Federico
fresco's der Cancellaria zijn
de
In
der Sint Pieterskerk
kende. VASARI
zelf
in
te betreuren, dat
werd.
menigte portretten van de Farnese's') en MediCi's, die
CarracCI
te schikken in Caprarola; tot
zelfs
historie-schilder
;
schilder, paste in
of ander beroemd letterkundige in huis kreeg.
programma van een zich toch
VASARI, veel meer theoretisch, dan een schilderkunst voor het decoratieve werk
overtroffen.
systeem,
het
aankwam
eigen levensdagen door
zijn
einde
van
het
overlevering, die
vertrouwelijke
verkeer met
VASARI was het nog aamen-
Cinquccento
ook
de
schilderkunst,
in
•) Wij mogen een volledig beeld lijncr werkzaamheid met de pen en wellicht meer o»er .Stradanus xerwachten, wanneer de massa der tot nu toe onuitgegeven geschreven nalatenschap van
Vasari door Krry aan het licht lal lijn gebracht. -) Fret in .lahrb. prcuss. Kunstsamml. 1909. ') Gereproduceerd en verklaard door Steinmann
In
de MonatsheTte lar Kunstwiisenscbaft, 1910.
ITALIË EN DE NEDERLANDEN.
215
betreurenswaardige navolging van de reeds ingewortelde gewoonten
in
het bouwvak,
San Gallo's, van DOMENICO FoNTANA
eene onderneming geworden was, met soortelijke dynastieën als der
DELLA Porta's en
der
De
ontstond
als juist
in
de familie
').
fresco-kunst ter verheerlijking van de regeering van een paus, van een
Vasari haar met meer verbeeldingskracht dan bekwaamheid tot Rome weldra in de handen eener firma; Cesare Nebbia & GlOVANNi Guerra hebben het er naar gemaakt, en wellicht met hunne gewoonten van zakenmannen eene persoonlijkheid als onze zooals
geslacht,
uitvoering als kunstwerk begrepen had, was in
PaulUS Bril
aanleiding
gegeven
het
na eenigen
tijd
op eigen gelegenheid
beproeven, waaraan wij o.a. zijn werk in het tegenwoordige te
palazzo
te
Rospigliosi
danken mogen hebben.
Wie
Carracci
echter als
ondernemer wilde
zijn
de
in
van
galerij
palazzo
het
Aan den
en kost op een duit nagerekend, een schamele belooning,
de grotissenkunst
tot
schabionen,
aan den anderen de op zich een
berekenend rentmeester.
zelf
als
eigen
in
zou
fresco-kun st-in-het-groot
kwamen de
kant
met goud en damast versierde
Barocco even goed zouden uitkomen en meer van pas
aan haar eigen
met hun stijgend gevoe
schilders
voor persoonlijk belang en belangrijkheid er toe het meer rijkelijk
eenen
het paleis van Sint Jan in Lateranen,
staande echte kunstenaar die het aflegt tegen
De
fouten ondergaan, en, middelerwijl,
zoeken die in de
Farnese
van een groote taak beleefde droevige ervaringen, behuizing
in
eigen schilderijen te
pracht-interieurs van het
zijn.
Jan VAN DER Straet, die zeker nog meer betrekkingen in de kunstwereld aanhield dan alleen met de uitgevers in zijn geboorteland, zal gezien en gehoord hebben, dat
in
het zakelijke en in het werkelijke der beeldende kunsten veel aan
nog niet zoo alles hebben willen vertellen Noorden kwamen, of daar op berichten in prent wachtten over dat verwonderlijk land van kunst, waar hij zijn eigen loopbaan met hard werken gemaakt had. Het kan ook zijn, dat hij in zijn op zich zelf het veranderen was. Hij zal dat echter
aan
hen,
die vol verwachting uit het
meer dan onwaarschijnlijke prent kunstleven,
dat
zooals
mogelijk
heeft willen
van
een
ongehinderd
was
samendringen een ideaal
geweest zou
zijn
als
alles
voortgegaan sinds Alberti of desnoods Cellini. Niet weinig van de fantastisch groote fresco's
')
en
Zijn
van
Baccio Bandinelli
financieel
beheer
behandelde
ik
in
denkbeelden
beeldhouwkunst,
onlangs
in het
van is
een bij
Vasari
hem
in
blijven
Bollettino d'Arte, 1914: Dai conti di
rekeningen in het Staatsarchief te Rome. In hetielfde bescheiden, uit genoemd van het Ministerie van Onderwijs zal ik binnenkort eenige tijdschrift arcliief, de Vaticaansche bibliotheek, en het Vaticaansch archief brengen, die wat nieuws zullen bevatten
DOMENiCO FoNTANA (1585— 1588"), naar
over FoNTANA's verder
lot.
zijne
ITALIË EN DE NEDERLANDEN.
516
hangen, waar
kunstschool
die veronderstelde
in
hij
een
zulk
plaats
geeft
aan
den fresco-schilder en den standbeeldhouwer, den Buonarotti-achtigen kunstenaar,
met de Marforio- en de Roma-figuren en het
onsterfelijk wolf-motief op het voetstuk,
dat met het opschrift: Statuaria praalt. Dat
maestro GlORGlO,
gehaald en de kap die
nomen
zal
hoofd
zijn
Het andere
hebben. Hij
als
zal het
ook
in
zijnen landgenooten, die de plaat in
dat
zouden
geen
zij
warwinkel,
zulken
hetgeen
zich
hij
als in
herinnerde
uit
eigen
zijn
zich
hij
leerjaren
in
Italië in
Wanneer
of verwachtten.
inbeelden;
laten
is
handen mochten
berekend hebben
knap stuk werk op hen zou moeten maken.
zijn altijd
De
compositie als zoodanig opgevat
Italië zijne
ook hen echter, over een omweg, wilde toespreken, moet
welken indruk
opvoeding.
studie,
van minder beteekenis.
men
toevertrouwd hebben,
werkelijkheid bestaand zich hij
vermenigvuldiging,
teekenaar van deze toch zoo merkwaardige prent
wel bewust geweest, dat
krijgen,
— en de beeldhouwkunst aan
den volgenden morgen met paskwillen beplakt.
het rondeel, de ontleedkunde, vreemd genoeg ook de
naar
De ontwerper en zal
al
ondergeschikt,
is
de gang
in
bouwkunst en de prentkunst zelf
werken tusschen natte muren schutte, afge-
het
bij
hem de openbare kunst, die mouwen weer uit den gordel
hebben, beredeneert met CosiMO DE Medici,
den open weg, door Bandinelli
gieterij
voor
is
de lange slippen van zijne
als hij
Dit,
naar
Vlaanderenland en te
oordeelen naar de nuchtere opvattingen en eerste verbazingen der aankomelingen.
Men had elkaar te
van
slechts
nemen:
noode
fresco's
de compositie
hare samenstellende deelen uit
in
van meer dan dubbele
manshoogte, kapitale
groepen, cadavers en skeletten, gemoedelijke hoeken
waren
in Italië blijkbaar
ook aan de Schelde
iets
van
prenten
groote
heeft
Ik
neem
hier
Florence kan er aan gedacht hebben
nog
alleen
maken.
nog een aantal andere tusschen
zijne
om
in
beeldende
kunsten,
Italië
zelfs
om
—
thans gereconstrueerd
Medici
in het
En dan
het
overige
Europa
en
kunst;
rechts
weer de
in
Italië,
een musiceerend gezelschap,
Pegasus, en dan een open-lucht-academie onder de arcaden
cosmographie, de scheikunde, aan het
en
aan het opsmukken van een Italiaansch landhuis;
den tuin conversatie, een belangrijk ding
de Musen
samenvattende
Apollo geschaarde: Litterae; de
voorgrond belegd met de hulpmiddelen van letteren openbare
beelden-
teekenen en te graveeren
voor de beschavingsgeschiedenis en van belang
beteekenis
voor de beoordeeling der betrekkingen gemaakt.
in
tot werkelijkheid te
van der Straet
Dezelfde
te
mogelijkheden en waarschijnlijk heel gewone bijkomstig-
heden van elk der kunsten. Eerst Rubens zoo
om
—
Stradanus welbekend uit zijn aandeel aan meer alchimistisch kabinet van FrancesCO de
Palazzo Vecchio; een college, een openbare bibliotheek. in
zijne
Venatio het voorname genoegen der Toscaansche edel-
EN DE NEDERLANDEN.
ITALIË lieden,
Stradanus' teekeningen was afgebeeld
het ook naar
als
217 in het jachtslot
Poggio a Cajano.
Nog hebben het
van zeer savante compositie, die aan een
wij hier een prent
men eene herinnering aan Florence of aan van Jan van der Straet zou kunnen noemen.
doet denken en die
opzet
scenarisch
Toscaansche naar de wijze
Zijn manier van samenvatten
hier teruggebracht tot het elementaire, ten koste
is
van de topografische of ietwat meer alledaagsche werkelijkheid. Met Jan Sadeler als graveur, Collaert als uitgever, en zijn eigen naam is het vastgelegd, dat dit
samenstel van motieven door en door
zeer besloten
namen als
het
zoo
in
om
ware een
hoogelijk
een laatsten
straat
en
hovelingen
in
aansche
bouw
menigte,
van den
om
te
nemen, dat het
de nieuwsgierig opgelichte
;
desnoods ook de armoede langs den weg, tusschen de
naar
Jan van der Straet,
in
Paulus Bril, wiens
in
den
dien Italistijl
Rome,
heb
als ik nooit getracht
artistieke
bij
den grond
begrip van
een
blijft,
weet
die een andere plaats als middelaar tusschen Italië te
houden. Ik meen
persoonlijkheid wij eerst ten volle recht kunnen in het
schemerdonker der geschiedenis
SiXTUS V, eene taak
eerste pausen na
onder de
te verheimelijken,
op zeer weinig uitzondering na binnen de perken
doen, wanneer wij eenig licht verschaft hebben
die voor het recht
zoodanig middelaarschap van welke Nederlanders ook
in
Rome
voor en na 1600 mijns inziens eerst uitgevoerd dient te worden. Het
hier voor het oogenblik niet
rijkheid
al
bewegende
tooneelkunst ook wier heer en eveneens
en de Nederlanden inneemt, zijne kunst op een hooger plan
vele jaren
van Bril
in
aan de orde. Alleen kan
Rome daardoor Willem van Nieuwland
het kunstleven van
Op Jan Breughel
en
voorsprong van een erkend persoonlijk
ik
zeggen, dat de belang-
aanzienlijk wint. heeft
talent, dat niet alleen
Bril den grooten uitkomt
in
de muur-
bouwwerken van belang, paleizen en kerken, in Rome toen uitgevoerd, maar ook in een minder in het oog gevat stuk van zijn oeuvre: schilderingen
in bijna alle
zijne prenten.
Het landschap was, den eenen
•
het kort gezegd
de gevels, een groep van
uitzien: het uitzicht,
van het cultuur-historisch belangwekkende, maar laag
is
en die drie
eene edelvrouw, van eene loggia bespied door
zijne positieve verdiensten,
Rome
in
der huizen de rhytmus en bevalligheid der
een jonger tijdgenoot
van
is
met eenige weinige figuren weergegeven.
tijd
Terwijl al
weg
het vrouwelijke belangstellende sinjoren
in al
individueelen
twijfel
kon
Italië
lansknechten
jaloezie; de kerkgang;
met
werk
zijn
naast elkaar doen ons vermoeden, dat het voor onze landen bedoeld was
na
GiROLAMO MuziANO,
haast een monopolie van
overgeblevene van het broederpaar: M.\TTHEUS en PaULUS Bril; in
Santa Cecilia en
in het
palazzo Rospigliosi vindt
men de
bewijzen, dat de bestellers 28
ITALIË EN DE NEDERLANDEN.
218
hem volkomen
vrijheid
lieten
zijn lust in het
landschap zonder meer of
tastisch loofwerk te vieren, terwijl anderen tot het leveren
en voorstellingen
Een
den Olympus of de Bijbeische Geschiedenis verplicht bleven.
uit
dergelijk voorrecht behield
zeggen
dat
in fan-
van symbolische figuren
Bril zich voor
zijne prenten, en daar
moet men
zich vaak verloor in de zonderlinge wildernissen, die door geen
hij
kleur verlevendigd worden.
vermoed dat
Ik
van landhuizen, als na SiXTUS V. Alleen aan
werk
het
ik,
in
dit soort prenten vooral
bestemd was
als
zonder BkiL's naam, aangegeven vond
de eigenlijke
te zien, als
Bril deed
villa's
in
wandversiering
in
een inventaris
kon men zich veroorloven de schilders
de sedert verdwenen
villa
Montalto van
genoemden paus. In het landhuis, de zoogenaamde: vigna, voor zeer kort verblijf bestemd, kon men toe met prenten, die voor een zeer matigen prijs den en
juist
in
het klein de landschapsmotieven gaven.
Wij hebben de méér zeggende prenten van Bril \dat
in
-zetting
te
danken aan een gebruik,
de graveerkunst van haar eerste begin heerschte en haren der middeleeuwsche
kunst:
de Trionfi,
om
rol als voort-
een sprekend voorbeeld te
noemen, kenschetst.
Ook
uit
hoofde
van
goed koopmanschap,
in
het vak van den uitgever
zonder moeite te herkennen, moest het publiek bediend worden met reeksen van prenten, die onder een hoofd gebracht, zich den ook voortbestaanden smaak aanpasten en, van het zakenstandpunt, het afzetten van meer dan een prent tegelijk beteekende. Vandaar zoowel in
Italië als in
de Nederlanden, en ook
in
de prent-
kunst die den afstand overbrugt, de reeksen van Daden van Groote Mannen
Deugden en Ondeugden, Leven en Dood een hoogst
alle tijden,
werp,
;
zeer verdient uitgewerkt te worden, ook op de verschillen die
dat
uit
aantrekkelijk onder-
Noord
en Zuid daar aanwijzen.
die
Vooraan staan: de Jaargetijden. Elk behoorlijk graveur maakte eens meer of minder als voorwendsel, met verzekerd goed gevolg
klassieke serie,
van een zoo passend versiersel van elk binnenhuis, als geliefd motief misschien Trap der Levens, die, geen wonder, universeel is, overtroffen. alleen door den Voor wie meer in hetzelfde genre verlangde had men: de Maanden, en onder :
dien
titel
is
telkens twee
De
het, dat Bril ons een maanden koppelend.
peintre-graveur
opmerkingsgave verwacht.
Men
te
van den
oefenen,
eischce
aantal voortreffelijke prenten
ouden
tijd
was verplicht
gemaakt
heeft,
meer
zijne
veel
dan onze esthetiek van den beeldenden kunstenaar
van hem eene zekere levenswijsheid,
inzicht,
algemeene
meer dan eenige andere in aanraking kwam met den algemeen beschavingstoestand van zijn tijd. Wij hebben hier een goed voorbeschaving,
daar zijne kunst
EN DE NEDERLANDEN.
ITALIË beeld aan de hand
De
uitgever
in
de Maanden van Bril, die ik uitkoos.
uit
München, die het
keizerlijk privilege
met andere woorden overtuigd was, dat
aanvroeg, in
de twee prenten
in
Sadeler
219
zij
een
voor deze prenten groote verbreiding
Europa zouden vinden en waarschijnlijk de roovers die door het vak dwaalden, verwachtte iets goeds op zijne bestelling. Een lid van de
zouden aantrekken, familie
sloten in
contract
het
zal
hebben, dat
hij
met den nu
eens
Rome beroemden
in
niet
schilder in dien zin afge-
alleen boomstronken,
rotsen, watervallen
door kluizenaars te bewonen landstreken moest afbeelden. Bril moest
alleen
vooral iets door en door Italiaansch maken; prenten die op haar plaats zouden zijn in
de landgoederen met nabootsingen van Italiaansche
meer Romeinsche, atmosfeer en omgeving naar Het ging
geboden.
er
niet
van de Thyrreensche kunst moesten zelf
telkens
afwisseling
veel
villa's in
Noordelijke landen.
heeft zich van die taak uitmuntend gekweten en de Italiaansche,
Hij
hier
om
gedaan had.
beste
weten
en
nog
kunnen
een ideaal Tivoli-landschap of een bocht
nieuwe opvatting af
komen, welk
pas
te
alleen in
zijn
De
laatste
te beelden, als hij
opmerkingsgave,
iemand
als
met zoo-
het vertellerstalent
Bril nauwelijks bij zich hij half onbewust
vermoedde. Eene reeks van indrukken en opmerkingen, die
vergaard
hem
had
in
zijne
studie-tochten
op ontdekking van het landschap, gaven
hier het volle gezag het bizondere seizoen in Italië
op het best
te verduidelijken.
goed aandoen en zulk vertrouwen in haar echtheid geven. Dat Voorjaar, waar elk stuk door en door van den Latijnschen grond is, met veel goed Barocco; de wingerden al naar Frascati; de met een villa gekroonde heuvel naar den Pincio met den Giardino del Gran Duc.i
Vandaar dat
(villa
Medicis);
gezelschap,
als
ook bewaard inneringen
is
van
de uit in
die
ons
prenten
zoo
Romeinsche gaarde met de bloem-vazen en het voorname een der fresco's der Vaticaansche bibliotheek, zooals het ons
Dan
de prenten van ViLLAMENA.
zijn
bizondere landschapskunst
heeft
zijn Zomer, waar hij herkunnen verwerken en een
verrassend gelijk talent voor compositie en ook zeer groote opmerkingsgave toont. Ik heb nog over eene prent te spreken, die' als het ware al het voor-
zegde
in
haar
De
kader samenvat.
Abraham Ortelius
en de
titel:
opdracht alleen: van Raf.'MX
Italia
—
daarbij: dat Italia
met
SadELER aan die opdracht
de titelprent werd van de vier prenten, die overigens Frankrijk, Duitschland en Spanje voorstellen, zegt door hunne namen veel en geeft ineens de internationale beteekenis aan, die haar toekomt. Italië droomde, kwam aan dit nieuwe reeks van prenten, die evenals
Daar heel het beschaafde Europa toen van land de eereplaats toe, wanneer
men
een
vrij
de Werelddeelen een nieuwigheid na de middeleeuwen waren, ging plaatsen. De teekenaar had daar, in het driemanschap van half Nederlandsche kun28»
ITALIË EN DE NEDERLANDEN.
iiO
Jan van Aken, Jan en Rafael Sadeler,
Stenaars:
zouden
antwoordelijk
een
zijn
die voor de prenten ver.
opmerkingsgave voor
andere
heel
dan BRIL met
noodig,
beschavingstoestand
Een scherpe
nog
zijn,
landschappelijke
van de eerste eigenlijke Europeesche
kritiek
1600
toeristen, die in
voorkomen, zou over deze voortbrengselen van de Münchener
een
Jaargetijden.
firma, die reeds in
goeden roep stond voor historie-prenten van den dag, gaan. In de prent: Francia, die ik voor gratie,
aangename dingen van het
geduid, zijn het de
tegenstelling
bijvoeg,
gallischen haan trotsch maken, „Italia"
verstandigheid
is
naast
de
met het
leven,
figuur
aan-
vermengd met den praktischen
de
Apollo van
muzikale
die in weelderigen overvloed
een
carnavalgroep,
als
toernooilansen die weldra
worden; de vrouwelijke halffiguur
.'
De
kleine
in
uit
in
met den „pallone" en bijbehoorende
luchtpomp, en houten mof; het dobbelspel, het tooneel misschien, nog
de pelgrimshoed;
bezielde
de stedekronen
de emblemen van wetenschap (scheikunde
zijn het
weer), het torso van de beeldhouwkunst, de sport
Een
alles
is
hotel en het theater als coulissen.
klassieker;
strakker,
den schoot draagt. Voor haar
daarbij
het
is
eenen hoffelijken Mercurius: weverij, schrijnwerk, het balspel die den
van
geest
de
en met uitzondering van den oorlogszuchtigen trek, die ook even
achtergrond
al
gewaagd
rijkelijk
Italiaansch.
beeldhouwkunst een
motief zou
het venster, als MoiiT.MGNE die opmerkte;
obelisken, ruines, wedrennen en een van die plechtige intochten, waarvoor alleen
België
kon meedingen. Uit deze prent, die regelrecht op het doel afgaat, zonder de verontschuldiging
van een Bijbelsch onderwerp van
Lazarus
door
als
de overigens ook zeer Italiaansche Geschiedenis
VranCZ en Matham, zouden
kunnen maken, dat de graveerkunst een eigen
rol
betrekkingen van kunst en cultuur tusschen anders
wij reeds
de gevolgtrekking
gespeeld moet in
hebben
in
de
meer dan een opzicht van
elkaar zeer verwijderde landen, hetgeen ook de andere prenten
helpen
bewijzen.
Wij mogen echter aannemen, dat onze prentkunst eenen grooteren invloed gespreid heeft,
waar
zij
de evenwaardige voorstellingen
beschaving tot deze en andere landen
Op
zich zelf
was
dit
in
van
het
wezen der
Italiaansche
ons werelddeel bracht.
van de bewegelijkheid en spreektaal van
prenten te
verwachten.
Het opent echtereen nieuw gezichtspunt op de betrekkingen tusschen Italit de gewoonlijk minder opgemerkte en toch zoo
en de Nederlanden, waar ook
Nederlandsche kunst aan het voorttelen der wellevenskunst van het Zuiden over heel een
Noorden meedeed.
De portretten der Hollandsche graven
in het
Stadhuis te Leiden DOOR Mr. Dr.
J.
C.
O VERVOORDE.
E twee hoofdtijdperken van bloei van de Leidsche schilderschool, de tijd van
Engebrechtsz. en LuCAS VAN Leyden Rembrandt, Dou, Steen en andere
en de 17de eeuw, met
bekende tot
meesters,
zijn
reeds
door zoovele
schrijvers
onderwerp van hunne studie gekozen, dat het
het
thans reeds moeilijk valt
nog gegevens
om
over de belangrijkste meesters
te vinden, die een
nieuw
licht
werpen op
hun leven en werken. derijen
De meesterstukken zelf mogen nog een ruim
historici,
vrijwel
het
eigenlijke
afgesloten,
dank
en de attributie van nog niet geclasseerde schilveld
zij
de
ijverige
eene zoo voorname plaats wordt studies
van studie openlaten voor de
archiefonderzoek
althans
is,
nasporingen
bekleed
latere kunst-
voor de 17de eeuw, reeds
op
dit
gebied, waaronder
door de onafgebroken
nauwgezette
van Dr. A. Bredius. Deze studies vormen een belangrijken wetenschap-
pelijken
grondslag
ons
door
niet
zijn
voor het
kunsthistorisch
onderzoek, en
al
had Dr. Bredius
geschoolden kijk op de schilderijen en zijne kritische verhan-
DE PORTRETTEN DER HOLLANDSCHE GRAVEN
222
delingen zooveel nader gebracht tot de waardeering van de meesters en de attributie
dan zoude reeds
van hunne werken,
zijn
baanbrekend en onafgebroken
onderzoek hem recht geven op de erkentelijkheid van
archief-
beoefenaars der Neder-
alle
landsche kunstgeschiedenis.
Minder aandacht
is
tot
15de eeuw
in
Holland werkzaam waren. Slechts enkele
die vóór de
heden geschonken aan de bescheidener krachten,
ons overgeleverd, hunne werken naast de
schilderijen
slechts zelden,
van
wat bewaard
zijn
ook de studie van die vroege
is
en,
een tijdperk van zelfbewuste kracht.
Speciaal te Leiden vinden wij vóór Engebrechtsz. geen bekende
Toch
zijn
meer naar voren tredende meesters, verraadt
enkele bleef,
namen
voor een groot deel verloren gegaan
tijden
namen.
voor de kunstgeschiedenis van
in zooverre zij het beeld helpt volmaken van het milieu, waarin mannen Engebrechtsz. en Lucas van Leydex zijn opgegroeid. Ik hoop later gelegenheid te hebben om dit onderwerp uitvoeriger te behandelen; thans bepaal ik mij tot hetgeen in den titel is genoemd.
belang, als
materiaal, dat de bronnen ons leveren, beperkt zich tot enkele posten
Het uit
de stadsrekeningen. Wij zien
het Leidsche stadhuis werd
zorg werd besteed
De
latere
hieruit, dat
omstreeks 1462 eene groote zaal
gebouwd en dat
daarbij
aan
de
in
aankleeding veel
').
regeeringsjaren
van
PHILIPS
VAN BOURGONDIE
(overleden in
1467) waren een tijd van grooten voorspoed voor de Hollandsche steden, handel en nijverheid bloeiden en er heerschte groote welvaart onder de burgers. De vorst
was een beschermer der kunst en de praalzucht der Bourgondische herto-
gen bleef bestuur het
niet
zonder invloed op het leven van de aanzienlijke burgers, die het
vormden van de groote
inrichten
van de nieuwe
steden.
zaal,
welke
Deze weeldezucht toonde zich ook in
bij
1462 versierd werd met wapens op
balken, waarvoor de hulp van YssELSTEiN, den heraut, werd ingeroepen. Tevens besloot men om de wanden te versieren met de beeltenissen van de graven, die het bestuur hadden gevoerd over deze gewesten.
de
De machtige hertogen van Bourgondie, die in het graafschap Holland waren opgevolgd, verleenden een bijzonderen luister aan de geheele rij van hunne voorgangers en de stad meende aan de nieuwe zaal geen grooter glans te kunnen verleenen
enkelen
in
dan door deze reeks van portretten van graven, waarvan nog slechts herinnering voortleefden, doch die, als voorgangers van de groote
Bourgondiërs, mededeelden
De regeering >)
De
stad had
zoo
ook
alle
in
de glorie van de latere vorsten.
reden tot dankbaarheid tegenover den hertog, wiens
voorspoedig was
inrichtinE van het
geweest
oude raadhuis hoop
ik
voor de
ontwikkeling van handel en
weldra elders uitvoerig
Ie
behandelen.
HET STADHUIS TE LEIDEN.
IN
en
industrie,
die
bijzonder voor Leiden meermalen zeer gunstige bepa-
het
in
223
lingen had uitgevaardigd door de instelling
der
de
veertigen,
bescherming der
vroonwateren, de beperking van de buitenneringen en de vaart van Alphen naar
de Maas. opdracht voor de serie portretten werd over verschillende jaren ver-
De deeld.
die
1462 werden de paneelen voor de portretten der vier eerste graven,
In
')
een
tot
saamgevoegd, door Mathijs Willemsz. geleverd,
waren
tafereel
en werd aan den Leidschen schilder Jacob Clementsz. opgedragen hierop de portretten te schilderen. Hem werden 32 pond uitbetaald, voor „dat hy dat tavereel mit den eersten IIII graven van Hollant
waarvoor
plakken
50
hij
ontving,
van schilderie gewrocht heeft", en voor het beschilderen van de lijsten en van de standvinken der balken. In het volgende jaar ontving hij weder 64 pond voor 8 portretten
van graven en werden aan
Willem Exgel
2 Rijnsch
gulden betaald
voor twee paneelen, elk voor vier portretten van de graven. Voor het schilderen
werd dus 8 pond per portret betaald, iets meer dan in 1462, daar toen onder de 32 pond voor 4 portretten ook begrepen was de vergoeding voor het schilderen der
en
lijsten
voor 48
Jacob Clementsz. leverde
balken,
pond,
of
pond per
8
rekening zien
dat
wij,
dit
jaar
Albrecht van Beveren met 2)
In
Philips van een
tafereel
portret.
Willem Engel en
geleverd door
broeder.
in
1464 weder twee groote
ditmaal echter elk slechts met drie gravenportretten, en ontving hier-
tafereelen,
1465
werd de
paneelen werden voor 40 plakken
de portretten werden vervaardigd van hertog zijne
serie
en van
kinderen
portretlen
BourgONDIE en van den vereenigd werden.
De
den daarop betrekking hebbenden post der
uit
graaf
afgesloten
Willem,
zijnen
door die van hertog
graaf van Charolois, welke tezamen in
Tevens werden nog twee
tafereelen beschilderd
met „twie leeuwen mit helmen ende wapenen", die waarschijnlijk het tafereel met Philips en Karel flankeerden. Welke wapens het waren, staat er niet bij vermeld, doch waarschijnlijk zullen dit wel de wapens van den regeerenden hertog
en den graaf van Charolois geweest
zijn.
De
bijvoeging van de leeuwen
en helmen maakt het minder waarschijnlijk, dat hier op de wapens van stad en graafschap
is
gedoeld.
Merkwaardig
is,
dat
de
laatste
portretten
niet
door Jacob Clementsz,
maar door SvMON Jansz, den schilder, die voor de drie tafereelen 21 pond en 6 schelling ontving. Het blijkt niet wat de aanleiding is voor deze
zijn
geschilderd,
1)
De op de
in
den Navorscher 1852, 2)
bl. 251.
Willem Engel
die voirsel", doch
hebbende posten der rekeningen zijn hiernchter als. Enkele dezer posten werden reeds door Jhr. Ramuelma.s Elsevier gepubliceerd
portretten en den schilder betrekking
bijlage in extenso afgedrukt.
hierbij
leverde in dit jaar nog een groot paneel voor een tafereel ,an die schoorstien up niet vermeld wie dit tafereel geschilderd heeft.
wordt
DE PORTRETTEN DER HOLLANDSCHE GRAVEN
22<
verandering; mogelijk, dat de aard der schilderstukken, de leeuwen of de
met wapens
van nog levende vorsten, de voorkeur deed geven aan
portretten
Jansz. In elk geval mogen wij aannemen, dat Jacob ClemenTSZ. niet gevallen was. In 1465 vinden wij
door de stad geroepen
en
hem
tot
verschillende
werd hem, evenals
in
Symon
ongenade
werkzaamheden
andere
1464,
in
van
stadswege
een
tabberd vereerd.
De
der
portretten
graven
wordt ervan
stadsbeschrijvingen
zijn
reeds lang verdwenen. In geen der latere
gewag gemaakt, en toen de Leidsche
schutters
hunnen doelen wilden versieren door gebrandschilderde vensters met de graven van Holland, gaven zij hiertoe opdracht aan Willem Thybaut te Haarlem, die daarbij de in 1573
aldaar
Stedelijk
weder ontdekte muurschilderingen van het Carmelieterklooster
Deze
volgde.
Museum
te
waarvan
glasschilderingen,
Leiden wordt beuaard
'),
zijn
een
groot
in
1587 en
nog
deel
in
het
158S vervaardigd.
Waarschijnlijk waren de Leidsche portretten toen reeds verloren gegaan.
De gebleven
vochtigheid der muren van de nieuwe zaal zal wel niet zonder invloed
op het
zijn
van 1464 werden aan die
;,van
te
gronde gaan
van de portretten. Volgens de rekening
Willem Gerrijtszoen,
Over den schilder Jacob Clementsz. bewaard. Hij werd
in
1463 geroepen
Oordeel, dat op de Vierschaar hing, in
die schutemaker, 10 plakken betaald
tavereelen van den graven after te pecken voir die voichticheit."
IIII
om
slechts
zijn
aanteekeningen
enkele
het schilderij, voorstellende het Laatste
en te verlijmen, en vervaardigde
te stofieeren
1464 twee schilderijen „voir ende after an die poorte van der vangenisse upt
breggetgen"
2),
6 schelling en
waarvoor
hij,
tezamen met eenig werk op het stadhuis, 21 pond,
8 duiten ontving. In hetzelfde jaar
werd
ook ingeroepen
zijne hulp
voor het maken van „die steygeringe, dair die figure van der passie ons Heeren opten Palmendach op gethoget wort". Daarnaast wordt
hij
eenige malen
genoemd
voor het verrichten van gewoon verfwerk en voor het vergulden van versieringen
aan
den stadhuistoren enz. Hierdoor wordt
verkleind;
nog
Swanenburg
meer
niet
dan honderd jaren
zijne
waarde
later
versmaadden
Bailly en van
te verleenen.
De
voor dergelijk werk hunne hulp
opdrachten wijzen er op, dat
zijn
werk door
als schilder echter niet
zijne tijdgenooten
en het vereeren van een tabberd Van stadswege toont aan, dat
was voor de door hem bewezen diensten.
De
opdracht van het schilderen
verschillende
werd gewaardeerd
men
erkentelijk
')
der
portretten
blijft
van
betcekenis,
al
bevinden lich in het Leidsche gemeente-archief. Terband met andere posten uit de rekening blijkt dal hiermede is bedoeld de gevangenis Gravestein aan het Gerecht. Somtijds gaf de stad een tabberd, omdat het loon te laag was of geen ander salaris beschikb,iar ') was, gelijk bij den klerk van de weesmeesters in 1463. I)
De ontwcrpteekeningen
9)
In
IN
HET STADHUIS TE LEIDEN.
225
de portretten zelf verdwenen en is over den schilder slechts weinig bekend. Deze toch toont ons, dat het stadsbestuur, toen het de nieuwe zaal wilde ver-
zijn
met de portretten der graven,
sieren
bekwaam
achtte
om
dan had het evenmin geaarzeld Gravestein
zelf
Had
om vreemde
De bleven
vond,
opdracht
het
krachten
te
crucifix
hulp te roepen, als het
voor den ringmuur van
WOUTER IJSBRANTSZ
in
is
ook belangrijk, omdat
Holland
waarover
was,
wellicht de eerste serie van
dit
ons
eenige gegevens bewaard ge-
zijn.
omstreeks van
het
derd werden.
serie
geschilderd
1492
portretten, thans in het stadhuis te Haarlem,
geschilderde
portretten,
vermeldt
Volgens Dr.
schilderingen niet,
die
waarop
met de aanteekening
W. Pleyte
zijn
de oorspronkelijke muurschilderingen
bij
te hij
P.
is,
Haarlem dus jonger dan die deze dateering grondt.
zijn
de thans verdwenen
te Leiden.
De opgave
is
Pleyte
Langendijk^), dat deze schilderingen ook
ten onrechte voor schilderijen aangezien).
ver-
echter in strijd
beeld strekten van de gravenbeeldjes op het oxaal van de kerk te blz. 6,
1573 weder
in
toen de daartegen geplaatste paneelen met de copieën verwij-
1482 of 1483 geschilderd^). Als deze opgave juist
origineele
is
naar de oorspronkelijk op den zuidermuur van de
Carmelieterklooster
werden ontdekt,
hem,
die
').
De meer bekende kapel
de krachten
het bestuur hieraan getwijfeld,
1463, waarvoor het de opdracht verleende aan
in
Antwerpen
gravenportretten
in
de stad
deed voor het maken van een steenen
zulks
te
in
die opdracht te volvoeren.
tot voor-
Egmond
(door
Door JOHANNES DE Leydis
in diens Chronicon Egmondianum*) vermeld, dat de abt Gerard van Poelgeest „fabricari fecit oxale in choro satis sumptuosum cum imaginibus comitum Hollandiae." Aangezien nu Gerard VAN POELGEEST in 1476 is overleden, moeten deze beelden ook vóór 1476 zijn vervaardigd, zoodat óf de opgave onjuist moet zijn, dat de Haarlemsche portretten hier tot voorbeeld dienden, óf
wordt
deze portretten zelf moeten ouder
zijn
dan 1482. In het eerste geval
uitgesloten, dat de abt, die zelf tot eene
bekende Leidsche
is
het niet
familie behoorde, bij
het versieren van het oxaal de Leidsche portretten voor oogen had.
De
oorspronkelijke muurschilderingen van het Carmelieterklooster zijn reeds
verdwenen; waarschijnlijk waren
lang
zij
in het einde
der 15de eeuw reeds zeer
beschadigd, toen de op paneel geschilderde copieön er tegenaan geplaatst werden.
Rekening van de vestmeesters, 1463. 1) a) Dr. W. Pleyte, Eene monographie der graven van Holland en Zeeland, in: Bijdr. v. Vaderl. Gesch. en Oudheidk,, 3de reeks II (1885), bl. 219-243. S) P. Langendijk, De Graven van Holland, in jaargedichten beschreven. Haarlem, i74Si 4°- Zie ook: Tii. SCHREVELIUS, Beschrijving der Stad Haarlem, bl. 16 en 17. *)
Uitgave 1692,
bl. 118.
DE PORTRETTEN DER HOLLANDSCHE GRAVEN ENZ.
226
Dc
herinnering eraan
echter bewaard gebleven door de in 1573 door
is
gemaakte teekeningen, die inspireerden,
en
de
zijne
Thybaut
ontwerpen voor de Leidsche schuttersvensters
naar Thybaut's teekeningen vervaardigde gravures').
later
Hieruit blijkt, dat de teekeningen van
Thybaut
in vele
opzichten sterk gephan-
taseerd waren, waarschijnlijk door den slechten toestand, waarin de muurschilde-
ringen
bevonden.
zich
Indirect
is
de herinnering eraan ook levendig gebleven
door de op paneel geschilderde copieën, die naar het Haarlemsche stadhuis overgebracht, en de daarnaar door H. Spilman voor
P.
zijn
LaxgeNDIJK's „Graven
van Holland" vervaardigde gravures. Z)
Een derde in
serie
van portretten van Hollandsche graven bevindt zich thans
het Gemeente-museum te 's-Gravenhage^). Het
schijnlijk vroeger in
plaatsing
in
het
Haagsche museum en de onvoldoende
valt te oordeelen, zijn het
17de eeuwsch, en
Haarlemsche
gemaakt
zijn
in
elk geval van veel later oorsprong
serie. Zij
zijn
en
serie te
de
gevolgd naar de gravures, die
THYBAUT
naar de teekeningen van
De herkomst hofstad
bij
waar-
de slechte
verlichting aldaar over
stukken zondereenige kunstwaarde, waarschijnlijk vroeg-
lemsche muurschilderingen. vaardigd.
zijn kleine paneeltjes, die
eene omlijsting waren samengevat. Zoover er
is
Wellicht
zijn
zij
dan de Leidsche en de in
1578 door Ph.
Galle
en dus indirekt naar de Haar-
voor een der schuttersdoelen ver-
onzeker en evenzoo of er eenige band tusschen deze
heeft bestaan. Zij
werden
in
1872 voor een gering bedrag
Rotterdam aangekocht.
Naar de teekeningen van Willem Thybaut zijn genomen de gravenportretten in: M. Vosmerus, Hollandlae, uit 1578, Barlakdus, Hollandiae comitvm historia et icones, uit 1584, de serie door Petit in 1601 en, als bustes, in P. Scriverius, Out Batavien, uit i6o5, en de bij J. F. LE hiermede samenhangende uitgaven, en eindelijk in Halma, Tooneel der Ver. Nederl., uit 172;. Zie de monographie van Dr. W. Pleyte en J. F. van Someren, Beschrijvende catalogus, I, bl. 90 vv. Gemaakt naar de in 1743 van de portretten door Taco Jëlgersma vervaardgde teekeningen 2) 3) 36 portretten op paneel, elk hoog 41 en breed 31 cM., den «3 April 1872 aangekocht van 1)
Principes
C.
VAN SiCHEM
Hbrckekratm
te
Rotterdam.
B
IJ
L A G E.
EXTRACTEN UIT DE LEIDSCHE STADSREKENINGEN. Eerst Jacob Clementsz., die schilder, gegeven van dat hij alle die bloemen, draken ende andera an der stedehuustoeren vergulden soude op zynen cost, gelijcken als mit hem overdragen was, te samen XIIII <3r groot, facit CXII %. Item Jacob gegeven van II<= LX lover te maken, van t stuc III groot, facit XXVI 'gr Item noch Jacob gegeven van III compassen boven an der stede toeren te verwen ende te vergulden . VIII "3^ _ Item Jacob voirscreven gegeven van die weerhaen, dat becken ende die spille upter stedehuustoeren te vergulden, tsamen III ïï" HU s. Item noch Jacob voirscreven gegeven van die cappelle tgens an den toeren mitten calompnien te verwen root wit ende anders te stoffeeren l Rijns gulden, facit XXXVI s. V'III d. Item Jacob voirscreven noch gegeven van die baerdze ende die croen opter stedehuus te bemalen VIII '3'-
1460 f178.
loveren,
.
•
1462,
Rekening van de vestmeesters. Item Matthijs Willemsz. gegeven van dat nuwe tavereel, HoUant in staen, van houte ende van loon vijftich placken.
dair die eerste vier graven van
Item betaelt Jacop Clemmentsz., die schilder, by beveel van den burgermeesteren, van dat tavereel mit den eersten IIII graven van Hollant van schilderie gewrocht heeft, ende mede van die lijsten ende die stantvinck van der balc, ende dat dair an dient, punteUken te stofferen mit schilderie, tesamen vier pond groot Vlaems, geliken Jacob voirscreven dat toegenoeden ende geseyt is dair of te hebben bij Jan van Poelgeest ende den schout Jan van ZwiETEN, facit XXXII TT. dat
hij
1463, Rekening van de vestmeesters. Item gecoft tegen DiRCK die Cuper IIII wagenschotten» ende zijn verwrocht an den twien tavereelen, die staen sullen buyten ende bijnnen an die poorte van den Stien, coste elc wagescot VII groot I doyt myn, facit XVIII s-
Item by Woïjter voirscreven (die leydecker) geleverd Jacob Clemmentsz, om roeyen ende loveren of te maken ommegaens die lijsten van den tavereelen mitten graven upter stcdehuus XXIIII ig: loots, coste elc pont VII pennync, facit XIIII s.
heeft
Item by beveel van den burgermeesteren betaelt GerijtHoechstraet, van dat hy vermaect die wapen van mijn vrou van Charlois, die staet optie nye sale van der stcdehuus X
placken,
facit
XIII
Item gegeven besichde an den
Coman Gqessen
lijsten
uptic Visschmairct, van coperdraet,
s.
