te Leiden Kleuronderzoek Steenschuur 13 te Leiden Behoort bij beschikking van Burgemeester en Wethouders van Leiden Wabo 150590 / 1720215
Colofon Opdrachtgever Naam:
Dhr. L.M.M. Heruer
Adres:
Steenschuur 13, 2311 ES Leiden
Adviseur kleurhistorie Naam:
Froscen | Architectural Research & Design
Opgesteld door:
Mevr. drs. C.C. Meulemans
Postadres:
Postbus 11057 | 2301 EB | Leiden
Bezoekadres:
Steenschuur 11 | 2311 ES | Leiden
Telefoon:
+31 (0)6 41733304
E-mail:
[email protected]
Website:
www.froscen.com
Projectnummer:
WN0027502
Datum rapport:
juli 2014
Objectgegevens Adres:
Steenschuur 13
Kadastrale gegevens:
-
Monumentenstatus:
Rijksmonument, nr. 25589
Oorspronkelijke functie:
Woonhuis
Nieuwe functie:
n.v.t.
Bouwperiode:
Pand met trapgevel met zandstenen lijsten, banden, blokken en vensterbogen, deuromlijsting laat Lodewijk. XVI. Hardstenen stoep met palen, 1e kwart 17e eeuw. Kleine restauratie 1951. Stoep en deuromlijsting omtrent 1800. (Bron: monumentenregister Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)
Foto omslag: door W.J. Kret, 1933 (RAL, nr. GN000244)
1
1
Voorwoord Als voorbereiding voor schilderwerkzaamheden en in het kader van de Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld, heeft de heer Heruer opdracht gegeven voor een kleurenonderzoek aan de voorgevel van Steenschuur 13 te Leiden. Het doel van dit onderzoek is om het historisch kleurgebruik op de monumentale onderdelen van het pand vast te leggen. Het onderzoek bestaat uit het kleuronderzoek ter plaatse, aangevuld met archiefonderzoek en een analyse. Dit is uitgevoerd op 10 juli 2014. In het kader van deze opdracht is archiefonderzoek gedaan in het Regionaal Archief Leiden. Tenzij anders vermeld zijn de afbeeldingen en foto’s afkomstig van Froscen | Architectural Research & Design Leiden, juli 2014
2
2
Inhoud Colofon __________________________________________________________ 1 Voorwoord________________________________________________________ 2 1. Informatie en historische gegevens _________________________________ 4 2. Resultaten kleuronderzoek _______________________________________ 10 3. Kleuradvies ____________________________________________________ 15
3
3
1. Informatie en historische gegevens Inleiding Het pand is een rijksmonument; de redengevende omschrijving van de RCE luidt: Pand met trapgevel met zandstenen lijsten, banden, blokken en vensterbogen, deuromlijsting laat Lodewijk XVI. Hardstenen stoep met palen, 1e kwart 17e eeuw. Kleine restauratie 1951. Stoep en deuromlijsting omtrent 1800.
Gevel e
De gevel dateert van vroeg 17 eeuw met de typische kenmerken van de Hollandse Renaissance waarbij het accent ligt op de horizontale belijning. De trapgevel heeft speklagen in het metselwerk, korfbogen boven de vensters die zijn voorzien van zandstenen blokken en sluitstenen met terugliggend boogvlak; in het bovenste deel van de gevel zien we doorlopende stenen waterlijsten. De e
ramen zijn qua stijl terug te voeren op de empirestijl, begin 19 eeuw, maar het kunnen wellicht ook reconstructies zijn aangezien er op de ramen erg weinig oude verf terug te vinden is. De deuromlijsting heeft in het fries aan de bovenzijde een blad- en rozetmotief dat terug te voeren is naar e
de Louis XVI-stijl (eind 18 eeuw); ook het kalf van de voordeur is voorzien van blad- en tandmotieven in deze stijl.
Archieffoto’s Er zijn in het Leidse archief een aantal foto’s teruggevonden waarop het pand te zien is. Hierna worden alle foto’s getoond, van de oudste tot de meest recente. Afbeelding 1 is de oudste, van vroeg e
20 eeuw, en toont het pand frontaal. Opvallend is het verschil in kleur tussen de speklagen (donkerder) en de kozijnen (vrij licht). Ook is te zien dat de gevelankers ‘gecamoufleerd’ zijn; ter hoogte van de speklagen zijn ze van kleur voorzien zodat ze minder opvallen in het gevelbeeld (zie inzet afb. 1). Op afb. 2 is dat nog iets beter zichtbaar. In 1924 kreeg ook nr. 13 buitenjaloezieën (afb. 3); nr. 11 had dit al wat langer.
4
4
Afb. 1: 1907, Steenschuur 13 (links) en 11, (Bron: RAL, nr. GN006872)
5
5
Afb. 2: 1907, Goedeljee, Steenschuur 13-15, (Bron: RCE, nr. onbekend)
6
6
Afb. 3: 1924, zicht op de Steenschuur vanaf de Garenmarkt, GN000033)
glasnegatief W.J. Kret (Bron: RAL, nr.
