LESOPNAME Alo-geschiedenis i.s.m. AV-dienst Kuleuven Academiejaar 2007-2008 Geplande opnamedatum = mei 2008 - Salco Haasrode Lesonderwerp : HOLOCAUSTMEMORY Motivering Geen onderwerp in de geschiedenis van de 20ste eeuw geniet zoveel brede belangstelling en is zozeer gemediatiseerd als precies WO II en de holocaust , het eerste als belangrijk politiek, het tweede als een moreel ijkpunt in de 20 ste eeuw . Recente aandacht van politici om jongerenreizen naar Auschwitz te subsidiëren kadert volgens sommigen in de wil om jongeren een nieuw (moreel) denkkader te verschaffen, nu het geïnstitutionaliseerd geloof minder succesvol is. Confrontatie met de gevolgen van een regime dat racisme legaliseerde, kan de succesvolle opmars van extreem-rechts in Europa mogelijks counteren, zo denkt men. In 2005 ondertekende ons land een verbintenis om jaarlijks een holocaustherdenkingsdag in te richten op 27 januari . Deze steeds nadrukkelijkere aandacht voor de holocaust staat in contrast met het stilzwijgen rond Auschwitz in de jaren na de oorlog. Met deze lessenreeks willen we de verschuivende betekenisgeving omtrent de holocaust in de publieke herinnering gedurende de afgelopen 60 jaar onderzoeken. 1
Algemene doelstellingen lln kunnen het verschil formuleren/herkennen tussen de geschiedenis (= zowel wat gebeurd is ‒feiten- als de wetenschappelijke reconstructie van die feiten) en de publieke herinnering aan die feiten (= de verzameling van indrukken die deze feiten hebben achtergelaten in monumenten, films, verhalen, geschiedschrijving, herdenkingscultuur in het algemeen enz). lln kunnen deelaspecten die te maken hebben met de zgn textuur van de holocaustmemory onderkennen : individuele-collectieve herinnering, tijds-en plaatsgebonden herinneringen, emotionele en rationele elementen, verhoudingen tussen herinneringen, tegenstellingen, transformaties enz; lln kunnen een beeld schetsen van de zgn conjunctuur van de holocaustmemory, met name de evolutie van relatieve aandacht voor de jodenuitroeiing naar toenemende aandacht lln kunnen de recente hausse in de aandacht voor Auschwitz plaatsen binnen actuele & mundiale ontwikkelingen lln kunnen het verschil tussen slachtoffer-en daderperspectief m.b.t. de holocaust herkennen en de consequenties daarvan inschatten lln kunnen de verschillende schakeringen op de schaal van omgang met de holocaust herkennen in concrete voorbeelden: van negeren tot overaccentueren, van
1
benadrukken van het onvoorstelbaar karakter tot het voorstelbaar maken van de holocaust lln kennen de terminologische accentverschillen tussen Shoah - HolocaustEndlösung tot het recente Auschwitz lln kunnen een inschatting maken van de waarde van bronnen als getuigenissen van overlevenden versus fictiefilms over de holocaust lln kunnen cultuurproducten die deel uitmaken van het brede collectief geheugen over de holocaust als Schindler s List, La vita e bella enz. een plaats geven binnen de evolutie van de holocaustmemory lln van de doelgroep (17à 18-jarigen) kunnen het onderscheid tussen een meer emotionele benadering van een gebeurtenis als de holocaust onderscheiden van een rationele, wetenschappelijke benadering;
Lesdeel 1
Lesopener ‒ Denkkader - Probleemstelling
Timing : 30 Doelstellingen Lln vertrouwd maken met de complexe textuur van de herinnering 1: bewuste en onbewuste mechanismen, publieke en persoonlijke aspecten, emotionele & rationele aspecten, verhoudingen tussen herinneringen, eventuele patronen, tegenstellingen, transformaties enz. Lln bewust maken van de verschuivingen in betekenisgeving van het verleden in het algemeen en van de holocaust in het bijzonder Lesopener :
Uitgangspunt Geen gebeurtenis in de twintigste eeuw blijft onophoudelijker vragen oproepen dan de holocaust, de systematisch georganiseerde moord op miljoenen joden. Dat gebeurde Intussen al 60 jaar geleden, de generatie die het zelf meemaakte, is aan het verdwijnen. De wetenschap is er nog niet klaar mee,