IIII d.
by Jacob Clementsz.
van den tavereelen mitten graven uptie stede nye camere, in
als
II s.
VII d-
29*
BIJLAGE.
228
die scrijnmaker, voir lijn loen, van dat hij tverhemelt gemaict den schoerstien up die stede groen camerc over die nye halle, daerof die VI «g; XIII s. IIII d. schout dadincgsman was, V Rijnsgulden, facit
Willem Engel,
Item betaelt
heeft,
in
Item denzelven noch voir zijn loen betaelt van II^" grote taverelen te maken, om in elck graven van Hollant te malen ende te setten uptie voerscreven camere, van elc tstuc
IIII II
dat staet
Rgns gulden,
V
facit
<^
VI
VIII d.
s.
Item denzelven Willem noch gegeven van dat hij gemaict heeft II tavereelen, dair off een tavereel staen sel voir an die poorte van den Stien ende dat ander bijnnen die poorte Il ?r . van den Stien, tsamen dat
Item Jacob Clementsz. betailt voir zijn loen van de scilderie, die hij bijnnen desen jaere gemaict heeft, te weten 11 grote tavereelen, elc mit IIII personagien na die graven van HoUant LXIIII *». gewrocht, van elke tavereel gegeven IIII 'ïï grote, facit Item by beveel van den burgemeesteren Jacob voorscreven betaelt van dat hy gestoffeert ende verlijmt heeft dat tavereel van den Ordel, hangende in de vierscaere, ende oic van die verhemelt te stoffeeren, dat staet in die schoerstien opter stede camere, tsamen gegeven XVIII s. 1464, Poortmeestersrekening, elc
9 Juni.
eenen tabbert hebben sullen van
1464, Vestmeestersrekening. Item
mit twie oghen,
om
schoorslien op die
EwoUT, die
Item dat
IIII ellen
clerck,
ende JacobClemmenïSZ^
lakens jairlicx.
DiRc Allairtsz. voirscreven gegeven van twie yseren haken
des winterdages dat verhemelt dair an
te
handen, dat tsomers staet
nyeuwe kamer
in
die
II s. IIII d.
Item DiRC Woutersz. gegeven van VII"/s'^ cliene crammen om an den tavereelen, dair elck hondert in staen, by Jacob Clementsz. te besigen voir tschoeren, coste
die
graven
IIII
plancken,
XL s.
facit
ende van
11
Tb
'/a
huys, coste elc pond 11
sondeers, by jACOB Clemen'TSZ. verwrocht an die tavereelen opterstede '/a
groot.
Idem dezelven WiLLEM ENGEL gegeven inne dat hertoich sullen, dat tot
Aelbrecht
mit
Jacob Clementszs.
zynen
die scilders
van een tavereel te maken, dairende mit grave Willem, zijn broeder, staen
voir zijn loen
kinderen is,
XL
placken, facit
LUI
s.
Illld.
Item noch Willem voirscreven gegeven van een verhemelt te maeken staende onder graven opt eynde van die nuwe camer, dair die graven staen, XXXV placken,
die VIII'« facit
XLVIs.
•
VIII d.
Item Jacob Clemektsz. gegeven van te stofferen ende te vergulden twie tavereelen, die voir ende after an die poorte van der vangcnissc upt breggetgen, ende van dat hy die twie leeuwen, die up die selve poort staen, stoffeerde, mits dat hy wat meer opter stedehuys wrochtc, tsamen XVI Rijnsche gulden, t stic XL groot, facit XXI E Vis. VIII d. geset
zijn
....
Item Jacob Clementsz. voorscreven gegeven van te vergulden ende te stofferen die wocrhacns ende die pynappels, stacndc op die makelairs van der vangcnissc (enz.), \"I ([ XIII s. lllld. (voor loon en goud).
BIJLAGE
229
Item Jacor voirscreven gegeven ende betailt voir sijn loen van ses graven zijn upter stedehuys, VI 't[ groot, facit
twie tavereelen, die gheset
te
maken
XLVIII
in f?:
.
Item Jacob Clementsz. gegeven, van dat hy maicte alle die steygeringen, dair die figure van der passie ons Heeren opten Palmendach op gethoget wort, boven dat die stede hem alle die spykeren dairtoe leverde III ^ .
Willem Gerijtszoen,
Item graven after
tsamen
X
te
pecken
die
schutemaker, gegeven van die llll tavereelen van den die muyer, voir peck ende voir zijn arbeyt
voor die vochticheit van
placken, facit
XIII
IIIl d.
a.
1465, Rekening van de vestmeesters. Item gecoft by Willem Engel tiegen Heertges Omenz. XXXIX wagenschot, verbesicht an vier tavereelen te maken, die stantvincken van den balken mede te cleden, ende verwrocht an die bancken op die aftercamer, costen tsamen IlU'/a
VI
Rijnsche gulden, facit
Willem Engel gegeven van
Item
drie tavereelen te
maken up
ït.
die voircamer, alse een
genadige heere den hertoge ende mijn genadige heere van Charlots elck in gefigurcert sijn gemaict twie leeuwen mit helmen ende wapenen, tsamen Rijnsche gulden, sonder hout dairtoe te doen, den gulden XL groot, facit VI XIII s. IlII d.
dair mijn zijn.
V
Item die twie ander tavereelen
^
Item
Willem Engel
voirscreven noch gegeven van een groot tavereel te
schoorstien up die voirsael twie Rijnssche gulden, tstic
Item by
XL
groot, facit
....
maken an die LUI s. IIII d.
Willem Engel verhangen van
der muyr die tavereelen up die voorcamer, hem XLs. Item deselve gemaict ende becleedet die vijfï stantvincken, hem dairvoir Ende beneden onder die voet van den heeren gemaict een verhemelt gelijc die
dair aff gegeven betaelt
XX
lysten,
hem
l'l-j
s.
dairvoir
betailt
gulden, den gulden
Item
SvMON
XL
IIII'/j
groot
Rijnssche
facit
gulden
ende
hem
betailt
van
IX
coggeboirt hout
^
XIII
s.
III d.
jANSz., die scilder, gegeven van een tavereel te stofferen mit mijn genadigen
heere den hertoge van Bourgonge ende mit mijn genadigen heere van Charlois, elck mit horen wapenen, XVI Rijnssche gulden, tstic XX placken, facit XXI TT VI s. VIII d.
Item Jacob Cle.Mentsz. gegeven van IIII stantvincken staende op die voircamer te stoffeeren ende elke stantvinck een tuyn van loet gemaect ende van goude gestoffeert, voor veruwe, voir gout ende voir den arbeyt tsamen VIII Rijnsche gulden, tstick XL groot, facit tsamen X 13" XIII s. Uil d. Item gegeven Wynnairt, die francijnmaker, van 1111= gouts, daer die tavereelen mede vermaict ende verstoffeert worden, van clc hondert XXIIII placken, facit . . VI '(T VIII d-
HANS COENRAET BRECHTEL DOOR
IDA
C. E.
PEELEN.
E nasporingen door Dr. A. Bredius voor een aantal jaren
gedaan, waarvan de heer A.
J.
Servaas VAN RooiJEN,
toenmaals Directeur van het Gemeente-Museum venhage, het voorrecht had de resultaten talogus
1)
dezer kunstverzameling te
hebben het werk
al
te
in
te 's-Gra-
den Cata-
mogen verwerken,
geworpen op een kunstenaar, wiens lang onbekend is gebleven. licht
Door deze archivalische gegevens, aangevuld met genealogische bijzonderheden door Jhr. Mr. W. A. Beelaerts van Blokland in het Bulletin van den Ned. Oudh. Bond 191 1 p. 78 gepubliceerd, doch bovenal door het terug vinden van verscheidene zijner
fraai
gedreven kunstwerken,
is
het
thans mogelijk ons een incer volledig beeld van den zeventiend'eeuwschen zilver-
smid H. C. Brkchtel
te
vormen.
Uit bovengenoemde mededcclingen in
1609 1)
's
Zie
te
blijkt,
Neurenberg geboren werd. De
Catalogus
Gravcnhage 1908
p. 79,
der
Geschied-
No. 207.
dat
familie
en Oudheidkundige
Hans Coenraet Brechtel BrechteL, waarover de heer
Voorwerpen van
het
Gemeente Museum
Ie
HANS COENRAET BRECHTEL.
Hampe
Til.
Thieme-Becker
het Kunstlerlexikon vaa
in
231
uitvoerige inlichtingen
verstrekt, welke wij hier gedeeltelijk overnemen, telde onder hare leden verscheidene schilders, kalligraphen en
De
een enkelen graveur.
grootvader van onzen zilversmid,
STEPHANBRECHTELdeoude 1523
een bekend kalligraaf en wiskundige, vestigde zich 1548
in
hij
huwelijk
burger
als
trad.
te
— 1574,
Neurenberg,
werd ingeschreven en met Veronika Haiden
opende
Hij
1540
in
deze stad een
in
waar in het
en rekenschool, die weldra
schrijf-
eene groote bekendheid genoot, en gaf bovendien vele voorbeelden en voorschriften
voor het schoonschrijven
moet
Ook op
uit.
eene zeer
schriften, die hij heeft nagelaten: n.1.
ment met gouden
letters
der Geometrie en een er in
het gebied der wis- en landmeetkunde
eenige werken hebben gepubliceerd. Bekend vooral zijn de twee hand-
hij
deren
wapenboek van
alle
in zijn tijd
zeer bekend was, en
de geschilderde portretten opschrift
op
zijn
Neurenberg.
Christoph Fabius 1568
Zijn zoon
gold
hij
niet alleen
maar ook het vleiende
te zijner eer geslagen,
medailles
de
fraaie grafsteen te
geschreven copie op perka-
vorsten en adelijke personen „so viel
Dat
hat habhaft werden können".
hooge mate gewaardeerd werd, getuigen
en
fraai
van de 15 boeken van EUKLIDES over de Elementen
—
1622, de vader van
c.
Hans Coenraet,
het begin der zeventiende eeuw als: „der beste Schreiber des damaligen
in
Nürnberg, dessen Kunstschriften sich durch besondere Freudigkeit und Tapferkeit Hij
auszeichneten".
boeken
gaf twee
over het schoonschrijven
kurtze
Unterweisung der fürnehmsten teutschen Haupt-Buchstaben
terwijl
de tweede druk reeds
uit: etc.
Eine
ie in
1602,
1636 verscheen en 2^ Schone zierliche Schrifften
in
der lieben Jugend zu nützlichem Unterricht etc. 1613.
Christoph Fabius kunstenaars
Het
is
liet
de schrijfvoorbeelden
Georg Herman,
als
dus zeer de vraag of
hij
zelf
B.
Caymox
de kunst van
Amsterdam bevindt
in
deze uitgaven door andere
en Heinrich Ulrich uitvoeren. graveeren
te
waarvan
door de twee anderen gedragen wordt en
er een
verstond.
In
het
zich een etsje, voorstellende drie jongens,
Prentenkabiner
op
zijn
handen
een
Frederick de WlDT excu., dat aan Chri.STOPH Fabius wordt toegeschreven. Daar ons
blad met glazen balanceert, gesigneerd:
GuiDUS Renus
inv.,
geen etsen van
hem bekend
zijn,
is
BrechTEL
f.,
het ons niet mogelijk de juistheid dezer toe-
schrijving te beoordeelen.
Met deze weinige gegevens der naaste familieleden van Hans CoeNRAET stellen. Over den zilversmid zelf, wordt in het Lexikon het geheel niet gerept. Al kunnen wij van het milieu, waarin BRECHTEL op-
moeten we ons tevreden in
groeide, ons eenigermate een denkbeeld vormen, van zijne opleiding tot kunstenaar,
waar en
bij
wien
hij
zijn
vak heeft geleerd,
is
vooralsnog niets
mee
te
deelen.
HANS COENRAET BRECHTEL.
232
Het ligt voor de hand dat BRECHTEL te Neurenberg, van ouds bekend om zijn beroemde zilversmeden als Wenzel 1508 1583 en Christoffel Jamnitzer 1618, Hans Petzold 1551 1633 om slechts enkele te noemen, zijn 1553
—
—
—
hebben doorgebracht. In
dit
de gildeboeken voorkomt.
De
leerjaren zal
naam
niet in
dat de familie
waar
op den
want
er drie jong gestorven
in
1634
treffen wij
in
dat
zijn
echter niet uitgesloten,
is
1622 naar elders, wellicht
Hans Coenraet
Januari met de burgemeestersdochter
24''"
te
Heusden
Maria Steewech
Uit dit huwelijk werden zes kinderen geboren, waarvan
huwelijk treedt.
het
in
hij
is,
verwonderlijk,
het
is
Brechtel na den dood van den vader
naar Holland verhuisd aan,
geval
mogelijkheid
zijn.
is Brechtel naar den Haag verhuisd, waar wij zijn naam van Burgerschappen en Schutterijen op den 21"" Maart 1640
Omstreeks 1640 Register
het
in
vermeld vinden. Den waarin
acte,
hij
21"=°
Maart 1641 treedt
hij
op
als
gequalificeerd wordt als zilversmid.
getuige
Dat
bij
een notarieele
toen reeds grooten
hij
naam had als kunstenaar blijkt uit de opdracht, die hij van Koningin Elizabeth van BohEMEN mocht ontvangen, om een beker te vervaardigen, die zij als geschenk aan de stad Leiden, waar haar zoons geruimen aan
bieden.
te
Lakenhal
te
Deze
fraaie
beker,
waarop
tijd
vertoefd
wij later terug
hadden, wenschte
komen, wordt
de
in
Leiden bewaard.
Bovendien droeg Frederik Hendrik hem op een gouden
schilderspalet
gouden penseelstokken (waarvoor Brechtel 1495 gld. 10 st. ontvangt) maken, die hij aan den schilder Pater Zegers te Antwerpen ten geschenke
en
zes
te
wenschte
te geven.
Dit moet voor den bloemenschilder
Seghers stukken zoowel van Frederik Hendrik zijn
geweest; herhaaldelijk heeft
Daniël Seghers bestemd
als
belooning voor zijne fraaie schilder-
als
van Amalia van Solms blijken van
erkentelijkheid ontvangen.
Doch karakter wij
hem
en in
niet alleen
wat
hoedanigheden 1650')
BrECHTELS kunstenaarsgaven, maar ook wat zijn betreft, werd hij kennelijk zeer hoog geschat, daar
als ouderling, in
1667
als
ouderlingen regeerder der Luthersche
Kerk aantreffen, terwijl hij in datzelfde jaar tot deken van het gilde onder den naam van Hans Coenkaet Bkechel wordt verkozen 2). Brechtel moet ook een welgesteld man geweest zijn, want in 1662 treedt hij op als borg voor zijn schoonzoon Adkiaan VAN Hoecke, eveneens goudsmid te 's
Gravenhage en
een
der
>)
') 3)
deftige
in
1669 koopt
hij
voor f7500
in het
wijken, een huis, bekend onder den
Noordeinde, toen ter
tijd
naam van „De Spiegel"
Acte voor Ns. D. V. SciloONUKRWOERT, 1650 Juli lo. 1667 Nov. Habs Coenraet Prkchbl gcêligeerd deken. Mcded. vin den heer E. Voet Jr. Zie bovengen. Gat. van hei Gemeente Museum te 's Gravenhage.
^).
HANS COENRAET BRECHTEL.
233
hem
Zeer eervol was de opdracht, waarmee de Staten-Generaal
Wij lezen dat:
„Bij
H.
van
resolutie
Hoog Mog. van
CoENRAET BrechTEL werd opgedragen een gouden doos
begiftigden.
1672 aan
8 Juli
Hans
vervaardigen
te
om
daarin den Prins van Oranje zijne Commissie als Kapitein- en Admiraal-Generaal
aan te bieden"
').
Deze doos, die wij op het Koninklijk Huisarchief hoopten te vinden, is daar echter niet meer aanwezig. Door zijn relaties met het Hof, mogelijk ook door het ouderlingschap van de Luthersche kerk, waarvoor herhaaldelijk bij buitenlandsche vorsten en werd,
gecollecteerd
edelen
waarschijnlijk zijne betrekking tot den Poolschen
is
JOHAN Zembrensky te verklaren, die hem den 8en Januari machtigt, geld voor hem in ontvangst te nemen. Brechtel sterft den iSen Nov. 1675. De boedelscheiding heeft edelman,
na den dood van
plaats
eerst
1682 komen
erfgenamen
als
vrouw
zijn
Over het leven van BRECHTEL moeten
Wel
's
de
verspreiden
ze
eenig
van zijne vestiging
redenen
Gravenhagc blijven het
zal
ons niet mogen
Wij
zijn
oeuvre
te
gelukken,
nog
dus
geven,
niet
toch
waarvan de meesten zijn
in
zijn
geweest
meerdere
stukken
staat
willen wij
een
in
alle
trachten
hierbij zijn afgebeeld,
feiten
kunnen
zijn,
van
ontwikkeling tot
zijne
zijn verblijf in
Heusden en
wij slechts enkele gissingen
een achttal kunstwerken
grooter
aantal
met deze weinige
leven,
zijn
Holland,
in
wij in het duister tasten en
wagen. Van Brechtels oeuvre Ongetwijfeld
wij alzoo
over de waardeering, die mensch en
licht
maar over
beiden ondervonden,
kunstenaar artist,
BleESENDORF,
of
vrouw Ursula Brechtel.
juwelier te Berlijn en zijn
volstaan.
echter
Aug. 1682. In de acte van 10 Oct.
2
Samuel BlaissendORP
voor
1675
doch zijn
gekomen.
ons
tot
vooralsnog
hand
aan
te
is
het
wijzen.
opzichten volledig beeld van zijn
aan de ons bekende zilverwerken,
Brechtels smaak
ontwerper en
als
vaardigheid als kunstenaar te toonen.
Het vroegste kunstwerk, dat
wij tot
nu toe ontmoet hebben,
is
het
fijn
met de pen geteekende portret van Mr. Gerard Beelaerts, advocaat voor het Hof van Holland, in bovengenoemd Bulletin-artikel op p. 79 afgebeeld, doch daar onrechte een ets genoemd. Deze teekening, voor zoover wij kunnen nagaan,
ten
de eenige, die van hem bekend
is,
is
gesigneerd
:
H. C. BRECHTEL
Volgens de suppositie van den heer BeelaERTS moet
TELS
verblijf
1}
te
Register der Resolutieo van de St. Gen. 167a, ae ged.
W.
fecit.
tijdens
BRECH-
Heusden, ook de aanvankelijke woonplaats van den geportret-
Declaiatie deswege ingediend door
dceling van Jhr. Mr.
zij
fol. 34, fol. 138.
Hans Coeksabt Bkechtel
„goutsmit alhier In den Hage". Mede-
A. BEELAERTS TAN Blokxamd.
30
HANS COENRAET BRECHTEL.
234
27 Aug. 1643) gemaakt
(gestorven
teerde
Naar een geschilderd portret te zijn. Bovendien toont de
zijn.
oordeelen, moeten de gelaatstrekken alleszins gelijkend artist in het
komen
weergeven van den aard der
beheerschen.
te
Hoe
stoffen,
de techniek van het teekenen vol-
juist heeft hij niet het soepele, luchtige der
haarlokken,
het verschil van het fijne batist der met fraaie kanten versierde kraag, tegenover
de stugge, zware lakensche jas weten
uit te
drukken
!
Hij blijkt ook een geoefend
gevoel voor de waarde der kleuren te hebben. Behalve delichtspeling
oog en
fijn
op de
figuur,
heeft
den egalen achtergrond door eene juiste verdeeling van
hij
en schaduw weten te verlevendigen. Het hoogen der kraag met witte dekverf
licht-
heeft echter wel eenige afbreuk gedaan aan de fijnheid der lijnen.
Aan
deze met
nauwgezetheid uitgevoerde penteekening moeten ongetwijfeld meerdere teekenproeven
Om
voorafgegaan.
zijn
het van groot belang
zijne
ontwikkeling
Indien deze teekening nog tijdens is,
moet
jaar
Brechtels
we BRECHTEL reeds
treffen
moet
aldaar
vestiging
deze kunst te kunnen bestudeeren zou
verblijf te
vóór 1640 hebben plaats gevonden; want
dit
toch,
in
zoo er eens andere teekeningen aan het
zijn,
van den fraaien en
hij
al
te
's
in het
licht
kwamen.
Heusden vervaardigd begin van genoemd
Gravenhage aan. Kort na
zijne
spoedig de vereerende opdracht tot het ontwerpen
sierlijken beker,
van de Koningin van Bohemen ontvangen
Museum „de Lakenhal" Gerard BeelaertS, advocaat voor het Hof van Holland, te danken, dat hem deze groote eer is te beurt gevallen.' Is BRECHTEL op raad van Beelaerts naar Den Haag te
verhuisd
of
ieder
geval
naam
te
mogelijk aan zijne relaties met Mr.
in
deze vragen vermogen wij thans nog geen antwoord te geven;
waren
maken en
In
het
1641 draagt. (In het
de opdracht wellicht de aanleiding geweest tot zijne vestiging
is
Op
stad.'
Bkechtel
Heeft
Leiden).
deze
de kelk het jaartal
daar
hebben,
deze
in
Den Haag de kansen
gunstiger voor een kunstenaar
zich eene positie te verwerven
tijden
vooral
heerschte
dan
in
in
om
Heusden.
er groote welvaart in
's
Gravenhage en
de stad onder het bewind van den kunstlievenden Frederik Hendrik en Amalia van Solms glorierijke dagen. Den Haag, de residentie der stadhoubeleefde
ders, zetel der verschillende regeeringscolleges, bovendien het zeer gezochte verblijf
van vreemde vorsten en gezanten, had grootendeels eene internationale mondaine en zeer prachtlievende bevolking.
Tot het bouwen en decoreeren van de vele paleizen en lustverblijven van Frederik Hendrik en Amalia van Solms, ook van de fraaie behuizingen der edelen tijden
en
rijke
beleefden.
waclitingen
aanmerking
naar te
patriciërs
Het
is
werden tallooze kunstenaars vereischt, die nu gulden
dus geen wonder, dat vele artisten met gespannen ver-
Den Haag
komen.
togen, in de hoop voor belangrijke opdrachten in
HANS COF.NRAET BRECHTEL. Een te
dergelijke reden kan
Wij
verhuizen.
ook BrECHTEL
235
hebben naar Den Haag
er toe geleid
trouwens, hoe spoedig reeds zijne pogingen met succes
zien
bekroond worden.
De staande
beker nu, voor de Koningin van Bohemen vervaardigd, moet niettegenbuitengemeene hoogte (79 cM.) om de sierlijke vormen en juiste
zijn
verhoudingen
van
cuppa, stam en voet als een zijner beste werken be-
deksel,
schouwd worden. De golvende bouw van de
wijde, naar
onderen toe sterk ver-
nauwde cuppa, welke door een hurkende sater gedragen wordt, moet zeer geroemd worden. Het voetstuk, waarop de sater rust, bestaat uit bladornament en phantasvrouwen,
dooreengestrengelde
tisch
kinderen
en zeemonsters.
De cuppa wordt
gesloten door een ietwat bolvormig deksel met breeden golfrand, welke over de valt. Tot bekroning is een gegoten beeldje van de Koningin van Bohemen kroningsgewaad met kroon en scepter, aangebracht. Deze beker is, behalve
kelk in
komt Brechtels rijke phantasie Met onvermoeide ijver en uitbundige vreugde weet hij nieuwe motieven, nieuwe vormen te scheppen, die geleidelijk op de meest
het
beeldje,
ten
volle
telkens
geheel gedreven. In dit drijfwerk
tot
verrassende
zijn recht.
wijze
koppen de
Op
de cuppa
in tallooze variaties
het kwab- of oorschelp
is
nu eens
als visch- of dolfijnachtige
zich voordoet, dan als hoornachtige figuren of schelpen sterk en relief
dreven. Het als
overgaan.
elkaar
in
ornament aangewend, dat
artist
kwabornament kan echter een zeer aan
phantasieën den vrijen teugel laat en de juiste maat over-
zijn
BrechtEL
schreden wordt.
heeft dit niet alleen weten te vermijden,
deel zijn ornamenten in volmaakt evenwicht gecomponeerd.
der hoofdvormen, dit
kunstwerk
dachtiger
welig
heeft
zijn.
de juiste verdeeling
zal
het
ornament.
worden.
in
maar integen-
De goede verhoudingen
de ornamentatie kunnen
Wanneer
wij
in
de cuppa aan-
ons opvallen, dat regelmatig tusschen het rijke
zijn uitgespaard, die
gedreven
de zoo noodzakelijke rustpunten vormen
in
Dat de kunstenaar de paneeltjes op deze wijze
spreekt ten duidelijkste uit de manier, waarop de medaillons ge-
opgevat,
decoreerd
als
genoeg gewaardeerd
beschouwen,
decor medaillons dit
zoowel
niet
ge-
is
gevaarlijk versieringselement zijn,
Brechtel
heeft namelijk
op deze paneeltjes slechts zeer
fijn,
met
den pons gestipte voorstellingen aangebracht, welke eerst van dichtbij bewonderd
kunnen worden. In drie rijen van drie medaillons zijn op de cuppa eenige vlinders, voorts tafereelen
slapende lingen
met Venus
gepointilleerd;
amoretten te
Op
als
hoofdpersoon (Venus
Venus en Ganymedes) en
toilet
makend, Venus met
sater,
ten slotte een paar zinnebeeldige voorstel-
de drie paneeltjes van het deksel geven bovendien eenige
zien.
den voet
is
inplaats van het
kwabdécor
rijk
gedreven bladornament 80»
HANS COENRAET BRECHTEL.
236
De
toegepast.
sater, die
de cuppa draagt,
van bladeren, waaruit slechts pooten
te voorschijn
bladwerk
komen; ook
De zwaar
uit.
is
als het
zijn karakteristieke
ware omhuld door een mantel
kop, naakte armen en harige boks-
zijn kort staartje steekt zeer geestig
tusschen
al dit
gelobde acanthusbladen met geparelde bladnerven, welker
ineenvloeiende lijnen en vormen soepel naar beneden vallen, vormen den overgang tot
de golven met phantastisch dooreengestrengelden figuren.
De
sterk sprekende
kop en de zwaar gebouwde
figuur
van den
juist
tegenwicht met de groote cuppa. Tot
vinden
die
wij
de kleinste détails van
karakteriseert. Ontegenzeggelijk herinnert dit
aan het oeuvre van LuTMA. Vergeleken met dezen beroemden rijke
menten,
hoofdvormen
de
de juiste te
hem wel
phantasieën
maat
dit
kunstwerk
van gedachte en breedheid van behandeling, welke het
eenheid
werk van een meester
in
sater, het
vormen een
forsche modele' van het blad- en figuraal ornament van het voetstuk
voorwerp ons
zilverdrijver,
wiens
eens parten spelen, zoodat onder de te zware ornaveel
te
vervagen,
BRECHTEL
weet
echter zoo goed
houden en het ornament steeds aan den vorm ondergeschikt
te
maken.
De beker
is
voluit gesigneerd:
H. C. BRECHTEL
fee.
1641 en draagt bovendien
de volgende merken
f
s9
Bohemen
ge-
Onder de drijfwerken van Brechtel neemt deze monumentale beker
om
In
de
binnenzijde
van
deksel
het
is
het Rijkswapen van
graveerd.
haar fraaien vorm en wonderrijk ornament een eerste plaats
De bezit, zijn,
voorwerpen, welke de Luthersche kerk
hoewel zeer
fraai
te
in.
's-Gravenhage van
Brechtel
uitgevoerd wat vorm en decor betreft, veel eenvou-
diger van makelij. In
een
17e
eeuwsch
Bouck, waer
„Register
in te sien is
wat
kerck van vergulde en silvere stucke en anders voorhanden sijn", vindt
bij
onse
men na
Jezus Naeme, Amen" onder de „stucken in onse kerck ende genoemd: „Een silver Doopbecken hetwelcke Anno 1648 de Jonghe Dochters van onse gemeenten hebben maecken laeten" terwijl bovendien
den aanhef: Cantoor"
„In
o.m.
vermeld wordt dat
:
„Dirickie Brouckmans ende Elis.\BETH
Lammers
de gelderen
daertoe hebben gecollectert." Deze regels worden gevolgd door de mededeeling:
„Een
silvere
vergulde
dosse
tot
de
oblaten, die
bij
het Heylighe Avontmael
gebruyckt worden, de welcke van de overgeblevene gelderen, die
becken ingesamelt waeren, gemaeckt
is."
tot het
Doop-
HANS COENRAET BRECHTEL. Van deze twee voorwerpen
alleen de verguld zilveren
is
met deze merken
geteekend
Op
het deksel
Alle
omsloten.
gA»
_^
ouweldoos volledig
a.
omarmend en met de doornenkroon De achtergrond is zeer sober behandeld
Christus, het kruis
is
hand, dus na de opstanding afgebeeld.
schap en wolken
237
even
zijn slechts
;
de
in
land-
aangeduid en worden door een gelobde rand
aandacht concentreert zich op de groote, zwaar gebouwde, bijna
geheel naakte Christus figuur. In deze kleine compositie heeft de kunstenaar zich
wat
forsch
te
al
uitgedrukt; de Herculesachtige Christus „doet" daardoor wat
plomp. Dit treedt temeer op den voorgrond, omdat het hoofd het lichaam veel te klein
De werp niet
doopschotel daarentegen
niet gesigneerd
meenen
is,
hem
ling
deze schotel met
in
de behande-
geeft de toepasselijke voorstelling te zien
randen omlijst,
is
met
sierlijk
bijbel verzen in
van den rand op
De
figuren
van den Doop van Christus
van
het
in
de
profiel-
gegraveerde eikenbladen gedecoreerd, terwijl bovendien
17e eeuwsche druk- en schrijfletters het binnenste gedeelte
fraaie wijze vullen.
en
sterk
relief
gedreven
zijn echter
tengerder van vorm dan
de bovengenoemde Christus der ouweldoos. De koppen, wijding
is
en graveerwerk versierd. Het gedreven medaillon op den
drijf-
Jordaan door Johannes den Dooper. De geschulpte rand door enkele scherpe
twee
voor-
te
figuren en de typen der koppen. Eenvoudig, doch hoogst smaakvol
der
bodem
dit
mogen toeschrijven, met de ouweldoos genoemd en in aan
omdat de schaal tegelijkertijd gemaakt is, maar ook om de groote overeenkomst
alleen
verhouding tot
gelukkiger van conceptie. Hoewel
is
wij dit stuk toch
hetzelfde jaar •
in
gemodelleerd.
is
gebeuren
heilig
spreekt,
zijn
bijzonder
waaruit fijn
duidelijk
de
en karakteristiek
van modelé.
Te
betreuren
den achtergrond compositie,
te
passend
is
dat de zware wolken boven het rivierlandschap op
het,
veel
voor
domineeren,
de
waardoor aan de zoo noodige rust
ernstige
handeling
der
hoofdpersonen,
in
de
afbreuk
wordt gedaan. Vergeleken in
het
met de
Rijksmuseum
te
rijk
geornamenteerde schotels
Amsterdam
Leeuwarden, doet deze doopschotel wel hier
als
die
van
Lutma
of van den meester van den Popta schat te uiterst sober en
eenvoudig aan. Het
zijn
echter qualiteiten van anderen aard, waaraan de schaal haar groote waarde
ontleent.
De
artist heeft
vóór
alles
aan het blanke, glanzende metaal
als
schoon-
heid „an sich" alle recht willen laten wedervaren. Hij heeft van de eigenschappen
van
dit
schitterende
materiaal,
dat
de
wisselende lichtglansen verzamelt, vast-
houdt en weder terugkaatst op prachtige wijze
partij
getrokken. Door haar ver-
HANS COENRAET BRECHTEL.
238
rassende
maakt deze zoo
lichtschittering
buitengewoon
gevormde schotel
sierlijk
Het derde kunstwerk, dat de Luthersche kerk
met een
singenet
toch
knop,
ijvoore
den
hetwelcke
„een groot silver
bezit, is:
Hans Coenraet
kerckeraedt
BrEchtel gesneden ende vereert heeft." Op deze stempel is Christus vator Mundi" met vaan en wereldbol voorgesteld. Het randschrift
—
zeventiend'eeuwsche karakters gestoken luidt: „Sig
— Confess — Addict".
Aug
een
rijken indruk.
Hoewel het
—
Ecclesia
figuurtje ietwat grof
als in
„Sal-
kloeke
Hagiensis
gesneden
is,
is
— er
toch eenige overeenkomst in bouw, gezichtstype en haardracht met den Christus
van den doopschotel op
Ook de zware
merken.
te
drapeering van den lendendoek
stemt overeen. Uit de drijfwerken, die wij besproken hebben, kunnen wij twee wijzen van
behandeling
en
opvatting
waaruit een
kerk,
duidelijk
bewerking van figuren willen rangschikken.
achtergrond
en
Het
waarnemen. De stukken
Lutma's
tr.int
vertoonen,
juist zijn decoratief talent sterk
Timmermansgilde
den beker
tot
groep
aanzienlijke,
kunstwerk treedt
een
zelfde
idéé
is
het
drijfwerk
proeven op gedreven staen" van het St Jozefs-
Gemeente Museum
het
dit
te 's
Gravenhage, welke wij met
de tweede groep willen rekenen.
Volgens aanteekening
HOOFMANS van
ende
één
tot
op den voorgrond.
,,daer alle
in
wij
Hiermede vormt de
treffen.
doch getuigende van
van het begrafenisschild, of
zouden
gedreven beker een groot onderscheid. In
Eenvoudiger,
de Luthersche
voornamelijk de groote eenvoud van vorm, de sobere
is
behandeling en de devotie, die ons hierin in
uit
en welke eene geheel overeenkomstige
spreekt
geest
zelfde
het
in
St. Josefsgilde
Timmermansgildeboek „hebben Deecken hyer
den Haage de plaat den 15 Jannebij de gildeknecht gedraegen te
in
waery 1668 voor het gylde laeten maeken, om
worden op
alle
omgange
de Jaerpenningen
als
alsser een gyldebroeder sal begraeven
nys
gebeden werden
alle
voorvallende
altijt
en
bij
van het
ten
en
geldt, dat afgelost
(op) gehaelt
werden ende oock
sullen ter begraeve-
oock op de verkyesinge van het gylde en verder op
occasyen dyenste
in
worden ende broeders
en
gelegenheydt;
voor het is
gylde
van het huys
oock
te in
is
blijven;
deze plaet gemaekt deze
plaet
is
om
gemaekt
het Westeinde, genaemt de groene
met de somme van 24 gulden capytael ende 2 gulden ende 7 stuivers aen rentten. Maer de plaet heeft gecost met sylver en het fatsoen ende het snoer (deze ketting is niet meer aanwezig) samen 32 guldens 7 stuivers en 8 scaer
penningen
1)
').
Zie Cal. v. h.
Gemeente Miueum
te
's
Gravenhage 1908.
p. 79.
HANS COENRAED BRECHTEL.
Op
de
van het schild
voorzijde
Jan Jansen VoesTER Leeuwen, Dierck Jansen
lezen:
te
staat
Deeke, Gijsbert van der Burch, Philips van
VAN Reenen, JacoBUS Wiltens, hoofdmannen „Deze
wordt vermeld:
van
plaet
en het jaar 1667, aan de achterzijde
claer
silber
239
gemaeckt
is
eeren van Sint
ter
Josef eerbaer met het geldt van de Groene Schaer".
Tot merken
heeft het
voorwerp
^
frg.
r
iF^
Onmiskenbaar versieringsmotief
is
in
is
kwabornament
het
verbinding
in
è
^
kunstwerk Lutma's invloed
dit
te
bespeuren. Als
met bloem- en vrucht-
kwab- of oorschelpdécor, dat ons aan ornamenten van Lucas van Leyden herinnert, werd later door ADAM VAN VlANEN in eenvoudige, geleidelijk in elkaar overgaande vormen als versiering aangewend, Lutma, toegepast. Dit
guirlandes
die
ornament
dit
dezer
uitbeelden
voorkeur
bij
eigenaardige
toepast,
door sterke
heeft
werken wel pompeuse, doch niettegenstaande de decadente kunstwerken zich
zooals
niet
schuldig
gemaakt, doch
de edele
steeds
dit
twee boekjes:
in
ons
zij
Veelderhande
is
echter tot eer, dat
hij
aan
vormen
zijner
voorwerpen
het begrafenisschild opmerken.
de cartouches van
LuTMA
nieuwe compartementen, Eenige nieuwe
compartementen en Verscheyden Snakerijen,
Het
en
lijnen
wederom aan
Hoewel soberder van vorm herinnert welke
Brechtel
strekt
drijf-
voortreffelijke techniek, eenigzins
aan overdrijving of overlading van het ornament heeft
doen uitkomen. Wij kunnen
heeft
Het
gemaakt.
LuTMA
overdrijving in het
kwab- of oorschelpformaties van zyn
z.g.n.
1653 en 1654 werden uitgegeven.
in
Brechtel mogen gelukken van de heterogene
elementen, den schutspatroon
van het gilde en de voorstelling der gildeproeven, eene zeer smaakvolle compositie te
maken, zoodat de plaat
kan worden. In de
in
den vollen zin des woords een kunstwerk genoemd
drie cartouches, welke
in
het
uitgespaard, heeft bovenaan, in de plaats van het
de patroon van het
en
relief
gedreven
ornament
zijn
vischmotief, St. Jozef,
gedreven, een waardige plaats gevonden
om
;
wapen de ooievaar gecomponeerd, wordt de onderste cartouche door de namen van den deken
terwijl zijn
gilde, sterk
rijk
Lutma's
het
in
middenvak de gildeproeven
het Haagsche
en de hoofdlieden ingenomen.
Voor eene dergelijke opdracht is het kwabornament eene zeer gelukkige omdat de soepele, bewegelijke lijnen en zacht golvende vlakken, ge-
versiering, leidelijke
overgangen tusschen de cartouches vormen, waardoor eene groote eenheid
bereikt wordt.
Niet alleen de fraaie en sierlijke vorm van het schild, maar ook het forsche
modelé van
figuur en
Hebben
wij tot
voorwerpen nu toe
in
zijn
in het bijzonder te
roemen.
BrecHTELS drijfwerken zoowel wat
stijl
als
HANS COENRAET BRECHTEL.
«10
techniek
te
monumentale, verguld zilveren klok
Londen, bereidt ons op
zoo
tusschen de voorwerpen onderling kunnen con-
verband
eenig
betreft,
stateeren, de
het Victoria en Albert
Brechtel neemt
bouw van
plaats in; ja zelfs in den
Brechtels
De
zij
zijn
eene geheel afzonderlijke
het geheel, als in de constructie der
vormen en opvattingen
wij
treflfen
onder
aan, welke geheel in strijd zijn
met
voren zoo gewaardeerde kunst- en stijlprincipes.
te
volledige signatuur: „H. C.
Breghtel
Hagae", op de achterzijde
fecit
BRECHTELS hand
en de technische uitvoering der vele details, waarin wij duidelijk
ontwaren, sluiten
alle twijfel
omtrent
men de
bestudcere
auteurschap
zijn
Voor de nadere beschouwing van hoog)
Museum
aan kleur zoo schitterende meubel overweldigt ons eenigszins door
rijke,
pralend vertoon. In het oeuvre van
deelen,
in
gebied echter een verrassing. Dit aan ornament
dit
uit.
uurwerk (8i
groote
dit bijzonder
c.M.
afbeeldingen, welke de voor- en achterzijde duidelijk
weergeven. Tot toelichting
slechts vermeld, dat
zij
de twee
eveneens
zijkanten
met wijzerplaten vertoonen, waaronder evenals op de achterzijde een altaarvormig ornament met geëmailleerd figuurtje is aangebracht. arcades
Met groote
Brechtel de meest
virtuositeit heeft
verschillende wijzen van
metaalbewerking toegepast; sculpturaal en gedreven ornament filigrain
werk en gestoken rankendécor
schildering
o. a.
op de
Het dat
verhoogen.
te
zonder tusschengeleding, plomp op het onderstel
Daarenboven
werk hindert. onderdeden,
als
de
valt
en pilasters
stijlen
voorwerp mist daardoor de noodige van rijke
het
en
meubel hadden schitterende
verbinding met
de gedrukte vorm van het koepelvormig bovenstuk,
voornamelijk
is
in
onderkennen. Door e'mail
der zandlooper en de reeds genoemde figuurtjes
stijlen
nog trachten
heeft hij het effect
zijn hierin te
oneigenlijke
met
filigrain
rust,
vulling
werk
dat ons in dit kunstder
architectonische
direct in het oog.
deze hoofdelementen
rust. Juist
in
door strenge en eenvoudige constructie, tegenover de der détails geaccentueerd moeten worden.
versiering
gevolg van deze misvatting
is,
dat de gedreven plaketten, het
fijne
Het
steekwerk nu
zonder sprekende omlijsting, ieder voor zichzelf de aandacht vragen en
verband
Het
den bouw
in
geen
tot het geheel staan.