Afb. 4: 1933, Steenschuur, W.J. Kret, (Bron: RAL, nr. GN000244)
7
7
Afb. 5: 1938, A. Bicker Caarten, (Bron: RCE, nr. 36.706)
Afb. 6: 1938, voordeur Steenschuur 13, W.J. Kret, (Bron: RAL, nr. GN001174)
8
8
Afb. 7: 1957, Tekening van Steenschuur 13, Rooyaards, (Bron: RCE, nr. BT-009025)
9
9
2. Resultaten kleuronderzoek Inleiding Vanwege verbouwingen in de jaren ’50 van de vorige eeuw en later, zijn bepaalde onderdelen van de kozijnen minder interessant. Op de verdiepingen zijn de onderste delen van de kozijnstijlen in veel gevallen aangescherfd, en onderdorpels en lekdorpels vervangen. Er zijn een aantal locaties interessant gebleken, zoals de profiellijsten op de hoeken aan de buitenzijde van de kozijnen, en de sponningen, aangezien dat bij uitstek locaties zijn die tijdens schuurwerkzaamheden worden vergeten door de schilders. Ook heeft het kalf van de entree een groot e
aantal kleurlagen laten zien, waarvan de oudste kleurlaag wellicht 18 eeuws kan zijn. De ramen bleken helaas minder interessant voor onderzoek; hier waren enkel moderne, donkergroene kleurlagen aanwezig die de laatste jaren zijn aangebracht. Een oudere, lichte laag zoals er volgens de foto uit 1938 op de ramen aanwezig was, is niet gevonden; slechts modernere donkergroene lagen. Hetzelfde geldt voor de voordeur: Deze is naar alle waarschijnlijkheid vervangen in de jaren ’80 van de 1
vorige eeuw en bij nadere inspectie van de deur blijkt deze van relatief nieuw tropisch hardhout te zijn. Ook hier zijn enkel moderne, donkergroene kleurlagen op aangetroffen. Kozijnen Er is in de sponningen van de kozijnen en aan de buitenzijde op de profiellijsten oude verf gevonden. Helaas is de informatie beperkt gebleven tot enkel kleurpuncties. Er was over het algemeen wel de bekende kleurtraditie te zien met hoofdzakelijk tinten in crème en hoe verder we naar het hout toe gaan steeds meer in een oker of zandsteenkleur, geheel in lijn met de kleurtraditie die we in Leiden al veel hebben gezien (afb. 8 en 9). Een locatie waar we deze opbouw wel in haar meest duidelijke staat hebben kunnen terugvinden, is op het kalf van het deurkozijn. Hier is een verfpakket teruggevonden e
waarvan de oudste lagen terug zouden kunnen voeren tot begin 19 eeuw. De oudste laag is een 2
zandsteenkleur, die een beetje overeenkomt met Kleur 6 uit Het Leidse Kleurenpalet , ‘zandsteenbruin licht’.
1
Volgens mondelinge overlevering van de huidige bewoners, mijnheer en mevrouw Heruer. Het Leidse Kleurenpalet is onderdeel van de publicatie ‘Van Leidse Schilders mette groote Quast’ door O. van der Klooster in samenwerking met Monumenten en Archeologie van de Gemeente Leiden, 2011. 2
10
10
Afb. 8: kleurpunctie kozijn sponning BG
e
Afb. 9: kleurpunctie kozijn sponning 2 VD
Afb. 10: kleurpunctie op het kalf boven de voordeur.
11
11
Afb. 11: kleurpunctie op het kalf, met de voorgestelde zandsteentint erbij gehouden.
In onderstaand schema is getracht de kleuropbouw die in de punctie op het kalf is gevonden in kaart te brengen: 0 1-2 3 4-5 10 # 17-19 16 17-19 16
hout Zandsteenbeige, diverse lagen, oliegebonden Zandsteenbeige licht, oliegebonden lichte oker, viertal lagen, oliegebonden verf Zandsteenbeige/-bruin, verschillende lagen, moeilijk te scheiden en zeer hard in structuur. Oliegebonden. Aantal lagen waarvan de opbouw slecht te achterhalen is, wellicht door onderhoud gedeeltelijk verwijderd. Grijzig geel met vuillaag op witte grondlaag, moderne verf Crèmegeel/ lichte oker, 1 laag, moderne verf op witte grond Grijzig geel met vuillaag op witte grondlaag, moderne verf, drietal lagen Crèmegeel/ lichte oker, 1 laag, moderne verf op witte grond
12
12
Afb. 12: geverfde boogvelden hoog in de gevel.