1
Terminologie van James Young geciteerd in Frank Van Vree, In de schaduw van Auschwitz, blz 7 2
maar ook andere vormen van publieke herinnering (monumenten, romans e.d.) blijven bezig met dit thema. Ondertussen is de holocaust het enige onderwerp in België/Europa dat door wetgeving wordt geregeld : de holocaust ontkennen of minimaliseren is strafbaar (zgn wet op het negationisme 23 maart 1995); toch kan je niet zeggen dat sindsdien unisono over de holocaust wordt gedacht . Dit is nogal merkwaardig : enerzijds veel herinneringsdynamiek, maar anderzijds de betonnering van de historische waarheid in een wet. In de volgende lessen gaan we ons buigen niet over de holocaust zelf, maar wel over de manier waarop die holocaust in de daaropvolgende decennia herinnerd wordt, over de verschuivende betekenis die dat feit heeft ondergaan. Werkvorm:
Lln krijgen powerpointprojectie van zes beelden mbt geschiedenis van WO II en Holocaust + leerlingenblad met foto s + krijgen (gefaseerd) de vragen + (gefaseerd) de antwoorden Vragen Bij eerste projectie / lln noteren antwoord individueel op kopie: 1) Kan je dit beeld identificeren + situeren in de tijd? Bij tweede projectie/ onderwijsleergesprek 2) Op welke manier wordt met het verleden omgegaan? Bij tweede projectie/na tonen neven beeld/onderwijsleergesprek 3) Mogelijke aanvullende vragen in cursief (in functie van betrokkenheid/ tijdsbudget)
Beknopte toelichting bij de beelden 1
Beeld Helmpje 1) Fameus Wehrmachthelmpje ‒ zgn Stahlhelm geproduceerd in Nederland n.a.v. WK Duitsland 2006 ; 2) Deze helm is een voorbeeld van zgn triviale en stereotype omgang met het verleden; in de brede publieke opinie blijven veel mensen Duitsland associëren met de oorlog. Duitsers blijven voor velen ex-nazi s. 3) De Nederlandse voetbalbond heeft het commercialiseren van deze helm verboden. Vinden jullie dat een juiste / een flauwe beslissing? Waarom? Mag je lachen met de wereldoorlog? Met de verschrikkingen?
2
Beeld Kampcommandant Schindler s List 1) Beeld van de kampcommandant in Schindler s List vertolkt door succesacteur Ralph Fiennes. Film uit 1993.
3
2) De gebeurtenissen in de tweede wereldoorlog worden in een filmverhaal verwerkt voor het grote publiek. De film is gebaseerd op een waar verhaal van de Duitser Oskar Schindler die Joodse arbeiders in zijn fabriek redde van deportatie. De film is erg emotioneel. 3) Zoals jullie zien aan de foto is de film (nochtans 1993) in zwart/wit. Waarom zou hiervoor gekozen zijn? Zwart/wit is de kleur waarin ons beeld van de oorlog zich vormde in documentaires. Ook wel artistieke flou. Vinden jullie dat een onderwerp als de holocaust fictie verdraagt? Mag Hollywood dit soort onderwerpen in de amusementsindustrie gooien? Waarom? Voor wie de film kent: welk beeld geeft de film van de Duitsers ? (nuanceert stereotype beeld van alle Duisters zijn slecht ) Voor wie de film niet kent : Kennen jullie nog andere, recentere films over de holocaust? (Bij foto Amon Goth) Kennen jullie deze man? Waarschijnlijk niet: wijzen hoezeer de acteurs in oorlogsfilms dominant worden in de collectieve herinnering tov het historisch personage. Wanneer is deze foto genomen? Beïnvloedt dat de portretering? 3)
