omslag
Arabische
Kosten of kansen?
14
FORUM #05/10.03.11
lente Hoe de Arabische wereld eruit ziet als het stof van de revolutie is neergedaald, is nog niet te zeggen. Maar een regio met potentie is het wel. Hoe verder na de revolutie? Tekst: Jan Buevink | Foto: Yahya Arhab/anp Het klinkt wellicht wat cru, maar misschien dat Nederlandse ondernemers hun Tunesische collega Mohamed Bouazizi ooit nog dankbaar zullen zijn. Op 17 december vorig jaar stak hij de lont in het kruitvat van het Midden-Oosten, letterlijk zelfs. Uit pure wanhoop stak de 30-jarige groente- en fruitverkoper zichzelf in brand nadat een ambtenaar zijn kar had vernield en zijn weegschalen in beslag had genomen. Of de fruithandelaar zijn vergunningen niet op orde had of geen steekpenningen wilde betalen, is onduidelijk. Feit is wel dat hij het – na zijn zoveelste aanvaring met de overheid – niet meer zag zitten. Twee weken later overleed hij aan zijn verwondingen waarna zijn begrafenis uitliep op een grote protestmanifestatie tegen het regime, die gevolgd werd door nog grotere. Tien dagen later was president Ben Ali, die zijn land 23 jaar lang geregeerd had, gedwongen te vluchten. De onrusten in Tunesië sloegen over naar andere landen en er kwam een proces op gang dat nog lang niet afgelopen is, maar dat niet gunstig uit lijkt te pakken voor veel machthebbers in het gebied 15
FORUM #05/10.03.11
omslag Onze grootste Arabische leveranciers waarde (€) wat wordt er geïmporteerd? Algerije 2.320 vrijwel alleen olie en gas Saoedi-Arabië 2.294 heel veel olie, beetje chemie Koeweit 1.734 bijna uitsluitend brandstoffen Israël 1.562 voor de helft chemische producten Iran 1.099 voor 9/10 brandstoffen Irak 642 alleen olie Libië 476 vrijwel uitsluitend brandstoffen Verenigde Arabische Emiraten 427 helft olie maar ook chemie en machines Tunesië 295 voor 2/3 brandstoffen Egypte 227 voor 1/3 brandstoffen Marokko 225 voor 3/4 voeding Syrië 218 vrijwel uitsluitend brandstoffen Qatar 121 voor de helft brandstoffen Bahrein 73 voor de helft brandstoffen Jordanië 40 voor de helft grondstoffen Oman 18 chemische producten Jemen 2 grondstoffen Het gaat hier om de hoeveelheid goederen uitgedrukt in miljoenen euro’s die Nederland in de eerste negen maanden van 2010 importeerde uit het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Ter vergelijking: in totaal importeerde Nederland in deze periode voor 243.023 miljoen euro bron: cbs
die doorgaan al jaren op de troon zitten. President Mubarak werd na dagenlange protesten door zijn bevolking verjaagd. Hetzelfde lot leek zijn buurman Kadhafi in Libië te wachten, maar die sloeg met harde hand terug. De koning van Jordanië stuurde zijn kabinet de laan uit. President Bouteflika van Algerije hief na negentien jaar de noodtoestand op en de president van Jemen kondigde aan dat hij zich niet herkiesbaar stelt. Wie zijn leven lang in een westerse democratie gewoond heeft, zal er misschien de schouders over ophalen, maar president Ali Abdullah Saleh was al wel 32 jaar aan de macht. Dat er wat ging veranderen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika had Salim Rabbani wel verwacht, niet dat het nu al zou beginnen en ook niet dat het zo snel zou gaan. Rabbani, die een adviesbureau heeft voor ondernemers die zaken willen doen onder en ten oosten van de Middellandse Zee komt al decennialang in het gebied. Hij wil niet alle landen over een kam scheren. Een golfstaat als Bahrein waar 88 procent van de bevolking toegang heeft tot internet verschilt hemelsbreed van Libië waar nog geen 6 procent online is. En terwijl Qatar per hoofd van de bevolking aanmerkelijk meer produceert dan Nederland, zit in Jemen nog altijd 40 procent onder de armoedegrens. Toch lopen de landen grosso modo wel tegen dezelfde problemen aan en in elk geval tegen het grootste: “Er wonen zo’n 300 miljoen mensen in die regio waarvan de helft onder de twintig is”, zegt Rabbani. “De jeugdwerkloosheid is nu al groot en in de komende tien tot vijftien jaar moeten er nog zo’n 100 miljoen banen bijkomen. De bevolking heeft er geen ver16
FORUM #05/10.03.11
trouwen in dat de machthebbers daarvoor een oplossing kunnen vinden. Daarnaast is het verschil tussen arm en rijk alleen maar toegenomen.”