Opvallend aan de gevel is dat de velden in de arcadebogen in dezelfde kleur geschilderd zijn als de kozijnen. In de oudste foto uit 1907 (afb. 1) is dit ook al het geval, maar zijn ze nog wel donkerder van tint dan de kozijnen, wat architectonisch een correcter en evenwichtiger beeld geeft. De reden is niet geheel duidelijk; het kan zijn dat de verflaag beschadigingen camoufleert, of de aanwezigheid van nieuwere baksteen die anders van kleur was dan de rest van de gevel. Het beste zou zijn om de boogvelden
te
tinten
in
een
baksteenkleur,
waarmee het geheel weer beter op oude situatie zal lijken. Natuurstenen banden en sluitstenen De gevel bevat veel natuurstenen banden en sluitstenen. Nader onderzoek heeft aangetoond dat de sluitstenen van zandsteen zijn vervaardigd. Op enig moment is er besloten om de geelbruine e
zandsteen te voorzien van een kleurlaag, dit was vooral in de 19 eeuw heel gebruikelijk. Tijdens dit e
onderzoek is gebleken dat de stenen werden voorzien van een lichte zandsteenkleur – voor de 19
eeuw heel logisch gezien men in die periode graag materiaal imiteerde met verf. De daaropvolgende nieuwere lagen zijn steeds lichter.
Afb. 13: de geelbruine zandsteen is onder de lagen zichtbaar.
13
13
Ramen Op de ramen en het bovenraam van de entree is geen interessante kleurinformatie teruggevonden. Alle historische lagen zijn verwijderd tijdens vorige onderhoudsbeurten. De huidige kleuren beperken zich tot groene lagen van moderne verf, met witte en grijze grondlagen daartussen.
Voordeur Zoals al eerder vermeld is de voordeur recent, dus voor kleuronderzoek niet interessant.
Afb. 14: een paar groene moderne verflagen op de stompe kant van de voordeur.
14
14
3. Kleuradvies De oudste kleur die tijdens dit onderzoek is gevonden op de kozijnen en het kalf is zandsteenbeige. Het advies is dan ook om de kozijnen en de profiellijsten te voorzien van deze kleur. Voor de ramen en de voordeur moeten we echter een advies formuleren op basis van de kennis die er is van het e
e
kleurgebruik op soortgelijke panden uit de 17 en 18 eeuw aangezien op deze onderdelen geen oude kleur is gevonden of omdat de onderdelen nieuw waren. De gebruikte raamsoort aan de Steenschuur 13 is een empirevenster met accent op de middenas. e
Begin 19 eeuw zijn voor deze ramen zowel donkere als lichte kleuren te adviseren; het advies voor de ramen van Steenschuur 13 is echter een lichte kleur, zoals een mergel- of kalktint. Hiermee ligt het raam optisch in hetzelfde vlak van de rest van de gevel. Zeker voor de grote vensters op de begane grond heeft dit een wenselijk effect omdat de huidige donkergroene kleur de ramen optisch op twee gaten laat lijken. Voor de voordeur zijn wat opties mogelijk omdat er geen oude verf is aangetroffen; een donkere kleur is aan te raden, zoals donkergroen of oude dodekop. Dit geeft de gevel een voornamere uitstraling en e
e
past zowel bij de 18 eeuwse omlijsting, als de empirestijl begin 19 eeuw. De zeer donkerbruinrode tint zorgt voor visuele eenheid met de paarsbruine baksteenkleur. Als er gekozen wordt voor donkergroen, moet dit echter niet té donker zijn omdat dit niet mooi harmonieert met de zandsteenbeige deuromlijsting. Een kleur als een zeer donkere olijfgroen of een helder donkergroen als grachtengroen is hier een betere optie. De lekdorpels onder de ramen waren heel vroeger voornamelijk in natuursteen uitgevoerd. Voor de dorpels op de begane grond is een grauwgrijze kleur te adviseren: deze zorgt ervoor dat de vensters optisch niet ‘uitzakken’. Voor het natuursteen in de gevel is een lichte zandsteenbeige kleur het beste; dit komt qua kleur het beste overeen met de natuurlijke kleur van het materiaal en harmonieert met de andere kleuren. Voor het houtwerk op de voorgevel (uitgevoerd in hoogglans): Raamkozijnen, deurkozijn: zandsteenbeige (Sikkens F2.20.70) Ramen: mergelwit of kalkwit, als het maar een crèmegele ondertoon heeft (bijvoorbeeld Wijzonol 9134 of RAL 1013, deze is iets grijzer) Lekdorpels vensters: hardsteengrauw, Wijzonol G23130 of G23120, laatste is iets lichter) Deur: oude dodekop (RAL 3007 of Sikkens A6.25.05, is iets roder). Gevelankers: hoogglans zwart (RAL 9005) Natuurstenen banden en onderdelen gevel: lichtbeige, bentheim (RAL 1015) e
e
Boogvelden boven vensters 2 en 3 vd: baksteentint, in het werk te bepalen, tint af te stemmen op omringende bakstenen.
15
15
Het is ten sterkste aangeraden om de kleuren eerst in een proefvlakje op te zetten alvorens de hele gevel te schilderen en dit door de kleuronderzoeker te laten controleren. Eventueel kan dan nog in overleg in nuance worden gewijzigd.
Kleurimpressie met de geadviseerde kleuren
16
16