Het
drijfwerk der paneeltjes
de symbolen der vier elementen der jaargetijden
op de
met de
in
figuren
van den Dierenriem op den koepel,
de zwikken der arcades en de voorstellingen
basis, brengt
ons
in
het
fijne,
ietwat slappe modelé der
figuren en de zware plooienval der gewaden, de voorwerpen der Luthersche kerk in herinnering.
Ook
overeenkomsten. b.v.
die
zich
in
in
In
het
de behandeling van den achtergrond vinden wij treffende
tegenstelling
met andere
bijzonder onderscheidt
artisten,
een PAULUS
VAN ViANEN
door de zorgvuldige en uitvoerige
HANS COENRAET BRECHTEL.
241
behandeling der verschillende plans en daardoor een schilderachtig
landschappen verkrijgt, duidt Brechtel den achtergrond slechts dien tegenover de
noemen
fraai te
bloem- en bladornament
rijke
décor met medaillon van het
De
beeldjes
aan,
zijn
vat
sterk en relief gedreven figuren, geheel bijkomstig op.
vrij
Buitengemeen het
effect in
even
op
en
fries
om
zijn
de bloemguirlandes van den
de arcades en bovenal het
in
middellijst,
sierlijk
ranken-
der deklijst.
den
koepel
geven
niet
duidelijk te definieeren
mythologische en allegorische figuren weer. Behalve Saturnus of den Tijd op den koepel,
wij
treffen
Apollo met de
op de voor- en achterzijde: Bacchus met het Dionysuskind, met boog en draak? voorts Venus en Amor en
of St. Joris
Aan de
aan.
Jupiter
lier
zijkanten
merken
op,
waarvan de een met een haan
is;
bovendien
korenaar?
staan
ter
is
twee zeer Duitsch uitziende
wij
nog een krijgsman en een vrouw met een
weerszijden
de hand.
in
Zooals boven reeds
is
aangeduid
is
deze klok
een „puzzle"
als
oeuvre te beschouwen. Hoewel vele détails voortreffelijk
van als
kunstenaars
's
geheel
stijlvolle
zijn
in
Brechtels
uitgevoerd en getuigen
bewonderenswaardige technische vaardigheid kan deze klok
beschouwd,
Het verwondert ons gebracht.
figuurtjes
voorgesteld, de andere met wijnloof versierd
in
in
aesthetisch opzicht geen kunstwerk
hooge mate, dat
juist dit
genoemd worden.
kostbare stuk, de fraaie en
voordracht mist, die in de andere kunstwerken zoo zeer tot uiting werd
De
eenige oplossing, die wij wagen te veronderstellen
is,
dat
Brechtel
deze klok voor een weinig kunstzinnigen doch zeer prachtlievenden besteller heeft
moeten ontwerpen. deze opdracht
Toen
in
Mogelijk
kunnen de eigenaardige allegorische figuren met
verband staan.
dit artikel reeds ter perse
meesterstukken,
was, mochten
wij,
van een van Brechtels
een fraaie gedreven zilveren schotel met het wapen van Leiden,
van Mevrouw VON Friedlaender Fuld
te Berlijn nog eene photoHet ornament van dezen schotel is in denzelfden geest als het decor van den beker te Leiden vervaardigd. Het wapen van Leiden met twee leeuwen als schildhouders wordt omgeven door een rijk gedreven rand, waarin in het bezit
graphie
ontvangen.
acht medaillons in het kwabornament zijn uitgespaard. In deze medaillons zijn vijf voorstellingen betrekking hebbende op de lakenbereiding en drie episoden uit de
geschiedenis van Jason en
Behalve het
hierbij afgebeelde
mededeeling van Mvr.
met V.
Daar
Medea en
V.
dit laatste
Fr. F.
als
het gouden
vlies,
zeer
fijn
gedreven.
meesterteeken, vertoont dit stuk volgens de
merken nog een
L
en een gekroond
een negentiend'eeuwsch belastingteeken
is,
schild
moet de L, SI
HANS COENRAET BRECHTEL.
342
welke ook op den beker te Leiden van 1641 staat, onzes inziens als de jaarletter beschouwd worden. Waarschijnlijk is tegelijk met den beker ook deze schotel
door de koningin van Bohemen aan de stad Leiden ten geschenke gegeven. Zeer opmerkelijk
wapen geteekend keur op
Karel V eenige
is.
geschonken,
inlichtingen
stedelijk
merk
zilver noodzakelijk
waarborg
tot
te
is
dit het geval.
Hij
geeft.
geven
om
van
De
Ook met den beker van Veere door VOET JR., die mij hierover
heer E.
het Britsche
Museum
voor
het
n.1.
de
ontbreken van
dat waar het keuren van goud en voorkomen en den koopers alzoo een
veronderstelt,
bedriegerijen te
het
met het Haagsche
niet
vindt slechts ééne onderstelling mogelijk,
verstrekte,
Dalton van was
schotel
de grootste zeldzaamheden, dat de stedelijke
Hollandsche zilverwerk ontbreekt.
verklaring die Mr.
het
het echter dat deze
is
Het behoort
goede gehalte van het metaal,
dat vorstelijke personen een geschenk lieten vervaardigen, het
dit
voor het geval,
keuren overbodig
was, daar de vorstelijke gever zelf meer dan waarborg genoeg was.
Behalve het Leidsche wapen en (die
hierdoor
tevens
nader bevestigd
de jaarletter
wijst
ook deze hypothese
wordt) op de koningin van
Bohemen
als
vorstelijke schenkster.
zijn,
Ofschoon het voor de kennis van Brechtels oeuvre van groot belang zou nog andere stukken aan het licht kwamen, zoo kunnen wij uit de
indien er
boven beschreven voorwerpen
zijn fijne
smaak en groote kunstvaardigheid genoeg-
zaam waardeeren. Behoort hij al niet tot de allereersterangs artisten, voorname zilversmeden uit onzen grooten bloeitijd is hij toch voorzeker
tot te
de zeer rekenen.
Een
van Johannes Torrentius
schilderij
DOOR
W.
JHR. B.
N
dit
bij
F.
VAN
RIEMSDIJK.
album aan Bredius gewijd trachten
te
wij
datgene
dragen wat naar wij hopen den jubilaris welgevallig
zal zijn.
Ware BRANDT of
't
van
harte ligt
het ;
is hij
Deze schilder
is
zou zeker deze
Rembrandt
toch bekleedt de eerste plaats
een
ongebruikt
jubilaris.
anderen
Nu
meer dan 30 jaar bezig
niet
hem
gewijd
laten
ik dat niet
meester, die
te brengen, en heeft h\j niet zijn maiden-speech ais lid
van Wetenschappen aan
nieuws over Rem-
iets
te deelen, ik
niet
werk van
want
werk mede
gelegenheid
van onzen tellen
nu
ik in staat juist zijn
in
het hart
kan, wil ik iets ver-
BrediuS ook alles
want
voorbijgaan,
omtrent
zeer na aan
hem
bijeen
van de Koninklijke Academie
!
de befaamde JOHANNES TORRENTIUS (JOHANNES Symoonisz.
VAN DER Beeck), wiens avontuurlijk leven Bredius uitvoerig beschreven heeft in eene bij MaRTINUS NyhoFF in 1909 uitgegeven monographie, waarvan ik wel wat
gekregen heb.
Op
„Wij moeten de hoop
niet
laat kennis
uitroep te zien
:
bladzijde
1 1
van dat boekje
lees
ik
den
opgeven nog eens een werk van dezen schilder
opduiken." 81»
EEN SCHILDERIJ VAN JOHANNES TORRENTIUS.
344
De een
hier
tijdgenoot
uitgesproken hoop zich
uitdrukt,
is
beste
in vervulh'ng
gegaan, want een der, zooals
werken van dezen meester
kwam
door een
toeval in mijne handen en prijkt thans in het Rijksmuseum.
Alvorens over
mede
te deelen
dit werk, hiernevens
afgebeeld,
uit
te
wijden,
wensch
ik
op hoedanige wijze het werd verkregen.
December 1913 ontving ik van den ijverigen voorzitter van de Twentsche J. J. VAN Deinse te Enschede, een rond paneel toebehoorende aan eene familie aldaar, waarop onduidelijk eenig vaatwerk en zeer duidelijk een blad papier met notenbalk en gedicht te zien waren, met het verzoek hem te willen mededeelen of het genoegzame waarde bezat om het te restaureeren. In
Oudheidkamer, den heer
De
omstandigheid dat de achterzijde vertoont het ingebrande merkteeken
van Koning
Karel
I
van Engeland,
(C(AROLUS) R(EX))
waaruit
blijkt
kunstlievenden
dat
het stuk deel heeft uitgemaakt van de verzameling van dien
vorst,
en de eigenaardige en talentvolle compositie, die na eene
voorloopige reiniging duidelijk werd, deden mij gunstig op die vraag antwoorden-
Na
verkregen toestemming werd de restauratie onder mijne leiding ondernomen.
Ze ging
niet zoo
middelen geen
worden
gemakkelijk omdat de gewone reinigings-
uitwerking
aangewend
om
hadden en dus andere moesten
de bijna ondoordringbare, ondoor-
zichtige olielaag, die het schilderwerk bedekte, te doorbreken.
Eindelijk dan waren
den
we zóó
ver gevorderd dat de teekening
werd en toen beviel mij het stuk dermate, dat
duidelijk
heer
Van Deinse
verzocht
te
ik
trachten het voor de
Rijksverzameling te koopen.
Onderwijl met de herstelling voortgaande
onverwacht het monogram van den beeld,
te
kwam
geheel
schilder, hiernevens afge-
voorschijn, dat ik aanzag voor een
J
of een
T
Geen vijf minuten na deze ontdekking had ik eene samenkomst met de hoogleeraren Jhr. Dr. Six en AUG. Allebé wicn
ik
een en ander omtrent het schilderij mededeelde.
in
Toen
het Rijksmuseum, ik
het vertoonde
EEN SCHILDERIJ VAN JOHANNES TORRENTIUS.
245
„Dat zou wel eens een ToRRENTIUS kunnen zijn", indachtig aan hem uit de lezing van het boekje was bijgebleven in verband met het monogram van Karel I, waarvan ik hem verteld had. Ook Prof. Allebé, eveneens
riep de heer Six
:
hetgeen
van het boekje, zeide bijna
in het bezit
de monographie pag. in
te
te
raadplegen
en
gelijktijdig hetzelfde. Ik haastte mij
vond
de beschrijving van het schilderij
8,
de State- Papers
van
Karel
Londen, aldus omschreven
I,
vol.
tot
mijne
zelf als
155,
No.
No. 75
daarop
groote vreugde daarin, op i
van de
lijst
in het Public
voorkomende
Record Office
:
„Of ToRENTius Pictures There be at friends house, lyes in Liss(e) neer Leyden, 7 pieces" I. On a round bred donne 1614 is hls fynest piece which is a glass with wyne in it very well donne, between a tynne pott and an errthen pott, a sett song under it and a bitt of a Brydle over
it.
Hetwelk vertaald
luidt:
Op een rond paneel
geschilderd in 1614
is zijn
fraaiste stuk
hetwelk
goed gedaan, tusschen een tinnen kan en een aarden kan, en daarboven een paardenbit.
voorstelt een glas tnet wijn er in, zeer
daaronder een op muziek gezet
lied
Wij zien dus hier de compositie nauwkeurig omschreven; het jaartal stemt overeen en omtrent het monogram dat op het platte bit
met de riem van
meer
't
hoofdstel verbindt,
is
staafje,
hetwelk het eigenlijken
aangebracht, behoeft nu geen twijfel
te bestaan.
Het
stilleven doet wonderlijk aan. Sterke glimlichten schitteren tegen
donkeren achtergrond zonder de harmonie van
het geheel te storen.
bewonderenswaardig uitgedrukt. Van scherpe omtrekken
van vervloeiing der genoot
in
so
en
1635 siet
')
lijnen
geen
prake;
De
den
stof
is
men zou
kunnen spreken, of zooals MiCHEL LE Blon, een
tijd-
schreef:
men nergend
eenighe verheventheyt van verwen, begintsel noch eynde aent waessem daerop geschildert.
heele werck en schijnt meer gewassen off als eenen
De
week dan ook zeer af van die der stillevenschilders uit DE GHEYN, CoRN. DeLFF, JaCOB VAN NiEUEANDT, PiETER ClAESZ., Floris van Dyck, Balth. van der Ast, e.a. JOACHIM van SandraRT schrijft in zijne Teutsche Academie in denzelfden geest en de dichter en geleerde CoNSTANTijN HUVGENS geeft in zijn dagboek, schilderwijze
zijn tijd: JaC.
omstreeks
163
1
voltooid,
eene juiste omschrijving van
zijn
werk
als hij
zegt:^
Dat er niet licht iemand zal opstaan die glazen, tinnen, aarden en ijzeren dingen (het is alsof hij ons schilderij voor oogen heeft) bijna doorschijnend en ontstaan onder de macht van het
1)
*)
Bredius. Torrentius, bl. Oud-Holland IX, bl. 132.
6.
EEN SCHILDERIJ VAN JOHANNES TORRENTIUS,
248
penseel op zulk eene wijze als men tot nu toe nauwelijks geloofde dat kon gebeuren, tevens zulk een talent en zoo nauwkeurig en sierlijk kan voorstellen.
aanschouwen van
het
Bij
heimlichkeit"
niet
onderdrukken.
scherpe photographie
Wat ongeveer
ter
in
dit
daar
natuurlijke kleuren uitgevoerd.
schilderij
bizonder
opvalt
is
de
lage horizon gelegen
zeer
omdat men tegen de onderkanten van het over de
vaatwerk aanziet. toch
werk kan men een zeker gevoel van „Unis alsof men te doen heeft met eene on-
Het
hoogte van den onderkant van het ronde paneel. Dit
te constateeren
en
in
dit
De
met
is
gemakkelijk
tafel
uitstekend
vreemdsoortigheid van het geval wordt er door verhoogd
was het TORRENTIUS, „dien listigen vent" zooals HUYGENS hem noemt om te doen; want was hij er niet steeds op uit de goe- gemeente in
maar
den waan
te
brengen dat
hij
tot bovennatuurlijke
dingen
Het dagboek van HuYGENS vervolgende lezen
in
staat
was!
wij:
mij zeer „Zoo heb ik hem gezien in het huis van mijn vader toen hij (Torrentius) eens naderde quasi om het optische werktuig te zien, waardoor de gedaante van dingen, die zich buiten vertoonen, in een gesloten plaats op een wit vlak wordt weergegeven. Dat zeer nauwkeurige instrument gebruikte ik, toen juist uit Engeland en van Drebbel teruggekeerd, ook En terwijl de beide Ghein's het met mij eens tot groot vermaak van de schilders waren, heb ik vervolgens durven beweren, dat de listige vent vooral door dit hulpmiddel bij zijn schilderen had verkregen, wat de smalle gemeente, volgens hare gewoonte en haar oordeel gaarne aan goddelijke bezieling toeschreef. Dat vermoeden wordt tot nog toe zoowel bevestigd door de sprekende gelijkenis van Torrentius' schilderwerk met deze schaduwen, als door ,het onweerlegbare, het niet missende", wat men hem toekent, van zijne kunst vergeleken met de werkelijke gedaante van het voorwerp, waarover alle toeschouwers het in alle opzichten met vriendelijk
elkander eens z^n.
Het optische instrument dat hier bedoeld wordt is zonder twijfel de Camera obscura in hare volkomen gedaante d.i. met toepassing van lens en spiegel (de periscoop). PROF. Dr. P. ZEEMAN was zoo vriendelijk mij mede te deelen dat reeds in 1585 bekend was hoe door terugkaatsing van een vlakken spiegel de beelden door lenzen gevormd rechtop komen en natuurlijk ook op een horizontaal vlak kunnen worden geworpen en in een boek van 1606 vindt men de toepassing van dit beginsel bij de camera obscura beschreven. (Fr. Risnel, Opticae). Een dergelijk toestel zal
HuYGENS aan „den
grooten
Torrentius noemde getoond hebben en
man
reeds geheel op de hoogte was hoewel
hij
hij
wijsgeer"
kwam zich
tot
zooals
hij
spottend
de overtuiging dat de
onkundig
hield.
Wij kunnen gerustelijk aannemen dat Torrentiu.s zich van eene zoodanige camera bediende. De heer G. O. 'T HooF T, de welbekende amateur photograaph, was zoo vriendelijk van de vermoedelijke inrichting van het apparaat een krabbel
EEN SCHILDERIJ VAN JOHANNES TORRENTIUS. te
maken,
waarnaar
bijgaand schetsje samenstelde.
ik
Op
den zolder boven de
kamer was het
donkere
247
stilleven opgesteld
sterk verlicht door een venster
met glas
in
'ood (men ziet daarvan de weerspiegeling in
den roemer). Een spiegel onder 450 geplaatst bij een kleine opening in den vloer, waarin een groote vlakke biconvexe lens, zond de
hem
in
weerkaatste
van
lichtstralen
het
omgekeerde beeld der groep door deze lens heen, waardoor een recht, beeld van het begrensd, geworpen
cirkelvormig
stilleven
werd op een horizontale
kamer
geplaatst.
Door
tafel in
de donkere
het stilleven op twee-
maal den brandpuntsafstand (welke geval groot moet
verkreeg
hij
zijn)
vóór de lens
in dit
te plaatsen
dat het beeld even groot werd
als het origineel. Uiteraard is zulk een beeld
onscherp.
Het paneel door TORRENTIUS gebezigd is
kwam
het beeld natuurlijk helder
maken en
afteekening te kleuren, die
zoodat
hij
in staat
hij
voor zich zag, nauwkeurig na
hij
de natuur en
uit,
was
wellicht
bedekt met een geelachtig plamuur; daarop
dit verklaart
zeer betrekkelijk
waarom de
Hoe knap ook
is.
staat
was eene nauwkeurige
na langdurige oefening ook de bootsen. Hij imiteerde dus slaafs
te
artistieke
in
waarde van
zijn
schilderwerk maar
geschilderd, het gelijkt op eene photographische
reproductie in fraaie kleuren, dus een „maakwerk", waaraan de inspiratie ontbreekt.
Ik vermoed dat
verwen
glaceerde
en
TORRENTIUS
des schilders beweren dat wel
een
geluyt
ofte
(zooals
Bredius op
bl.
7 opmerkt)
nu zou daarin misschien de verklaring bij
zijn
suyginge
te
met dunne
vinden
zijn
van
„verwsmenginge" op het paneel „dickmaels
ontstaet twelck eyntelyck overgaet als de verwe
wel gevat heeft", een beweren dat zijne bewonderaars ofwel
zijn
vijanden vergroot
spreken van een „soet musicael geluydt" dat werd voortgebracht.
hebben door
te
Ik kan mij
namelijk
voorstellen
dat
bij
het
bestrijken
van
een
poreus
zeer
plamuur met een dunne vloeistof een sissend geluid ontstond dat ophield toen het plamuur gedrenkt was.
Voor zooveel niet
te
ik
onderscheiden
heb kunnen nagaan van
zijn
de verwen door ToRRENTiuS gebezigd
de gewone verwen: te constateeren
schaduwpartijen vooral zeer dun schilderde,
zelfs
dat
hij
voor
is
dat
hij
zijn kleureffecten
in
de
gebruik
EEN SCHILDERIJ VAN JOHANNES TORRENTIUS.
248
gemaakt
heeft van den geelen ondergrond
Op
het
matigheid.
De
ronde
paneel
men
verklaring vindt
;
we
zien dit duidelijk in de tinnen kan.
voorgesteld een zinnebeeld of
is
emblema van de
op muziek gezette distichon voorkomende
in het
op het blad papier hetwelk aldus luidt: Er-(- wat bu-ten maat bestaat, int on-tnaats q{u)aat ver-ghaat.
TORRENTIUS wel
spreekwoord dat vriend
een zelf
in
de allereerste plaats op zich
had mogen toepassen.
De
gedeeltelijk gevulde wijnroemer tusschen de twee
duiden
de twee tabakspijpen
op
kannen geplaatst en
de onmatigheid, het paardenbit
of
de breidel,
zooals
vader Cats zou zeggen, daarboven, op de beteugeling dezer zonde. Dit
bit of
deze breidel, van zeer eigenaardigen vorm, hangt, ten onderst boven. Het
bestaat
uit
bevestigen einde
;
(dus
een
gebroken
de scharen, hier
bij
bit
in
met kinketting en oogen
om
dezen stand naar boven loopend,
de trensteugels te
zijn
aan het onder-
den cirkelomtrek boven) door een ketting verbonden
om
te
verhinderen dat de stangteugels onder de scharen slaan.') Prof.
Dr.
vermoedt dat de die deze
daarvoor in
TE Winkel dien
letters
meening ook of
spreuk,
J.
in
eene
Er
deelt,
ik
raadpleegde over het tweeregelig versje,
betrekking hebben op Erasmus. Dr. P.LEENDERTZjr.
was zoo
vriendelijk bij
daarmede overeenkomende,
vermoedelijk de
vrij
hij
heeft gewijzigd, die,
onregelmatig,
een
in
de Apophtegmata, noch
TORRENTIUS
om
staat
onmaat vergaat meer indruk te maken, op naam van Erasmus gesteld en er
om
het
lijf
hebben, heeft bijgevoegd of gemaakt. Daartoe
de „oolyke" aartsbedrieger, die van
Het paneel
deze
algemeen bekende spreuk:
de noten, die weinig hij,
te zien of
die aan waaruit hij concludeert dat
Maat houdt
was
Erasmus na
de Hollandsche vertalingen die
aanmerking komen, wordt gevonden. Noch
de Colloquia of Adagia trof
zelf
in
heeft
gevolg van
het
thuis was, wel in staat.
De
cirkel is
krimpen van het hout dat bovendien
richting aan de horizontale as gebogen
Wij zagen dat ons
markten
alle
eene middellijn van ongeveer 52 cM.
wat
in
de
is.
stilleven zich in
1629 bevond „at a friend's house" te
Van een vriend dus van den Engelschen gezant Lord DUDLEY Carlton, of van Lord DORCHESTER, den Engelschen „State Secretary", die in 1628 in de Lisse.
Nederlanden was, of wel van beiden. Ik vermoed dat een dezer het van den vriend kocht of ten geschenke ontving i)
Volgens JHR. P. QUARLBS VAR
licfhcbbrr» als een gebroken Pelham-bit.
om
er
UFrORD
Karel te
I
Haarlem
mede is
te begiftigen.
een dergelijk
bit
bekend
bij
de paarden-
EEN SCHILDERIJ VAN JOHANNES TORRENTIUS. Het
mij tot nu toe niet
is
Mr. Dr.
w.
C.
J.
dien „vriend"
VAN OvERVOORDE
ISAAC Massa (1587
Haarlem en
mede dat omstreeks dien tijd in Lisse genoemd worden, den Czaar van Moscoviën. Hij woonde
deelde mij
1630) twee aanzienlijke personen
Ió20 en
(tusschen
te
mogen gelukken den naam van
vorschen.
uit te
t.
249
— 1635)
Gezant
bij
des zomers te Lisse, niet onwaarschijnlijk op het
vermoedelijk
Onder de processtukken van Torrentius wordt een brief aanJacob Canter (wiens portret door onzen schilder vervaardigd
huis Wassergeest,
van
getroffen
Massa
was) aan dat
bekend
diplomaat kan
als
;
hebben en
van Massa
brief
zelf.
Deze was dus met TORRENTIUS
met de hooge Engelsche heeren
hij
was een kunstliefhebber zooals
hij
man en
goddelooze gedragingen van dezen
over de
gericht
antwoord op een
in
blijkt uit zijn
in relaties
gestaan
Album Amicorum
Obreen's Archief IV pg. 248 en v.v.) waarin eene teekening van den Haarlemmer PiETER WouWERMAN en de handteekening van den plaatsnijder MiCHEL LE Blon met diens wapen voorkomen. Maar ook Engelsche namen als Aston, HoUGHTON en GiLBERT treft men daarin aan. (zie
De tweede naam van Lisse, maar deze,
is
die van
niet
te
JONKER JOHAN VAN Matenesse ambachtsheer
verwarren
met
verren neef en naamgenoot
zijn
JOHAN, zoon van den Engelschen gezant Adriaan, loos waarna over zijne erfenis een proces ontstond.
Hoe en wanneer
We
bekend.
Deventer
kwam
waar het
het
stuk
het
uit
vinden het voor het eerst
in
't
den
in
winkel
1624 kinder-
Engeland naar Holland verhuisde is niet in het midden der vorige eeuw terug te
hing
van wijlen
bezit
stierf reeds in
bij
den heer
zekeren bakker J.
F.
VAN EsSEN. Later
SaCHSE, winkelier
in
tabak,
sigaren, kruidenierswaren enz. te Enschede.
Uit den grooten brand van 7 Mei 1862 werd het gered ofschoon de geheele stad
toen
in
puin was gelegd.
De
heer
VAN Deinse vond
het in Nov. 191 3
de kinderen van genoemden heer Sachse. Het deed toen dienst
als
bij
deksel op
een aangebroken vat met krenten. Hier ijverige
stuk
past
een
bemoeiingen
tehuis
behoort,
bevonden het af
te
woord van dank aan den heer VAN Deinse voor zijne het schilderij voor de Rijksverzameling, waar dit unieke
om te
verwerven
staan,
;
aan
de
familie
Sachse die bereid werd Rembrandt die mij in
eindelijk aan de Vereeniging
staat stelde het in deze benarde tijden voor het Rijk aan te
koopen
'j.
Bij het ter perse gaan werd ik bekend met een belangrijk artikel van den heer Trivelli in .Lux" ') 1910 gepubliceerd. Met genoef;en constateer ik dat de schrijver in hoofdzaak tet dezelfde slotsom komt aanzien van de toepassing van de Camera Obscura. Omtrent de questic of TORRÊNTIUS al dan niet de photographie heeft toegepast durf ik geen uitspraak doen. Vooralsnog zou ik er niet toe durven besluiten in hem den eersten photograaph te zien.
in
ten
32
Eene
Iconographie
der
Muziekinstrumenten
DOOR Dr. D.
f.
scheurleer.
E beoefenaar der muziekgeschiedenis heeft met zeer eigenaardige
moeilijkheden
werken,
het
niet
te
onderwerp
kampen. Van de oude toonzijner
studie,
is
in
den regel
meer overgebleven dan de aanwijzingen, vervat
in
eenige bladzijden notenschrift. Slechts in de zeldzaamste gevallen
is
het handschrift van den componist tot ons
gekomen: men moet zich tevreden
stellen
met het afschrift
van een copiist of het gedrukte muziekstuk;
men de
mist
den
zekerheid dat alles
Maar
toondichter.
niets anders voor zich
wijze in staat
is
zelfs
is
indien
bij
beiden
neergeschreven overeenkomstig den wil van
men
hiervan
de zekerheid bezit heeft
men
dan een gebrekkig notenschrift, dat slechts op onvolkomen
de bedoelingen van den componist weertegeven. Dit notenschrift
was bestemd voor
tijd-
en vakgenooten en men achtte het gewoonlijk niet noodig
de kleine en toch vaak zoo belangrijke bijzonderheden der uitvoering voor altijd vast te leggen. Nimmer kwam de gedachte op dat er een tijd zou komen, waarin een
nieuw
gegaan
stelsel
zou
zijn.
geweest maar het Bij
delijk
van noteering ingevoerd en mondelinge overlevering verloren
Wel is
is
waar
zijn
er
ten allen tijde leerboeken over muziek
voldoende bekend hoe oppervlakkig die
in vele
opzichten
zijn.
de nieuwe uitgaven van oude composities wordt het voortdurend dui-
hoe weinig afdoend
wij in vele opzichten ingelicht zijn
omtrent de bedoe-
lingen van den componist.
Dit laatste
geldt
voor
alle
muziek, vocale zoowel als
in
instrumentale. Bij deze
doen zich nog meerdere moeilijkheden voor. Daar treedt het vraagstuk op
EENE ICONOGRAPHIE DER MUZIEKINSTRUMENTEN.
251
den voorgrond voor welk instrument heeft de componist geschreven ? De aanwijzingen dienaangaande laten vaak alles te wenschen over. In tallooze gevallen :
om
ontbreekt elk voorschrift. Menigmaal heet eene compositie bestemd of gespeeld
worden, waarbij dan nog veelal
te
Ook
welke instrumenten. geven
was
hier achtte
men
het overbodig nadere voorschriften te
eng begrensd. Ten eerste moet
zijne bedoeling niet
gezongen
midden wordt gelaten op
wel wat de componist bedoelde en in den regel
wisten
de tijdgenooten
:
in het
niet
worden
uit het
oog
dat in vroegere tijden de executanten op hooger peil van muzikale ge-
verloren
stonden dan tegenwoordig in het algemeen het geval is. Men kon hun daarom meer overlaten dan thans. Verder zij in herinnering gebracht dat een zeer eigenaardig gebruik in zwang was bij de uitvoering van vele meerstemmige composities. Men liet namelijk de stemmen uitvoeren door zangers of instrumenschooldheid
talisten,
men
al
zich
naar mate
voorhanden waren. Ontbrak de baszanger dan trachtte
zij
met een gambaspeler
b.v.
soms door viool of Maar in de
te
behelpen
;
een sopraan of tenor werd
vervangen.
fluit
waar duidelijk aangegeven
gevallen,
de componist bedoeld
heeft,
welk instrument
staat
men aanstonds op de
stuit
moeilijkheden zich dit
instrument te verschaffen. Het gaat niet aan zich tevreden te stellen met hetgeen uit
instrument thans
het toemalige
Wie
onwetenschappelijk te werk.
b.v.
gegroeid
is,
want op deze wijze gaat men
met een hedendaagschen vleugel genoegen
neemt voor de uitvoering eener compositie, voor clavecimbel of clavicord geschreven, bewyst geen juist begrip te hebben van deze instrumenten en bovendien
een
verkeerde
voorstelling
mogen wat de gedaante
bezitten
te
betreft sterk
aangaande den vleugel. De instrumenten
op elkander
klankvorming en speelwijze loopen hemelsbreed
noem
Ik
dit
als
voorbeeld
een
uit
gelijken (vorm, snaren, klavier),
uiteen.
honderden,
toonen waarom men aan de oude meesters schuldig uit te
uitsluitend
om
trachten hunne
aan
te
werken
voeren op de door hen bedoelde instrumenten.
Maar hoe
verschaft
men
zich zulke speeltuigen, hoe leert
en samenstelling kennen, hoe leert
Dat dan heeft dat
is te
het
alles levert in
men
men hun bouw
ze bespelen.'
verbazende moeilijkheden op. Vindt men een oud instrument
den regel de bekende tand des
voor praktisch gebruik ongeschikt
voldoende te herstellen,
zijn
uiterst
is
tijds
er
zoodanig aan geknaagd
geworden. Personen,
zeldzaam, nog zeldzamer
zij,
in staat
die
het
met goed
gevolg een bevredigende copie kunnen vervaardigen.
Hiermede
Er
zijn
zijn wij bij
voorzeker
een
bijzonderheden dalen
zij
de tweede vraag aangekomen: bouw en samenstelling.
aantal
boeken over oude instrumenten maar
niet af. Tallooze
vragen laten
zij
in kleine
onbeantwoord, evenals 32»
EENE ICONOGRAPHIE DER MUZIEKINSTRUMENTEN.
952
de
voor het bespelen.
handleidingen
Te
op beroepspraktijk en
berustte
veel
mondelinge overlevering.
Daar deze voor goed
om
zich
en
behelpen,
te
teloor zijn
gegaan moeten middelen worden gezocht
zoodanig komt
als
de eerste plaats
in
in
aanmerking
het bestudeeren der werken van beeldende kunstenaars.
Dezen hebben ten de beeldhouwer de
allen
tijde
Op hunne
getoond.
instrumenten
levendige
voor
belangstelling
muziek-
werd veel muziek gemaakt en zoowel
ateliers
de teekenaar en schilder gevoelden zich aangetrokken door
als
vormen der speeltuigen. Onverschillig
een stilleven gold, een instrument was
of het een portret, een genrestuk of
een geliefkoosd voorwerp.
altijd
Deze omstandigheid komt den muziekgeleerde zeer ten
bate.
Het kunstwerk
draagt vaak den datum der vervaardiging of kan door de jaartallen van den maker of door andere omstandigheden aanwijzingen bevatten, waaruit tijdperk en plaats
van ontstaan
zijn af te leiden.
zooals
Sedert,
aanbrengen van
de laatste jaren heeft plaats gehad, de kosten van het
in
afbeeldingen
in
boeken zoo aanzienlijk geringer
zijn
geworden,
hebben vele uitgevers van muziekgeschiedkundige werken getracht hunne boeken aantrekkelijker
en
leerzamer
oude kunstwerken,
maken door
moest men zich evenwel tevreden
gevallen
meestal
afkomstig
spreekt
van
heeft
te
uit
dat
zelf
men zoodoende
afbeeldingen
het
opnemen van
reproducties van
waarop afbeeldingen van instrumenten voorkomen.
In vele
met de cliché's, die toevallig, boeken over kunstgeschiedenis, voorhanden waren. Het stellen
op deze wijze niets bevredigends er
te
bereiken was. Alleen
meer de aandacht op gevestigd hoe belangrijk deze
zijn.
Een paar voorbeelden:
Wie der
snel wil weten welke de
eeuw
isde
in
engelen"
ceerende
voornaamste instrumenten
in
de tweede
helft
Vlaanderen waren bezichtige Memlinc's „Christus met musite
Antwerpen en wie
hetzelfde verlangt voor ruim een
eeuw
eenvoudig Jan BreuGHEL's „Zintuigen" in het Prado te Madrid te raadplegen. Overbodig er op te wijzen hoe levendig onze schilders als jAN Steen, later
heeft
Teniers,
TerboRCH, Vermeer, Ostade
het
musiceeren
onzer voorvaders
in
huis of herberg hebben weergegeven.
Verlangt iemand te zien welke viola's
geacht
werden
om
Madonnaportretten op
in
de 15de eeuw voornaam genoeg
te luisteren,
hij
bezie de doeken van
GlOV, BeLLINI en MONTAGNA.
Een
studie
van
de speeltuigen der Grieksch-Romeinsche oudheid zonder
vazen, munten en gesneden steenen te hulp te roepen
Deze enkele voorbeelden
mogen
volstaan
om
is
niet denkbaar.
aan
te
toonen hoe verba-
EENE ICONOGRAPHIE DER MUZIEKINSTRUMENTEN. zend groot
het
weloverwogen te
en
arbeidsveld
plan
van
Zoo groot dat het
is.
bewerking samen
kunnen verwachten. Aangezien onderdeelen
onmisbaar
Musik-Gesellschaft
commissie
te
Londen
benoemen, die
te
instrumenten
tot
stand
te
hierbij
heb
zijn
in
tot
beslist noodzakelijk
stellen
om
is
een
behoorlijke vruchten
medewerkers voor verschillende landen
op het congres van de Internationale
ik
191
te
253
het voorstel gedaan eene internationale
1
zaak zou hebben eene Iconographie der Muziek-
brengen.
Het voorstel werd aangenomen en
in die
commissie werden Zweden, Denemarken, Nederland, België, Frankrijk, Engeland, Duitschland,
Oostenrijk,
Zwitserland
en
de
Ver.
van N. Amerika ver-
Staten
tegenwoordigd. Mij werd voorloopig de leiding opgedragen vastgesteld,
b.v.
;
eenige grondbeginselen werden
het gebruik van het Fransch als officieele taal, van het kaart-
stelsel, enz.
Ook spreid
ten gevolge van het moeilijke overleg plegen tusschen zoo zeer ver-
wonende leden
heeft het tot 1914
geduurd eer een
stel
gedrukte kaarten,
bevattende de beschrijving van 704 kunstwerken (schilderijen, prenten, penningen,
cameën, vazen enz.) gereed was.
Het kaartstelsel
is
als volgt ingericht
Elk voorwerp wordt beschreven op een kaart, die er aldus
uitziet:
Instr.
Objet Auteur. Sujet
Ville
Repr.
Bovenaan worden de afgebeelde instrumenten door afgekorte benamingen vermeld. Daaronder worden aangeduid de aard van het kunstwerk, de maker, zoo veel doenlijk
met
onderwerp,
jaartallen,
in
elk
geval
met opgave van tijdvak
;
vervolgens het
met korte aanteekeningen aangaande de instrumenten.
volgen opgave van vindplaats en verkrijgbare reproducties.
Daaronder
EENE ICONOGRAPHIE DER MUZIEKINSTRUMENTEN
254
Elke kaart draagt een nummer en wordt rangschikken, namelijk: III.
volgens
van
alle witte
in
de
volgens de vindplaatsen;
I.
Ten einde
instrumenten.
kaarten
zoo
vele
gedrukt
kleuren
drie
Hierdoor wordt het mogelijk de kaarten op
blauw.
en
wit
.
volgens
II.
dit laatste doenlijk te
exemplaren
verstrekt
de makers en
maken worden
instrumenten
er
als
rood,
:
drieërlei wijzen te
op
worden aangegeven. Hiermede is bereikt dat men zonder moeite kan nagaan welke werken van eenig beeldend kunstenaar reeds zijn opgenomen en wat van eenige vindplaats beschreven
Elke groep kaarten, op een instrument betrekking hebbende, kan
is.
aan de hand der jaartallen van de kunstenaars chronologisch worden gerangschikt.
Op hoe men
men
deze wijze kan in
zich de bronnen verschaffen
om
loop der tijden de houding van de viool
den
b.v. te
bestudeeren
het bespelen ge-
bij
Men kan de documenten vinden, noodig tot het bepalen van de waarop het clavecimbel werd bespeeld. Met één oogopslag kan men zich
wijzigd heeft. wijze,
materiaal verschaffen
om
het gebruik der trompette viarine (nonnengeige)
toe
te
lichten enz. enz.
Het voornemen was
bij
voldoende inteekening (£ 2
.
— — .
jaarlijksch
.)
ongeveer 700 voorwerpen te beschrijven en daarvan gedrukte kaarten te verstrekken. Is
eenmaal de groepeering gereed dan
is
het inschikken van
volgende kaarten
uiterst gemakkelijk.
In verschillende landen boden zich medewerkers aan,
brak
uit
en er waren volop gewichtiger onderwerpen
om
maar
de
...
oorlog
aan te denken dan het
nasporen van afgebeelde instrumenten.
Een der
eerste slachtoffers van den razenden maalstroom
Musik Gesellschaft, een Duitsch Genootschap, dat reeds lichaamszwakte
eenige sporen van
landen vonden
dat
men
in
begon
te
vertoonen.
was de Internationale
15 jaren bestond,
De
leden
doch
der andere
Duitschland het beheer wel wat eenzijdig naar zich
toehaalde. Zij zeiden de gewaarwording te krijgen als vreemde leden te
worden
toegelaten in een Duitsch genootschap. In Duitschland verklaarde
zonder daarbij de
Gelukkig
in
men eenvoudig
het genootschap voor
de statuten voorgeschreven formaliteiten
was de voor de Iconographie benoemde commissie
leiding in handen van een der neutralen.
De publicatie zal
in
ontbonden
acht te nemen.
zelfstandig en
de
ongetwijfeld minstens een
maar kan dan, indien normale tijden zullen zijn teruggekeerd, onmidomdat hier gelukkig de rassenhaat geen hinderpaal kan zijn. Dan zullen weder vele kunsthistorici en museumdirecteuren te hulp worden geroepen en, afgaande op de reeds opgedane ondervinding, mag hiervan voor
jaar stilstaan
delijk voortgaan
de uitgave veel
heil
verwacht worden.
Een vroutgen met een pappotgen
bij
haer hebbende DOOR JHR. Dr.
J.
SIX.
iNDER de vele en belangrijke akten over
REmbrandt
nauwelijks te
Leiden
een
Bredius is
er
van meer gewicht dan de verklaringen
afgelegd omtrent het portret van
VAN DER Linden, vertelt
die de heer
de notarieele archieven vond,
in
van TiTUS
als bevestiging
als venter
van wat
JOHANNES
Houbraken
van Rembrandt's prenten
vooral omdat al wat wij vermeenden te weten hier schijn was, wij in
een
tijd
meester
dat wij dachten dat
teleurgesteld
zien
aan gemaakte afspraken
Dat het
alles heeft
te
Rembrandt
hij
omdat
die kunst zijn
zien etsen naar
VAN DEN Tempel
had verleerd, en nog eens weer den
kunstenaarsaanleg
hem
niet toelaat zich
houden.
de Heer Bredius reeds toegelicht. Mij trofin het bijzonder
gezegde van TiTUS: „mijn vader
snijt zeer
kurieus" en op het wederwoord
van VAN Gaesbeecq: „ick heb wel gehoort, dat U Vader ets maar niet van snijen, dit plaatje moet gesneden werden" zijn antwoord: „mijn Vader snijt soo curieus
EEN VROUTGEN MET EEN PAPPOTGEN
256 als
yemant."