Beeld Spotaffiche Roots Vlaams Belang 1) Affiche van Vedeze over de wortels van het Vlaams Belang nl het hakenkruis = embleem nationaal-socialisme 2) Het verleden wordt gebruikt om een actueel probleem aan te pakken nl de opkomst van extreem-rechts. Het verleden dient als een soort waarschuwing, want iedereen kent de wreedaardigheden van dat nazi-verleden. 3) Wat vinden jullie van deze link tussen de nazi s en het Vlaams belang? Is het een goedkope manier om het Vlaams Belang te bekritiseren? (bij tweede affiche) Kennen jullie deze mijnheer? Ahmadinejad, president van Iran. Met wie wordt hij verleken? Hitler Wat bedoelen ze met het onderschrift? Ook Saddam Hoessein, maar ook Bush en Osama Bin Laden zijn ooit vergeleken met Hitler. Op deze spottende affiche wordt gesuggereerd dat de Islam facistische, want onverdraagzame trekken heeft.Kan je dat ongestraft doen, de actualiteit mixen met het verleden? Wel in propagandistische context, historisch correct is het natuurlijk niet. (Bron : www.razyboard.com/system/index.php?printview)
4
Beeld Lijken in Bergen-Belsen 1) Beeld in Bergen-Belsen bij de bevrijding van het kamp in 1945. Beeld van mensen die omkwamen ten gevolge van tyfus 2) Dit beeld toont expliciet het onmenselijk leed in de kampen 3) Je bent bij een foto geneigd te kijken naar wat je ziet. Minstens zo belangrijk is : wie neemt dit soort beelden en waarom ? Waarom namen de Britten deze
4
beelden? De Britten wilden bij de bevrijding aan de wereld tonen wat ze daar aantroffen. De foto was een soort juridisch bewijs. Kan dit beeld vervalst zijn? Het beeld is historisch correct, maar het werd vaak gebruikt om de vergassing te illustreren, terwijl het daar letterlijk niet over gaat. Fout gebruik van fotomateriaal wordt door negationisten gretig ingezet om vervalsing van beeld van holocaust te bewijzen (bij foto Auschwitzalbum) Wat zie je op dit beeld? Welk beeld geeft het van de jodentransporten? Wie zou dit soort foto s genomen hebben? 5) Beeld Holocaustmemorial Berlijn 1) Erg controversieel monument dat in 2005 in Berlijn werd ingehuldigd na 17 jaar hevige discussie m.b.t. inhoud en vorm. De discussie betrof de megalomanie, de trauerkitsch , het verleden van een betrokken bedrijf, maar werd uiteindelijk een interessante katalysator van maatschappelijk debat in Duitsland ; 2711 blokken staan symbool voor desoriëntering en isolement van de joden . Dit project werd gestart in het nog verdeelde Duitsland (1988). 2) Men wil het verleden niet vergeten. Men geeft het verleden een duidelijke plaats in de stad. Duitsland wil op een serene manier haar verantwoordelijkheid erkennen. 3) Dit monument heeft zeer veel kritiek gekregen, oa omdat het zo groot is (20.000m²). Begrijp je die kritiek? Door zijn omvang drukt met monument het feit uit dat Duitsland een nooit meer vergeten wil materialiseren. Weet ook iemand iets over kritiek op een firma die meewerkte aan de uitvoering van dit project? Het zou gaan over de firma die de anti-graffitilaag moest aanbrengen en die in de oorlog mee heeft gewerkt aan ZyklonBgas ‒uiteindelijk werd de firma vrijgepleit- vele firma s in Duitsland hebben boter op het hoofd wat de oorlog betreft. (bij beeld over deportatiemonument in Antwerpen) Kent iemand dit beeld dichter bij huis? Wat vinden jullie sprekender : een abstract monument of een monument dat duidelijker afbeeldt waar het over gaat? Abstracte monumenten beelden letterlijk het onvoorstelbare uit. 6
Beeld cartoon in Cartoonwedstijd over holocaust in Teheran 1) Winnende cartoon van de Marokkaan Abdellah Derkaoui op Holocaustcartoonwedstrijd georganiseerd in Teheran 2006. Prijs 9400 euro. De voorgrond van tekening heeft betrekking op verleden: het beeld van de spoorlijnen, herinnert aan de grootschalige en georganiseerde jodentransporten; achter de ingangspoort vond de uiteindelijke vernietiging plaats. De achtergrond van tekening heeft betrekking op heden nl de bouw door de Israëli s van een Veiligheidshek rond de Westelijke Jordaanoever. De Al Aqsamoskee van Jeruzalem verdwijnt geleidelijk achter de muur. 2) De cartoon vindt de (historische) bouw van uitroeiingskampen vergelijkbaar met de (actuele) bouw van de Apartheidsmuur . Als slachtoffers van de nazi s zijn de joden nu zelf nazi s zegt de cartoon. Ook hier wordt het verleden gebruikt om actuele wantoestanden aan te klagen.