razensnel Wat nu in Noord-Afrika en het Midden-Oosten gebeurt, doet sterk denken aan de val van het communisme twintig jaar geleden in OostEuropa. Dat was een gebeurtenis die eveneens vrijwel alle insiders verraste, zich razendsnel ontwikkelde en waarvan de gevolgen pas na een flinke tijd echt duidelijk werden. In juni 1989 hadden de Polen als eersten vrije verkiezingen, waarna een voor een de andere Oostbloklanden volgden. Twee jaar later leek dat proces voltooid toen de Albanezen als laatsten ook naar de stembus konden, maar daarna pas kwamen de echte grote klappen: de opheffing van de Sovjetunie, de burgeroorlogen in het voormalig Joegoslavië en de toetreding van een hele trits nieuwe landen tot de navo en de Europese Unie. Vervolgens duurde het nog jaren voordat hun economieën waren aangepast aan de nieuwe wereldorde. Wat er nu verder gaat gebeuren in het Midden-Oosten kan eigenlijk niemand zeggen. Er over schrijven is al risicovol. Nog geen maand geleden noteerde de Deutsche Bank dat het veel waarschijnlijker was dat er onrusten zouden uitbreken in landen als Marokko en Jordanië dan in Syrië. Wie de laatste weken het nieuws volgde, weet dat dat anders uitpakte. Niet alleen de vraag of er onrust komt, is moeilijk te
str/anp
Onze belangrijkste Arabische afnemers Verenigde Arabische Emiraten Saoedi-Arabië Israël Egypte Iran Marokko Algerije Koeweit Qatar Libië Tunesië Jordanië Syrië Irak Oman Bahrein Jemen
waarde (€)
wat wordt er geëxporteerd?
1.706 1.634 1.254 795 584 490 440 337 232 191 180 159 149 132 128 91 78
machines, chemie en voeding machines, transport, chemie en voeding helft machines en transportmiddelen machines en transportmiddelen, ook voeding helft machines en transportmiddelen voor 1/3 brandstoffen 1/3 voeding en dieren, 1/3 machines en transportmiddelen 1/3 machines en vervoermiddelen voor meer dan de helft machines en transportmiddelen machines, transportmiddelen en voeding vooral machines en chemische producten voor 1/3 voeding 1/3 voeding vooral machines en transportmiddelen voeding, chemische producten en machines machines en transportmiddelen bijna de helft brandstoffen
Het gaat hier om de hoeveelheid goederen uitgedrukt in miljoenen euro’s die Nederland in de eerste negen maanden van 2010 exporteerde naar het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Ter vergelijking: de totale Nederlandse uitvoer in deze periode was 270.797 miljoen euro bron: cbs
beantwoorden. Helemaal lastig wordt het als het gaat over wat er daarna zal gebeuren. Vechten de verschillende bevolkingsgroepen elkaar de tent uit? Veranderen alleen de gezichten van de machthebbers en blijft hun gedrag hetzelfde? Of komen er competente democraten aan de macht die hun economie uit het slop trekken en daarmee niet alleen hun eigen bevolking verder helpen maar ook nog eens een impuls geven aan de wereldeconomie? Wie het weet, mag het zeggen.
business as usual “Op korte termijn is dit voor ondernemers natuurlijk een enorm vervelende situatie”, zegt Rabbani die ook voorzitter is van de business councils van het Nederlands Centrum voor Handelsbevordering voor het Midden-Oosten en Noord-Afrika. De ongeveer honderd bedrijven die zich daarbij hebben aangesloten willen het liefste zaken doen in een stabiele omgeving. “Ze willen dat hun mensen veilig zijn, dat hun betalingen binnenkomen.” In een aantal landen is nu geen van beide gegarandeerd. Bedrijven die in Libië zitten, hebben hun medewerkers teruggehaald en waarschijnlijk liggen de evacuatieplannen al gereed voor andere landen waar de vlam in de pan kan slaan. Ondernemers die naar dit soort landen willen exporteren krijgen kredieten moeilijker of soms niet meer verzekerd. Toch lijken vooralsnog de gevolgen voor ondernemend Nederland niet overdreven te moeten worden. Voor het grootste deel van de regio geldt nog steeds business as usual, zo bleek twee weken terug op een 17
FORUM #05/10.03.11
bijeenkomst hierover van het Nederlands Centrum voor Handelsbevordering en vno-ncw. Maar vanwege de onrust werd het staatsbezoek aan Oman wel uitgesteld, terwijl dat aan Qatar doorgaat. Aan de andere kant: zelfs tijdens de hoogtijdagen van het protest in Egypte, toen de inwoners van dat land een paar dagen niet meer bij hun banken terecht konden, was er op het internationale betalingsgedrag van Egyptische ondernemers weinig aan te merken. Rabbani wijst erop dat de opstand in de verschillende landen zich ook helemaal niet richt tegen de westerse ondernemingen die er actief zijn, zoals bij andere machtsovernames. Hij heeft er wel een verklaring voor. “Welke partij er ook aan de macht komt, ze zullen allemaal met hetzelfde probleem zitten. De werkloosheid wordt er niet kleiner door. Ze snappen ook wel dat ze daarvoor investeerders uit het buitenland nodig hebben.”