Geen wonder nu het verscheen
HoUand (XXVII.
II) als
HAER HEBBENDE.
BIJ
de zelfde aflevering van Oud-
in
mijn onderzoek omtrent GerSAINTS
lijst
van Rembrant's
prenten, een doorloopend betoog voor de overgroote beteekenis, die het burijn in
de ontwikkelingsgeschiedenis van Rembrandt's prentkunst heeft. Zoo is het verklaarbaar, dat ik mij minder gemakkelijk kon neerleggen
bij
de gedachte, dat de plaat waarvan TiTUS zeide „en hij heeft nu onlanghs sulcken curieusen vroutgen met een pappotgen bij haer hebbende gesneden dat al de daerover
wereld .
genouchsaem
verwondert" onbekend
is
vind voor die veronderstelling ook geen verklaring
Hofstede de Groot,
in
zou
zijn gebleven.
Clement de Jonghe
dat er in den boedel van
Ik
de opmerking van den Heer in
1679 een
voorkomt van het werk van Re.mbrandt waarvan ettelijke prenten niet terecht te brengen zijn. Deze boedelinventaris na den dood van den kunstkooper opgemaakt, door een niet deskundig notaris, heeft dunkt mij al zeer weinig bewijslijst
Een prent
kracht.
nouchsaem
schilderkunst zijn
Rembrandt's
uit
verwondert", kan
is
laatsten
tijd
spoorloos
ouderdom moge een
zijn
uit
niet
al
de wereld ge-
zijn.
Rembrandt's
„daerover
verdwenen
tijdlang in vergetelheid zijn geraakt,
prentkunst bleet de aandacht van de liefhebbers steeds trekken.
Maar „een vroutgen met een pappotgen bij haar hebbende" uit de laatste nog wel gesneden, is niet te vinden. Het eenige vrouwtje dat werkelijk een pappotje bij zich heeft is Onze Lieve Vrouw met het kind van 1654(8.63),
jaren, en
veel te vroeg dus en bovendien een zuivere ets.
Het
dan ook geenzins verwondert dat de heer Jan
mij
heeft
poging gewaagd heeft
aannemen.
slaagd
teekenaar
naar
Mij
dit
werk terug
komt
het
te vinden, al
tijdstip,
kan
gewoonlijk
ik die
ook
voor den
Veth
een
niet als ge-
onvoltooiden
het model (B. 192) aangenomen, omstreeks 1647, in de nabuur-
schap van den Jan Six nog dit prachtstuk werkelijk uit
altijd
het meest aannemelijke voor.
den laatsten
tijd
zijn,
Maar
zelfs al
zou
het potje dat er op voorkomt,
met een enkelen omtreklijn even aangeduid, loopt zoo weinig al het andere bijwerk, dat het volkomen onaannemelijk
over
in het is
oog tegen-
dat iemand het
kenmerkende bijzonderheid zou vermelden, anders dan tot aanduiding Een vrouwtje met een palmtak, met een negerinnekop, voor een ezel met een teekenaar, wat men wil, maar niet met een pappotje dat bovendien geen pappotje is. Het is veeleer, de opmerking dank ik aan een schrijven van den als
een
van een
staat.
Heer Veth, een test met vuur om het model, eenigzins Zoo komt het ook onder een soortgelijk bankje op nog
half gekleed
zit,
ten minste, te verwarmen; B,
197, waar het
model
voor.
Het zou ook voor TiTUS minstens genomen onvoorzichtig, om niet op zulk een onvoltooide prent te beroepen.
oneerlijk zijn geweest, zich
te
zeggen
EEN VROUTGEN MET EEN PAPPOTGEN
BIJ
HAER HEBBENDE.
257
Heer Veth ongetwijfeld gelijk, met een vroutgen TiTUS zeker een naaktfiguur en gaarne zou ik met hem mee gaan stilzwijgend van een pappotgen afziet en met een potje puur en simpel
In een opzicht heeft de
bedoelde
waar
hij
tevreden
is.
Wij hebben toch
maar
zelven,
niet
de
notarieel
opgeteekende verklaring van
Adriaen van Gaesbeecq,
die van
maanden nadat
die drie
de prent zeer kort had hooren beschrijven, zonder die zelve gezien
woorden terug
zijn
geeft
zoo goed en zoo kwaad als
in zijn
zij
hij
TiTUS TiTUS
hebben,
te
geheugen
zijn
Trouwens het onderwerp der prent kwam er in deze verklaringen, waarin het er om ging te bewijzen dat TiTUS had aangenomen zijn vader een prent te laten snijden, terwijl een ets geleverd werd met eenig burijn werk, in het geheel niet op aan, en VAN DER Linden spreekt dan ook van die prent met blijven hangen.
geen woord.
Had Adriaen van G.^ESBEECQ te
noemen,
wij
vrouw met den halen
die
dit
pijl.
sneden
Had
zoowel
van 1661 in
zij
te wijzen in B. 202,
de
von Seidlitz aanvan RembraNT noemt,
ook alleen een
de
laatste prent
hoofdzaak met de droge naald en het graveerijzer ge-
(VVesentlich mit der
is
hij
vermeld zonder het onderwerp
Ik kan daarvoor, met den heer Veth,
werk
aanteekent dat
als
alleen de prent
zouden geen oogenblik aarzelen die aan
kalten Nadel
„vroutgen" vermeld
und dem S zouden
wij
t
ie h e
1
gearbeitet).
niet anders oordeelen.
Het „nu onlanghs" is zeker geen bezwaar. TiTUS was aan het doen van zaken in December 1664 wel spreken van een prent die het jaartal 1661 draagt en die dus nog van Februari 1662 (nieuwe stijl) kan zijn. RembrandT, en
kon dus
die zijn platen zelf drukte, behoelt niet alle
Er kunnen
te hebben.
Op
er licht
exemplaren achter elkaar getrokken
van een volgend jaar onder
een drogen druk van den
de Jonghe vond mijn zoon Jan, behalve het bekende jaartal 165
1
5="
als eerstelinge
van de vier eerste staten
van Clement
van kunsthistorisch onderzoek,
de donkere
rechts, links in
hoogte nog eens de handteekening met het jaartal 165 Bij vergelijking
zijn.
staat van B. 272, het portret
partij
ter
zelfder
1
in
krachtige lijnen ingebeten.
in
's
Rijks Prentenkabinet bleek,
dat deze nieuwe handteekening het eerst op den vierden staat voorkomt, wat het
voorbijgaan
gezegd,
het afdoende bewijs levert dat
Rembrandt zelven ontzeggen. Venus die Amor zijn pijl ontnomen
zij
in
ongelijk hebben die
dezen staat
evenals
de
Jupiter en Antiope,
B.
203
heeft,
van
een mythologisch onderwerp
1658, allicht, zooals deze naar
CoRREGGIO, ook naar een voorbeeld gevolgd, kon de ongeletterde TlTls ven
als
een vrouwtje met een
kan men, de prent
niet
pijl
een potterken
bij
zich hebbende.
beschrij-
Te Leiden
kennende, een potje hebben verstaan of onthouden. 33
EEN VROUTGEN MET EEN PAPPOTGEN
258
Ik
HAER HEBBENDE.
heb mij zelven dan ook de vraag voorgelegd
uitgevallen
pijl"
BIJ
pappotgen Archivaris
kon
zijn
of in
de akte
niet
„een
„een vroutgen met" en „een
de woorden:
tusschen
met een vraag daaromtrent tot den Leidschen Toen de Heer Overvoorde mij berichtte het stuk niet te
zich hebbende" en mij
bij
gewend.
kunnen vinden heb
mij naar Leiden begeven en
ik
dank
zij
zijn
hulp de akte
binnen een halfuur voor mij gehad. Het bleek toen ten duidelijkste dat het de origineele
.
minuut
Of het
zijn.
is
en er dus van een weglating
waarschijnlijk
is
uitgelaten hebben wil ik in het
dat
bij
midden
bij
overschrijven geen sprake kan
het dicteeren de notaris die woorden kan
laten.
Er
zijn in
de minuten van beide duidelijk
geschreven verklaringen vele verbeteringen aangebracht en enkele toevoegingen
in
margine, die de Heer BrediuS, als onbelangrijk, niet aanduidt'). TiTUS kan zeker ook, slordig sprekende, de prent bij
hebben aangeduid
als
:
„een vroutgen met een potterken
zich hebbende". Bedriegt mijn taalgevoel mij niet, dan wordt bij zich hebbende,
gebruikt
aldus
van
een
levend
wezen dat ons vergezelt of op
zijn
meest, van
een voorwerp dat tot onze uitrusting behoort, niet maar van het eerste het beste
ding dat toevallig in onze nabijheid
Het
is
wellicht
mogelijk
is.
zich
nog dichter aan de verklaring van VAN
houden. Te Groningen noemt men nog heden ten dage een jongen
Gaesbeecq
te
een potje.
Wel kwam TiTUS
daar niet vandaan en verwacht
geen Groningsch, maar zulk een gemeenzame uitdrukking kan in
gebruik
zijn
geweest, zonder dat die
in
de literatuur
is
men
allicht
in
ook
zijn
in
mond
Holland
opgenomen. Dat men
die hier gekend heeft zou ik geneigd zijn af te leiden uit het spreekwoord „kleine potjes
hebben groote ooren" dat op kinderen pleegt toegepast te worden. Verder durf ik niet gaan. Zulk een dikkoppigen jongen van den
van het CUPIDOTJE wien Venus jongen" kunnen noemen, maar het ooit
door „potje"
zijn pijl
ontnam zou men
blijkt mij niet
leeftijd
geredelijk een „pap-
dat in deze samenstelling „jongen"'
vervangen wordt en een „pappotgen" dus
in
den mond van
TiTUS zulk een jongetje had kunnen zijn. Zoo had ik geschreven toen ik voor alle zekerheid het Nederlandsche woordenboek opsloeg en daar met een verwijzing naar WEILAND vond dat men van een kind wel zegt: „'t Is een pappotje." TiTUS kon dus zoo goed als hij Venus een vrouwtje noemt van Amor als een pappotje gesproken hebben vooral wanneer het kind dat
tot
voorbeeld strekte,
hem
duidelijker voor oogen stond
dan de afbeelding.
—
niet en soude mogen... ') In de eerste akte bl«. iia slï.it in margine: dat de eerste Requirant Er had alleen gestaan: dat de voorn, van Rijns vader de selve niet en soude... In de tweede akte staat in margine in te voegen tusschen: ,binncn deser stede" en ,dat hij waar en waarachtig te wesen" en tusschen: „voorbij sijne" en ,huysingc" hel woord ,Requiranls".
EEN VROUTGEN MET EEN PAPPOTGEN
En
dit
kind was voor TiTUs geen onbekende.
omstreeks dezen zelfden
tijd
ook geschilderd
profiel
Rembrandt
zelven, die
men op de
Maar hoe zij
is;
dit
zij
betrouwbaar
in
verstaan, zóo dat tret
Rembrandï van
van een zoontje van
van
zij
wij
zijn is
HAER HEBBENDE.
Aert de GELDER heeft het rommelpotspeler te Genève herhaald.
ons behalve
al
De
gelijkenis
met
ik
aan CORNELIA heb gedacht nu
dien leeftijd niet weten.
doen zeker het best de verklaring
het algemeen en
VAN der Linden de
259
prent heeft gevonden, spreekt ook duidelijk
de schilderij van DE GELDER. Vandaar dat
wij
in
op onze plaat aan den rand
waarnaar het
in
BIJ
met eenigen goeden
te
nemen voor wat
wil gemakkelijk te
het nieuwe en onverwachte omtrent het por-
schriftelijke bevestiging
door een oorkonde levert
van wat ons een nauwgezet onderzoek had geleerd omtrent het burijnwerk van
Rembrandt.
SS*
EEN VONDEL-PORTRET DOOR REMBRANDT? DOOR J.
F.
M.
STERCK.
dat deze namen tegenover BusKEN HuETS bewering: „Het eigenaardige in REMBRANDT persoonlijk was Vondel meer tegen de borst dan het hem aantrok", is reeds weerlegd door NICOLAAS Beets '). Toch had HuET ook op een
,i:t
niet
is
de eerste
maal,
elkander geplaatst worden.
zekere
verwantschap
gewezen, blijkende joodsche
uit
tusschen
groote
beide
geesten
den „indruk der nieuw aangekomen
op beider kunstwerken. In VoNDELS
wereld"
personen uit het Oude Testament mond legt, welke de Amsterdamsche Jodenbuurt afgeluisterd werd. Rembrandt's etsen en. .. .schilderijen vertoonen vaak oostersche fantaisietroniën, die wij zweren zouden portretten te zijn. De grootste dichter en de bijbelsche treurspelen zijn „plaatsen,
....een taal
in
waar hij
zijne
de
grootste schilder van het tijdvak vullen elkander
en
in
noch
de in
•)
poczie
de
Nic.
hielpen
school
Beets,
zij
in
dit
opzicht aan. In de kunst
een herinnering levendig houden, welke
ongerept
yerscheidenhedtn.
blijven
Vondel
kon" en
^).
Maar ook zonder
Kembranpt.
M.iat8cliappii
v.
in
de kerk
deze, eigenlijk
Goede en Goedkoope
Lectuur, bl. 178.
Dat het vers van Vondel: „Du» bacrl de schilderkunst ook zoons van duisternissen. Die gaerne in schaduwe verkecren als een uil", niei, zooals Van Lennep en Busken Huet willen, op REMBRANnx persoonlijk kan slaan, behoeft geen nader bewijs, omdat Vondel het meervoud gebruikt en dus een grhcclc cJtegorie van schilders bedoelt. (Land v. Rembrandt, 3 II, bl. 374 en bl. 311, 3e druk). J)
EEN VONDEL-PORTRET DOOR REMBRANDT? overeenstemming, zou de veronderstelling toch
toevallige,
261
houden,
niet zijn vol te
dat deze twee genieën, in het aan kunstleven zoo rijke 17de eeuwsche Amsterdam,
lijke
op afwijkende wegen zonder persoon-
geleefd,
aanraking.
Er €n
zouden hebben
elkander
naast
zijn
Vondel
te veel
niet als
gegevens aan
te wijzen, die, al
geestverwanten kennen
al
;
geven
doen zij
zij
Rembrandt
ons
ons niet
de
duidelijke
van een gemeenzamen omgang tusschen beiden, toch overtuigend aan-
bewijzen
toonen, dat hun wegen elkaar ontmoet hebben, dat
elkander
gestaan
hebben
in
den kleinen
kring,
zij
die
niet als
toen
vreemden tegenover
in
hun vaderstad de
schrandersten, de grootste geesten te zamen bracht.
Deze gedachten kwamen in mij op, \o&x\\\i\x\ Rembrandt' s Handzeichungen Kurt Freise, Karl Lilienfeld tmd Heinrich Wichman bladerend, op eens
von
de reproductie van een teekening vond, die
niets anders
kon
zijn
dan een portret
van Vondel.
De
oorspronkelijke teekening
kabinetf' te Berlijn. Het
is
een
het bezit van het „Königliche Kupferstich-
is in
lichtelijk
gewasschen penteekening, voorstellende
€en ouden man met een breedgeranden hoed op het hoofd,
zittend,
op de buik saamgevouwen. Dr. Hofstede de Groot aarzelt aan Rembrandt toe te schrijven, en wel „dem Kostüm nach", lateren
toen
tijd
').
Vondel
Herinneren
ons
wij
dat
nu,
REMBRANDT
in
met de handen
niet, dit prentje uit
's
meesters
1669 gestorven
82 jaar was, dan zou een portret van VoNDEL, op hoogen
geteekend door Rembrandt,
niet
onmogelijk
Toch wordt ons spoedig de
illusie
is,
leeftijd,
zijn.
ontnomen van VoNDEL door REMBRANDT
geconterfeit te weten, door de opmerking, naar aanleiding van dit portret in het
bovengenoemde werk gemaakt: „Die Direktion des Berliner Kupferstichkabinetts bezweifelt die Echtheit des Blattes, wozu die kleinliche Behandlung des Gesichts und des Kostüms
En
reichlich
Anlass gibt."
inderdaad, het kost niet veel moeite,
bevestigen, want dit portret van
VONDEL
is
te
den
twijfel
van
de
directie
te
goed bekend door de kopergravure,
om het niet nauwkeurig met den naam des teekenaars te De teekening in het „Kupferstichkabinett" is een der vele portretten, die PiiiLiPS Koning van Vondel heeft gemaakt. Men zal echter eenige moeite hebben om dit typische oudeman.sportret te herkennen in de gravure, die HOUBRAKEN er naar sneed en die in de i8<'<^ eeuw is uitgegeven met dit
die er van bestaat,
kunnen
versje
van David VAN HOOGSTRATEN:
l)
in
beschrijven.
Dr.
io6. „Sitzender Alter, die Handt im Sclioss übereinander gelegt, Hut, Schlafrock und wcissen Halabindcn. Dem Kostüm nach aus der
Hofstede de Gkoot, No.
Vordcransicht,
Spfitreit".
mit brcilliriimpigem
Die Handzeichnungtn Rembrandt!. Haarlem, 1906.
EEN VONDEL-PORTRET DOOR REMBRANDT
262
Dit is de laetste schets van Vondels aengesicht. Wanneer in hem bezweek het goddelyke h'cht En hemelsch ijvervier, waer duor zijn hart bewogen
'T verwondert Neêrlant hielt
Wie was
aendacht opgetogen.
in
meer gelaeft door 't nat der hengstebron? Wat dichtgeest was oit meer gewilt op Helikon ?
Dit portret
Hoogstraten
Koning
del.,
van
De
draagt
gravure
van
prentenverzameling teekening
Vondels
van
verschijnen
OviDlus').
en in de
VAN
versje het eerst gedrukt in de uitgave, die D.
deed
1715
oorspronkelijke
de
berust
met het
is
in
Heldinncbrieven
oit
krijt
Stichting te
„naar
een
der
naam Phil.
den
daar
Teylers
rood
in
prozavertaling
Haarlem van
schilderij
Koning" gemerkt: A. J. Houbraken delt., waarnaar de gravure is gesneden ^j. De teekenaar heeft echter in dezen gemoedelijk lachenden ouden heer volstrekt niet weergeven de zoo karakteristieke schets, die PHILIPS KONiNG F.
ongeveer lijden
in
1675 van den 88jarigen
uitstralen, is
Al lijnsche
is
op HoUBRAKENS gravure verslapt
heeft vervaardigd.
Het door
ziels-
en onbeduidende trekken. teekening
in
het Ber-
„Kupferstichkabinett" geeft ons toch een tot heden onbekend oorspron-
kelijk afbeeldsel
Vondel
van
veronderstelt,
„de
moedelijk
1677,
in
door PiilLlPS Koning, den vriend van den dichter
Rembrandt. Koning
of geschilderd (van 165
in
tot versufte
Rembrandts hand, de
het geen portret van
en den leerling van
beide
VONDEL
gerimpelde gelaat, waar de scherp doordringende oogen nog zoo vol vuur
1
tot 1677);
heeft
maar deze
Vondel tien
h elf keer geteekend,
niet zooals
Van HOOGSTRATEN
is
van VONDELS aengesicht." Nog tweemaal, verKoNING den 90-jarigen Von'DEL afgebeeld, zooals de
laetste schets
heeft
het Rijksprentenkabinet bewaarde schetsjes aantoonen.
Geeft
Rembrandts
dit het bewijs
van een grootc genegenheid tusschen Atw dichter en
leerling, het doet toch
ook veronderstellen, dat Vondel nu juist
niet
was van de kunst des meesters, die door den leerling zoo duidelijk vertegenwoordigd werd, dat men meermalen Konings werk aan Rembrandt heeft toegeschreven, zooals ook met het bovengenoemde schetsje naar VONDEL het geval is. afkeerig
Als geloofsgenooten, immers beiden doopsgezind^) kunnen
de
Vondel
en
Rembrandt waren
twee kunstenaars
Mennonieten samenbracht, voor elkander
niet
in
onbekend
aanvankelijk
den kleinen kring, die de zijn
gebleven; moeten
zij
P. OviDlus Nasoos Heldinncbrieven, vertaelt door J. vanden Vondei,, Amsterdam, 1716. Vondkl's door Koning staat na „Aen den Lezer". Het Vondel-Museum bezit een schilderij op doek, copie in olieverf naar ditportrel door Otto dk Bokr, 3) Vondclius iwstris sic torypkams tril 1827. Op de lijst dit distichon Ut Maro /^omanis, Graecis prativtt Homtrus, Zie, voor Rembrandt, het bericht bij Filippo Baldinucci. Hofstede DfiGFOOT, l>*i(»ntlagsbe4e, Doopsgetimi Weikbhdt 1906 Wetrlegd door Prof. Cramer, aldaar, No. van 6 Mei 1906. 1)
portret
:
—
EEN VONDEL-PORTRET DOOR REMBRANDT? zich
zelfs
AnslO
inniger
2Ö3
met elkander verbonden hebben gevoeld door hun leeraars
en Sylvius en dezer invloedrijk woord.
Rembrandt
etst en schildert het portret
doopsgezinden predikant,
in
1640 en 1641;
van CORNELIS Claesz. Anslo, den
Vondel maakte een
op
versje
dit portret:
„Ay, Remürandt, maal CORNKLIS stem. Het zichtbre deel is 't minst van hem; 't Onzichtbre kent men slechts door d'ooren. Wie Anslo zien wil, moet hem hoeren." ')
Men
heeft
in
dit versje ironie willen zoeken. Ik
zou het veeleer scherts
willen noemen, zooals een dichter zich die kan veroorloven tegenover een schilder,
die
hem goed bekend
is,
van wien
hij
weet, dat
hij
zulk een steekje wel verdragen
kan. Het gedichtje bedoelt blijkbaar een geestigheid tusschen twee goede bekenden,
samen den predikant meermalen hoorden voorgaan in de kerk, en onder zijn welsprekendheid gekomen waren: Wel, Rembrandt, je hebt „het zichtbre deel" van onzen dominé afgebeeld; maar dat is 't minste; vol gelijkenis is je portret, maar sprekend is het nog niet; het voornaamste van hem kun je niet weergeven, dat is zijn stem, dat zijn z'n preeken, die ons vroeger die
den indruk van
zie je Anslo pas zooals hij is! Vondel haalde met dit versje oude herinneringen op, want hij was niet meer Rembrandts geloofsgenoot. In 1641 is VoNDEL overgegaan tot de Katholieke Kerk, en dit feit maakt zijn gedichtje aan REMBRANDT op het portret van hun vroegeren leeraar nog des te opmerkelijker. Men kan er een vriend-
hebben opgewekt. Als spreker
schappelijk verwijt in lezen van
„De
Vondel,
perle, die
die zich gerust voelde
verborgen lag,"
met het
bezit van
—
aan REMBRANDT, die waarschijnlijk meer zorg besteedde aan het
uiterlijk
van
zijn
leeraar dan aan het hooren en opvolgen van zijn geestelijke vermaningen en preéken.
Rembrandts zoon Titus werd 22 September van
dit iaar
gedoopt
in
de
Zuiderkerk, niet door dominee Anslo, maar door dominee Basius.^).
Vondel werk betoond
blijkt in dit jaar
te
1641 een bijzondere belangstelling voor
hebben. Ditmaal
is
het portret van
REMBRANDTS
Anna VVymers, de weduwe van
Jan Six, en de moeder van den grooten kunstbeschermer Jan Six den zoon,
hem
aanleiding tot een,
zij
het ook weinig zeggend versje:
„Aldus schijnt Anna hier te leven, Die Six het leven heeft gegeven. Zij deckt de borsten, die hij zoogh. Men kent den zoon uit 's moeders oogh." J) *)
Unger, Vondel, Dl. 1639-40, bl. 290. Hofstede de Groot, Urkunden No.
EEN VONDEL-PORTRET DOOR REMBRANDT?
264
De
HOFSTEDE DE GroOT
heer
van Rembrandt zou slaan het dan betrekking? zegt
Ook
^);
maar
hier prijst
VONDEL
een vriendelijkheid aan SiX: dat
hij
Ook de houding
der
linkerhand,
wel op de schilderij
betwijfelt, of dit versje
op welk portret heeft
ik zou willen vragen,
de gelijkenis naar het leven; tevens
oogen op die der moeder gelijken
zijn
over den boezem strak-
kleed
het
zediglijk
trekkend, beantwoordt geheel aan het derde vers.
Het
rondom de gioote
is
Rembrandt
beide genieën
figuur
van den kunstlievenden jAN SiX, dat de
Vondel samenkomen.
en
Beurtelings luisteren
zij
zijn
album: „Pandora", met hun kunstgaven op. dankbaarheid
Uit
brandt twee
voor
Rem-
van Six ontvangen geldelijke hulp teekent
prachtige schetsen in
„album amicorum" van 165 1. Een
zijn
stelt
Homerus voor, in een kring van toehoorders zijn verzen voordragend, met onderschrift: Rembrandt aen Joanntis Six. 1652. Van wasschen, en waarschijnlijk
een
rijke
kamer
zittende te lezen.
Vondel
zijn
d'
in
1646 door
de tweede,
is
in
sepia ge-
de moeder van Six voorstellend, in
Deze teekening
is
gemerkt: RembraiiJt f 16^2.
vult een bladzijde in het vriendenboek
vermoedelijk op „Op
hetzelfde jaar
Anna Wymers,
Rembrandt
van Six met een gedichtje
geschilderd portret:
JOAN
Afbeeldinge des geleerden en beleefden jongelings
SIX.')
Zoo maelt men Six, in 'tbloeienst van zijn jeugbt, Verlieft op Kunst en Wetenschap, en Deught, Die schooner blinckt dan iemants pen kan schrijven De verf vergaet, de Deught ïal eeuwigh blijven."')
Het
nog
is
niet zeker
bewezen kunnen worden, op welk geschilderd portret
van Six, Vondels verzen gedicht kunnen
BRANDT
Op
zijn.
het levensgroote, door
REM-
1654 geschilderde kan het gedicht niet slaan, omdat Six toen 36 jaar oud was, en dus niet meer „in 't bloeiendst van zijn jeught" genoemd kan worden. in
behoort
Beter
een
het
28-jarige.
het
in
Rembr.\ndt
1646 door
Het volgende jaar werkt Re.mbrandt
een pittige
uit tot
bij
geschilderde
waar Six aan het raam staat geleund en meer het
portretje,
wetenschap"
ets,
in
een
van
dit kleine olieverfschetsje
waarop de jonge Six inderdaad
wordt voorgesteld, lezende
kleine
uiterlijk heeft
als „verliefd
op kunsten
met nog cenige boeken
foliant,
Idem, Urkunden, No. loo. In de latere uitgave zet Vondel boven liet vers: „Op d afbeeldinge van den geleerden en beleefden nu Commissaris Joan Six." Hij was toen Commissaris van Huwelijksiaken geworden. In 1667 werd hij Schepen, in 1679 Raad, in 1691, 73 jaar oud. Burpemeester. Hij sterft 18 Mei 1700. l)
*)
heere,
HUET
B.
s)
kwalijk jeught'*.
Het
dit
gedichtje
aldus:
,L)en aaniicnlijken :
mag
166
il
men
wijs, enz.
't
verklaart
Six
nam
hij
(Vondel)
het
bijna
door Rembkandt te hebben doen uitschiidorcn „Zoo maelt men Six, in 't bloeienst ran lijn echter niet met den klemtoon op pien worden gelezen, maar op tóó. Dan wordt de beteckenis dat Six geschilderd behoort te worden. Kvenals gezegd wordt: zóA viert men feest, i6ó wordt
zich
EEN VONDEL-PORTRET DOOR REMBRANDT? bij
265
op een stoel, en een schilderij, half met een gordijn bedekt, aan den muur. Oud-Holland, II, 1884, bl. 133 deelt de heer Unger mede, dat in het
zich
In
Britsch-Museum een penteekening berust van Jan Stolker naar het portret van Jan Six door David Bailly geteekend, met onderschrift: D. Bailii Fee. 1642 op de Bttyteplaats Elstbroek te Hilegovi. Op de achterzijde had Stolker eenige levensbijzonderheden geschreven omtrent Six en daaronder Vondels gedicht met dit opschrift Op de afbeelding van den heer Joan Six, door David Bailly met de i>en geteekent. Na lezing van het artikel van Mr. DE Roever {Uit onze Oude :
Amstelstad,
90) kan evenwel geen waarde meer worden gehecht aan portretten,
III,
naam dragen van Jan Stolker (1724
den
die
tegenwoordig onder zware verdenking
naam van een geen
er
om
Vondel: „Zoo
het vers van
waarvan
onnauwkeurigheid zou den dichter Six vallen,
is
— 1785),
die „bij de deskundigen
van portretten van anonymi met den
of ander bekend persoon te hebben gedoopt." Bovendien bestaat
reden
met een penteekening,
brengen
(ligt)
zóo met
Vondel
in
inaelt
men
Six",
in
verband
te
„de verf vergaet". Zulk een
niet
niet ontsnapt zijn.
ingenomen, dat
onder het bezichtigen van een
was voorgesteld, eigenhandig
ook
zijn
een rijmpje, den dichter ont-
hij zelfs
schilderijtje,
waarop een Italiaansche „Bravo"
om
Patidora opschrijft,
het te onthouden:
,In deze Italiaensche Braaf
Regeert de kunst, natuur
is
J.
V.
slaaf.
Vondel."
Six maakte óók een versje op Vondels portret door Lievens van 1650; wellicht een wederkeerige beleefdheid voor 's dichters bijschrift bij het zijne, toen
SiX
later
LiEVENS' werk beschouwde: ,,Dit 's
Vondel met
zijn
rol,
Apelles trof Apol."
Ik
kan
niet nalaten
treurspeldichter,
en
bool,
niet
de
die
een
dezen inval als een toespeling
rol
van een zijner stukken
onverschillige rol papier.
ook persoonlijk bemoeide met de
Een
rijmbrief,
door
rollen en
Vondel
Er
in
te
beschouwen op den
de hand houdt,
zijn bewijzen,
de opvoering van
aan Six vereerd,
in
dat zijn
sym-
als
Vondel
zich
stukken.
dank voor het genoten
onthaal, „op Elstbroeck binnen Hillegom", de buitenplaats van Six, en voor ooft
en wildbraad, aan
Pandora geplakt ')
Vondel bij
uit zijn
hofstede toegezonden, wordt door Sl.\ in zijn
zijn dierbaarste herinneringen.
')
Op
dezelfde wijze bewaarde
Het adres van dezen brief op rijm luidt: „Den erentvesten en liooghgeleerden Heere Joan Sik op Dat Vondf.l ook werkelijk op de hofstede vertoefd heeft, blijkt uit de nauwkeurige beschrijving, af, vers 26-29. (Unger, Vondel 1657-1660, bl.335). De toespeling
lijne hofstede".
die
hij
geeft van het uitzicht van de plaats
oorlog, door Mazabin en Cromwell tegen Spanje gevoerd (vers 1-25) aan onze dagen doet denken, in 1657-58.
op den
plaatst dit gedicht, dal sterk
S4
EEN VONDEL-PORTRET DOOR REMBRANDT?
266
SlX zorgvuldig het handschrift van een gedicht, door VONDEL gemaakt op een schilderij van Rembrandts leermeester, PlETER LASTMAN; een vers door den aan
dichter
geplakt,
met
zijn
Maecenas opgedragen vóór
dit geestige
1648'),
en eveneens
in
Pandora
begin
Lastmans
Offerstaetsi
van Lystren.
,Wat dunkt n, kunstgeleerde Six? Wie had de schikkunst oit zoo fix Als Lastman, waert de Tekenkroon 'tOntfangen voor Sint Pauwels troon, Toen hij zijn wonderwerck van Lystren
Zoo versch vertoonde,
Was Vondel de vrijheid
hebben genoten
gast te Hillegom, bij
beurde
als
't
gistren?"
Rembrandt moet ook meermalen
SiX op diens buitenplaats, wellicht
in
1645 en
gast-
later.
Uit
deze periode dateeren toch een aantal teekeningen en etsen naar landschappen
een duinstreek, hier en daar
in
in
karakter levendig herinnerend aan de omstreken
van Hillegom. 2) bij
Zouden de beide groote kunstenaars elkander vroeger nooit ontmoet hebben hun edelmoedigen beschermer en gullen gastheer, die in zijn gedicht ^^/«jif^^/vry
zich zoo een groot liefhebber der natuur toont en zoo gul zijn vrienden uitnoodigt.'
„Wie
En
rust en vrijheit wil genieten
vrede van
Die
't
alle zoet te
Laat
dit
gedicht
gemoed een staat boven gaat; ;
hem
niet verdrieten:
ga met mij ter zijde af Op Muiderberg zijn geest vermaken. En zie wat daar natuur al gaf."') Hij
Rembrandt gespeelde, treurspel
van het
1648 het door^SlX gedichte, en 24
Medea met een
rijke ets als titelprent,
als
een
October
1647
bewonderaar
talent des veelzijdig begaafden jongelings.
En
bij
het jonge
1)
versiert in
de
paar,
bruiloft
een
van Margarita Tulp en Jan Six wijdt
honderdtal
alexandrijnen,
gedrukt
in
Vondel
aan
twee kolommen op
„Lastmans offerstaetsi v.in Lystren. Aen Jühannks Six". Dc«e schilderij, toen bij Six, is thans slot Romanow, gouvernement WolhymniC (Rushind). (Ukger, Vondel 1648-1651, bl. 97).
bij
Graaf Stetzki,
Skvmour Haden heeft opgemerkt, dat Rembrandt, na den dood van Saskia (1643) vele land2) schappen geteekend en geCfst heeft, en in dien tijd wellicht door Six op lijn landgoed genoodigd was om troost en afleiding te vinden. (Zie H. W. SlNGKR, Des iitislers Rjdirrutigrn, bl. XV). Ook Bode, StudifH :ur Gisch. der Holland. Malerei. Bl. 406. Zie dit gedicht achter Medea door Jan Six, 3e druk, 1674. Men kan aannemen dat Six in zijn 8) Hooft, op het oog heeft lijn later verworven hofsiedc Ymond, door Antonidks 1673 bezongen. (Gedichten, Amst. 1685, bl. 313). De eerste druk van Medea, 1648 (waarin de els van Kembraudt) bevat dit gedicht nog niet. Over Ymond, Oiid-Holland, XXVII, 1909, bl. 95.
gedicht Muiderberg, aan liENKiK in
EEN VONDEL-PORTRET DOOR REMBRANDT? een
statig
zooals
bij
plano-blad,
met
naam onderteekend. Zeker geen
zijn
gewoonte was, maar een
huwelijken
veel
intieme trekken, die de liefde van Six voor zijn moeder
en
stellen,
beeld
een
geven
volgend jaar, als SiX het portret van keuze
niet
op Rembrandt,
had
als
zijn
hij
ANNA Wymers
openbaar
het meegeleefd.
Maar
failliet
zonder dat
verkocht,
katholieken
verhouding van
goede
toen af verbroken te
ijzerhandelaar
RembraNDT
zijn,
wellicht
tot
zijn
het zijn
1656 wordt de
Juli
verklaard,
de van Six
bij
geleende gelden kon terugbetalen. Zijn schuldbrief wordt wel overgenomen
den vermogenden
licht
't
jonge vrouw wil bezitten, valt
maar op GovERT Flinck. In
kunstzaken,
in
in dit partricische
Meester, die de tering niet naar de nering vermocht te zetten, zijn inboedel, vol
besteld werk,
hartelijk huwelijksvers, vol
van het hartelijke familieleven
waaraan de dichter hulde brengt,
gezin,
267
Gerbrandt Ornia
');
door
maar
de
machtigen beschermer schijnt van
ook wegens het ongeregelde gedrag van den
schilder.
Het bezingt
in
zijn
dan ook
meer
niet
huis van Six,
het
Rembrandt gemaakt, die Vondel „Op Mejofïer Margriete door Govert Flinck geschilden
portretten, door
maar
zijn eerste vers is
Tulp, huisvrouwe van JOAN Six", thans
„Margrite zagh haer' schijn in haere beek, Gelyck een perle in 't klaere water, leven, Zoo heeft de kunst haer nu met verwe en streeck
Den ommetreck natuurlyck gegeven,"
De
ten huize van
en
om
grootmeesters
beide
Jan Six met
in
enz.
de kunst hebben wij dus herhaaldelijk gezien
hetzelfde doel: de uitoefening van
daarbij schilderkunst te
bewonderen en dichtkunst
worden vereenigd schetsen en verzen van hun hand. Wijst verhouding
Six ze
van
niet tot
Vondel
tot
Remrandt, dan
tot
hun geniale gaven,
te genieten dit niet
;
in
één album
op een nauwere
nu toe vermoed werd.' Heeft
elkander gebracht.'
Maar bovendien van Rembrandt,
verdient het opmerking, hoe tal van
namen
uit
den kring
Vondels omgeving voorkomen. Jere.mias de Dekker dien Vondel te zamen met Reyer Anslo „dichters van een cierlyke netheit" placht te noemen, is in 1660 door Rembrandt geschilderd. Vondel bezingt de schrijfkunst van Mr. Lieven Coppenol (vóór 1660), wiens schrander gelaat herhaaldelijk door REMBRANDT is weergegeven (± 1658). De naam Haringh, die bij Rembrandts desolaten boedel zulk een belangrijken rol speelde in 1655 1657, in den persoon van THOMAS Jacobsz. HarINGH, den „conchierge", in
—
1) Gerbranut Okma, heer van Vrijenes, Sluipwyck, Kavensbergen, Oud en Nieuw Gravekoop en Vrouwmade, was lid van het Sint Cecilia-ColI:ge in de Boomskerk. Hij huwde viermaal, en erfde in 1665 van zijn vader f233 000. . Hij woonde op de Heerengracht, nu 412, waar Wiegmans Bank is gevestigd. (Zie Jaarboek v, Amstelodamuni, 1911, bl. 138.)
—
34»
EEN VONDEL-PORTRET VAN REMBRANDT
288
?
of afslager, wiens portret, evenals dat van den jongen Haringh, door den meester
komt ook voor onder de verwanten van Vondel. Dit blijkt betreffende de erfenis, die Vondels kleinkinderen, uit het huwelgk van JOOST Jr. met AeltJE Adriaensz. van Bancken, verkregen door de nalatenschap van Hendrick IJsbrantsz, de BrüYN, waarin verschillende leden der familie Harinck medeerfgenamen waren.') De Roever schreef over den „afslager Haringh," en de zijnen, dat die „niet gelijk men nu eenmaal gewoon is te gelooven, menschen van zulken geringen stand waren", en rekent is
geëtst,
uit
een
(1655),
notarisakte
Rembrandt (Oud-Holland 1884, bl. 85.) Ook de Bruvninghs, die Rembrandt in 1652 vereeuwigd
ze onder de vrienden van
vroolijke trekken van
NiCOLAES Thomasz. BruvningH, wiens
Koninklijke Galerij te Kassei kan bewonderen, bestonden
heeft in
men
portret
Vondel van
in
de de
zeer nabij.
Catharina was gehuwd met Jan Arentsz. Bruvninghs een verre NicOLAAS Thomasz Bruvntngh en van den notaris Jan Fransz. Bruyning, den vertrouwensman der familie VONDEI^ De oude goudsmid JOANNES Lutma, wiens overlijden door VONDEL in Zijn
zuster
neef van
1669,
jaar
het
1656 door
van
Rembrandt
Rembrandts in
zoo
dood,
hartelijk
bezongen
een meesterlijke ets vereeuwigd.
is,
was
in
De oude Lutma was
met beide meesters bevriend.
Op schilders (
het feest
VI,
Vondel,
gegeven
20 October 1654 werd bij
heeft,
383,
dat
van
St.
VONDEL Lucas
kwam op ook Rembrandt
des avonds gehuldigd door een aantal
in
tot
Van Lennep HOFDijK er van
den Sint Joris Doelen.
tegen de voorstelling, die
noot 2)
deze kunstenaars behoord zou hebben.
Op 30 October 1654 werd evenwel de dochter van Rembrandt en Hendrickje Stoffels gedoopt. Terecht, want zijn aanwezigheid wordt door niets bevestigd.
hij dus op den avond van het St. Lucasfeest reeds bij het kraambed vrouw gebonden, en verhinderd op het feest te komen.' Ook de traditie heeft niet kunnen nalaten de namen van VONDEL en Rembrandt te verbinden aan een zijner teekeningen {Handzcichnungen v. Kurt Freise etc. No. 92), die van ouds den naam draagt „De dichter VONDEL voor
Wellicht was
van
zijn
zijn
huis"
(Hofstede de Groot, No.
102).