5
3) Weet iemand toevallig iets over de context van de holocausttentoonstelling in Teheran (Iran)? Provocerende tegenzet van de Islamitische wereld tegen de fameuze Mohammedcartoons die verschenen in een Deens krant. (Beeld van moslima) Tijdens een protestbeweging (tegen die Mohammedcartoons) in Londen hield een gesluierde moslima dit bordje voor zich. Waarom staat er het woord real op het bordje? Het woord bevestigt de twijfels die sommigen hebben over de holocaust, want zij gunnen de joden die slachterofferrol niet. Wat wil deze vrouw eigenlijk zeggen? Joodse staat bedreigen met een verplettering door Arabische buurlanden. Wat zeggen beide afbeeldingen (cartoon/foto) over de omgang met de holocaust? Sinds 9/11 en de spanningen tussen de westerse wereld en de islam, is het debat over de holocaust erg in the picture , omdat die holocaust deel uitmaakt van de bestaansgrond van Israël. (bron: 60gp.ovh.net/~novacivi/blog/archives/cat_inte...)
Conclusie :
Lkr nodigt lln uit tot het formuleren van voorlopige conclusies mbt herinnering aan holocaust : erg uiteenlopende vormen van herinnering, fictie (Schindler s List), foto s (Bergen-Belsen), artistiek (monument), politiek gebruik (cartoons), banalisering (helmpje) mbt proces van herinneren in het algemeen : mix van heden en verleden, verleden moeten passen in de kraam van het heden, soms vervormt het heden het verleden; herinneringen zijn niet altijd (historisch) correct, herinneringen zijn erg cultuurgebonden, want ze bepalen de identiteit van een volk, land. Herinneringen spelen zich niet altijd af op een bewust niveau, maar kunnen onbewuste vooroordelen naar boven halen. Herinneringsculturen kunnen met elkaar in tegenspraak zijn.
Probleemstelling:
Lesdeel 2 :
Op welke manier is de herinnering aan de holocaust de afgelopen 60 jaar geleden geëvolueerd? Is er sprake van continuïteit of discontinuïteit in die herinnering en welke factoren hebben dat beïnvloed? Hoe heeft elk nieuw heden een andere betekenis gegeven aan de holocaust?
Vergelijkend zelfstandig onderzoek in groepjes naar de uiteenlopende uitdrukkingsvormen van holocaustmemory
Timing : 60 (+ afsluitend 10 pauze) Groepsopdrachten : worden uitgewerkt door Els (Film), Gorik (Monumenten), Els (Politiek) ,Walter (handboeken)
-
elk groepje krijgt aparte opdrachtenbundel die ze samen moeten invullen en waarvan ze één exemplaar inleveren na afloop van de les
6
-
tekst- en beeldopdrachten werken toe naar 4 items die in het plenum aan bod zullen komen; . vragen mbt wie en/of plaatsgebonden karakter van de representatie . vragen mbt wanneer / chronologie / plaats in 20-21ste eeuw . vragen mbt mogelijkheden /beperkingen van het medium zelf . vragen die peilen naar normalisering/isolering/continuïteit/discontinuïteit van de holocaust
-
opdrachten over beeldfragmenten en tekstfragmenten moeten lln loodsen naar enkele conclusies die ze in het plenum presenteren
Lesdeel 3 : Plenum Groepswerkjes Timing : 50 Doelstellingen : - lln kunnen enkele basisinzichten filteren uit hun respectievelijk onderzoeksthema - lln kunnen demonstreren dat de holocaust is geëvolueerd van een oorlogsfeit onder de oorlogsfeiten tot de dominante herinnering mbt wereldoorlog II - lln kunnen een aanzet formuleren tot verklaringen voor de toenemende aandacht voor de holocaust - lln kunnen illustreren met concrete voorbeelden uit de holocaustmemory dat geschiedenis geen statisch gegeven is, maar wijzigt naargelang de actuele vragen en inzichten