potentie De landen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten staan in Nederland niet op de hoogste plek van de lijst met belangrijke handelspartners (zie tabel Onze grootste Arabische leveranciers en afnemers). Natuurlijk halen we een groot deel van onze olie uit het gebied, maar toch is de hele regio voor niet meer dan 3 procent van onze totale import verantwoordelijk. In de eerste negen maanden van vorig jaar ging het om zo’n 7 miljard, ongeveer evenveel als wat we uit Italië haalden. Onze export was in die zelfde periode maar een miljard groter, ook slechts 3
omslag
Tunesië 11 milj. € 4.160 31 %
Marokko 32 milj. € 2.868 22 % Algarije 40 milj. € 4.477 24 %
Libië 7 milj. € 12.062
Libanon 4 milj. € 10.019 Egypte 78 milj. € 2.771 25 %
Hoe ziet het Midden-Oosten er uit? • Qua inwoneraantallen De grootste landen naar omvang van de bevolking in 2010 in miljoenen (Bron: Deutsche Bank) • Qua welvaart Het bruto binnenlands product per hoofd van de bevolking (Bron: Deutsche Bank) • Qua werkloosheid percentage van de jeugd dat geen werk heeft (Bron: Atradius)
procent van het totaal, een fractie meer dan wat we verkopen aan de Polen. “Het is wel een regio met een enorme potentie”, zegt Rabbani. Het totale bbp van de regio mag dan nog niet zo groot zijn, verschillende landen vertonen een enorme groei. De economie van Egypte nam vorig jaar met 5 procent toe, die van Libië met 11 en Qatar zelfs met 16. “Er wonen meer dan 300 miljoen mensen die steeds rijker worden. De regio behoort tot de snelst groeiende markten ter wereld. Wij in Nederland zijn sterk in de sectoren die daar keihard nodig zijn: water, energie, milieu, financiën, landbouw.”
marshallplan Na de omwentelingen in Oost-Europa schoot de rest van het continent te hulp bij de wederopbouw. Dat kwam voort uit een soort gevoel dat de landen eerder in de steek waren gelaten, geografische nabijheid en eigenbelang. De landen in het rijke westen begrepen heel goed dat ze er niks mee zouden opschieten als ze hun oostelijke buren lieten verkommeren. Veel lucratiever was het om ze op weg te helpen zodat ze interessante handelspartners konden worden. Dat idee was natuurlijk niet nieuw. Het Marshallplan dat na de Tweede Oorlog West-Europa er weer bovenop hielp, was gebaseerd op hetzelfde idee. Ook op dit moment wordt weer over geldelijke steun gesproken. Spanje en Frankrijk stelden voor hiervoor een aparte bank op te richten, zoals na de val van de Muur, maar de andere eu-lidstaten kregen ze daarvoor niet mee. Met name oostelijke leden als Polen zien liever 18
FORUM #05/10.03.11
dat Europa zijn geld steekt in het verder democratiseren van hun directe buren zoals de Oekraïne. Toch heeft de Europese Investeringsbank al wel toegezegd dat landen in Noord-Afrika die een democratiseringsproces doormaken de komende drie jaar 6 miljard euro kunnen lenen. Nu is Europa al wel een aantal jaren bezig om de relaties met de andere kant van de Middellandse Zee goed te houden. Vrij snel nadat Israël en de Palestijnen begin jaren negentig hun beroemde vredesakkoord sloten in Oslo, tekenden de toen vijftien eu-landen een samenwerkingsovereenkomst met twaalf landen in het Middellandse Zeegebied. Ongeveer een miljard per jaar was beschikbaar voor projecten, die moesten zorgen voor meer veiligheid, meer onderling respect en een grotere welvaart. De hele kustlijn deed mee van Marokko tot Turkije, met uitzondering van Libië dat, in de woorden van Kadhafi, niks voelde voor ‘een heroprichting van het Romeinse rijk’. In 2008 werd de samenwerking, die tot dan door het leven ging als het Barcelonaproces, opgewaardeerd tot de Unie voor het Middellandse Zeegebied. Er kwamen twee voorzitters: Frankrijk en Egypte, een bureau in Barcelona en een ‘parlement’ met in totaal 240 volksvertegenwoordigers, 120 uit beide gebieden, waarvan drie uit Nederland. De unie moest zorgen voor onder andere meer investeringen in snelwegen, zonneenergie en het bedrijfsleven.