Eenig bewijs voor deze voorstelling
Protocol van den Notaris J.\C0BUS Snel te Amsterdam. Op lo Nov. 1667 compareerdpn Jannetje weduwe van Hendrick Kietersz. Harinck, Gillis Hendkicksz. Harinck, Grietik Theunis, wed. V. PiKTER Henürickx Harintk. PU huisvrouw van Jannks van Rev, Grietik Ariaens van Bancken, weduwe van Joost BorgoniK, en Sr. Joost van pf. Vondel en Pieter Blksen als voochden over de nagelaten kinderen van wijlen Aei.tik Ariaensz. van Banckkn. geprocreert bij JoosT VAK DE VONDEL de Jonge, hebben machtig gemaeckt Gerrit Herdrickx Harinck, mede erfgenaam van HENDRICK IJsbrantsz. DK Bruvn. om uit haar comparanten n.iam Ic compareeren voor Schepenen, enz. Een andere acte over dcie nalatenschap wordt vermeld door Mr. N. dk Roever, Oui-lloltaHd, VIII, 1890, bl. 156. Zie ook het opstel van Uncei, t. a. p. IV, 1886, bl. 137 volgg. 1)
JiLLis,
EEN VONDEL-PORTRET VAN REMBRANDT? wordt echter niet gevonden en gelijkenis bestaat er ook
wordt de teekening geplaatst deze echte teekening van puntbaardje als de dichter
in
Toch
1640.
niet veel.
269
Volgens de werkwijze
verdient het opmerking, dat ook op
Rembrandt een oude man met breedgerande hoed en VONDEL wordt aangeduid, terwijl er inderdaad overeen-
stemming bestaat tusschen deze teekening en de schets van Ph. Konlvg, die wellicht nog als Vondelportret bekend was, toen die van Rembrandt als „Vondel" werd benoemd. Elk voor zich
zijn
deze punten van aanraking tusschen beide kunstenaars
wellicht van geringe beteekenis te
versterken
en
bevestigen
zij
noemen; maar
in
onderling verband genomen,
toch de opvatting van NicOlaas
Beets,
de
„dat
meening omtrent VONDELS ongunstig oordeel over Rembrandt op gevestigd heeft, uiterst zwak zijn." .... „VONDEL moge in de gronden,
waar
vereering
van
maar dat van
zijn
hij
men
zijne
REMBRANDT geen uitzondering op zijne tijdgenooten geweest zijn, laag op hem zou- hebben neergezien, dat hij een stelligen afkeer
manier gehad zou hebben....
Integendeel,
er
blijkt
nergens."
gegevens voorhanden,
verschillende
zijn
kan
waaruit
worden opgemaakt, dat VoNDEL REMBRANDT herhaaldelijk heeft ontmoet
in
de
woning van den kunstzinnigen Jan Six; dat diens persoonlijkheid hen heeft opgewekt om hem hun hulde te brengen in vers en teekening en schilderij. Dat
Vondel
de kunst van
Rembrandt
wondering heeft gevoeld
als
Koning, behoeft daaruit nog
niet te
bewonderaar van het klassieke, kunst,
die hij
ongewoon en prof.
G.
zoo hoog stelde... te
wild
Kalff opmerkt
Vondel was evenwel zijn
als
zijn
heeft begrepen en daarvoor even groote be-
voor de
te
schilderijen
Flinck en „Die kunst moet hem, den
afgeleid.
weinig
hebben geleken op de Italiaansche
Rembrandts
voorgekomen, in zijn
van Lastman,
worden
oorspronkelijkheid moet
hem
te
zijn tegenstellingen te scherp"; zooals
merkwaardig boekje Vondels Leven,
(bl.
80).
geen kenner van schilder- en beeldhouwkunst, maar vormde
smaak naar de toen heerschende mode. REMBRANDTS kunst
heeft
de meeste zijner tijdgenooten, voldoende kunnen waardeeren.
Heemstede, Januari 191
5.
hij,
evenmin
De ontwikkeling van een motief
bij
Rembrandt
DOOR
jan VETH.
Dr.
fEN'
behoeft zich nog niet bizonder met de studie der grafo-
logie te
hebben beziggehouden,
handschrift
zijn
gewoon, aan het adres van een
herkennen.
toe te geven, dat elk
op een algemeenen indruk afgaande,
verte gezien en wij
om
eigen kenmerken vertoont. Reeds uit de
En
dat
niet
alleen
wanneer het
epistels
vrienden, na-verwanten of goede bekenden geldt.
itrt*j1W3^TOÏ^i^55ï hebben gehad, plegen
schrift,
wij
dat
niet te
zijn
brief den schrijver te
Ook
van bij
maar een enkele maal onder de oogen twijfelen. Wij onthouden iemands schrijftrant wij
bijna even goed als zijn aangezicht. Rijst
er
echter,
b.v,
door overeenkomst met een ander handschrift, toch
eenige onzekerheid omtrent de herkomst, dan zal
van karakteristieke deze
haal wel
zóó
bizondei heden
begeven.
zich
toch
nog
juist
men
zich allicht in het opsporen
vergewist er zich dan van, of
getrokken, of gene krul wel zóó gelegd
den vermoedelijken schrijver gewoon
daarmee
Men
is.
En zoodoende
aan het lezen van een karakter
eenigszins
in
is,
als
begeeft
men men,
dat van
zonder
uit het handschrift te raken,
dat soort van kritische waarneming, die den grondslag
vormt van de gerechtelijke grafologie.
Om
de echtheid van een handtcekeningop
DE ONTWIKKELING VAN EEN MOTIEF een
wissel
keuren
te
uit
of
kan
persoon geschreven
maken
te
in
REMBRANDT.
BIJ
hoeverre een brief door een bepaald
maakt de handschrift-expert
zijn,
271
meer
slechts langs
systematische wegen gebruik van een kijk op de eigenaardigheden van geschreven
waar
letters,
wij allen ons dagelijks
op meer
intuïtieve wijze eenigszins
van be-
dienen.
De
vernuftige
Italiaan
MORELLI, die onder het pseudonym Lermolieff methode van handschrift-
schreef, heeft de, dus eigenlijk door een ieder gebruikte,
keuren,
met nadruk toegepast op de
instantie pleegt uit
bij
stijlkritiek in
bij
het binnenkomen van een vertrek of zaal herkent
men een sprekend werk van een bekend een vriend doet. Maar er
zijn gevallen,
meester, zooals
dit
type of die nuanceering er van.
toe
om, zooals men
men
dat het schrift van
waarin de maker zich indatgene wat
onderscheidt niet zoo dadelijk bloot geeft,
in
de schilderkunst. In eerste
het toeschrijven van schilderijen van algemeene indrukken
Onmiddellijk
gaan.
te
men
— gevallen
MORELLi nu
waarin
men
hem
aarzelt tusschen
zette er zich in zulk een geval
een handschrift een bepaalde letter of een bizondere kop-
meer speciaal gaat beschouwen, de teekening b
peling
matie van
een
nauwkeuriger
vingertop
voorop, vertoont juist
in zulke
v. van een oor of de forElk meester, zoo stelde hij
te bekijken.
onderdeelen
eigen onderscheidingsteekens.
zijn
En
wanneer men het karakter van diergelijke vormen maar aandachtig genoeg nagaat, zal men er meestal in slagen, er de onwillekeurige signatuur van den meester in terug te vinden. Buiten de meer bewuste conceptie en uitvoering om, leggen deze,
men zou kunnen zeggen, reflex-bewegingen van de vormentaal, den
eigen aard
van den kunstenaar bloot.
Er aan
blijft
is
van deze methode zonder
hangen
boomen, door de boomen het bosch toegepast, het
En
geeft
onderzoek een
man
als
twijtel
ook misbruik gemaakt. En wie er
loopt, als elke détail-aanschouwer, gevaar, door
zij
niet
meer
te zien.
Maar zonder
de blaêren de kortzichtigheid
toch een stellig punt van uitgang, een vasten grondslag
naar wie de maker van een bepaald kunstwerk kan geweest
de voortreffelijke Gentenaar HULIN
de opmerkingen van Morelli, Nederlandsche schilderkunst te
b.v., heeft
bij
zijn.
mij verzekerd, door
het eerst tot zijn exakter onderzoek der vroegzijn
gekomen,
dat,
—
wij
weten het
—
zulke
verrassende uitkomsten mocht opleveren.
Het beginsel van MORELLi van onderzoek. Hij paste
zijn
wijst echter
methode
ook den weg naar een ander soort
vrijwel uitsluitend toe
om
den maker van
men de reeds bekende werken kan men de gelegenheid vinden,
een bepaald kunstwerk op te sporen. Maar wanneer
van een bepaald meester met elkander de bizondere trekken,
schouwen.
Zoo
is
die
zijn
vergelijkt,
kunst onderscheiden op een breeder plan te be-
het de moeite waard gebleken
bij
een groot meester eens de
DE ONTWIKKELING VAN EEN MOTIEF
272
REMBRANDT.
BIJ
eigenaardigheid na te gaan van een compositie-norm, die in zijn kunst te onder-
kennen valL
En
dan ook weer verder gaan. Behalve een eigen
in die richting laat zich
totaal-vorm
de
in
een eigen kleuren-schema, een eigen graad van
groepeering,
hoekigheid of ronding, een eigen zin voor grooter plans of speelscher
men vaak in het werk van een voor hem karakteristiek gebaar Wanneer men nu door wel
echter
in
naar in
in
zich
elkaar
bij
daarvan valt niet
te trekken.
een groot artiest het onbe-
bij
komen
te liggen.
Het
is
Een scherpe grens
mogelijk dat een kunste-
werk zekere lijn-motieven, zekere bewegingen, zekere gestes vertoont,
zijn
hem even onbewust handschrift
zijn
kan
een eigenaardigheid getroffen wordt, dient
zulk
wuste en het bewuste vaak dicht
die
lijnen,
eigen houding of een
aanwijzen.
het oog te worden gehouden, dat
ter onderscheiding
hem
enkel schilder ook een
dan vaak de
blijven, als het
zijn.
Maar
bewuste
juist
iemand de halen of krullen of overgangen die
uit
bedoelingen
onbewuste trekken
zijner
kunst.
Men
kristalliseeren
ziet
de
reflex-
beweging van een vormentaal opeens tot het motief eener vaste preoccupatie uitgroeien. En wanneer men dan een schilder een eigenaardig gebaar op allerlei wijze
hem
bestudeeren,
ziet
najagen
van
er
gebruik van
ziet
ziet
schetsen
er
komen,
—
gebaar tot de bewuste factoren van
Het
is
voor
hem wel dan mag men en er
corrigeeren,
zijn
kunst
ziet
maken, hem
zichzelf in het
zoo allengs tot een welsprekender zeggen, dat zulk een eigendommelijk is
gaan behooren.
nu mijn bedoeling, zulk een bepaald gebaar, dat voor
Rembrandts
en vooral voor een zekere periode daarvan, karakteristiek schijnt,
kunst,
werk eens meer bizonder
na
te
in
gaan. Ik heb het oog op een geste, die
zijn
men
gevoegelijk het betoogende gebaar zou kunnen noemen.
Het zou dwaasheid
Men
aantreft.
zijn
te
zeggen, dat
men
vindt het b.v. ook herhaaldelijk reeds
het bij
bij
Rembrandt
alléén
den zestiende-eeuwschen,
JOOS VAN Cleef. Maar het heeft daar een ander karakter, een andere Het doet bij zijn fraaie beeltenissen meer denken aan iemand die iets
portrettist functie.
of
optelt zette
voorrekent.
buste,
door
En de
bedoeling
is
meer, van de eng
een snedige vingergymnastiek, de
sierlijke
in
het vierkant ge-
kantigheid te ver-
Joos VAN Clekk brengt het gebaar wel decoratieve verfijning, geen geen atmosfeer. Ietwat anders weder treft men het aan bij Antm. Moro, en wel bepaaldelijk op zijn prachtig goudsmids-portret in den Haag.
hoogen.
Bij
expressieve
ruimte,
De fraai gevormde open hand wijst daar de voorwerpen aan die op de tafel liggen. Men zou daar nog meer bepaaldelijk van een vertoonend gebaar kunnen spreken. Meer bepaald verwandt aan Rembrandt vindt men sporen van het gebaar bij NicOLAES EUAS en Thomas de Keyser. Geen wonder trouwens. Hun conter-
DE ONTWIKKELING VAN EEN MOTIEF feitsels
REMBRANDT.
273
toch zijn in heel hun wezen als de inleiding te beschouwen tot
RembrandTS
portretkunst
uit
Amsterdamschen
zijn eersten
slechts in breeder
banen schijnt
hebben
te
tijd,
nagaan,
om
druk
Hollanders
ons
is
van de volken van het zuiden,
nu
wij
speciaal
stil
weinig mimiek
zijn wij
in
onzen aanleg. Alleen
alsof
uit,
er iets
zij
bewering
er een
Maar volken van impulsiever natuur, doen hetzelfde zonder er denken en in het gewone gesprek. En wanneer men bijvoorbeeld in Am-
sterdam door de Jodenbuurt gaat,
op
die
om
met den duim naar boven, de geopende meê zouden willen uitstrooien. Meestal is het bij hen
aangeleerds. te
bij
bang
te verlevendigen. Zij strekken dan,
hand iets
Rembrandt
en sluik. Daarin afwijkend b.v.
onze redenaars maken gebruik van het betoogende gebaar,
meê
bij
het dagelijksche niet eigen. Wij zijn
in
worden, en gedragen ons van nature
te
hun werk
die de elementen van
geleid.
Het bedoelde betoogende gebaar, dat willen
BIJ
men
zal
er herhaaldelijk lieden tegenkomen,
hun levendige beweringen, zich telkens van
straat, bij
Het moet Rembrandt,
die
zich
veel
in
dat
dit
stadskwartier
gebaar bedienen.
ophield, getroffen
Hij hield van die onbewuste mimiek, die kleur geeft aan een handeling
hebben.
en het van binnenuit gaande vertolkt.
Laat ons intusschen eens mogen houdt met heel
zijn
bewuste streven.
van hemzelf over wat in
„daer
meeste
die
Rembrandt dat
woord
uit te
drukken, behoort de opmerking
over twee zijner schilderijen:
ende die naetureelste beweechgelickheyt
streefde
is
waaruit wij
HuYGENS
hoeverre deze voorliefde verband
de zeer enkele tot ons gekomen uitingen
werk zoekt
in zijn
hij
een der brieven aan
zien, in
Bij
dus
,.Deese twe sijnt
geopserveert
kunst welbewust naar bewegelijkheid.
zijn
in
in
is."
En met
wel bepaaldelijk een der kenmerken aangeduid van de barok-periode,
hem
zien voortkomen.
de evenmaat, den edelen
stijl,
—
De
kunst zocht niet meer vóór alles de rust,
de kunst van dien
tijd
zocht het ontbondene, het
verrassende, de dikwijls gewaagde beweging. In
Italië
was
reeds
dit streven
overheerschend. Maar er zijn ook
vinden
van
de
Laokoön-groep
al
in
1506
in
de tweede
helft
van de zestiende eeuw
vroeger sporen van aan is
te wijzen.
Het weer-
moment genoemd, Den vader van den
wel eens als het
waarop een ontwakend streven duidelijker naar voren treedt. barok heeft men zelfs in dat verband den Laokoön gedoopt. Het voortreffelijk verantwoorde wringen en spiertrekken dezer welsprekende naaktfiguren kon niet anders
dan
naars,
die
die
nu
in
grooten
indruk maken op de latere Italiaan.=che renaissance-kunste-
zich
op breede
een
meesterlijke
linie al
antieke
zoo vaak aan de ouden hadden gesterkt, en groep een voorbeeld vonden van de meest
gedurfde beweging. Toch bleken aanvankelijk enkelen er zich zeer wel van bewust, dat
in
zulk
een
plastiek
zekere
grenzen genaderd, misschien
zelfs
reeds over35
DE ONTWIKKELING VAN EEN MOTIEF
274
En met name TiTiAAN,
waren.
schreden
BIJ
die toch
REMBRANDT.
mede onder den ban van
grootsche werk was geweest, maakte er zich rondweg
van een karikatuur, waarin het apen
Maar zulk een
liggen.
zijn
vrij
geworden, die door de slangen omkneld
kon den grooten stroom natuurlijk
kritiek
het
van door het teekenen
tegenhouden
niet
heel de beeldende kunst ging allengs, zonder schromen, dien kant uit van de
En
beweging, van het ontbondene, van den barok.
En nochtans wanneer
wij
nog eens even
bij
den Laokoön
blijven,
hem
en
als
het prototype van een albeheerschende rumoeriger richting nemen, hoe mooi
en
welgeschapen
zouden
bijna
voerd. Het
van
zeggen, hoe vorstelijk tooneelmatig
wij
waard ons
heeft, „Ich getraue
nog
hun verschrikke-
in
te
zijn zij
herinneren wat
gedacht en uitge-
GOETHE
er
met nadruk
mich nochmals zu wiederholen", zoo schreef
Anmut van
betoog over de
een
die gekronkelde lichamen
mijlenver van alledaagsch, hoeprachtig vertoonend eigenlijk;
hier de moeite
is
gezegd
na
dan
blijven
Hoe
lijke worsteling.
het beroemde werk, „dasz die
hij
Gruppe des
allen den übrigen anerkannten Verdiensten, zugleich ein Muster von Symmetrie und Mannigfaltigkeit, von Ruhe und Bewegung, von Gegen„satzen und Stufengangen, die sich zusammen, teils sinnlich, teils geistig, dem
„Laokoon, neben „sei
„Beschauer darbieten, bei dem hohen Pathos der Vorstellung eine angenehme „Empfindung erregen, und den Sturm der Leiden und Leidenschaft durch Anmut „und Schönheit mildern". En iets verder zegt hij dan nog, dat hij de groep „eine „tragische Idylle" zou willen noemen.
Maar dat
is
het juist
die trouwens alweer uit een veel latere faze van den barok
hèm
voor wat geweest.
vervulde, door deze kunst toch niet geheel en
Wat hèm brandend
niet alleen
bezighield en wat
de beweging, of zooals
heyt", het was nog hij
waarom Rembkandt,
voortkwam, voor
iets
meer
hij
het zou
speciaals,
nog
hij
al
zich,
voldaan kan
hartstochtelijk zocht, dat
zijn
was
genoemd hebben, de „beweechgelickiets
eigenaardigers,
— het was,
gelijk
het zelfheeft uitgedrukt: het observeeren van „de naeturcehtc beweechgelickheyt".
Het betrappen van de levende beweging in het gewone doen der menschen, het opvangen van hun meest onopzettelijke acties, hun meest gemeenzame, men zou willen zeggen heimelijk huiselijke gebaren, dat was het waar het den grooten ketter, te
voor
wien
het uiterlijk vormenschoon geen maatstaf meer kon
doen was. En door wat
uiterlijk,
zich
hij,
voortgekomen
uit die
zijn,
om
aanvankelijk toch ook nog weer te
zou najagen, maar allengs dieper en ontroerender zou weten
vermocht zeer
in die richting,
hij
uit te
drukken,
groote strooming van den barok, maar wel
losmakend van datgene waarmee de voorname Italiaanschc kunst hem
was voorgegaan,
zijn eigen,
Kembrandt
zocht
eigenzinnige kunst te scheppen.
niet
zoozeer
het
schoone
gymnastische mouvement,
waarin de welgeschapen lichaamsvormen voordeelig uitkomen, maar veel meer de
DE ONTWIKKELING VAN EEN MOTIEF
moest het betoogende gebaar, dat den Oosterlingen,
met
Homo
vroege Ecce
brengen
te pas te
het
gretigheid,
van 1633, komen
met elkander
drie of vier personen
gebaar bedienen en zoodoende
iets
treffende geste.
daarom
en
composities.
in zijn
275
midden waarvan
te
hem bekoren
bewoog, eigen was,
voorliefde
REMBRANDT.
warm
intiem sprekende beweging en de
de
natuurlijke,
BIJ
Op
Daarom hij
zich
trachtte hij
met
een enkel tafereel, de
der compositie niet minder dan
in het hart
aanraking, die zich alle min of meer van dat
in
zeer levendigs en iets zeer Oostersch aan de
handeling bijzetten.
Toch,
en
kan men nog
verhoogt het op
al
niet zeggen, dat het
de levendigheid van uitdrukking,
zijn wijze
gebaar hier
beeldend motief een onderwerp
als
van omschrijfbare preoccupatie voor den kunstenaar uitmaakt.
Men mag
het
karakteristiek voor het in actie brengen zijner figuren noemen, een bepaald streven
conciese vastlegging van het gebaar valt nog niet aan te wijzen. Bijna
naar de
nog de
speelt het
rol
van een onbewuste grafologische trek.
In de portretten uit den eersten
neiging
Amsterdamschen
aanbrengen van het gebaar op
tot
te
tijd is
een ietwat bewuster
merken. In de Anatomische Les
men Dr. Tulp met de opgeheven linkerhand bizonderen nadruk aan zijn bijzetten. De Heer in het Hofmuseum te Weenen, waarschijnlijk uit
ziet
uitlegging
met de rechterhand
hetzelfde jaar, schijnt ons te willen
opwekken.
Op
men de geste voor hoofschheid gebruikt. En op het groote van
1633,
vindt
maakt de afhangende handschoen zij
met een
slachtig.
floret
Zoo
met deze hand
zelfs
in
king
uitgestrekt, als hij het bij een
van
later, juist
zijn
vrouw den
mee
betoog zou doen, maar
brief wil
aannemen en
er,
op
vasthoudt.
maar ternauwernood.
omtrent den
aantal ontwerpen, waarin
middel en
is
worstelt te
MaüRTEN DaEY van 1634
tijd,
dat
RembranDT de aangehaalde hem bezig
de naetureelste beweegchelickheyt neerschreef, (i639)zien wij
in
in
om
hij
zeer bepaald trachtte het betoogende gebaar
verband met een
dus de moeite waard
voet voor voet sujet
van
schilderij
polsslag of sterker levenswaarheid erlangen deze en dergelijke
Maar eenige jaren
Het
Mr. Taft,
wilde spelen, het hier zwierig geworden gebaar ietwat twee-
tegelijkertijd
Een warmer
met een
bij
de linkerhand, die uitgestoken wordt, alsof
beeltenissen door hun gestes eigenlijk nog
als expressie-
man
het weergeven van een ietwat uitbundige
wel wat wonderlijke wijze, den passer
uitlating over
te willen wijzen of tot iets
het ook met den Scheepsbouwmeester van 1633, die de rechter-
is
hand ongeveer zoo houdt die
aan
iets
het portret van den fattigen jongen
dit geval
stellig
houdingsmotief vast
eens nader te bekijken.
te leggen.
Men
zal er
kunnen nagaan, hoe de kunstenaar met zichzelven en met
zijn
het nagejaagde motief tot een vrije en welsprekende uitdruk-
brengen. 85»
DE ONTWIKKELING VAN EEN MOTIEF
276
Museum
In het Britsch
te
Londen vindt men een kennelijk naar de natuur
geteekende roodkrijt-studie met correcties
CoRNELis Claesz. Anslo staand boek vasthoud,
een ander schuins voor
het alsof
is
hem
i).
Terwijl de linkerhand een recht op de
met de uitgestrekte rechterhand
hij
de noodige vrijheid van beweging. Er
niet
door het tusschen de boeken ingeslotene
blijft
de houding,
welke toch eigenlijk
in
1640 gedateerd
nog de sporen van op de van
portret
gectste
overeenkomstig,
juist
erg
al
meer beëngds
De
(Afb,
verschijning,
licht
zijn
dankbaar
een
en
kunnen
heeft,
wegnemen, dat de op de
niet
uitgevoerde
zorgvuldig
beeltenis,
Vermoedelijk dan ook mocht
heeft.
ders van
Anslo
niet
geheel en
al
iets
deelen
tams en
de zwierige,
hij
hem omge-
plaat toch zeer doordringend
schaapachtigs behouden
zelfs
den kunstenaar
dit portret
sujet pleegt te
zelfs
breedgerande hoed, die de schilder hem opgezet en de pelsjas die
hangen
in alle
portretten te oordeelen, nu juist
van terecht komt. En
sprekends
iets
ets en vertoont
2).
wat men
niet
in heel
teekening, die
de afdrukken van dat
dan ook, tot
de houding
vinden wij
1641
in spiegelbeeld terug
pittoreske
waar
noemen,
of
Op
plaat te zijn gecalqueerd.
CORNELis Claesz. Anslo was, naar geen
min
iets
ruimte gezocht werd.
was blijkbaar een vóórstudie voor de bekende
is,
iets uit
liggend open boek op ons wil overbrengen. Evenwel
hand voor het gebaar
deze
krijgt
den Mennonieten-predikant
in wit, die
voorstelt, ter halver lijve, vrijwel van voren gezien en
achter een tafel met boeken gezeten (Afb. tafel
REMBRANDT.
BIJ
zelf of
den vereer-
voldoen.
— nog
Althans reeds vóórdat de prent drukklaar en gedateerd was,
in
1640
—
ontwerpt RemiïRANDT een nieuw geteekend portret van den gevierden Mennoniet, dat
thans
de verzameling Edm.
in
kan
Bezwaarlijk
de Rothschild
men, zooals VON Seiulitz
een voorstudie voor de ets doen gelden. andere, ze ccii
ook zonder
is
stap vooruit
werkte niet
geklemd
achter
zijn
de
minder
stijf
te Parijs berust (Afb. 3).
deed, deze teekening
niet alleen is
mede
als
de houding een heel
veel beter geslaagd en biedt in bijna elk opzicht is
alsof wij
RemhRANDT in deze doorAnslo zit nu
eigen opzet duchtig zien corrigeeren.
en
tafel
armbeweging heeft
en
staat
twijfel
Want
het eerste portret. Het
bister-teekening
schouder-
hoofd
bij
dit
de
boeken,
maar
zijn figuur iets
üoor een
er naast,
vrijere
indrukwekkends gekregen. Het
op de romp. En de uitgestrekte hand
krijgt veel
meer
ruimte voor het breede betoogende gebaar.
Eén ding nochtans zou men op deze teekening nog onopgelost kunnen noemen. Wanneer Anslo op de lijkt, is
hier
is
de
tafel
ets te zeer achter
met het boek
de
eigenlijk niet in
taiel
eenvoudig terzijde geschoven en schijnt nog maar de
spelen.
AnslO
draagt wc!
iets
op den toeschouwer
en de boeken verschanst
de compositie betrokken.
over,
rol
van een attribuut
maar
hij
Zij
te
doet het stellig
DE ONTWIKKKLING VAN EEN MOTIEF
BIJ
Men
voor spek en boonen meedoende boek.
niet uit dat
REMBRANDT.
277
zou de uitbeelding van
het iets op ons overdragen versterkt vinden wanneer wij ook eenigszins te voelen
kregen wkt
verband
zichtbaar
geenerlei
De
betoog.
Op
tusschen
verhouding tusschen
dus nog eens afzonderlijk
diende
geval
een schets van Laban en Lea, (Afb. 4) waar het
Laban geheel hetzelfde is als dat op de ANSLO-teekening, is het de jonge vrouw die wordt voorgesteld. Op de ANSLO-teekening is
bepaaldelijk er
ons demonstreert.
hij
gebaar van
het
betoogen en eenige bron van het
de zittende in studie te
en
figuur
de
samenhang tusschen den zittenden Anslo en den
inniger
met het boek
tafel
worden genomen. Er moest
elk
in
verkregen
tafel
worden.
Toch niet nieuw.
was Hij
juist
dit
probleem
voor den
alles
onderzoekenden kunstenaar
had er zich reeds vroeger herhaaldelijk rekenschap van gegeven.
Een jaar te voren nog had Rembrandt een ets gemaakt (of volgens sommigen door helpers naar eigen ontwerp laten uitvoeren), waarop dat probleem van hoe men een man met uitgestrekten linkerarm half achter, half naast een tafel en in echten samenhang daarmee kan laten zitten, reeds uitstekend was opgelost. Het was het bekende portret van den ontvanger Uytenbogaert, de zoogenaamde Goudweger. (Aib.5). De actie van de figuur zelf had hij niet meer noodig. Maar voor de tafelgroep behoefde hij eigenlijk slechts weder door te gaan op het toen reeds vastgelegde motief.
lend
in
zijn
Goudweger van voor
nog
dit portret in
naar
portefeuille
En men denkt zich den kunstenaar nu snuffedie hem bij de compositie van dien
de studies,
Er waren
dienst waren geweest.
er twee, die hij wel bepaaldelijk
van Uytenbogaert moet gemaakt hebben.
De
men
eene vindt
meer komplete, werd kort geVoor beide had hij zijn model in een
het Prentenkabinet te Berlijn, (Afb. 6) de andere,
leden uit de Heseltine-collectie verkocht. (Afb. 7).
houding gezet, welke met die van den Goudweger overeenkomt. Zelfs
zijn
lijf
en rech-
terarm en de lichte kanteling van het hoofd op de Heseltine-teekening merkwaardig gelijk
aan heel Uytenbogaerts buste. Alleen vertoonen de figuren op de beide
schetsen
duidelijk
het
betoogende gebaar van de linkerhand,
die
hand een zak aan den half geknielden jongen komt
de
ets overgebracht.
Maar van de Heseltine-teekening was de
Wèl
wasschen
en
niet
de
penncschets
candelaber. eigenlijk
veel
die
groepeering van
van Anslo, dat
hij
Maar
juist
mooier dan
Goudweger had kunnen gebruiken. En aan,
tapijt.
Toch was hij
op de
ets
tafelgroep slechts gedeeltelijk
het door de knie van de zittende figuur
hoek heen terugduwen van het Smyrnaasch de boeken
terwijl
te reiken.
niet geheel
om
den
op
tafel-
de ligging van
dat stilleven
om
Rembkandt
het
de aange-
voor
zijn
greep zeker gaarne de gelegenheid
de boeken en de candelaber voor het nieuwe portret
nu levensgroot dacht
te schilderen,
over te nemen.
DE ONTWIKKELING VAN EEN MOTIEF
278
Hoezeer op
hem
zichzelt het motief dat
REMBRANDTS werk
vindt
wortelt,
thans bezig hield, reeds dieper
bewijs
zijn
REMBRANDT.
BIJ
enkel
niet
in
in
de verschillende
min of meer duidelijk gesticuleerende portretten, waarop wij reeds wezen. Meer ook het probleem waar hij thans vóór stond, een betoogenden man op natuurlijke wijze dwars naast een tafel te zetten, kende hij reeds van vóór
bepaaldelijk
Op
den Goudweger.
De
gelijkenis
van
een 1637 gedateerd schilderij
de
den wijngaard,
van
afweert,
al juist
Maar de Heer
8),
in
de gelijkenis zoowel
als
de Goudweger hebben een andere
naast zich. Die knecht en die knaap zijn beide geheel van ter zijde
vlak
figuur
uit
de Ermitage te Petersburg.
ziet men den Heer hem staande arbeiders als het in 1639 Uytenbogaert zou REMBRANDTS geest.
zoo gezeten
Reeds lang broeide de ordonnantie
zijn.
in
den wijngaard (Afb.
in
de verwijten van een der naast
die
den grond
in
arbeiders
genomen. Ook
op zichzelf een element van compositie
dit groepeerings-motief, dat
nauw verband met een wijder uitbeelding van het demonstreerende gebaar. Want door het aanbrengen van zulk een tweede figuur kon de spreker
vormt,
om
hield
zoo
te
zeggen
richtpunt vinden voor zijn betoog, terwijl er tevens de
een
gelegenheid in werd geboden de uitwerking van het gesprokene te
met het
Juist in de periode dat hij zich
Rembrandt
wij
zien
haaldelijk
zelfde
dit
bestudeeren.
Op
een
portret
van
doen voelen
Anslo
bezig
hield
groepeeringsmotief op verschillende wijze her-
1640
gedateerd
schilderij
in
het Victoria- en
Londen vinden wij de Wegzending van Hagar voorgesteld door den van voren genomen en naar links gewenden aartsvader, terwijl de op een ezel gezeten Hagar ongeveer en profil gezien wordt (Afb. 9). Het gebaar van Abraham is hier echter naar rechts van hem gericht. Maar de samenhang tusschen Albert-Museum
de
actieve
Op worden,
is
te
en de passieve gestalte
paard
te
minder voorbeeldig
gezeten
treffend het
om
uitgedrukt.
dit zelfde tijdstip gesteld zal
het motief op wat meer ingewikkelde wijze verwerkt.
met de rechterhand zeer den
er niet
is
de ets van Mordechaï, die omtrent
Haman
moeten
vertoont
bctoogend gebaar, maar de samenhang met
gemarkeerd door de linkerhand, die
Mordechaï wordt
naar achter wijst, want de profielverschijiiing staat
hier
niet
vóór maar
hchter
den betooger. Markanter die verband zoekt in
het Offer van
blijkens
Hier
is
is
het compositie-gegeven
met een op
Manoah
zij
te
en vóór
Dresden
hem
uit
de verschillende voorstudies die
van
een
1641 (Afb. er
van
voren
geziene
figuur,
geplaatste profiel-gestalte, uitgedrukt 10),
waar Rembrandt
de innige samenhang tusschen de beide figuren intusschen zonder den
d'union van het betoogende gebaar bereikt.
Op
zeer eenvoudige wijze
is
zich,
van bestaan, groote moeite voorgaf.
Hun samen bidden
dit twee-figuren-motief gebruikt
trait
verbindt hen.
opeen teekening
DE ONTWIKKELING VAN EEN MOTIEF in het
Museum
British
omtrent dezen
Londen (Atb. ii) die niet gedateerd is, maar wel van Een grijsaard, die misschien een aartsvader, misschien op te praten met een boer die een zeis draagt. De oude
te
met beide handen en de van
gesticuleert
279
zal zijn.
tijd
Jozef voorstelt, staat er
man
REMBRANDT.
BIJ
genomen boer
terzijde
schijnt aan-
dachtig te luisteren.
Maar in
het best
ons allen zulk een groepeering van twee personen bekend
is
de beide naar voren tredende hoofdfiguren
uit
de Nachtwacht, die zonder twijfel
Banning Cocq vertoont hier het betoogende gebaar precies zoo als de Anslo op de groote teekening het doet (Afb. 12). En de en profil geziene RuYTENBURG loopt luisterend, misschien zouden wij hier mogen zeggen, ietwat verstrooid luisterend, naast hem voort. in
1641 al was opgezet.
Keeren
nu intusschen weer tot die ANSLO-teekening terug.
wij
had Rembrandt ongetwijfeld nog
gemaakt werd,
een tweede figuur aan toe
te
voegen. Anders had
om
van den
niet rechts
op deze teekening was het maar een stap verder
ets
van het sujet
het
in
stoel
ontplooien
tot
wien bepaaldelijk het betoogende gebaar zou gericht
bood het hem reeds gemeenzame motief dan de gelegenheid
alleen
zij
nu de half naar rechts gewende houding ook te doen flankeeren
door een toehoorder, Niet
hij
Toen
de dadelijke bedoeling er
Maar komende van het ontwerp
die zware, afsluitende slagschaduw aangebracht.
voor de
niet
treffende groepeering, het zou bovendien een duidelijker uitbeelden van
zijn.
tot een
Anslo's
welsprekendheid mogelijk maken.
En
het
Vondel op een
haald versje van wij eigenlijk niet
aanleiding ets.
Het
onwaarschijnlijk
niet
is
dat
REMBRANDT, toen
opzette, hier juist bizonder op uit was.
schilderij
het
is.
Maar
te onderstellen, dat het bepaaldelijk betrekking heeft
groote
er
zou
op de
luidt aldus:
Ay, Rembrandt mael Kornelis Het 't
zichtbre deel
Onzichtbre kent
Wie Anslo
En nu letterlijk
hij
dikwijls aange-
Anslo door Rembrandt, waarvan
weten op welk van de portretten het gemaakt
om
zijn
beeltenis van
Er bestaat een
op
behoeft te
stem,
minst van hem,
't
men
zien wil,
slechts door d'ooren.
moet hem hooren.
men de bedoeling van deze
nemen. Wij weten
gelijke versjes er altoos
is
uit overtalrijke
op waren aangelegd,
dichtregelen wel niet al te
voorbeelden
te goed, dat der-
niet het portret zelf,
maar de afge-
beelde persoon te verheerlijken, als het er toe lag, ten koste van den portretteur.
Maar
in
dit geval hielden
toch een kritiek
in,
de dichtregel en,
die niet geheel onbillijk
als
zij
inderdaad op de ets doelden,
kan worden genoemd.
DE ONTWIKKELING VAN EEN MOTIEF
280
Anslo met name
men nu
en
helper
van
trooster
dat
pelijk,
Maar dan
niet!
ontbrak,
om
Het onafwijsbaar
en
zocht,
De
—
daar had
Het kwam
uitgedrukt.
doen
te
datgene wat
juist
om
had
hij
daarin te slagen. hij
nu
in
de
tafel
men de bron van
zijn
reeds vroeger een aanloop toe genomen, en
grondslag
als
nemen,
te
om ook
Den sprekenden man had
brengen.
hij
dat
aldus
Als compositie-gegeven had
Anslo moest
oplossing. Rechts naast den van voren gezienen
genomen vrouw komen, evenals
hij
rechts
een van ter zijde
naast den Heer uit den wijngaard,
naast Uytenbogaert den jongen, Banning Cocq RuytenburG had geplaatst of
den knecht, het
En
drukken.
nog maar op aan, de uitwerking van zijn welsprehij ook hiervoor reeds een
er nu
zien.
te
begrij-
het eerste portret
in
uit te
waarin
tot het boek, hij
behoefde de Heseltine-teekening slechts
punt tot een volledige oplossing
kendheid
Rembrandt ook
compositie van de figuur samen met de
van den spreker
de verhouding
bizonders van uitging?
iets
gebaar van den betoogenden prediker, dat had
juiste
reeds vastgelegd.
betoog kan vermoeden, hij
zeggen
te
voorgesteld, die over
groot arsenaal van motieven te putten
uit zijn
bister-schets
zoo
tweede met volle kracht wenschte
het
in
revanche
een
hij
toch slechts
en
man werd
het voor een kunstenaar als
is
Kan
gemeenteleden geroemd werd.
zijn
het geëtste portret zien, dat hier een
welsprekendheid beschikte en waar
Bepaald
naam verheugde en
toch was een herder, die zich in een grooten
als
in
REMBRANDT.
BIJ
naast
Manoah
zijn
vrouw, naast
bezig was te plaatsen.
betoogend gebaar, de zichtbare trait-d'union
Maar om
doen worden tusschen de
te
van Anslo en zijn toehoorderes moest dan ook de uitdrukking van vrouw zóó zijn, dat men in heel haar wezen de ontroering voelde die de woorden van den prediker bij haar wekten. Dit laatste probleem nu, het moeibezieldheid
die
van
lijkste ongetwijfeld
dat
thans
het
in
een
innigheid,
alle,
heeft
Berlijnsche
waarachtigheid
Rembrandt in museum hangt
en
een
warmte
het groote schilderij van 1641,
(Afb.
13),
opgelost
met een
die in de beeldende kunst haar
weerga zoeken
De oude
christelijke
schilders,
wanneer
voelden
wel,
grijpend
genoeg konden uitdrukken. Maar
verstonden treffend
zij
de
lijden
weerkaatsing
te
weten
heeft uit
dat
lijden
een
kruisiging
schilderden,
de figuren van Maria en Johannes
de
men
zelf
Rembrandt te
in
afgrijzen,
laten spreken, dat
ziende,
wijze
zij
het gelaat van Christus zelf zijn lijden nauwelijks aan.
de onsteltenis, het
ongelijke
uit zijn
in
zij
en duidelijk
van Christus' geheel
dat
in
foltering in
nog
der
bijstaanders zoo
hun smart de weerspiegeling voller verbeeld vindt.
de naar
Anslo
Op
niet
luisterende vrouw,
drukken van des predikers bezielend woord, dat
eigen gelaatstrekken niet zóó zichtbaar spreken kon,
De houding van de vrouw
is
een en
al
luisteren.
Haar schuchtere handen
DE ONTWIKKELING VAN EEN MOTIEF
BIJ
REMBRANDT.
liggen afwachtend in den schoot, als van iemand die niet in staat
maar bereid om
ondergaan. Zij heeft het hoofd geneigd alsof
te
Anslo
van den hooger zittenden terwijl
staart
mij
de
zij
lippen
THOMAS LawrENCE,
te kijken.
Hoe moet
aan AnSLo's
doet
van deze gestalte aan
Het
zich heen een licht zien
is
plant,
alsof haar zachte,
moê
opdoemen, dat haar gedrukt-
weder verblijden
ziel
overgave, zich
in volle
En wanneer
zal.
een glans van geloof en deemoed stralende gelaat weder naar
grove, maar goede trekken van Anslo's aangezicht opzien, ja dkn voelen wij
die
de bizondere kracht die er van hem uitgaat, dan hooren beseffen
te
schaam
ik
door den Engelschen
:
denken aan een kwijnende
zij
allengs weder opheft.
heid opbeuren, haar leed verjagen en haar in
En
dat de beide figuren elkaar hadden behooren aan
verkwikt,
morgendauw
dan van dat
de woorden
gemaakt, en
voorbijgegaan. Terwijl de vrouw,
zijn
geweende oogen ginds voor wij
is
blijkens zulk een kritiek het sublieme
troostredenen
zich onder
die
De opmerking
nog wel door een schilder
portrettist
den knappen schilder
tot handelen,
daardoor heter wilde kunnen opvangen.
uit in het ledige.
moeten zeggen,
te
is zij
geopend en den neusvleugel strak gespannen houdt,
licht
voor zich
zij
het
281
dat
wij,
REMBRANDT
boven kwam, dat
jaagd
motief
in
er een eind-faze voor de ontwikkeling van een lang nage-
hij
van
karaktertrek
zijn
bij
combinatie
vroeger
volgen
te
het zoeken van den schets
of
minder bewust
weg van later is is
in
blijft.
—
Inderdaad,
de werkplaats van
al
wij fantasie
gissingen bedienen. Het
is
mogelijk dat een
ontstaan dan wij haar stelden; dat de eene
blijft
men
de grondwaarheid,
een
leitmotiv
zal
Maar
bij
het
zich nu eenmaal bedienen van een
mogen noemen.
Deze onvermijdelijke tekortkomingen aan
trachten wij
geschied, de andere, ook b. v. doordien er studies
zoeken van elk oorzakelijk verband
welke
REMBRANDT,
zijn geest, wij blijven
verloren zullen zijn gegaan, geleidelijker ontstond dan wij meenden.
factor,
diep
doen uitkomen. Men kan mij tegemoet voeren, dat
kunst
nog zoozeer den meester bepaalde
zijn
een bepaald innerlijk verband vormen en te samen een
zij
die precieze groepeering ten slotte willekeurig
ons
van
heeft.
Ik heb gepoogd een aantal studies, etsen en schilderijen van te groepeeren, dat
dan
wonderbaarlijk
bereikte, en er een van de schitterendste victoriën
wroetende kunst me6 bevochten
zóó
—
wij' zijn stem,
VONDELS bezwaren
in dit schilderij
dat
men
in
in
mijn exposé doen echter niets af
het werk van een groot kunstenaar, telkens
kunnen aanwijzen, waarin het karakter innig samenhangt met
zijn wezenlijksten aard.
Dat zulk een karakteristiek motief zich aanvankelijk vager
doet kennen maar allengs stelliger vormen aanneemt. Dat lede beslotener en welsprekender ziet aangewend,
om
men
het dus van liever-
het ten slotte gekristalliseerd 36
DE ONTWIKKELING VAN EEN MOTIEF
282
te vinden in een meesterwerk, in
samenstroomt van heel
zijn
waar dan
BIJ
REMBRANDT.
van het heimelijkste en machtigste
iets
kunstvermogen.
In deze korte studieover de ontwikkeling van zulk een motief
heb
zooveel
mij
ik
veroorloofde
bij
mogelijk gehouden aan wat hijzelf ons naliet.
onvolkomenheden
werken aan
in zijn
aan de hand van den meester
zelf, die
te wijzen,
immers telkens
deed
RembrANDT Waar ik mij
ik dit slechts
in later bereiken,
aan-
toonde, hoe het voller, trefïender en beter kon.
De
beste kritiek en de beste kunstgeschiedenis lijken mij nog altoos in het
doen spreken der kunstwerken zelve van een kunstenaar zou
gelegen
houdende worstelingen met de
een
in
En
de sprekendste biografie
volledig
overzicht van zijn aan-
gelegen.
te zijn
zijn
stof.
NASCHRIFT. tekst
Men
zou de opmerking
het
woord
beivegelijkheid
metterdaad
mogen maken,
„beweechgelickheyt"
wel
dat ik in
wat
Rembrandt's aangehaalden
grif
door
heb vertaald. De uitdrukking immers had
tweeërlei beteekenis.
—
het dan wellicht in dezen laatsten zin bedoeld, en wilde in zijn
hij
Graflegging en
in
doening had willen uitdrukken?
daarom nog geenszins. Zonder zelve
de ontroering wel
zeer
zijn
naar
werkwijze
effect
Ik geloof het niet, twijfel echter is
bepaaldelijk
in elk geval geheel
strevenden barok.
hij
dus eigenlijk zeggen,
Opstanding de meeste en natuurlijkste aan-
bewegelijkheid der figuren verkregen.
gelegde
ons tegenwoordige de zeventiende eeuw
Het woord werd, gelijk thans, voor het tegenmaar ook voor ontroering. Heeft Rembrandt
overgestelde van rustigheid gebruikt,
dat
in
En
in
maar onmogelijk
lijkt
het mij
op de beide betrokken composities
door sterke zooverre
acties,
blijft
de
door opvallende
in die
werken vast-
binnen het kader van den door beweging
JACOB VAN CAMPEN IN
1654,
DOOR
W. VVEISSMAN.
A.
R.
Abraham Bredius
zond
nu ongeveer
mij,
vijftien
met onderzoekingen naar Jacob van Campen bezig was, waarvan de uitkomst door „Oudtoen
geleden,
jaar
Holland"
1902 werd openbaar gemaakt, het volgend
in
uittreksel
uit
„Opten
christelycke
weecke
Vennecool ofte
VAN Kampen
hij.
in
Van Nerven,
een gangh
uytgedeylt
wierde
pasquilen geintituleert etc, ende dat
hij,
Ruel genoemt,
:
selfs
ontfanghen hadde. Voorts verclaert schilder,
verclaert
constschilder, tegens hen deposanten
de voorleeden
Jacobus
destijds bestudeerde:
December 1654 compareerden Artus
7
woorden gedeponeert ende
wort genoemt Apensnyer
billetten
hij
Hübertus OuiLiNUS, oudt 32
Van Nerven, in
den Amsterdamschen
van
oudt omtrent 44 jaren, beelthouwer hier ter jaren, schilder, ende hebben bij ware
QuiLiNUS, ende
protocol
het
van DE Ven, hetwelk
Notaris E.
stede,
ik
bij
dat
huyden dato dezer eenen
bekende ende verclaerde, dat
geweest was
in
de herberghe die
de Boshuyssluys, alwaer door eenen
aen
de
i)resente
personen
ghedructe
Eerplicht aen mijn heer en meester"
daer present zijnde,
HUBERTUS QUILINUS
mede een van
Jacob
deselve
alleene dat eenen const-
tgeene voorszegt staet huyden dato deses oock teghens 36»
JACOB VAN CAMPEN IN
284
hem deposant
1654.
verclaert ende bekent heeft ende dat
hij
een van deselve billetten
oft
pasquilen bewaert hadde, dat op sijn camer oock aldaar aengeplact stonde".
tot
haar
Wij maken hier kennis met een zeventiende-eeuwsche herberg, die kunstenaars klanten
ofschoon
had,
Die steeg moeten
verschool.
zij
zich in een steeg nabij de „Boshuyssluys"
wij ergens
aan den Kloveniersburgwal tusschen de
Oude Hoogstraat zoeken. Was zij de Barndesteeg geweest dan zou de notaris haar wel genoemd hebben deze steeg ligt echter wat ver van de steenen brug, die naar het Boshuis haar naam kreeg, verwijderd. Daarom
Barndesteeg
de
en
;
zal
wel de tegenwoordige Boerensteeg bedoeld
De naam van de
zijn.
Of daar vroeger iemand duister. Een kleedermaker voor apen kan in het zeventiende-eeuwsche Amsterdam kwalijk een bestaan hebben gevonden. Ook met het verrichten van een zekere heelkundige bewerking bij apen zal iemand toen bezwaarlijk zijn brood hebben kunnen verdienen. woonde,
die
In
het
die
pasquilen"
VAN Kampen,
is
wat
zonderling.
vak van „Apensnyder" uitoefende,
kwam
herberg die
uit,
herberg
nu Jacob Vennecool, en deelde er „biljetten
etc."
Jacob Vennecool heeft 't
oft
waren „Eerplicht aen mijn heer en meester Jacob
getiteld
de „Afbeeldingen van
blijft
in
1661
bij
Stadthuys van Amsterdam" en
Cornelis Danckerts dienzelfden uitgever
bij
ook „Verscheyden Poorten, Portalen en Schoorsteenmantels" het
Amsterdam
Hij werd, 25 jaar oud, den I7den Juli 1655 te
licht
doen
als schilder in
zien.
onder-
trouw opgenomen met Elizabeth Marchand van Amersfoort, weduwe van Jacob Schade, poorter aldaar. Vennecool was teekenaar van Jacob VAN Campen. Dit leert ons een acte, den 4den Juli 1658 door den notaris P. Capoen te Amsterdam opgemaakt, waarbij: out
„Willem de Keyser, steenhouwder, out 55 jaeren Jasper van Baten, ende Eva Hulst, wedu van TnOMAS Beumer, out 47 jaeren, ;
30 jaeren
vcrclaeren ten versoecke van in
sijn
leven
jACOB Vennecool, dat zaligherjACOR van Campen, schilder, woonaghtigh op Randenbroeck buyten
ende
architect
Amersfoort, den requirant eenen geruymen tydt
ende ghebruyckt soo d'selve
in
om
vcrscheydc
eenige teyckeningen
occasien
wetenschap de twee eersten dat teyckeninghen voor dcele
toegebracht
hadde van sij
te
in
sijn
dienst heeft geemployeert
maecken
doen,
als andersints daer hij
gevende
voor
meermaelcn ghesicn hebben, dat
redenen hij
van
verscheyde
Van Campen heeft ghemaeckt ende hem, Kevser, oock ten om van stadtswege dacrnaer te wercken, EVA HULST dat sij
samen vaeck bij haer hadden gelogeert". A. W. Kroon heeft in 1867 het „biljet oft pasquil" in zijn bekend werk over het Stadhuis te Amsterdam vermeld. Een exemplaar van dat stuk wordt op het archief
te
Amsterdam bewaard, Kroon
hield deze „Eerplicht aen mijn
Heer
JACOB VAN CAMPEN IN
285
1654.
van Kampen" welke door „D. Stalpert" onderteekend is, Everard Mevster, dat door dezen voor den Stads-architect Daniël Stalpaert was vervaardigd. En ook ik meende dit nog in 1902. Doch sedert ben ik gaan twijfelen. Wel mag worden aangenomen, dat de „Eerplicht aan mijn Heer en Meester Jacob van Campen, Heer van Rambroeck, en
Meester Jacob
dichtstuk van Jonkheer
voor een
Vinder en Vader van Stadt-huys volledige
der titel
nieuwe
heerlyckste
Toorn en
Orgel,
't
bouwkunstige
Amsterdam int jaer Anno 1648", zooals de luidt, door Jonkheer Everard Meyster gedicht is, doch de indat deze edelman zeker niet op verzoek van Stalpaert de pen
houd
is
heeft
opgenomen.
zoo,
t
Werelt, begonnen
Blijkbaar
is
t'
Van Campen
het
geweest, die de veder van
Jonkheer Mevster heeft bestuurd en die het „pasquil", nadat het gedrukt was,
door
zijn
teekenaar Jacob
Reeds
in
1640 was
Toen
Vennecool liet verspreiden. Van Campen met het maken van
Stadhuis
nog
slechts een bescheiden karakter.
bezig.
dit
hij
een ontwerp voor
den loden December 1642 indiende, had het
het
Doch
toen,
was het ontwerp „naer vereysch vant werck"
te
den
uden October
1646, besloten
vergrooten en „op geen cleyntgen
kon Van Campen het grootsche plan maken, dat uitgevoerd is. Van Campen kwam nu te Amsterdam, waar hij op stadskosten
te sien"
Ook PiETER Post, de Haarlemsche architect, Campen had bijgestaan en, naar HuYGENS zegt, had
gehuisvest.
„gevroevrout met
sijn
die sinds 1633
penn' hetgeen dat uyt den
werd
Van
sin,
Den rede-rijcken sinn van Campen wert geboren" kwam te Amsterdam om Van Campens schetsen in het net te teekenen. Post woonde sedert den isten Mei 1646 in den Haag, waar hij den I4den Februari 1645 door Frederik Hendrik was aangesteld als „architect omme te gebruycken in onse gebouwen." De Prins was in het begin van Maart 1647 gestorven. Dadelijk na zijn dood werden Van Campen en Post door des Prinsen weduwe Amalia van Solms naar den Haag ontboden, om de teekeningen te maken voor de Oranjezaal, die zij aan het toen in aanbouw zijnd Huis ten Bosch wilde toevoegen
om
de nagedachtenis van haar gemaal
te eeren.
Reeds den I5den
April 1647 werd die zaal aanbesteed.
Na dien Campen moest
tijd
naar
is
Pieter Post
niet
meer
te
Amsterdam geweest. Van hij vond in WiLLEM DE
een anderen helper omzien, dien
Kevser, den derden zoon van den vermaarden HENDRIK DE Keyser, en toen als steenhouwer te Amsterdam gevestigd. De Keyser, in 1603 geboren, was reeds jong naar Engeland vertrokken. Daar woonde zijn zuster Maria DE Kevser, die in
1613
met den steenhouwer NICOLAS Stone, een
Kevser, was gehuwd. Stone
heeft de
leerling
van Hendrik de
ontwerpen van den beroemden Engelschen
JACOB VAN CAMPEN IN
2?6
1634.
INIGO JONES uitgevoerd, die, evenals Van Campen. een volgeling van Palladio was, Willem de Keyser zal dus met den klassieken stijl wel ver-
architect
trouwd
zijn geraakt.
In
de
toen
1640,
burgeroorlog
Engeland uitbrak, vertrokken de vele
in
buitenlandsche kunstenaars, die daar werkten, naar het vasteland.
DE Kevser vestigde werd
Hij
zich toen te
1647 tot Stads-steenhouwer aangesteld en kreeg, boven
in
wedde, een bedrag „dat
Willem de Keyser nam
de
leidde
dus de taak van PietER Post over, en
stond
uitvoering
zijn
der stadt sal ten dienste staen in de teyckenconst".
hij
wel
uit alles blijkt
Van Campen
dat deze talentvolle meester een gewaardeerde hulp voor
De Keyser
Ook Willem
Amsterdam,
was.
aan het hoofd der Stads-steenhouwerij, doch
van het Stadhuis
niet.
Den
29sten October 1648
hij
nam de
Oud-Raad „Daniël Stalpaert aen voor stadsarchitect." Stalpaert was te Amsterdam in 161 5 geboren. In 1639, toen hij voor de eerste keer trouwde, heet
schilder.
hij
Waar
de bouwkunst heeft geleerd, bleek
hij
Toen Daniël Stalpaert
in
dienst der stad
kwam was
tot
dusver
niet.
het ontwerp voor het
stadhuis geheel gereed, het heiwerk was afgeloopen en de eerste steen den 28sten
October 1648
in bijzijn
St.\lp.\ert
HuygeNS,
te
wenschen overgelaten
hebben.
te
tusschen
En
dit
Van Campen
kan ons
en
niet verbazen.
met Van Campen sinds 1623 bevriend was, noemt hem in zijn met Amalia VAN SOLMS „un fascheux homme a gouverner", er op stond, dat zij, welke zijn ontwerpen uitvoerden, hem stipt
die
gehoorzaamden. Pieter Post was,
Campen geweest; ook
later,
Stalpaert
ambtenaar,
die
hij
zelfstandig
hem
Jacob v.\N
schijnt hij het
,,
moest doen
al
dat Burgemees-
ghelastten" was geen ondergeschikte van Jacob
mogen zeker aannemen, onder de
was geworden,
hebben kunnen vinden.
te
echter, die, als stads-architect
teren off Thesaurieren
Wij
1645, de ondergeschikte van
tot
toen
met den grooten kunstenaar goed
Campen.
gelegd.
verhouding
de
af schijnt
die
briefwisseling
iemand
Campen
van Jacoi; van
Van den aanvang
bevelen
van
dat
Stalpaert,
als
van
verantwoordelijk
Burgemeesteren en Thesaurieren stond,
Van Campen in botsing kwam, als de ,,aertsbouheer" zich niet bekommerde om wat de regeerders der stad voorschreven en begeerden. In 1650 kwam Artus QueLLINUS naar Amsterdam, om met zijn helpers dikwijls
met
het
beeldhouwwerk voor het Stadhuis
zal
wel aan
derijen
Van Campen
voor het
Huis
ten
te
danken
uit te
zijn
voeren. Dat de keus op
hem
viel,
geweest, die toen verscheidene schil-
Bosch door Antwerpsche
meesters
liet
uitvoeren.
Evenals die schilders heeft ongetwijfeld Ol'ELLlNUS naar ontwerpen en schetsen
van
Van Campen
gewerkt.
De verhouding
tusschen
Van Campen
en QUELLINUS
JACOB VAN CAMPEN IN was blijkbaar zeer goed
1654 heeft
in
;
OuELLiNUS gelogeerd, aan wien „voor een som van f 300 werd uitbetaald. goede verhouding bleef
Den
BOSBOOM,
Van Campen
zelfs
costgeld van Mr.
't
Doch,
nog geruimen lijd bij Jacob van Campen'*
zooals wij later zullen zien, deze
niet bestaan.
22sten Februari 165
aangesteld.
287
1654.
1
1614
in
was Symon BosBOOM
Emden
te
als
Stads-onder-steenhouwer
geboren, was architect en beeldhouwer
Het is te begrijpen, dat hij zijn aangenaam vond, en trachtte hoogerop te komen. Het geluk diende hem. WiLLEM DE Keyser, een uitmuntend kunstenaar, die als helper van Jacob van Campen het Stadhuis had gedetailleerd, was een slecht financier. van den Keurvorst van Brandenburg geweest.
ambt
ondergeschikt
Den
niet
Februari
20sten
gewrocht hebben,
weet aan
opvolger beëedigd werd, een klacht tegen
—
van hun
't
:
„overtuigt
ontfangen
van
faulte
begaen door
van loonen van volck, die
't
niet
dienst opgesegd".
sijn
De Keyser
ƒ1.
werd hem
1653
van reekeningen en
veranderen
BosBOOM loon
Symon Bosboom,
zijn ontslag. in,
die den 27sten Juni
Hij bracht op zijn beurt
bij
dat deze de werklieden noodzaakte,
af te staan.
De Keyser
1653
als zijn
Burgemeesteren
hem
iedere
week
bereikte hiermede echter slechts,
dat zijn opvolger de verhooging van jaarwedde, die
hij
gevraagd had,
niet kreeg.
Willem de Keyser den dienst der stad moest verlaten, weerhield Van Campen niet, hem aan te bevelen voor het uitvoeren der grafteekenen voor Maarten Harpertszoon Tromp in de Oude Kerk te Delft en voor Jan van Galen in de Nieuwe Kerk te Amsterdam, welke hij had ontworpen. RombouT Verhulst kreeg de beelden der zeehelden besteld. De Burgemeesteren van Amsterdam moeten het Van Campen wel kwalijk genomen hebben, dat hij Willem de Kevser de hand boven het hoofd bleef houden. En Ouellinus zal er zeker ontstemd over geweest zijn, dat men niet aan hem, maar aan Verhulst het maken van de beelden der zeehelden opdroeg. Niet minder achteruit gezet zal Symon BOSBOOM zich hebben gevoeld, die zich De
door
weinig eervolle wijze, waarop
zijn
vriend
noemen en
CoRNELls DE BiE „den grooten const-barenden gheest"
die zich de evenknie
Van Campen tegen
zich.
Doch
bouwmeester den de voltooiing van
Er was
Campen te
in
moeten
was,
iets
had dus
dit
isten zijn
in
niet
is
December van dat
om jaar
te
verklaren,
Amsterdam voorgoed
omdat CONSTANTIJN HUYGENS, na
verliet
en
meesterstuk door anderen geschiedde.
anders gebeurd. Volgens de „Litterae
twijfelen,
als Bosboom waarom de groote
1654 zoowel Stalpaert,Quellinus voldoende,
1654 Katholiek geworden. In 1902 meende
Van Campen
liet
van QuELLlNUS achtte.
zijn
dood
in
ik
Annuae"
is
JacoB van
aan de juistheid hiervan
die zulk een ijverig Protestant
twee schoone verzen heeft herdacht.
JACOB VAN CAMPEN IN
288
Maar
meen
ik
thans, dat er geen twijfel aan
kerk kan
Katholieke
1654.
en
bestaan,
dat
den overgang
tot
de Roomsch
de oorzaak der ongenade waarin
daarin
Jacob van Campen geraakte, moet worden gezocht. Niet alleen schijnt mij de NORBERTUS Aerts volkomen vertrouwbaar,
aanteekening zijner bekeering door Pater
maar het
dat een ijverig
feit,
Roomsch Katholiek
als
Jonkheer
EvERARD Mevster
Jacob van Campen opnam, heeft zeker beteekenis. Jonkheer Meyster bewoonde des zomers het landgoed Nimmerdor, bij Amersfoort, niet ver van JacoB VAN Campens heerlijkheid Randenbroek gelegen. het voor
Hij
moet het dichtstuk, dat door Vennecool
in
de herberg „Apensnyer" te
Amsterdam werd rondgedeeld, in het najaar van 1654 gemaakt hebben. Dat gedicht was wel geschikt om kwaad bloed te zetten, vooral daar Jonkheer MevsTER er den naam van Stalpaert onder geplaatst had, die met het stuk niets te maken had. De acte, die Artus en HUBERTL'S QUELLINUS lieten opmaken, is
om
zeker gebruikt, in het
De als
gebroeders QUELLINUS, eerst
te
hij
Amsterdam
hebben gevonden,
bij
vertoefde,
hen
bij
teekenaar
zijn
Van Campen
Mevster
nam, schijnen het beter
zijn intrek
de Burgemeesteren en
dan de- vriendschap met Jonkheer
Van Campen de hand Vennecool verspreid werd. zoo met Van Campen bevriend, dat deze,
aan Burgemeesteren te doen zien, dat
„pasquil" had gehad, daar het door
aan
bij
te
Stalpaert
in
de gunst
te
te blijven,
houden.
hield er van, toespelingen te
maken. Als
hij zijn
„Eer-
plicht" aldus begint
ons niet altoos wel
„'t Is
Haet en quel dan
de toespeling
is
wanneer
hij
„Ja,
op OUELLINUS
die volgen fel" duidelijk.
En
hij
nog wat aan,
dikt dit
vervolgt
d'Heer
Van Campen
selfs,
hoe ryck van geest, van stellingh
Leeft sonder haet-te-nyt, noch buyten's anders quellingh".
Het Stadhuis werd
niet
volgens
de
bedoeling van
Van Campen
uitge-
voerd, schoon „'t
Al vast op
Wat Met heer
's
sijn
die „andere" kan
Mevstek
in
Kerf en Reekningh wordt gestelt
anders raed (van
1655
zijn
af-
of toe-doen) vaeck misstelt".
niemand dan Stalpaert bedoeld
„Goden Land-spel"
blijken, daar hij schreef:
„Meer dan een Stal met ezels waert Daer meer geschreeuw als wol komt uyt Ist rustigh
Persiaensche Pacrt,
Ghelijck het
zijn.
uitgaf, liet hij dit
ouwde spreeckwoort
luyt".
Toen Jonk-
nog duidelijker
JACOB VAN CAMPEN IN
Van Campen's „Daer
Door
werk werd
zóó
niet
289
1654.
als hij het bedoelde,
heerlyckst achterblijft door haet, door brodder}-,
't
snapperij van die daer proncken
hem
Ontsteelend
met syn veeren,
de gonst der Borgher-Heeren".
sijn eer,
Deze regels van de „Eerplicht" leeren
ons, dat,
door de wijzigingen, die
Stalpaert, Bosboom en Quellinus voorstelden, het
„heerlijkste" achterwege
Deze meesters, die met
bleef.
door kwaadspreken
die
hem
Van Campens
veCren pronkten, waren broddelaars,
in zijn eer tastten
hem
en
uit
de gunst der Burge-
meesteren drongen.
Jonkheer Mevster hier een
Heeft in
waarschijnlijk ook vroeger
1654 en
het
Amsterdam goed
Van Campen den
sedert zich
van
Stadhuis
door
heel
bedoeld
kan
is
gebeurd
Zeker
alleen
Dit
verschijnen,
ofschoon
ons
leert
het
het plaatwerk, dat
nog
gegeven van wat
Ik geloof het wel.
is
het, dat
eens
niet
STALPAERT, nadat
Van Campen
JacOU VennecOOL
in
1661 deed
kan worden, de
allen deele geacht
in
Van Campen weder te geven. Immers wat de plattegronden Vennecool blijkbaar den bestaanden toestand afgebeeld.
De
plattegrond
wat
aangaat
aan
helft
blijkbaar
zijn
is
gegaan.
De
zich weinig zal
sierd
beantwoordt alleen wat
zijn zuidelijke helft
door Stalpaert veranderd, zoodat de groote verandering had
ten
doel,
lijnen verloren
meer berging voor gevangenen
waarom Van Campen
als
te
kunstenaar
hebben bekommerd.
zoo meesterlijk opgezette plattegrond der eerste verdieping wordt ont-
door de
voor den
gelijkstraats
aan-
van een klassiek bouwmeester verwachten. De noordelijke
Dit was een eisch der practijk,
verkrijgen.
De
wij
hij
maakte, heeft
bedoeling van gaat heeft
er
Wie
de bouwmeester van het Stadhuis was,
wat afwijkingen van de ontwerpen, die
veroorloofd.
?
kent, merkt daar velerlei op, dat zóó niet
zijn.
December 1654
isten
juiste voorstelling
al,
de Burgemeesterskamer en door de hangkamer
ordonnantie van
Schout,
die
in
de Schepenzaal werd gemaakt.
Hier zullen wij weder
aan veranderingen, door Stalpaert uitgevoerd, moeten denken.
VennecoqL lichten ons in omtrent Van Campens Ook de dichterlijke beschrijving van het geheele gebouw, die JonkMeyster in zijn „Goden Lantspel" van 1655 geeft, en die blijkbaar naar Niet slechts de prenten van
bedoelingen.
heer
inlichtingen
van den ontwerper moet gemaakt
slechts
halve
zien,
zijn
hoogte had,
hoe het Stadhuis ten
geeft
slotte
tal
van
geworden
is,
zijn,
omdat het gebouw toen nog
aanwijzigingen.
dan moeten
wij
En
als wij
gelijk geven, die zegt
„Zoo wordt de kunst verdruckt, maer nimmermeer Eert zulck een Keldt
!
Die
't
leet
noch
't
drucken
dan
Jonkheer Meyster
verplet. niet ont-set". 37
JACOB VAN CAMPEN IN
290
De zou
dichter
gehoopt,
blijkbaar
heeft
1654.
VaN Campen weder
dat
worden aangenomen en dat het hem vergund zou worden,
zijn
in
genade
meesterstuk
te voltooien.
Maar Van Campen had voor goed afgedaan. En toen, in Juli van het de inwijding van het gedeeltelijk volbouwde stadhuis geschiedde, was
jaar
1655
de ontwerper daar niet
Meyster
Dit gaf Jonkheer
bij.
van „Het eerste deel der goden Lantspel
om
binnen Amsterdam, gespeelt en vertoont aldaer
„Oud-Holland"
Van Campen
dering voor
Anno
1655".
't
nieuw Stad-Huys
In
191
1
heb
ik in
besproken, dat van warme bewon-
merkwaardige dichtstuk
dit
aanleiding tot het schrijven
Amersfoort, van
getuigt en waarin de schrijver zijn ergenis lucht geeft
over de behandeling, die de bouwmeester moest ondervinden.
Doch ook
mogen
dit heeft niet
Vondel
bestond. Zelfs
spreekt
Van Campen
Het was of
baten.
niet
meer
„Inwijding van het Stadhuis" voortdurend
in zijn
van Stalpaert en waagt slechts eens,
zeggen
als ter sluiks, te
„De Westermarmerklip den maetzangh volght VAN Kampen". Stalpaert werd als den ontwerper van het Stadhuis aangezien, en Jan Vos, de dichter-glazenmaker, zong
„Dus ziet men Stalpaardt, die noch nijd, noch laster Daar 't Raadhuis aan het Y vertoont zijn wakkre geest. Hier hoeft hij Roomen noch Atheenen niet te wijken:
vreest,
Vernuft wordt best gesien door leevendige blijken".
Het jaar weest,
1654
een keerpunt
is
1656 dat
het jaar
gelijk
overeenkomst tusschen het schilder
onzer
kunst van
nog
in
van
huis
zijn
zijn
in
erfde, is
evenwel
is
toch ook verschil.
De waarde
der hij
van 1626
tot
die een adellijken
1654 de meest gevierde bouwmeester
Frederik HendrIK en JOAN MauRITS van
het ontwerpen hunner paleizen opdroegen en die ook door de regeering
van de voornaamste steden gebrek
er
is
tijdgenooten niet erkend, zoomin toen
Doch Van CamPEN, de welgestelde Haarlemmer, moeder
was. Zoo
bewoonde als toen hij, na zijn de bescheiden woning op de Rozengracht moest
der Nederlanden geweest, aan wien
Nassau
jACOB VAN Campen ge-
Rembrandt
de Jodenbreestraat
in
van 1656, zich
faillissement
terugtrekken. titel
het
het leven van
eeuw. Maar er
Rembrandt werd door
glorie
in
het leven van
van den grootste» bouwmeester en van den grootsten
lot
zeventiende
in
aan is
waardeering het
met
landgoed Randenbroek
zijn bij
door
met grootsche werken werd zijn
tijdgenooten
roem op eens gedaan. Amersfoort terug, en
September 1657. Wij mogen aannemen, dat
het
verdriet,
niet te
belast. Hij heeft over
klagen gehad. In 1654
Hij trekt zich sterft daar,
voorgoed op
zijn
vergeten, den I3den
hetwelk de Burgemeesters van
JACOB VAN CAMPEN IN
Amsterdam hem
Campen schrift
veroorzaakten,
een
nooit
klacht
zijn
einde heeft verhaast.
En
geuit.
het
zijn
huis
te
Toch
JacoB van
heeft
opmerkelijk, dat zelfs geen regel
is
van hem voor het nageslacht bewaard
bleef.
dood bleef het noodlot JacoB VAN Campen nog vervolgen, voornaamste werken öf vernietigd, bf misvormd werden. Het Maurits-
Ook daar
291
1654.
na
zijn
's-Gravenhage verbrandde
1704, het Huis ter
in
Nieuwburg
Huis van HuvGEXS
te Rijswijk,
den Haag Amsterdam verdween reeds in 1665, het paleis aan het Noordeinde in den Haag werd verknoeid, en, als hadden StalpaERT en Bosboom niet genoeg aan „'s Werelts Achtste Wonder" misdreven, het
Huis
Honselaarsdijk
Naaldwijk,
bij
werden gesloopt, de eerste Schouwburg
het
in
te
het werd geheel ontluisterd, toen het in 1808 tot Koninklijk Paleis werd ingericht.
Toen Van Campen had, heeft alleen Jonkheer
SOLMS, welke
1649 en
in
hij
had uitgelaten, wachtte
de regeering van Amsterdam verbruid
tot
die
Het
schijnt
gekregen, en dat
Geertruyd
en
de bouwmeester gestorven was,
dat
tot zijn heste
HuYGENS
niets wist
hij
„Hoe
hij
aan
zijn
vroegeren
half jaar,
nadat
Van Campen was
toen pas van zijn overlijden heeft kennis
Van Campens zuster
Jan Heereman boven het graf
Amersfoort opgericht, waarvoor
gemaakt, althans
om
Amalia van Van Campen
scheppingen behooren. Deze
van het gedenkteeken, door
echtgenoot
haar
het voor dien grooten kunstenaar
zich in de brieven aan
werden gemaakt meer dan een
overleden.
te
bij
1651 schreef, weinig gunstig over
in
twee gedichten te wijden, die
gedichten
Kerk
1654 het
EvERARD Meyster
CONSTANTIJN Huygens,
opgenomen.
vriend
in
VONDEL
in
de Groote
het bekende grafschrift had
vraagt
light hij
marmerloos, hoe gunt m'
hem
niet
een steen
.'"
Het is wel jammer, dat het gedicht, waarvan HouüRAKEX melding maakt: „Haarlems Dood-Basuin, uitgeblazen op de Tombe van den Heer Jacob VAN Kampen", en waaruit hij meende „zijn sterftijd te hebben ten onrechte ontdekt, voorgevallen op 't jaar 1658 dem 4en van Lentemaand", nog altijd niet
—
—
voor den dag
is
Van Campen
uit
dichter.'
gekomen. kunnen
Houbraken
Dat
Want worden
er
zouden misschien bijzonderheden omtrent
afgeleid.
Was weder
Jonkheer Meyster de
„een kreupelvaers" spreekt zou het haast doen
van
vermoeden, immers letterkundige waarde hebben de ons bekende ontboezemingen van den Utiechtschen edelman Wellicht het jaar,
Campen
toen te
het
niet.
ook iets over wat er in 1654 is voorgevallen, Stalpaert, Bosboom en Quellinus gelukte, Jacoh van
bevat
verdringen
dit gedicht
uit
„de
gonst
der
Borgher-Heeren", het
groote bouwmeester, tot het geloof zijner vaderen teruggekeerd,
jaar, toen
bij
de
de regenten
onmogelijk was geworden. 37»
De schilders Ottomar
Vader en Zoon
Elliger, DOOR
D. S.
de
JNDER
VAN
ZUIDEN.
vele
uitheemsche
kwamen beproeven
in
hun geluk
die
schilders,
ons land en die daardoor betee-
kenis krijgen voor onze kunstgeschiedenis, behooren ook
de beide Elligers.
De
Ottomar Elliger
de Oude werd volgens
den i8 September 1633
noemen Kopenhagen op 26-jarigen
VAN WalscaI'I'EL,
leeftijd
vader, de bloem- en fruitschilder
te
als zijn
geboorteplaats. Hij trouwde
31
December 1679
AnthoNIA VAN Walscappel.
den I2en Maart 1660 niet
een zuster van den stilleven-schilder Jacob
De oude Elliger werd
Houbraken
Gothenburg geboren. Andere
te Berlijn,
waar
hij
sinds
1670
als
Hofschilder van den Grooten Keurvorst, op een salaris van 1600 thaler gewerkt
had
begraven. Verschillende schilderijen
zijn
van hem bekend,
als in
Schwerin,
Stockholm en Erankfurt a/M.
Het Rijksmuseum
Bredius een
hierbij
te
Amsterdam
gereproduceerd
zich in
Hamburg.
van
hem een
stilleven,
Dr. A. uit,
ge-
Mevrouw van Aekden te Leerdam een St. Joris naar den Kafaël uit het Louvre. Een gelijk schilderij bevindt
dateert 1658 en het Hofje van
met den draak,
bezit
zeer fraai kinderportret ten voeten
DE SCHILDERS OTTOMAR ELLIGER, VADER EN ZOON.
29S
Teuntje van Walscappel ging ten tweede male een huwelijk aan met JOAN VAN DER Nest, die vóór den 6en Maart 1702 stierf, want toen passeerde weduwe een acte'), waarin zij aan haren zoon Ottomar Elliger zij als zijn 200
uitkeerde
gld.
het
als
restant
van
zijn vaderlijk erfdeel, terwijl zij
Leghamers
diens voorgenomen huwelijk met PlETERNELLA
te
beerde. Behalve Ottomar had zij nog een kind, Angenieta, VAN Cattenburch te Hamburg gehuwd was. Den 2ien December 1710 stierf Anthonia.
Uit
inventaris van haar boedel
den
ƒ861
dat ieder harer kinderen
2)
tevens
Amsterdam approdie
met FrederiK.
gedateerd 24 Februari 171
ontving. Schilderijen van haar eersten
1
blijkt,
man kwamen
den inventaris niet voor.
in
Ottomar Elliger de zoon, over wien ik hier iets meer kan mededeelen, werd den igen Februari 1666 te Hamburg geboren. Het eerste onderricht genoot hij
in
zijn
bij
de
vader te Berlijn.
kwam
leer
bij
Na
diens dood ging
hij
naar Amsterdam,
MiCHlEL VAN MUSSCHER. In 1686 kwam
bij
hij
waar
hij
Gekard
de Lairesse, dien hij hielp aan zijn groote decoratieve schilderijen. Den i8en Augustus 1702 werd te Amsterdam zijn voorgenomen huwelijk met PlETERNELLA Leghamers, oud 24 jaren, van Amsterdam, ingeschreven. Bij Elligers naam staat vermeld van Berlijn, schilder in de Amstelkerkstraat oud 35 jaar, wat niet geheel juist kan zijn in verband met den datum van zijn geboorte. Uit dit huwelijk werd zijn zoon, Antoni, geboren.
de jaren 17 16
In
— 17 17
schilderde hij voor den Keurvorst van Mainz de
Alexander de Groote op
schilderij
Weder
en de bruiloft van Peleus en Theiis.
zijn sterfbed
Amsterdam teruggekeerd, viel de aandacht van den Resident van den Tsaar van Rusland, Christoffel van Brants, op den bekwamen teekein
naar en schilder.
Deze wenschte hem, geerde,
in
gelijk hij zooveel
van den Tsaar
dienst
3)
te
Nederlanders voor Rusland enga-
doen overgaan, waartoe Brants
de volgende notarieële overeenkomst met Elliger
mij
sloot voor den tijd
in
1726
van zes jaren:
Op huyden den 3isten October des jaers 1726 compareerden voor Abraham Tzeeüwen, openbaer notaris etc. den Ed. Heer Christoffel
van Brants, Hofraad Majesteyt
van
geheel
')
Prot. Notaris D.
ï)
Prot. Notaris C.
3)
Zie
hiervoor:
door schrijver dezes
bij
en
Resident
Russia,
van
hare
allergrootmagtigste
dewelke verklaerde
in
Keyserlijkc
dienste van haere voorge-
Moors, Amsterdam, Heulkrus, Amsterdam.
Bijdrage
tot
Uebr. Binger
de
kennis van de HoUandsch
1911.
— Russische
relaties in
de i6e— i3e eeuw-
DE SCHILDERS OTTO.MAR ELLIGER, VADER EN ZOON.
294
noemde Keyserlijke Majesteyt aengenomen te hebben den persoon van monsr. Ottomar Elliger voor den tijdt van ses agtereenvolgende jaeren, die dan ook verklaart zig zelve in dienst voorsz. verjjonden te hebben omme, gedurende de bovengemelde anders
haere Keyserlijke Majesteyt tot
tijd
waer hem
plaetze
ter
om
plaatsnijder,
etser
off
etsen
ofte
graveeren,
alle
tekenkonst lijcke
meester
als
En volgens
wel
believen van haere
lusthoven
off anders aen hem zal werden belast. Ottomar Elliger heeft verklaert de
koopere
zijn
gelijk
toestaet en behoord, midsgaders het
werden toegevoegt,
hooge bevelen aan hem
begeerd
't
behoeven
te
oft
de tot die gedestineerde
in
sullende
soodanig off
sij
de jongelingen,
spijs,
als die tot
Mr. Elliger
sig
een goet en getrouw meester
soo veel mogelijk
van
zoo goet
hij
etsen te sullen onderwysen,
sorgen het
sal
werd deze
bevolen
off
off graveeren,
wert,
volck
sijne assistentie
tot
het plaetsnijden
in
iets
als
bequaem vereyst
bequaam en wel gedragen
alsmeede
off desselfs
ook
voorsz tekenkonst als mr. plaatsnijder
het drucken der prenten
afteekenen,
sullen
thuynen, boschagien off anderen gesigten,
op het beste moeten etsen
plaaten,
Majesteyt te
Keyserl.
en
dan
sullende
geordineerd,
Mr. Elliger
nooyt
meester
verstaen en zig verobligeert alzo haare Keyser-
te
door haere Keyserlijcke Majesteyt
werden
alzo
als
Majesteyt te zullen dienen.
de steeden, landerijen, die
in qualiteyt
datgeene soo door Haare Keyserlijke Majesteyt ofte
ook de voorn. Mr,
dan
welcke
het
Petersburgh te dienen ofte
alzoo op de daertoe gedestineerde koopere plaaten te
ymant haarent weegen volgens aftekeninge Bij
St.
worden geordonneerd,
zal
drank
is,
dog
etc.
hem
die
sullen
de teekenkonst
in
sal
hij
maar
voor haer
sal daer
van
bevrijd blijven.
Voor welcke gelijk
te
Heer
den Ed.
doene diensten de voorsz, meester ElliGER
hem
comp*,
eerste
Maant a twaelf maenden
in 'tjaer, sijnde alzo
veertig guldens, te betalen aan vijff
en dertig guldens per maant
hem in
genieten
seventig guldens hollands courant geld
Majesteyt belooft te sullen doen genieten per
zal
de naam van Haare Keyserlijcke
in
tot
selfs
St,
voor yeder jaer agthonderd en Petersburgh
off
in
Russia
a
Rus.se gangbaare munte, die volgens de cours
der wissel zal gerekendt werden, ende de andere 35 guldens per maent sullen alle
maanden AbrahamSZ. drie
alhier tot off
van dezelve, als
getuygen
sal
Amsterdam
betacld werden aen de
aen sodanige anderen
hij bij sijne
comen
te
't
zij
onderteekeninge
bij
in
Heer AnthoNV Gril
sterven off andere ongelegentheyt
praesentie van twee geloofwaerdige
ordonneren.