voortouw “Is dat eigenlijk geen stille dood gestorven?”, informeert Rabbani
Syrië 21 milj. € 2.892 Kuweit 19 % 4 milj. € 32.530 Iran 11 % Bahrein 23 % Jordanië 1 milj. 6 milj. € 19.641 € 4.435 Qatar 27 % 2 milj. € 74.422 2% Saoedi-Arabië 26 milj. € 16.641 28 %
dik nicolai
column scheer
140 Verenigde Arabische Emiraten 5 milj. € 47.406
Oman 3 milj. € 18.040 Jemen 25 milj. € 1.231
voorzichtig. Destijds vond hij het een mooi initiatief waarvan hij wel wat verwachtte, maar eerlijk gezegd heeft hij er niet veel meer van gehoord. Hij vermoedt dat de slagkracht van het project beperkt gebleven is door de verschillende belangen die de grote Europese landen in de regio hebben en dat het geld misschien meer gegaan is naar de instelling zelf dan naar concrete projecten. Ook onderzoeksinstituut Clingendael constateert dat de Middellandse Zee-unie niet heeft bijgedragen aan de oplossing van de grote problemen in de regio. Van een Euro-Mediterrane handelszone is nog geen sprake en het impliciete doel om meer stabiliteit in de regio te creëren lijkt zelfs verder weg dan ooit. Te veel tijd ging zitten in het opbouwen van goede contacten met de machthebbers in de regio wat vervolgens ten koste ging van de opbouw van een maatschappelijk middenveld dat nodig is voor democratische ontwikkeling. Toch vindt Rabbani dat dat laatste wel moet gebeuren. Hij is bezig om een Euro-Arabisch samenwerkingsplatform op te zetten waarin overheden, bedrijven en maatschappelijk middenveld kijken hoe ze samen landen in de Arabische wereld kunnen helpen met het opbouwen van stabiele democratieën. Uiteindelijk zou dit een Europees initiatief moeten worden, vindt hij. Maar Nederland zou wel het voortouw moeten nemen. Anders dan landen als Frankrijk, Engeland en Italië hebben wij geen koloniën gehad in de regio. “Omdat wij weliswaar een belangrijke, maar niet de grootste handelspartner zijn van deze landen, worden wij als onpartijdig gezien.” 19
FORUM #05/10.03.11
We mogen sinds kort 130 kilometer (km) per uur rijden op de Afsluitdijk. Het traject is 53 km lang, dus als je de dijk op neer rijdt, ben je nog geen 130 km verder. Sterker: je bent terug bij af. En dan moet je eerst naar de Afsluitdijk toe, over wegen waar je vaak maar 100 km per uur mag rijden. Tel uit je winst. Een beetje coureur haalt bovendien zijn neus op voor zo’n recht stuk weg, die heeft liever een paar bochten in het parcours. Maar goed, de komende tijd komen er trajecten elders in het land bij, dus moeten we gewoon nog even geduld hebben met het gaspedaal. Straks kunnen we écht profiteren van een stuk nieuw kabinetsbeleid. Ik heb alvast een voorschot genomen. Want ik rijd al sinds jaar en dag 130 waar je 120 mag. Dat doe ik vanwege de marge van 8 km die de verkeerspolitie aanhoudt bij snelheidsovertredingen. Voor het gemak maak ik daar 10 km van. Bij voorkeur pas ik deze regel ook toe bij slecht weer. De onderliggende theorie: als je hard rijdt, ben je sneller thuis en heb je geen last meer van het slechte weer. Da’s logisch, toch? Harder dan 130 ga ik echter niet. Als ik op de linkerbaan met 130 inhaal, heeft het verkeer achter me dat nog harder wil een slechte aan mij. Bij bumperklevers die zo ongeveer op mijn achterbank lijken te zitten, mag ik graag nog even op de linkerbaan blijven hangen. En dan, eenmaal op de rechterbaan, vriendelijk zwaaien als ze witheet voorbijrazen. Dat is ook een gevoel van vrijheid. Want daar schijnt hard rijden mee van doen te hebben: vrijheid. Over snelheidsboetes – vaak maar een paar kilometer – doe ik niet moeilijk. Het is mijn verdiende loon. Wie de regels overtreedt, moet op de blaren zitten. Ik vind het kinderachtig van automobilisten om via de radio door te geven waar langs de weg op snelheid wordt gecontroleerd. Dat is eigenlijk spelbederf. Minister Schultz van Haegen heeft laten weten dat ze de maximumsnelheid op de 130 km-trajecten streng zal handhaven. Maar dan kan ik nog altijd 140 rijden, want ik wil er wel op vooruitgaan. Of misschien moet ik het maar niet doen. We moeten allemaal een beetje inleveren deze kabinetsperiode. Paul Scheer