Suilende de voorsz gagic ingaen op den dagh wanneer ofte land,
hij,
't
zij
te
scheep
soo als den Hr. eerste comparant mogt koomen te ordineeren van hier
pr St. Petersburg
zal
vertrekken,
't
welck uytterlijk tot ultimo April 1727 zal
DE SCHILDERS OTTOMAR ELLIGER, VADER EN ZOON. moeten
welcke dienste
sijn:
den
uyt
rant
twee maanden gagie voor
op dien dagh
sal expireren
voorsz.
dienst
sijn
Russia sal ontslagen
a
als
sijn
295
den tweeden compamet de betalinge van
reys en teerkosten van daer herwaarts.
Ende
indien
Haere Keyserlijcke Majesteyt voor de diensten van hem monsieur Ottomar
ElligER,
mr
als
van deze konste, gehad
etser off plaetsnijder en teekenmeester, soo in het effectueeren
soo
heeft,
meede
als
werd
verdiende gagie tot
in
het onderwijsen van zijne discipelen goet genoegen
deze aen
bij
Petersburg aan
St.
hem toegesegt, dat daervoor boven sijnen hem alsulk een vereeringe sal overgegeven
worden, gelijk het haere Allergrootmachtigste Keyserlijcke Majesteyt
tweeden comparant
tot
Petersburgh tot
St.
aangewezen en alzo gegeven werden zal
sal
ligt.
den tweeden comparant ten allen tijden de Reyse moeten aennemen
scheep
off te
lande van den
werden aengezegt
tot
tijd
van heeden
af,
ultimo
uytterlijck
gena-
is
wooninge, soo mede vuur en
vrij
aller
nog geconditioneerd, dat den oeffening dezer konsten, zal moeten
digst en gunstigh zal gelieven te bevelen; verders
altoos als
April
1727
Ende
't zij
te
hem tweede comparant zal
werden gerekent,
komen te ordonneeren; ende alsoo de reyse ten spoedigste moeten voortsetten, zullende hem tweede comparant de reys ende teerkosten op de voyagie gedefroyeert werden mits tot St. Petersburg gekomen sooals den
Heer
eerste
wesende zig aenstonts
Nog
comparant
in dienst voorsz.
geconditioneerd,
is
zal
in
begeven.
gevalle haere Keyserlijke Majesteyt
van harentweegen aen hem Elliger mogte ordineeren van
Mosco
off per eenige
andere plaatzen
St.
Russia te moeten reysen
in
ofi
j-mand
Petersburg per
om aldaer eenige
steeden, hofsteeden etc. af te tekenen en die ook in copere plaeten, als meester, plaatsnijder
van
alle
te
etsen,
off
graveren,
zoo
sal hij sulcx
moeten doen, mits dat
de reys- en teerkosten, alzo ook van wooninge vuur en
ligt sal
hij
moeten
gedefroyeerd werden. Dit alzoo geaccordeerd sijnde, soo
nog uyt Russia aangekomen
ten laeste verklaert, dat dewijl er geen
is
die het selve approberen en consen-
advyse
als
teeren
soo engacheert zig den tweeden comparant,
houden
tot ultimo April des jaers
(geteekend
sijn,
om
dit accord stand te
doen
1727.
:)
A Wel had nu Brants bericht,
dat
het contract
met Elliger aangegaan, maar eenig
de Tsaar met de door Branïs gemaakte overeenkomst genoegen
DE SCHILDERS OTTOMAR ELLIGER, VADER EN ZOON.
296
nam
En
bleef uit.
aangezien ElligeR op naleving van het contract aandrong en
naar Rusland wilde vertrekken, bleef er voor den Resident niet anders over dan
nieuw
een
contract
waarin
jaar,
met Elliger aan
alle
hij
te gaan,
zij
het dan ook
maar voor één
verplichtingen persoonlijk op zich nam. Dit contract volgt
hier eveneens:
Op huyden den
April 1727 compareerden nader voor ons
seventienden
notaris en getuygen,
Den Ed. Heer Christoffel Brants, lijke
Majesteyt van geheel Russia
andere
wel
sijds
dewelcke verklaerden
sijde,
waerde
in
te
hofïraet en resident
ter eenre,
etc.
ende
Sr,
van hare Keyser-
Otto.mar Eluger,
te
vorenstaende contract in soo verre vveder-
't
houden, edog met en onder de navolgende alteratien en
veranderingen, namentlijk:
Dat vermits den Hr Resident VAN Brants geen nader aanschrijven van Majesteyt van geheel Russia bekomen heeft, geresolveerd is,
Keyserlijcke
hare bij
nader accord voor
Ed. Reeckeninge
zijn
in
't
particulier het hier vorenstaende
contract gestand te doen alleen maer voor een jaer, zullende ingaen op die dagh»
wanneer St.
ElligER, mr
hij
etser, sal
aen boord gaen, op
sijn
Ed. kosten
Petersburgh te leveren en nae expiratie van het jaer wederom herwaerts
alzo
te
sullen
vrij
doen transporteren en overvoeren. Behoudens nogtans,
dat
wanneer haere Keyserlijcke Majesteyt mogte behagen hem Mr etser
in
Ed.
dienst de
dan
Hr,
VAN Brants
contract,
komen
in
tot
hem Elliger
gecontracteerde
jaeren
ses
te
willen
houden,
dat
als
haer hij
daerinne zal advoueeren en als dan het vorenstaande gemaekt
waarde
volle kragt en
blijven en alzo ten wedersijds opsigte
nage-
en agtervolgt moeten werden.
als nu op de hand door den Ed. Hr. van Brandts te betalen een maend gelden tot / 70 's maends sijnde vier honderd en twintig guldens, die bij hem Elliger volgens sijn ondertekening uyt handen van den Heer Brandts tekent ontfangen te hebben en alzo ter voldoeninge van de ses maenden van 't hier voren gemelde eene jaer, ende de overige ses maenden van 't zelve jaer door hem Elliger in Rusland na de cours der wissel aldaer te ontfangen, te weten op alle drie te verscheynene maenden na de gemelde ses maenden door ordrc van welgemelde Hr. VAN BRANDTS, totdat 't jaer geheel sal sijn affgelopen. Werdende aan hem Elliger na 't afgelopen jaer, ingevalle haere Keyserlijcke
Voorts
halffjaer
Majesteyt
hem
geliefde te
abandonneeren en van
slaen,
de keure en vrijheyt gelaten,
eygen
reeckcning
en
risico
sonder
den Hr. Resident VAN Brandt.s; en
in
sijn
Rusland langer
verbondene dienst te blijven,
te ont-
edog voor
sijn
eenigc verdere gehoudenisse met relatie tot niet langer
genegen sijnde aldaer
te
blijven,
DE SCHILDERS OTTOMAR ELLIGER, VADER EN ZOON. verbind
sig
Reeckening
so
vrij
VAN Brandts
den Hr.
op herwaerts
te
als
voren
hem Elligkr voor
297 sijn
Ed
doen transporteren.
Dit alzo naeder gecontracteerd met belofte sulcx
in
yders opsigte te sullen
tot
graveur der Academie
nakomen In Petersburg
en
etste
daar
aangekomen werd Elliger benoemd kaarten
een boek
voor
platen
vele
20 November
1732
over
stierf
zich in Bordeaux, Cassel,
hem
ningen van in Teylers
vindt
en boekversieringen. In 173 1 vervaardigde
de kroning van de Tsarin
hij
te St. Petersburg. Schilderijen
men
o.a. in
in
het
had
papierknippen
verstandt.
Roem
;
wij lezen
van
t
land,
Vooral voor boekillustratie was
hij
bijvoorbeeld aan de platen in
P.
hij
van hem bevinden
Weenen en Haarlem, van
gorische voorstelling „ter gedachtenis van naresse
nog
Hamburg, Göttingen, Weenen en Zarskoje Selo. Teeke-
Museum, wordt eene reproductie
uw naam En
hij
Anna Iwanowna. Den
hierbij
gevoegd;
zij
een dier laatste, geeft eene alle-
Koerten-Blok", de bekende kunsteer de woorden op: „Ik de Faam, Zal Konstpapieren, Eewig vieren." veel werkzaam. Een zeer groot aandeel MORTIERS grooten prentbijbel in 1701 J.
verschenen.
88
Proeve eener
lijst
van
Dr. Bredius' geschriften
SAMENGESTELD DOOR
MARGADANT.
S. VV. F.
N deze
bibliografie
is
naar volledigheid gestreefd,
in
de
overtuiging evenwel, dat die niet te bereiken was. Menige
wel ontbreken wegens onvolledigheid der ver-
zal
titel
zamelingen,
van te
die
op
registers
den
te
mijner beschikking stonden, en der
tijdschriften.
Zoo bleken
komen,
die in het register niet vermeld stonden.
zullen wel vele stukken, door Dr.
geplaatst,
aan
de
geschieden, en de te
voorzien.
aandacht aan
Ik
niet
ontbrak
om
de opgave kon de
titels,
Krüdius
niet overal
die dat behoefden,
beschouw het werk dan ook
te blijven
Intusschen
Album
ontbreken;
lijst
tijd
één jaargang
in
Nederlandschen Spectator twee artikelen voor
in
Ook
dagbladen
even nauwkeurig
van aanteekeningcii
niet als afgcloopen,
doch hoop er
wijden en het geleidelijk tot de volmaaktheid te doen naderen.
heeft
men de
plaatsing der voorloopigc proeve
voor ongepast gehouden, omdat de
lijst,
in
dit Fcest-
hoe onvolmaakt ook, toch,
beter dan lofrcdenen vermogen, een voorstelling geeft van Dr. Hredius' ontzaglijke
werkzaamheid
ter
betere
zelven en van ons vaderland.
kennis
onzer oude schilders: tot roem van
hem
PROEVE EENER
VAN
LIJST
GESCHRIFTEN.
Dr. BREDIUS'
1879
Ned. Speclaior.
Arch. Ned. Kunstgesch.
Een bezoek aan den aartsengel Michael op den Monte Gargano, 8 Mei 1878. Een verborgen schat. 98. 14, 19, 29.
239. 269.
De tentoonstelling te Twee schilderijen van
Munster. P.
35 '1 359- Over schilderijen en Schwerin.
Moreelse. Ludwigslust
te
1880
Ned. Kunstbode. 284. De K. K. Ungarische Landes-Gallerie te Pesth.
de Palamedessen.
310.
Iets over
372.
Dr. Bode over Havard.
373.
De
schilderijen te Budapest.
Aanvullingen op Kramm. eeuwsche reisherinneringen 17= 403, 412.
387.
van Mr. de Monconvs. 1881 l^ed. Kunstbodc. 17=
14.
Over
het
practisch
der
nut
kunst-
Twee
schilderijen
van JoANNES SCOREL
(SCHOORL).
Aanmerkingen op Kramm.
67, 76, 100.
De
126,
Adriaen van Gaesbeeck. van Willem van Mieris. De oudste brief van het Haagsche St.
30.
De
32.
Een
33.
Drie vroege werken van
Rembrandt's Dr. W. Bode.
245.
37.
Varia omtrent plaatsnijders.
56.
Een en ander
Gilde.
De
tentoonstelling te Brussel.
De
AnsdenHaager Arcbiven.
catalogus
tentoonstelling
der
te
Lissabon.
1883
Rembrandt. von
260.
Een Gerrit LUNDENS
het
Museum
Een verloren schutterstuk van M. 267. Lengele en zijne lotgevallen. De kunstschatten der voormalige Haag305. sche Schutterij. brief uit Lissabon.
eens Jacques de Ghevx.
Arch. Ned. Kunstgeschiedenis. III, 255 en IV, I. De boeken van het oude St. Lucasgilde [te 's Gravenhage] IV, 45 en V, 129. De boeken der Haagsche ,Schildcrs-Confrerye".
—
Lucas-Gilde 1631 1658. der gebroeders Vosmaer,
schilderij
slaai.
van Marseillc.
Nog
den inventaris van
„geretukeerd" door Carei, Fabritius. De boeken van het Leidsche St. Lucas 172.
230.
Dordtsche goud- enzilverdraadvverken.
Een
St.
Een
222, 286, 318, 358.
früheste Thatigkeit
in
uit
den boedel van za. Jacob Vosmaer, CapiteinMajor van Delff, overleden 30 Juni 1641. Aanbesteding van Tromi-'S tombe in 62. de Oude Kerk te Delft. 66. De twaalf schilderijen van Otto van Veen in 's Rijks Museum te Amsterdam. De Deekens en Hooftmans van het 67.
der
246.
372.
brief
Lncas-Gilde, 1487.
182.
winter-tentoonstelling
Een HoUandsch zilversmid Iets over de Hooch. 172.
421.
schilder
Ned. Spectator.
Royal Academy te Londen. Engelsche Kunsthistorici. 95.
182.
de Garde van Zijne Excellentie. Een en ander omtrent G. DOU. 23.
167.
61, 94, 196.
121.
316.
Haagsche
wetenschap. 22.
Iets over Hercules Seghers. De Schilders JOACHIM van der Maes en de Rov te Rome 1650. V, 23. Adam van Breens Excrcitiën van
IV, 314.
eeuwsche reisherinneringen.
13.
299
1882
Arch. Ned. Kunstgeschiedenis V, 284. De schilder Hkndrick. CorneliSZ. VAN Vliet, 161 i of 12—1675.
De schilders MelchiOR DE HüNDE288. COETER en JOHAN LE UUCQ. 293. Een kunstverzamelaar der 17'= eeuw. Oazette des Beatix Arts. .
.
.
Stuk over Clara Peters en Pieter
Claesz. Zeitschr. f. Bild. Kunst. 167.
Der wahre Name des Meisters
[PiETER Claesz 228.
C. P.
].
Gemaldepreise
in
Holland
um
1650.
De Amsterdammer. „Beschreibendes 9 Jan. Bespreking van: Verzeigniss der Werke aelterer Meister in 38*
PROEVE EENER
300
LIJST
VAN
Dr. BREDIUS'
GESCHRIFTEN.
Rembr.\not, nieuwe bijdragen tot DE Roever).
der Grossherzoglichen Gemalde-Gallerie zu
85.
Schwerin."
levensgeschiedenis (met
Een goed voorbeeld [overEDWARD
21 Jan.
„Die Kaiserliche 25 Febr. Bespreking van Gemalde-Gallerie der Eremitage in St. :
Petersburg."
„Studiën zur Gevan schichte der HoUandischen Malerei", door WiLH. BOPE. .
Bespreking
.
over Johannes
Der Kunstfrcund. No. 15. Etwas über die Terborchs und den Maler Bern. van Vollenhoven.
:
Engelsch
De
1886
schilder
Adriaen Cornelisz. van :
217, 291.
De
III. bl.
een Fransche ver-
is
taling verschenen.
Oud-Holland.
PiETER Lastman en Francois Vernant
(met DE Roever). Italiaansche schilderijen door
sterdamsche
Haagsche
en
Am-
schilders
be-
oordeeld.
Adriaen Brouwer. Een nieuwe Rembrandt
Een Rederijkers-blazoen in 1672 door 130. Bartholomeus Dolendo gesneden.
te Berlijn.
Arch. Ned. Kunstgeschiedenis. VI, 106. De Gildeboeken van Middelburg.
De
(München 1886—88). Van E. Michel's hand
41, 278.
Ned. Spectator. 314.
ZU AMSTERDAM.
I.
Abraham L'vlenborch,
schilder
219.
102.
Alhenceumt)
DIE MEISTERWERKE DES RIJKSMUSEUM
LiNSCHOTEN. Drie weinig bekende kunstenaars De schilder Carel Hardv, bl. 215. I. De schilder Christiaen Jansz. Striep, II. bl.
(Spectator?
tijdschrift
Artikel over een Tentoonstelling te Glasgow.
1884
Oud-Holland. 135.
Vermeer (,De
Delftsche Vermeer").
Habich].
.
Iets
217.
zijne
St.
Lucas
te
Ned. spectator Die Gemïlde-Sammlung Wesselhoefl 27.
in
Hamburg. Gids. III,
geschiedenis der Hollandsche
83.
schilderschool.
Gallery.
1885
CATALOGUE DES TABLEAUX DU
RIJKS-
MUSEUM. Nederlandsche uitgave hiervan. Derde, geheel omgewerkte druk van
1886.
1887.
den Nederl. catalogus. 1888. Tweede, geheel omgewerkte druk van den Kranschen catalogus. Nieuwe druk der Fransche uitgava 1891. van 1885. Nieuwe, verbeterde druk hiervan. Nieuwe druk der uitg. van 1897.
1897.
1904.
Aan de
latere uitgaven heeft
Dr. Breuius
geen deel.
Oud-Holland. I.
De
tapijtfabriek
den Jonge, 54.
Het Vendel van Banning Cock. Nederlandsche kunst in Zweden. 91, 123. De Nachtwacht-copie in de National 60.
De
484.
Karel van Mander
Delft, 1616— 1623. Jan Jansz. Starter.
te
Iets over
van
Ztschr.f. Bild. Kunst.
Der Maler Jan Doudijn und Pauwels 178. Wevts.
De Amsterdammer 14 Maart.
Bespreking van
,
Rembrandt" en
„Les Musées d'Allemagne", beide vanEMiLE
MiCHEL. 1887
Oud-Holland.
64.
PouLUS Lf.sire (met G. Veth). De portretschilder RuDOLPH van Grol. De schilder Jan de GROOT.
66.
Het
45.
62.
sterfjaar
van
den
beeldhouwer
Adriaen de Vries. 161. Hendrik Gerkitsz. Pot Haverkorn van Rijsewijk).
(met
P.
PROEVE EENER Rembrandt,
2IO.
LIJST
VAN
nieuwe bijdragen tot zijne
de Roever). Een en ander over Caspar Netscher.
levensgeschiedenis (met 263.
Dr. BREDIUS'
GESCHRIFTEN.
301
Ned. Spectator. 20. REMBRANDT-teekeningen.
Een wonderlijk
47.
besluit.
De „Old Masters", in de Royal Academy 1889. 259. RfcMBRANDT— DURAND— GRÉVILLE. 132.
De
Gids. III.
182.
Italiaansche
Bespreking van
:
renaissance-sculptuur.
W. BODE,
Ital.
Bildhauer
400.
der Renaiss.) 1888
Der Amsterdamer Genremaler Svmon Kick
Het geboortejaar van RUVSDAEL. 81. De Haagsche schilders Gekard Houckgeest.
J.\COB
21.
Iets
Die Gemaldegalerie
:
Jahrb. K. Preuss. Kunstsammlungen.
Oud-HoUand.
J2I.
Het prachtwerk
der Kön. Museen zu Berlin.
over
Makhnus
(met DE Roever). Iets over Pieter 187.
v.\N
W. Bode). Zwei CORNELIS DE Vos in der Braunschwciger Galerie. (met
99.
Joachim
en
125.
Die Handzeichnungen Rembrandts.
S.\eghmolen.
Het
Codde
en
Willem
Vaderland.
Trouwkamer
. . .
Museum.
en
Gedag-
teekend 16 Febr. 1889.
DUYSTER. Drie DeUtsche schilders: Evërt van Aelst, Pieter Jansz. van Asch en Adam
289.
304.
A'. Jiott.
Courant.
—
De nieuwe A. CuvP te Dordrecht. Stukken van anderen hierover ib. 9 en 14 Nov. Al deze stukken zijn overgenomen in de Dordtsche Courant, waar de discussie is voortgezet in de nrs. van 17 en 18 Nov. 8 Nov.
PiCK.
De
schilder
Jan Hals, door VONDEL
bezongen.
Ned. Spectator. 319. Het Museum van oude schilderijen
te
1890
Berlijn.
Oud-Holland.
Arch. Ned. Kunstgeschiedenis VII (1888—90). 65. Het drijfwerk van Mathias Melin. Iets over den graveur jAN van DE III.
Velde. Een en ander over den 114. Andries Jacobsz. Stock.
plaatsnijder
136, Uit de „Minute Octrooien der Staten van Holland en West-Friesland." Waarde van schilderijen omstreeks 1700. 189. Hol245. Losse aanteekeningen omtrent
landschc plaatsnijders.
Het verblijf van Jan Miense Molenaer Amsterdam, in documenten. Losse aanteekeningen over Amster316. damsche plaatsnijders.
289.
I,
217, 297;
1891, 137;
1894, 160; 1895, 112.
Het schildersregister van Jan Sijsmüs, stadsdokter van Amsterdam. Request van den schilder-graveur P. 75. HOLSTEYN, 1646. Een portret van Rl'DOLPII van Grol. 78. Nalezing [op het artikel van A. J. 121. Servaas van Rooyen over Pieter Cousijn]. De schilders PlETER en Harmen 143. Steenwijck. Rembrandt, nieuwe bijdragen tot zijne 173. levensgeschiedenis (met DE Roever).
te
1889
Oud-Holland. 41.
161.
Kunstkritiek der I7» eeuw.
Bijdragen tot de biographie van PlETER
DE Hoocn. De schilderslamilie Monnickx. 265.
Ned. Spectator.
Herman Steenwijck.
12.
Een
70.
Berichten over kunst.
74. 107. te
stilleven
van
Rembrandt als Erzieher. De „Old Masters'' in de Royal Academy
Londen, 1890. Lübecksche kunst.
165.
282.
309.
Jacob van Ruysdael. TeeKcningen van Rembrandt.
PROEVE EENER
302 'Jahrb.
LIJST
VAN
Preuss. Kiinstsamtniungen.
A'.
W.
Noch einmal
4 Juli
Der Haarlemer Maler Johannes Molenaar (met
Bode).
GESCHRIFTEN.
Dr. BREDIUS'
Lautner und
:
kein
Ende. Berliner Tagetl. Juni.
5
Ztsthr. f. Bild. Kunst. Die Ausstellung 129, 189.
alter
Gemalde
Bol?
oder
De kunsthandel
54.
in Leipzig.
aus sachsichem Privatbezitz
Rembrandt
Amsterdamsch Jaarboekje. 17e
Amsterdam
te
in
de
eeuw.
Verslag omtrent het Mauritshuis. Verslag omtrent het Mauritshuis. 1891
MEISTERWERKE DER KON. GEMALDE-
DIE
1892
Oud-Holland.
GALERIE IM HAAG.
26, 133.
(MÜDchen).
De
schilder
Johannes
van de
Cappelle.
BEKNOPTE CATALOGUS DER SCHILDEBEELDHOUWWERKEN IN HET KONINKL. KABINET VAN SCHILDERIJEN (MAURITSHUIS) TE 's GRAVENHAGE.
De Delftsche schilders JanWillemsz. 193. Dekker en Willem Jansz. Dekker.
RIJEN EN
Tweede uitg. 1898. Derde uitg. 1903. Te gelijk in het Fransch verschenen (Catalogue Sommaire enz.). Tweede Fransche uitg. 1899. 1893 Engelsche uitgave (met C. HOFSTEDE DE Groot). Tweede druk 1898; derde druk 1904.
Ned. Spectator. De verzameling Weber te Hamburg. 87. 121. Een nieuwe catalogus. 316. Oude Nederlansche kunst te München.
N.
Rotterd. Courant. 10 Sept.
De
desinfectie
maatregelen te
(?)
Zevenaaar. Handelsblad.
Duitsche uitgave 1907. Catalogue raisonné if95.
Hofstede de Groot). Aan de latere uitgaven
13 Sept. enz.
heeft
(met
C.
Dr. Bredius
Nog
eens:
de
desinfectiemaat-
regelen te Zevenaar.
Verslag omtrent het Mauritshuis.
1893
geen deel. Oud-Holland.
Oud-Holland. (met E.
Ked
W.
Moes).
Spectator. 14.
64.
103.
Londen. Het nieuwe museum
152.
Wer
157.
Prijzen
191.
215.
ook
schilder.
Royal
te
ist
in
DE Caulleky.
de Royal Academy,
134.
De
gewelfschilderingen
te
Warmen-
huizcn.
Oud-HoUandsche
Lautner und
portretten van Joris
1893. te Straatsburg.
Max Lautner? van
De
Ned. Spectator. De „Old Masters" 76.
schil-
derijen.
No.
memoriam Mr. N. DE Roever. Pieter Sy.monsz. Potter, glasschrjver,
In
127.
Hollandschc schutterstukken. De „Winter-Exhibition" der
Academy
34.
I.
207; 1892, 4i.DeschildersfamilieRAVESTEYN
kein Ende.
Rfmürandt— Bol— Lautner. Remurandt's „Lady with the Fan".
Bingham MiLDMAY.
214.
De
294.
Een RuBENS-werk. Lucas Vorsterman.
388.
veiling
38.
Btr Sammler, Juli. Noch I
Genrcmaler von Amsterdam (met W. Bode). einc
kleine
Dosis
Anti-Laut-
nerianum.
Der cntlarvte
N.
Rolt. Courant.
—
Münch. Neueste Nacltr. 4 Juni.
Jahrb. K. Preuss. Kunstsammlunzen. Pieter van der Bosch, ein vergesscner
Max Lautner.
de tusschen Jhr. Polemiek 3 13 Mei. Stuers, Dr. Bredius, en anderen over Warmcnhuizen.
PROEVE EENER De
LIJST
VAN
25.
II,
GESCHRIFTEN.
Dr. BREDIUS'
303
De Amsterdammer.
Gids.
Rembrandt
(Bespreking
van
E.
MiCHEl'S werk).
6 Sept.
Handzeichnungen
Verslag omtrent het Mauritshuis.
Twee nieuwe
1897, 3 Jan. [Pictures in
;
werken.
the
pracht-
Gallery, en
im Kon.
Meister
alter
Kupferslich-Kubinet
Nat.
zu Dresden].
1894 Verslag omtrent het Mauritshuis.
Oud- Holland. 57; 1895, 12S.
Ned
De
schilder
Balthasar VAN
1897
DER Veen.
AMSTERDAM
Spectator.
Hierin
15.
„Warmenhuizen"
90.
De „Old
te zien.
die
EEUW.
17e
de schilderkunst.
:
Rembrandts
Onbekende
197.
Polen,
in
Galicië en Rusland.
Ausstellung alter Gemalde Bilder
DE
Ned. Spectator.
Masters" inde Royal Academy.
Repertorium f. Kunstwissensch. 407.
IN
in
Utrecht;
der Blüthezeit der hoUandischen
N. Rol terd. Courant.
Waarom
20 Febr.
ik het Mauritshuis verlaat.
Malerei.
Verslag omtrent het Mauritshuis.
Haagsch Jaarboekje. 85.
Bartholomeus van Bassen,
181.
Een
om
die
schilder,
schilderde. (P. v. D.
den broode
Croos)
Oud- Holland. I. Hercules Seghers. Ned. Spectator.
Oud-HoUandsche kunst
143.
Verslag omtrent het Mauritshuis.
Een
acte
over het schutterstuk van
dam bl.
1642 door Nicolaes Elias.
29 Sept. bis 35
:
Ned. Spectator.
Repert. f.
veiling
1
te Cadix.
Verhandlangen
—
Hierin op
wir, d. h. der
Kunst-
Kongress, für die Erhaltung von
Kunstwerken thun DoETSCH.
Oct. 1898.
Was kunnen
historische
De
die
des Kunsthistorischen Kongresses in Amster-
Oud-Holland.
222.
über
Bericht
Offizieller
189S 180.
1898
schilder
en architect.
?
Verslag omtrent het Mauritshuis.
Kunslw. 1899
LyneStephensCoI-
236. Versteigerung der
Briefwisseling
betreffende het door Dr. Breidius
lection.
479.
Versteigerung
der
Sammlung
Lan-
franconi. 483.
Versteigerung der
Sammlung Krauspe.
ontslag
Mauritshuia. in
Als
als
Directeur
handschrift
van het
gedrukt; niet
den handel.
Oud-Holland.
N. Rolterd. Courant. 20 Juni. De Memling
I .
te
Antwerpen.
VlCTOR DE Stuers en de catalogus van het Mauritshuis (met C. Hofstede de Groot). 4.
gevraagde
Sept.
Nieuwe Rembrandtiana.
De
125, 190.
lahdschapschilder Jacob
VAN
Gekl. 189.
Gerard ter Borch in
164816 Amster-
dam.
Verslag omtrent het Maurithuis.
Ned. Spectator. 1896
75.
Oud-Holland. 113.
185.
Jan Josephszoün van Goyen. Nieuwe
bijdragen tot zijne biographie. 203.
Adriaen Hanneman (met
HANFSTaNGL's National
Turner
in
275, 284, 291, 298. stelling.
E.
W.
Moes).
403. 411.
Gallery.
Guildhall.
Rubens.
De van DijCK-tentoon-
PROEVE EENER
304
LIJST
VAN
Dr. BREDIUS'
GESCHRIFTEN.
Ztschr.f. BiU. Kunst. 190. Kritische
i6i,
1902
Bemerkungen zur Amster-
damer Rembrandt-Ausstellung. Die Rembrandt-Ausstellung
297.
in
London.
Kunstchronik.
Die Rembrandt-Ausstellung dam.
in
6.
Amster-
HET STEDELIJK MUSEUM VAN HAARLEM. Verzameling platen met text. Uitgave der Vereen, tot bev. van Beeld. Kunsten.
Oud-Holland. Pieter Jansz. Ouast. 65. Ned. spectator.
De Amsterdammer
88,
29 Jan., s, Tentoonstelling
12
22,
A'. Rotterd. .
.
Londen.
te
Een Rembrandt
te
in
116.
De
„Old
Masters"
in
de
de XVIIde
in
Amsterdam Ztschr. f. Bild. Kunst.
ontdekt.
Overgenomen
109,
Academy. 382. HoUandsch muziekleven eeuw.
Courant.
Sept.
.
Febr.
De Rembrandt-
Hollandia, weekbl. 16 Sept-
1
Ein vergessener Velasquez.
10.
Kunstchronik. Ausstellung alter Gemalde 36.
Verslag omtrent het Mauritshuis.
in
Alkmaar.
ÜLRICH
Thikme,
1900 Repert. f. Kunstwissensch.
Oud-Holland.
Gozen Centen. Aernoüt (Aert) van der Neer. Amsterdam te Schilderijen-prijzen
1904,129. Het portret van
i;
69. 181.
omstreeks 1664.
Rubens.
13, 20, 28, 37.
rijkscommissie
tot
het
nemen
15 April.
1903
HET MAURITSHUIS. Verzameling platen inet text. Uitgave t. bev. van Beeld. Kunsten.
De Amsterdammer. Eene kunstveiling
in „de
Brakke
der
Vereen,
Oud-Holland.
Grond".
De
De
193.
Rotterd. Courant. 3 Jan.
der
Otto Gottschald.
Verslag omtrent het Mauritshuis.
Buil. Oudheidk. Bond. Aelbert Cuvp'S gezicht op Dordrecht. Juli.
N.
Rapport
JUL.
Drie tentoonstellingen te Londen.
Nieuwe museum-catalogi.
173,
Sammlung
van proeven betreffende de verlichting van Rembrandt's Nachtwacht. Door Dr. Bredius mede-onderteekend.
AV(/. Spectator.
75, 93.
van:
Bespreking
377.
Rembrandt-tentoonstelling.
W.
schilders
Camphuvsen (met
E.
Moes).
Ned. Spectator.
Verslag omtrent het Mauritshuis.
180, 187.
1901
The „Dutch
Exhibition" inGuild-
hall.
Oud-IIollaitd. I
;
1904, 92
;
in provinciale
1905, 74.
Nederlandsche kunst
musea van Frankrijk.
de notulen der Conferentie van Pictura te 's Gravcnhagc, gehouden door Pieter Terwesten. 169. 232.
Extract
uit
Nfd. Spectator. 64. 143. 174,
Schilderijen van
LuCAS VAN Leidkn.
Kunstveilingen te Londen. 182.
Spaansche kunst
Verslag omtrent het Mauritshuis.
te
Londen,
Les Arts. 23.
Naar aanleiding van
d'une peinture de Barnabas" door J. DE
:
, Lettre
au sujet
LastmaM Paulus et RoQUEFECiU in Les Arts P.
:
1903, nr. 22.
Meesterwerken der Schilderkunst. Reproducties met text door CONWAY en BODE. Deïe serie is voor Nederland bewerkt onder toezicht van Dr. BREUlUS. Verslag omtret het Mauritshnis.
PROEVE EENER
LIJST
VAN
St.
tot
de geschie-
Lucasgilde (met
W. Martin).
Academy. tot
de
REMBRANDT VAN RljN
3.
[het zelfde
de inleiding van „Rembrandt"]. 1906 in een artikel „Le faux du Musée de Bruxelles",
Jan.
i
Vermeer de
Delft
een Brusselsch blad.
in
Handelingen van den raad der gemeente 's Gravenhage, 1904, 939. Adres van Dr. A. Bredius en 27 anderen met verzoek Burgemeester en Wethouders op te dragen, den heer Servaas van Rooven uit te noodigen het ambt van Gemeente-Archi-
Bijlagen
XXXII, Brief van
„Winter-exhibition" in de Royal-
als verzamelaar.
Elzevier.
als
Ned. Spectator.
De
REMBRANDT
85.
Nieuwe bijdragen
denis van het Leidsche
109.
305
Leidsch Jaarboekje.
1904
Oud-HoUand. 121, 177.
GESCHRIFTEN.
Dr. BREDIUS'
A^ Rotterd. Courant. 27 Jan. Het zaakje met de Rembrandt-platen. Hierin een brief van Dr. B.
Het Vaderland. Aug.
Stukken van Dr. B. en anderen over
een Misthoorn.
varis te willen blijven vervullen.
Verslag omtrent het Mauritshuis.
Verslag omtrent het Mauritshuis. 1907
1905
DE LEIDSCHE TENTOONSTELLING
Oud-Holland. 69;
(Reproducties
1906,
248.
129,
zijn leven, zijn
JOHANNES PORCELLIS,
IN 1906. van 25 schilderijen met text.)
Haarlem.
werk.
Oud-HoUand. Ja/irb.
A'.
Preuss. Kunstsammlungen.
XXVI, 205. ESAIAS BOURSSE, Rembrandts (met W. Bode).
57.
ein
Schuier
Het Kon. Museum van Kopenhagen.
XXI.X, 219. derijen te
Schil-
242.
Waardeschatting van schilderijen in de
247.
Nog
iets
1906
385.
Der
408.
Noch
36. (oder 37.')
zu
(Verzameling van reproducties
met
13.
Oud-Holland.
De schildersfamilie Mijtens W. Moes). De nalatenschap van Carel DU Jardin.
1907, 83, 211.
(met E.
Eenige taxaties van schilderijen 17e en in het begin der 18e eeuw.
236.
Jan Steen.
in
de
Het Vaderland. Sept.— Oct. De Collectie-SL\. Polemiek met de Firma Fred. Muller & Cu. Middelburgiche Courant. .
.
.
Schilderijenaankoop
Gedagteekend 29 Sept.
het
Rijk.
1908
Oud- Holland. I. MiCHIEL JaNSZ. van MiEREVBLT;
REMBRANDT.
Vivafs Encyclopaedie.
CCH
nalezing. 8).
Artikel over
Rembrandt. 41.
Kunstchronik.
Die JORDAENS-Ausstellungin Antwerpen 465. Einc Festgabe. 33.
voor
1907.
Verslag omtrent het Mauritshuis.
A'ed. Spectator.
—
Vermeer.
text).
Tweeseries. Amsterdam, Maatschappij Elzevier
(igoi
Dellter
Simon Marmion.
Elzevier.
REMBRANDT.
217.
van Geel.
over Jacob
Kunstchronik.
Verslag omtrent het Mauritshuis.
223.
nalezing.
over de jeugd van Gaebiël MèTSU.
Iets
17e eeuw.
Elzevier.
i;
Aernout Elsevier. Een
197.
Jan Miense Molenaar. Nieuwe gege-
vens omtrent 68.
Een
kermis
te
leven en
zijn
schilderij
Leiden
van
zijn
werk.
Rembrandt? op de
in 1641.
PROEVE EENER
306
LIJST
VAN
Jan Buesem.
91.
2ig.
Rembrandtiana.
250.
ÜAViD Baudringiën (met
E.
W. Moes).
Repcrt. f. Kunstwissensch.
Bespreking
81.
Beschreibendes und
van:
Verzcichnis der hervorragendsten
kritisches
XVII Jahrhunderts, von Dr. C. Hofstede de Groot. I. Bandholliindigchen Maler des
GESCHRIFTEN.
Dr. BREDIUS'
124.
Hendrick. Danckerts. Hobbema's laatste levensjaren. Een en ander over Richard Gibson.
187.
Nog
70.
Iets over
93.
Uit
iets over Carel Fabritius. Drie schilders-restaurateurs in 1685
189.
te
Amsterdam.
De
192.
bravades
van
Tzaar
Peter
te
Zaandam. Bol's kunstschatten.
233.
Onze Kunst. KunsUhronik. 120. Die Entstehung des Rijks-Museums. 465. Etwas aus dem Nachlasse Ferdinand
Een onbekende Jordaens.
XIII, 154.
Verslag omtrent het Mauritshuis.
1909
Bols
JOHANNES TORRENTIUS, SCHILDER, 1594^
— 1644.
's
An Max Lautner.
481.
Gravenhage.
Revue de Oiid-Holland.
Dec.
Nieuwe bijzonderheden over Isa AC Jansz. KOEDIJCK.
l'Art Ancien et Moderne.
Lambert Doomer.
5.
59.
Uit oude invcntari3sen_
64.
De oom van van Mieris als
restaurateur
van oude schilderijen.
ReMBRaNDT
125.
JOHANNES SPRUYT.
131.
Het testament van den graveur JO-
als plaatsnijder.
HANNES Muller. Herman Hals te Vianen. 196. De schilder Pieter Janssens Elinga. 235. 23S. L'it Rembrandt's laatste levensjaar. Stuk naar aanleiding van E. Michel's
overlijden.
Haarl. Crt.
6 Dec. Ingez. stuk zonder
titel
over de zaak
der Halsen. Versl.
en
Meded.
391.
Febr.
De Haarlemsche Halsen. De Halsen-quaestie. fotograaf? Naar aan-
leiding eener voordracht van A. P. H. Tri-
weergegeven
VELLi, 14
en
15 Jan. Zie
in Het Vaderland van ook Het Vaderland van
20 Maart. 1911
Verdere bijdragen tot de geschiedenis van Rembrandt's broeders en zuster. 62. Iets over oude copieën. 112. De nalatenschap van Rembrandt's
49.
schoondochter. 124.
Kon.
der
Akademie
van
Wetensch. a/d. Lctterk. bl.
Jan.
1 1
Oud-HoUand.
Ve Amsterdammer
0/>r.
1 1
Het Vaderland. 18 Jan. TORRENTius
III.
. . .
Opr. Haarl. Crt.
139.
JOHANNES SVMONSZ. ToRRENTIUS.
Hindosiansche tcekeningen
in
Neder-
land in de 17e eeuw. 179.
Verslag omtrent het Mauritshuis.
Uit Hobbe.ma's laatste levensjaren; een
nalezing.
Een en ander over Jan Wijnants.
Het contract van PlCART'sbijbelprcnten. een dapper schilder. Prijzen van tapijten omstreeks 1650. 191. Heeft Rembranot Elisabeth Bas, 193. weduwe van JocHEM Hendricksz. SwartenHONT, gechildcrd? 185.
1910
189.
Oitd-IMland. Rembrandtiana. I, 193. 56.
Nog
DER
NF.ER.
iets
over
AERNOUT (Aert) van
Nieuwe bijdragen over JOHANNES Vermeer (de Dclftsche).
Ottomar Hackius,
61.
65.
Bijdragen
tot
brandt'.s broeder.
de biographie van
ReM-
On:e Kunst. X.\, 53.
Museum
Een vroege te
Brussel.
Wouwermans
in het
PROEVE EENER
LIJST
VAX
Dr. BREDIUS'
Burlington Magazine.
XXII,
Did REMBRANDTpaintthe Portrait
XX.. 330.
GESCHRIFTEN.
121.
307
The „Old Woman Plucking a
Fowl''.
of Elizabeth Bas? A'.
Die Oartenlaube.
19 en 22 Feb. Mijn houding in de zaak der
Halsen
Haarlem.
te
Brieven aan den raad der
gemeente Haarlem, mede-onderteekend door Dr. Bkedius. Nov. Elisabeth Bas. Polemiek met Jan Veth en anderen. Nadere opgave in Oud-
V. d.
28 Nov.
Dag. Elisaüeth Bas.
brandt
toegeschreven.
18 Dec.
Rembrandt.
in
Neder-
de i8e eeuw.
der
Hevden's weduwe.
Govert
71.
Rembrandtiana.
81.
De
Porcellis
137.
De
205.
Schilderijen in
sluit
een curieus contract.
bloemschilders Bosschaert.
oude inventarissen. portret van Jereml\s
Rembrandt's de Decker.
272.
Bij
Camphuysen,
Kunstchronik.
Der Knabenkopf der Sammlung Weber. Justus van Effen über den hoUandischen Kunsthandel im 1700 1734. Darf die Kritik sich nicht mit Bildern 273. 185.
—
Een merkwaardig Ketel. 193.
portret van
CORNELlS
in Frivatbesitz betassen?
197. Iets over de copie van Gerrit Lundens naar Rembrandt's „Nachtwacht".
409.
Een onbekend RUBENS-document. De nalatenschap van Joannes Luima,
601.
2ig.
geschiedenis van een Schutterstuk.
135.
99.
Rafaelsz.
schilder.
215.
memoriam Ernst Wilhelm Moes. Twee schilderijen op glas van Jan v.an
In
der Heyden. De schilder Gerart van Hees.
De nalatenschap van Jan van
192.
Hoogewerff]. Op Rembrandt's naam. 12 Juli. De vrouw met den haan, aan Rem-
3 Mei.
67.
Hindostansche teekeningen in
Nederlandsche Schilders in Italië de i6e eeuw. [bespreking van het boek v.
I.
Kantteekeningen op Dr. HOFSTEDE 82, 183. de Groot's „Meeningsverschil". Vergeten schilders. (I. GuiLLiAM Fre124. MOüTS of Fremout alias Strazio Voluto, Willem Jansz. Fremouts, Veluto?)
129.
in
25.
1912
land
Six over Elisaüeth
Oud-Holland.
Oud-Holland.
127.
J.
1913
Holland, 1912, 74.
Nieuws
Prof. Jhr. Dr.
8 Maart.
N. Rotterd. Courant.
7 en 12 Maart.
Rotterd. Courant.
4 Feb. Bas.
Das Amsterdam der REMBRANDT-Zeit.
Wie wurde Cuvp wahrend
seines
Lebens
geschatzt?
Das Meisterwerk d'HONDECOETER.
van
GiJSBRECHT
den Jonge. op Sedelmever's Open Brief naar
Antwoord Kunstchronik.
aanleiding van de schilderij „de Overspelige
529.
Kopicn nach Rembrandt.
593.
Traurige
zustande
in
franzöaischen
Provinzialmuseen.
Kunst
u.
Künstlcr.
X, 21.
Vrouw", aan Rembrandt toegeschreven. In het
De
Duitsch en in het Engelsch verschenen. Duitsche brief gaat
plaat,
vergezeld
van één
de Engelsche van twee.
Rembrants Mühle.
Burlington Magazine.
XXI, 296, 359. The „Old Woman Plucking a Fowl" from the Levaigneur CoUection (polemiek met F. Kleinberger).
Burlington Magazine. XXIII, 59. Rembrandt's Balaam. 185.
A
XXIV, again.
wrong Potter in the NationalGallery. The Elisabeth Bas Ponrait
217.
PROEVE EENER
308 2^orti
LIJST
VAN
und Süd.
Sondernummer) bl. 282. Die hollandische Malerei einst und jetzt.
Sept. (Hollandische
GESCHRIFTEN.
DR. BREDIUS' 262.
Iets
262.
G.
over het Rembrandthuis.
DE Lairesse's
Ang. 1914. Bol.
Meded. d. Kon. Akad. v. Welensch. Een en ander over Dordtsche schilders.
Versl. en
kunst-colleges.
Kunstsckronik, Drei frühe
Werke von Ferdinand
Burlington Maga:ine. JV.
Rotterd. Courant.
Polemiek met Dr. Hofstede de Groot Jan. Rembrandt toegeschreven over de aan schilderij „de Overspelige Vrouw." De Esther Haman en Ahasveros van 27 Juli.
Rembrandt. 12
Nov. Holland
in
Amerika.
Verzameling Mr.
9 Dec.
New-York. Verzameling 19 Dec.
J.
in
\V. A.
G.
New-York.
Clark
Johnson
te
Ome
Verzameling
Gardener
5
Jan.
19,
In Minneapolis.
Dr.
Maart.
13
Juli.
Schilderij
van Ferd. Bol.
Hals. Hals. 1915
Oud-Holiand. 19.
Twee
van
testamenten
Jacob
van
Rl,"\SDAEL. 64.
Een „restaurateur"
in
de 17= eeuw.
Bredius heeft artikelen geschreven voor Meyer's Künstler-Lexikon. Deze Thieme-Becker's Künstler-Lexikon, waaraan hij thans medewerkt.
in
uil
Amerika.
Oiid-Holland.
genomen
Reisherinneringen
20 Februari.
Boston.
Rembrandtiana. Bijdragen tot de levensgeschiedenis van 137. Hendrick Goltzius. 216. De ouders van Frans Hals.
Een onbekende SibrechtS
In Cincinnati.
27 Juni.
132, 260.
earlj
N. Rotterd. Courant.
18,
1914
discovered
Berlijn.
7
te
newly
Kunst.
21 Jan. te
A
ie halQaar, 148.
Philadelphia.
20 Dec.
325.
Rembrandt.
te
Remdrandt's Lucrttia
8 Dec.
XXV,
zijn
over-
REGISTER VAN PERSOONSNAMEN.
A. Abrahamsz.
B.
(Claes), glasschrijver
64, 68, 69, 70, 72,
Adriaen Dirckcz., herbergier. Aekersloot (Margr.
Aelbrecht
v.
.
76
v.)
Beyeren
223
Aelbrechtsz. (Claes)
30 202
Aelst (Nic. V.)
Aerland Aryensdr
192, vlg.
288
Aerts (Norb.)
Aken
(J.
220
v.)
Akersloot (Andr. Azn.)
....
Alexander (prins) Alphen (Jan v.)
Alva 33, Anslo (Corn. Clzn.) 151,263,276, Anslo (Reyer) Anthonie v. Amersfoort. Anthonissen (H. v.)
113,
Ariss.
(Thyman), glasschrijver
Arondeauy (K.) Ascue (George) Asselijn (Jan)
Assendelft (Bast.
.
80,88, 131
Backereel
125
Backhuysen (L.). 104, 107 vlg. 178 Baen (J. de) 38 BaiUy (D.) ... 136 vlg., 224, 265 Balen (Jac. Wolftz. v.) 64 .
.
Balen (Jan
.
71
Bas (kapt.)
34
Bas,
geb.
Basse (W.) Bassen (Barth.
Baten (J. v.) Baudringien (D.)
9 98
Becker (H.)
64
Beeck
z.
v.)
150, 157
72, 173
Beieren
v.
28,
.
139,
149, 167
28 12
Schagen (Willem
Beyeren (Leend.
v.)
284 67 81
v.)
Bicker
150
152
Bie (Corn. de)
287
156
Bilivert (Gior.)
303a 284
306a 169
(Joh. Szn. v. d.) zie Torrentius
233 vgl.
130
Beelaerts (Ger.)
Beerstraten (A.) 139, 147, 148, 166, 167 106 Beerstraten (Jan)
Beets (Nic.)
(B. Flor
268
107
70
Berckenrode
(Th.)
155 v.)
179
Beumer
306b, 307a,b
vlg.
12
Berchem
268
50 (L. J.)
vgl.
50 vgl.
121
215, vlg.
Swartenhondt
50
48
Berckheyde (G.) Berckheyde Uob) Bergknegt (M. D.)
.
Bancken (A. Adr. v.) Bancken (G. A. v.) Barnarts (M.)
124
.
v.)
13
124 v.)
11
J.)
(Jac.)
Bandinelli (B.)
97
(A. V.)
Backer
77
267 .
Anthonisz. (Adr.)
Antum
Baart (Mr.
74 68
Béguin (B.) Béguin (J.) Béguin (P.) Bekker (W.)
260, 269
118
Bingham Mildmay, coll. Blaissendorp
Blom
(J.
.
.
113,
Fr. v.)
(P. v.)
Blooteling
Boch Lay
131
125 125
(G. P.)
Blon (Chr. Ie) Blon (Mich. Ie)
302b 233
(S.)
Bloemaert (A.)
Bloemen Bloemen
.
13
127 vgl. .
.
.
129, 245,
249
163, 165 (F.)
179
Boels (Gerryt)
66.
REGISTER VAN PERSOONSNAMEN.
310
Boeschoten
121
v.)
(Jac.
Boitet (A.)
199
Bol (Ferd.)
306b 308b
151, 302a,
80, 88,
Bruyn (H. IJzn. de) Bruyningh (N. Tzn.)
268
Claes Aelbrechtsz
268
Claesz. (Corn.) glasschrijver
Bruyninghs Bruyninghs
(J.
Azn.)
268
Claesz. (Gheryt) glasschrijver 63,
(J.
Tzn.j
268
Claesz. (Pieter)
Holtry (Stef.)
117
Buchelius (A.)
Bon (G. Ie) Boon (Ph. B.)
168
Buesem
10
Bor (Paul) Borch (Gez.
ter)
Borch (Ger.
ter)
C en d.)
125
Camer (Joh. Campen (G.
v. d.)
76
(S.)
287, vlg.
302b
(P. V. d.)
Bossart (Jor.)
iiS
307b
Bosschaert
120 64,68, 70, 72, 74,
Boudenen Bourgondic (hertogen
v.)
.
.
.
Boursse (Es.)
....... 291 144, 147,283 — 291
v.)
Campen(Jac.v.)38,
Camphuysen (fam.) Camphuyzen (Gov.
Rzn.)
Campo
.
(Giov. del)
223
Karel
1
305a
Karel
II
Engeland Engeland
v. v.
CauUery
121
Cellini (Benven.)
Celosse (A. Adr.)
48 vlg. 293 vlg. 33 232 .
.
231
.
— 242
Brechtel (S.)
232
Brechtel (U.)
233
Bredero (G. Azn.) Brederode (Joh. Wolf
38 v.)
.
.
.
Centen
(J.
Itronckhorst (Elis.
Brouckmans (D.) Brouwer (Adr.) Brouwer (capiteyn)
v.)
v.)
...
.
Jzn.)
(I.
155,
301a
179,
306a
....
Koerten-Blok (Joh ) Colterman (Johan)
297 72
70,71
Commelin
vlg.
Coninck (A.) Coningh (C. Czn. de) Coningh (Dav. de) Coninck (Jac.) Coninck (Ph.) 80, 158, Coninck (S.)
u 151
180,302b
307a
Ketel (Corn.)
162, 163
Cool
(J.
39
Coornhert (D.
Keyser (N. Czn.)
10, 11
285
... .
.
39, vlg. .
49 .155, 272 284, vlg.
78 Ie)
....
Kick (Symon) Kiehl (B.)
236 300a
Kien (Mr.
10
301b 16
9
J.)
Kittensteyn (M.
v.)
Brucghel (Abr.)
125
Clacrenbeeck (Jan v.) Claes Abrahamsz. glasschrijver
Bruyn, (Corn. de)
I18
64, 68, 69, 70, 72,
199
70 74
169 13
199
4'
Keyser (Alb.) Keyser (C. Azn.) Keyser (C. Czn.) Keyser (Hendr.de)
153.285
74, 169
169, 201 vlg.
Cools (A.)
Koorn
115, 122, 144, 149
42 125
V. d.)
27
39 40
169
Conijn (G. A.)
Keylert
67
100
vlg.
99
166
Chastclain (Jonkvr.
Bronckhorst (Joost
.
Koedijck
244
.
Kessel (van)
u8
215 vlg. 217 vlg .
vlg, (P.)
3,211
183
118
217 v.)
.
...
304a
Keyser (Thom. de) Keyser (VV. de) Chambre (P. de la)
.
vlg.
.
(G.)
Bril (M.)
208
Codde
279 300b
152,
145,
.
vlg.
iii
Keyser (J.) Keyser (Maria de;
Broeckhuyscn (Gerard Broeckhuyscn (Ghil.)
.
76
1
Bril, (Paul)
.
....
de)
Breen (Ad. v.) 299b Breenbergh,(B.) 112, 1 15, 16, 122, 124 Breughel (J.) 202 vlg. 217, 252 .
110,118 vlg.
.
200
Cocq. (F. Banning)
119
vlg.
.
.
308a
coll
(J.)
227
178
Brcchtel (C. F.)
.
304b 307a
Kruysweg
Coman Goessen
127
Brechtel (H. C.)
120, vlg.
.
Caravaggio (Mich. da)
Brakenburch (R.) Bramer (Leon.) Brandon (Barth) Brandon (Jean) (Sal. de)
.
5°
Boyle (R.)
Bray
272
v.)
75
Cats (Jhr. W. M. v.) Cattenburch (D. v.)
v.)
Cleef (Joos
Colijn (Ant.)
199
Brants (Chr.
11
202, vlg.
V.)
Capelle (Joh. v.d.) 103 vgl. 169,302b
Boursette (Corn.)
46
Cleef (H.
Clerk (W. A.) v.
Bosboom
71
299b
Clementsz. (Jacob) 223, vlg. 227. vlg.
K.
Cabel (Adr.
268
72
Klaver (Mr. A.)
Clericis (Gian Ant. de)
152 (J.)
v.)
239
303b
134,
Borgonje
Both Bouchorst (Jan
(Gijsb. v. d.)
134
....
Boreel
Bosch
Burch
(J.)
124
122,
115,
203 306a
30 .
.
C.)
(J.
Coppenol
(L.
13 V'zn.)
Wzn.).
.
.
.
74 267
145,
Cornelisd. (A.)
41
Corn. Claesz. glasschrijver.
.
.
72
Corn. Willemsz. glasschrijver
.
63
Cort (Corn.) Cort(es) (Stev. de) Cortielz
...
.
4,
213
120,
122
(Thom.)
119
301b
Cousijn (P.)
Coymans Coymans
144 (Sus.)
76
Crabeth de Jonge (Wout.). 114, 120 Craenhals v. Hottinge (Seb. Rzn.) 67 9
Kraft (C.) Craft
(zie
Crescent Kretzer
Emster
Kriek (Ger.
Kroon
A.)
(J.
(M
v. d.)
.
.
.
.
II
169
)
v.)
119 151
.
REGISTER VAN PERSOONSNAMEN. Croos (P. V. d.) Cussaeus (Corn.
Cuyck
303a IJsbrtz.)
.
(Jac. v.)
Cuyp
....
(J.Jzn.)
(Alb.)
.
44,
49 64
Dijk
(Jac. V.)
72
Frederik Hendrik
6, 87, 98,
232,
234, 285
Fremout (VV. Frytom (v.)
E.
73, 75,
76
Eckius
41 vgl.,
52
Eeckhout (G. Eenhoorn (v.)
301b, 304a, 307b
.
.
74
...
Cuylenburgh (Krijn Gzn.) Kuylik
64,
311
211 v.
...
d.)
307a
Jzn.)
47
Furnerius (A.)
149,
175
80, 177
39
O.
Kramm
(C.)
299a
Effen
Kraspe,
coll
303a
Egbert Gerritse
75
Egmond (George v.) Egmond v.d.Nijenburg(Jhr.W.)
66
Gaasbeeck
10
Galle (C.)
202 vlg.
Eichstorff (bar. v.)
13
Galle (P.)
202
D. Daey
(M.)
Dalen Dalen
(J.
275
...
van)
183,
179,
(L. v.)
Danckerts (Corn.) Danckertsz ("Hendr.)
Danckerts de Rij
.
63,
67
Deken
34 150, 267, 307b 302b
Depmar
33,
302b 10
(Chr.)
Descartes (R.)
59
57,
Deyman, dr
(O.)
.
.
232, 235
.
.
.
292 vgl.
.
.
.
292 vgl.
Elsevier (Arn.)
305b
Emster(CraftTym.v.d.)ii4,
Ende (Franc.
v. d.)
Engebrechtsz
(C.)
Engel
.
.
.
120,
124
57 vgl.
.
221 vgl.
(VV.)
223, 228 vgl.
Episcopius (Mr.
Erasmus Erp (Krist,
S.;
132 19,
v.)
24S
96
(v.)
.
Dooren (Dr.
Pr. v.) .
.
82,
F.
169,
199
160,
174
Floris Gerijtz. (glasschrijver) 64,
72
9
107
Duyster (W.) v.) 16, 22, 85,
187,
8
165
Flinck (Gov.) 80, 132, 267, 152,
64
Dujardin (Car.)
.
161,
Fictoors (L.)
300b
(J. Ie)
d.).
11
74
(J.)
v.
11
135 vgl., 299b
Drebbel (Corn.) Druyvesteyn (."^em.) Dubbels (H.)
133
209 vgl.
299b 305a 301a 303b
Florisz.
V.
39
Berkenrode (Balth.)
31
Gaspar Jansz Geel
(Jac.
ng
van)
303b, 305b
Geest (VVijbr. de). Geesteranus (G.)
Geesteranus
.
.
112,116,123 9
(dr. Joh.)
9
Geesteranus (N.) Gelder (Aert de)
g 259
Genoels (Abr.)
123
Gent (J. van) Genth (W. J. van) Gerdener (coll.)
20, 23,
150,
157,
172,
173
308a
Germer Galtusz
31
74
.
Franssen (Boudewijn)
.
.
63, 72
256
Claesz., glasschrijver
Gheijn (Jac. de)
.
69
.
63, 71
299a 306b
136, 245 vlg.
Gibson (Rich.) Goderis
07
Coddelingh (Th. Jzn.) .... Godtlingh (Jer. Thzn.) 39 Goes (Mr. Arent v. d.) Goes (Mr. Arnoult v. d.) Goes (J. v. d.) .
.
.
.
71
.
.
71
.
63, 68, 72
125
179, 181, 182,
185,303a 74 120
Gril (A. Azn.)
294
Grimbergen (Corn.
v.)
Groenlant
....
(J.
V.)
Groot
de)
(J.
Guericke (O.
9 176
.
Goyer (Gerr. Cornz.) Grave (Jac. de)
Grol (R.
vlg.
.
.
Goubau (Anth.) (I. v.)
41
.
Gorter (D. Ph.)
Goijen
24 104
Gorijs, glasschrijver.
Fokkens (M.) 145, 176 Fontana (Dom.) 215 Fonteyn (C. Jzn.) 199 vgl. Fonteyn (Th.) 199 vgl. Franck Jacobsz. (pater) .... 69 Francen (Abr.) 174 Frans Floris 77 Frans Pieterz. (herbergier). 68
vier.
Galtus Germersz
Gheryt 299b 306b
Fagel (Mr. Fr.)
306b
255 vlg. 299b
.
Gersaint
Fabritius (C.)
Farnese (Alex.) Feen de Lille (Mr. B. Feitama (S.)
153, 163, 167, 170
....
.
Gerijtz (Flor.) glasschrijver
189
300b
(A. v.)
Gerritse (Egbert)
115
117
Dou
Dijck (Ant.
Oude
.
9 68
10,
Doomer (Lamb.)
Ducq
Bohème
9
Domis (M. H.) Domis (N. H.) Donker (D.)
Doudijn
Jz.)
8
Dolfe (Gerardo)
(Ger.).
Elliger de
303a 306a
155, 272,
155
Dieu (C. de) Dieu (C. F. de) Dieu (D. C. de) Doedeyns (Henr.) Does (Anth. v. d.) Does (Jac. v. d.) Dolendo (Barth.)
Domselaer
152,
Elliger de Jonge (O.)
...
.
.
284
Daniel, glasschrijver
.
.
Elinga (P.
176
Decker (Jer. de) Dekker (J. Wzn.) Dekker (W. Jzn.)
Elias (Nic.)
Elizabeth v.
171,
(A.)
307b
184
166,
(C.)
V.)
199
306b
125,
.
(J.
Azn.)
.
.
.
.
66
194, 199
300b, 301b
300b v.)
127
REGISTER VAN PERSOONSNAMEN.
312
Gutsche (A.)
5'
GijsbrechtOttosz., glasschrijver 63, 71
Hondecoeter (M. de) Honthorst (Ger. v.)
Hooch
H.
....
de)
120 vlg.
Habich (Edw.) Hackius (Ott.) Haerlem (Corn.
3°°^ 306b
Hagen Hagen Hagen
v.)
5
(C. v. d.)
200
(Jan. v. d.)
199
(Jor. v. d.)
15'
231
Haiden (Ver.) Hals (Frans) Hals (H.)
308a
Hals (Jan)
301a
Hanneman
(Adr.)
306a
....
189 vlg.
Harding
Hardy
38,303a 300a
(C.)
268
Barinck (G.Hzn.)
268 Harinck (H.Pzn.) 268 Harinck (P.Hzn.) Haringh (Thom. Jzn.) ... 267 vlg. Harmansz. (Mr. Gerryt) .... 67
Heek Makkes (IJ. v.) Heemskerk (M. v.) Heereman (J.) .
12 .
.
5,
299a, 301a
(P. de)
Hooft (P.Czn.)38, 96, 171, 206 vlg. 21 Hoogstraten (Dav. v.) 261 vlg.
Ladmiral (Jan)
Hoon (W.
Laer (Pieter
Corn.)
70
Hoppesteyn (A. Rzn.) 199 vlg. Hoppesteyn (G.) 200 200 Hoppesteyn (H.) Hoppesteyn (J. Wzn.) 40, 191, vlg. Hoppesteyn (P. Wzn.) 192, 195, vlg. Hoppesteyn (R. Jzn.) 42,45, 193, vlg. Hoppesteyn (VV. Jzn.) 191, vlg. Houbraken 81, vlg. 301a Houckgeest (Ger.) 301a Houckgeest (Joach.) Houten (Adr. v.) 192, 194 Houten (Ben. v.) 193, vlg. .
.
.
.
.
.
.
Helt Stocade (N. de)
155
Henyer (Harmen)
64
Hertaing (Dan. de)
72
Hessel Woutersz
7'
149, 161, 307a,
Heyligedagh (P.Pzn.)
72
(Jan)
Huydecoper (Joan) Huygens (Adriaan) Huygens Jr. (Con t.) Huygens (Const.) 6, 38, .
165
69 .
.
1
86, vlg.
285, 287
Huyghe
70
(Jansz.)
J. vlg.
227 vlg. 121
Jan Huych Jan Rieuwertsz
Janssen (Pieter) glasschrijver
19
Holsteyn (Picter Cornz.) Holsteyn
Hondecoeter (G. de)
Jansz.
....
Laurana
192
(Fr.)
21
Lautner (Max)
.
.
302a, b, 306b
.
Lemons
(Marg.)]
Jode
Leopardi
— 24
Jordaens
307b
Iperen (Klaas
72
229 56 vlg.
74 .113, 123 305a, 306a
v.)
85, 86, 91, 265
.
.
.
.
255, vlg.
125
...
v.)
300a
169
149,256
.
114 39. vlg.
Listingh (N.)
308a
.
....
304a
4
coll
Joost wt den Hacch'
(J.)
Linden (Joh. v. d.) Lingelbach (Joh.)
115 vlg. 239,
65
70
301b
150, 151, 166
Leuven (Rin. v.) Leyden (Luc. v.) 5,221, Leyden (P. v.) Lidt (W. V. d.)
.
223, vlg.
115,
19
300b
Lesire (P.)
113, 116
4, Ci.}
187
299a
Lengele (M.)
Linschoten (A. Czn.
306a
(P. de)
293
(sir P.)
72
118
....
(Symon)
Joost Jansz
15
300b, 304b Latersvelt (T. Wzn.)
Listen (Joan)
(P.)
73. 75, 76 (P.)
Homcrus
155, 266,
18,
Linsen (Jan)
(Huyghe)
Johnson (J. Jonghe (CIcm. de)
64, 74
198, vlg.
(P.) 4, 7,
59
Janssens (Abrah.)
64, 69, 72
.
Lastman
64
Jansz. (Reynier) glasschrijver 64,
.
Lantsveld (A.)
.
57, .
205
.
(pastoor)
(El.)
Lanfranconi, coU
Lievens
Jacob Clementsz. . 223, Jacob wl den Haech
Jansz.
.
67 236 303a
Lammers
Leupenius
245, vlg.
Janssens Elinga
Holsteyn (Corn. Pzn.)
Lambracht
187
Huych
9
63, 67
308b
239
227
Holbein
122
v.)
Lairesse (G. de)
Lely
232
Hoflantsz (Jac.)
77 118 vlg.
284
Hoecke
Hoefnagel
Laer (Roel.
10, vlg.
1
.
Hulst (Eva)
Hoechstraet (G.) (A. v.)
v.)
Leeuwen (Ph. v.) Leghamers (P.)
b
306b
(M.)
127, vlg.
(Claes Jzn.)
1S5
Jan Wolfertsz. glasschrijver Jansonius (W.)
115, 122
Laekeman
Hulst (Fr. de)
Helmbreecker (Th.) 27, 31, 33, 120 Helmholtz (H. v.) .... 126 vlg.
Hobbema
.
121
Heft (Pietro)
Heuklem (R. v.) Heydcn (J. v. d.).
.
202 vlg. 291
L.
211
.
Haan (Dav.
299b
77
116,
115,
Lobet (Filippo)
II7
Lodewijk Napoleon
....
12,
Loc (Aeibr. v.) Loo (Agatha v.) Loo (Joh. Cloes)
76
76 (v.)
...
Looten (M.) Loycxz. (Wouter)
70 71
299a, 307a
(G.)
(Joh.)
14
169
Lubbrantsz. (Jac. Jan)
Lundens
13 71
Loockeren Campagne
Lutma
124
.
.
236, 239, 268, 307a
Luytgensz (Mr. .Symon)
Lyne Stephenscoll
....
67
303a
REGISTER VAN PERSOONSNAMEN. Muller (Joan)
M.
Mijtens (Joh.).
Maes
Marot (Dan.) Mary Stuan
99, vlg.
Masaniello
55, vlg.
51
38,
(Is.)
Matenesse (Jhr. J. Matthyssen (W.)
v.)
Mathys W'illemsz Mello (Franc, de)
Memlinc (H.) Menasseh ben Merck (J. Fzn.
Newton Niels
56
v. d.)
179,
181, 182
.
137 114 vlg. 158,
.
.
285
6
Siena
v.
v.)
.
.
.
.
v.)
.
.
(Joh.)
Mzn.)
179, 301a,
Monconys (Mr. de) Monnickx (fam.) Monsieur (M.)
Morin (C.) Morin de Sembat Mortier
(F.)
....
227
Pont (A. Maclaine)
133
(Janj 97, Porcellis (Julius;
307b
98, 305a,
97
64 Post (Pieter Jansz.) 38, 64, 285, vlg. Post (Frans Jansz.) 64 Pot (Geertr. Cl.) 77 Pot (H. Gzn.)
300b 30-b
217
Potter (P. Szn.)
302b
31
Pronk
(C.)
28
Puget
(P.)
160
139,
108
Pijnacker (Adr.)
39, vlg.
Pijnacker (Joh.)
39
(Tielman)
70 v.) (J.
.
.
9
.
.
136
Orley (B. v.) Ornia (G.)
5
169,
267 219
70,
71
Ortelius (Abr.j (Pieter v.)
....
71
63,
Otto-Gottschald Qul.),
coll.
.
304b
Quacq
(Jacob)
Ouast
(P. Jzn.^
loi
Quellinus (A.) 168, 2S3vlg. 286 vlg. Ouellinus (H.)
.
.
.
121
(A.)
Ratingen (Fl. v.) Ravesteyn (fam.)
Gansoyen
t.
14
Paudiss (Christ.)
88
Pecquin
52
(J.) (J.)
169
Peters (Clara)
299b
Peruzzi (Bald.)
11
Pellicorne
Philips de Schoone Philips
Willem
52
Picart
52
Pickenoy
v.
65
Oranje 209,
vlg.
306b (Nic.
El.)
152,
Pieter Claesz
3, 4,
18,
139 20
....
5,
203
78
302a
Reede v. Renswoude (Fred. Reenen (D. J. v.) Reigersbergh (M.
v.)
188
239 136
v.)
Remaulx (Syntje de) Rembrandt 1—7, 15—24,
64 38, 53,
79—94. 95. 96, «3'. »35. 138—177, 255—259, 260—
60,
269,
270
— 282,
299a, 300a,
b, 301a, b, 302a, b, 303a,
155,
272,
283, vlg., 28S
Rabet (Gualt)
Rademaker Rafael
Paets
304b
179,
Raimondi (Marcant)
297
13
Pool (Jurr.)
Q.
Oem
27 P.)
225
v.)
(J.
14
100
•
Poelgeest
v.)
71
299a
(P.)
Poelgeest (Ger.
O.
Oscamp
3osb 299a 301a
vlg.,
Potter (P.)
158
Ottesz. (Gijsbrecht) glasschrijver
12
Montagne (admiraal)
Morleth
Nolpe
131
307b 302a
(E. \V.)
199
196,
.
155
299b, 306a
(R. T.)
.
(v.)
v.)
11
133
Mierop (Vincent Cornz.
.
v.)
305 b
Jr. (Fr. v.)
Moreelse
(Is.
Orlers
3,
Mierevelt (M. Jzn
(J.
Nikkelen
71
v.)
Nieuwland (W. Nieuwenhuysen
200 288
Mierevelt (M.)
Molenaar Molenaar
63, 66,
Nieulant (Adr.
Oldenbarnevelt
vlg.,
Michelangelo
Moes
Arentsz. (Amselsz.)
166
58
(Jhr. Ev.)
Modderman
127 vlg.
(Is.)
Symon
305b
135, 137,
.
Meyburg (C.) Meyer (dr. Lod.)
Mieris (VV.
117
9 .
Mieris
301a
134
252, 303a Israël
Metsu (Gabr.) Metsu (Jacques) Meulenaer (Jan) Meurs (v.)
Michelangelo
Post (Jan Jansz.)
293
249
Metius (Dirck)
Meyster
Porcellis
Nest (Joh. V. d.) Netscher (Casp.)
—
Netscher (Joannes)
115
.
116, vlg., 123
249
301a
64
.
159
v. d.)
Nagodt (Magd.) 9 Nassau (Phil. v.) 9 Nassau Beverweert ... 99, 100 Neer (A. v. d.) .... 304a 306a Nerven (v.) 283
223, 227
Melin (Math.)
.
(Tyman)
Pietersz.
Poelenburgh, (Corn.) 112,
N.
146
12 Makker (IJ. v. Heek) Mander (K. v.) .... 109 vlg., 204 Mander Jr. (K. van) .... 300a Marchand (Eliz.) 284 Marmion (S.) 303b
Pieter Janssen, glasschrijver
Planck (N. Czn.
299b
(Joach. v. d.)
Magistris (Fr.de)
Massa
... 114 vlg. 306a ....... 38, 47
313
303a
299b
Reverend (Fr.) Reygens (A.)
b
41,
48
39 vgl.,
52
REGISTER VAN PERSOONSNAMEN.
314 Reynierjansz. (glasschrijver) 64,
Reynst
72 169
(G.)
Scheltusv.Kampferbeke (L.J.H.) 113
Stok
.Schenk (P.)
Stolker
139
Rieuwertsz. (Jan)
57
Schering (Ur. A.)
Rigchel (H.)
41
Schokking Schout (Arent
Ringh Rodin
(P. de)
133
(A.)
21
Roestraten
179, vlg.
Roestraten (P. Gzn.)
155
Roever (Mr. N. de)
302b
151
Schuer (Theod.
Schuylenburgh (W. Schuijr (Am.
125
Scorel (Jan v.)
Roo (W. de) Roy (de) Rubens (P.) i,
183
Zeeman
Ruymbroeck Ruysdael
.
.
.
.
iio, iii
(E. v.)
199
(Jac. v.) 163,
165,
301a 280
Ruyter (M. Azn. de)
.
.
Ruyven (Claes v.) (Rembrand Hzn.
Rijn
.
104 vgl.
Rijn (Titus
v.)
156, 255 vgl. 263
20,
Nooms
(R.
114
v.)
S. en Z.
I39i 147, 161,
R.)
(J.
202
217,
220, 219 vgl.
Saeghmolen, (M.)
Saenredam
301a 25, vgl.
(P.)
Sandrart
....
Simon
(J.
Six (Ch
H.)
)
Six (Jan)
22, 87,
18,
155,
164,
27
96
(|.
Pzn.)
Sweerts (M.)
120
....
155
Zwieten (Will. van)
63,
72
70
Zylevelt (Ant.)
115
130
Symon
154
Sypesteyn (Mr. C. A.
164
Sysmus
Jansz
223 v.)
vlg., .
.
229 131
.
301b
(Jan)
171
T. Tasso (Torq.)
Snippendal
146
Tempel (v. d.) Tempesta (Ant.)
121
Terborch
(J.)
(Jac.) v.)
.
.
.
.
232, 234, 285
.Sonsbeek (v.)
14
Sophia (Koningin)
13
Spinoza
53
Spranger (Barth.)
Spijck (H.
— 60 203
V. d.)
(B. Mzn.)
Schabaille (P. Pzn.)
159
Star (Enno Doedes)
Schade (Jac.) Schagen (C.)
284
Starter
(J.
Steenwijck
137,
Schalcken (G.)
Stock (Andr. Stoffels
71
Tonningen
(Hendr)
301a 268
134,
203
303b 300b 38 304a
v.)
71
....
v.)
Tholinx (A.) Titiaan
232 Jzn.)
Teylingen (W.
199
164,
169
64
.
85, (J.
v.)
Treslonge (Jasp.
Tromp
196,
Ariss., glasschrijver.
Tour (Mr. J. du) Toutenburg (Jhr.
(Joh. v.) 72 .Schalcken (C. Szn. v. d.) 179, 184, vlg.
....
(P.)
Teylingen (D.
50
301b 301b
1—7, 213
Terwesten (Aug.)
Terwesten
Thyman
179, 182
....
Terborch's (de)
104
137,
(P.)
Terborch (Ger.)
56
300a
255
Sr. (G.)
Torrentius (Joh.)
Jzn.)
.Stcewech (M.)
19
285 vlg.
Steen (Jan) Steen wijck (H.)
113
Sweelinck (D.)
117
Stalpert (Dan.)
38
224
Sweelinck
130
Stalpacrt (Adriaen)
Schagen
125
(P. v.)
Smeltzing (Joh.) Smit (Samuel)
159
9
40 40 300a
(Joost)
164
159
— 11
Sutterman
Six V. Chandelier
.Stael
9
d.)
Zwier (Corn. Pzn.)
306a
Czn.)
v.
194 vlg. 199
C. v. d.)
(J.
233
Spruyt (Joh.)
Schabaille (C.)
v.)
Swanenburg
155
96
193 vlg.
171, 256, 263 vlg.
153
Schellinks (Will.)
Striep (Chr. Jzn.)
9
Savery (R.)
.Schagen (Mr. S.)
27
Springer (C.)
Saslino (Gioseffo)
(J.
Straten
79 vgl. 119, 139
Santvoort (D. Dzn.)
.Schabaille
154,
.
22
....
Straten (Fr.
308b
.
.
Strafford
49
299b, 303b
(Joh.)
202, 213 vlg.
2,
.
v.)
48
166, 168, 173
Serwouters (Ph.)
Snoi
vgl.,
.
232
Seghers (Herc.)
Zembrensky
Solms (Am. Sadeler
.
.
Adr.
(J.
Straten (A.
gen.) 105 vlg.
Six (P.)
zie)
Rembrandt. Rijsen (Corn.
.
118
(Joh.) zie Straet v. d. v. d.)
(J.
49 285
v.)
114
299a
65 v.
.
Sibrechts
301b, 308b
Ruytenburg
v.)
Stradanus Straeten
d.)
41,
265
Stopendael (Bast Straet
Seghers (Dan.)
304a, 307a Rustici (Gior. Fr.)
v.
d.)
Stone (Nic.)
37 vlg.
114, 121, vlg.
V.
(J.)
64 vlg.
-Schuyt
299b 303b,
5, 6,
.
.
Schut (Corn. VVzn.)
Ill
4,
.
....
Schut (Corn.)
147
2,
35, 36,
(v. d.)
Roghman (R.) Romano (Guilio) Romans (Jac.) Romeyn (Will.)
38
78
Jzn.)
....
.Schrevelius
27
26,
D.
(J.
199
243—249, 306a, b 12
66
v.)
v.)
71
-99h
(M. Hzn.)
Tuchschaep Tulp (Alb.) Tulp (D.) Tulp (Dr. Nic).
274
182
154, .
57 164
57, 155, 169, 275
REGISTER \^AN PERSOONSNAMEN. Tulp (Marg.)
266, 267
303b
Turner Tybaut (Dirck Willemsz.) Tybaut (Willem Dzn.) 63,
6;
64,
.
68,
66,
224—226
69. 71, 73>
Tybaut (Willem Willemsz.)
125
Vergilius
19
Pietersz
159
Vermeer
305 b, 306a
Vernant
300b
(Fr.)
Verreyt
27 .
108
98, vlg.
.
Ulft (v. d.)
149
Uyl (J. Jzn. den) Uylenborch (Abr.) Uylenburgh (H. v.) Uylenburgh (S. v.) Uytenbogaert
146
Uyttenbogaert
300a 6,
155,
160
87, 113,
156
113,
86,
277, vlg.
169
(J.)
Vaillaint (W.)
....
Valckenburg (G. v.) Valckenburgh (Luc. Valckenburgh (Mat.
v.) v.)
Vasari
Velde Velde Velde Velde Velde
.
.
102
Vilso (Cornelio)
117
Vingboons (Hh.)
165
Weber, coll Welinckshoven (Alex. Werbroeck (Mess. de)
Vinci (Leon. da)
186 vgl.
v.)
Victors (Johan)
Viruly
v.
.......
Rotterdam (Franc.)
23
uo, 214,
vlg.
303a 299b
(I.
4,
d.)
.
V. d.)
de Jonge (W. de Oude (W.
Vellert (D.)
Verboom
.
.
31
Vooys (de) Vorsterman (Luc.) Vos (Corn. de) Vos (Jan) Vosmaer (Jac.)
v.
d.)
v.
d.)
98—107 98—107 5
.
.
(Adr.)
Veiburch (Mr. Adr.) Verdonck (Hendr.)
2S3, vlg., 289
78
Vrancz (Seb.) Vries (Adriaan de)
155
Vrintz
136
Vroom Vroom
125
.
(J.
.
.
.
B.)
(Mr. Hendr.)
(H. K.)
58,
182
300b
Willaert (Adriaen)
...
99, vlg.
....
95, vlg.
65
Willemsz. (Mathijs)
....
223, 227 170, 176
239 210
(Jac.)
Winghem
(Ph. v.)
Witmont
Witsen (Corn.) Witt (Corn. de) Witt (Frans de)
169
Wittel (Gasp.
125
Wolft
(H.)
179, 184
104
67
v.)
121
(P.)
76
Wolfertsz. (Jan), glasschrijver
33
Wolff
(Elis.)
302b 301b
Wouter
290 299b
Wouwerman
146,
119
134
136 vgl.
27,
...
152
13 d.)
v.)
63
Voorhout (H.) Voort (Gom. v.
v. d.)
302b
Willemsz. (Corn.) glasschrijver.
260—269, 279, 301a
Voort (Sara
77
156, 166
2
132,
96,
38,
72 (Ar. v.)
40
146, 148,
133,
10
301a
(Jan v. d.)
Vennecool (Jac.) Verbeek (Marg.)
.
v. d.) v. d.)
v.)
(P.)
Willens
Vondel (A. Vondel (J.
22,
Weyts
239 300b
Vlooswijck
.
292
149
Voester
76
.
292, vgl.
Willems (Elis.) Willem VI, graaf
103, 179
(B. v.)
.
Waterloos
Willink (D.)
Vollenhoven
.
4
117
J.)
.
168 (heer
299b
(J.
.
Wicquefort (Abr. de)
"7, 123
(S. de)
Walscappel (A. v.) Walscappel (F. v.)
Vliet (H. Czn. v.)
76
(O. van) v.
Vlieger
.... .
51
Vileers (P.)
Vianen (Paul
.
(Balth. v. d.)
(Mr. B. G.
134 202
133,
5;,
Valentin (Le)
Veen Veen
3
2, .
136
Wassenaer-Duy venvoorde Waterloo
v.)
11
10,
239 240 80
Vianen (Ad.
Viruly (Willem)
Veen
(O.) zie v.
u
Waarts (G.) Waarts (J.) Walaeus (Prof.) Walle (M. V. d.)
Warmondt
Visscher (C. Jzn.) Vivot
Vaccari (Lor.)
Vaenius
w.
200
113.
V.
10
Warendorp
.
Verstelle (G.)
169
v.)
71
Vijgh (Th. C.)
Verschuer (Mr. P.) 102 Verschuir (C. F. Fontein) ... 8 Verschuir (Mr. G. Fontein) 8 .
Uffelen (L.
Vuyre (Mich.)
Delft), (Joh.) 300b,
(v.
Verschuer (Lieve).
u.
315
Verhaest (Gijsb. Clzn.) 191, 197 vlg. Verhulst (Romb.) 168, 287
66
64,
69, 72, vlg.
Tyman
Verdoes (Bruno)
207
300b 4 70 131
.
33.
Woutersz. (Hessel)
Wttenbrouck (M. Wttewael (Joach.)
Wymers (Anna)
34 225
IJsbrantsz
(P.)
64
.... v.,i
71 249,
306b 179 115
154, 171, 263 vlg. 267
Wijnants (Jan)
306b
Wynnairt
229
Ijsbrantsz. (Wouter)
225
i^/
^ *5
1