Opzet plenum: - lln rapporteren enkele cruciale inzichten op een centrale tijdlijn op het bord ; bedoeling is zo de conjunctuur van de herinnering te visualiseren - rest van de klas noteert de basisgegevens op een tijdsraster op kopie - rapportering per werkgroepje moet niet exhaustief zijn (= schriftelijk in te dienen versie die na de les verbeterd, gekwoteerd wordt), plenum concentreert zich op enkele basisconclusies per groep - na afloop van de presentaties gaat de leraar via onderwijsleergesprek op zoek naar kruispunten tussen de verschillende deelthema s - misschien kan op bord / in de nota s een visueel onderscheid gemaakt worden tussen feiten (blauw) en verklaringen (rood) vb 1993 Schindler s List : Holocaust als kassucces vb Eind koude oorlog : Behoefte nieuw ideologisch/moreel denkkader over goed en kwaad 7
Epiloog :
Mogelijkheid 1 : Ev. kort fragment uit de documentaire De verbeelding van de Holocaust van Oeke Hoogendijk (2002) vb fragment over de restauratie van de gebogen betonnen prikkeldraadpalen rond het kamp van Auschwitz-Birkenau. De restauratie bezorgt tientallen Poolse arbeiders jarenlang werk, terwijl vervanging veel goedkoper zou zijn. Of : fragment van Auschwitz als toeristische trekpleister voor wielertoeristen en gehaaste Japanners. Mogelijkheid 2 : Ev. audiofragment van Rudi van Doorslaer De late erkenning van de joodse slachtoffers uitgezonden op Radio 1 in De wandelgangen op 26-01-05 n.a.v. 60 jaar herdenking van Auschwitz. (zie bijdrage Els Politiek & holocaust) Dit fragment leent zich ook goed om over te schakelen van het feitelijk niveau naar het niveau van verklaringen. Het fragment wordt dan meer tijdens het onderwijsleergesprek gebruikt, niet als afsluiter. Mogelijkheid 3: Lln krijgen via powerpoint enkele relevante citaten of beelden mbt holocaustmemory. De leraar nodigt de leerlingen uit deze te plaatsen binnen het kader van het behandelde lesthema. (deze epiloog is in de feitelijke lesopname niet uitgevoerd oa wegens tijdsgebrek)
8
Geschiedenis : levend verleden?
Deze beelden hebben op één of andere manier met de geschiedenis van WO II en de holocaust te maken,of over onze omgang met die geschiedenis Lln moeten vraag 1 beantwoorden : Kan je dit beeld identificeren en situeren in de tijd?
Ralph Fiennes in Schindler’s List In film Amon Göth kampcommandant met wie schindler onderhandelt voor het redden van de joodse werknemersin zijn fabriek Film van steven Speilberg 1993 Kassasucces
Tekening van Veedeezee op site van blokwatch Aanleiding : controverse in milieu van Vlaams Belang ivm wet op negationisme (1995) (minimaliseren en ontkennen van de holocaust) De wet op het negationisme legt straffen op aan eenie-der die 'de genocide die tijdens de tweede wereldoor-log door het Duitse nationaal-socialistische regime is gepleegd, ont-kent, schromelijk minimaliseert, poogt te recht-vaardigen of goedkeurt,' aldus de wettekst van 23 maart 1995. Tekening hekelt het geheugenverlies van het VB
Monument dat de ‘Herinnering aan een onvoorstelbare gebeurtenis uit de duitse geschiedenis moet levend houden’ = holocaust-mahnmal (architect = Amerikaan Peter Eisenman) 2711 betonnen blokken symbool voor de desorientering en isolement van de joden Megalomaner trauerkitch?? 20.000 m2 Vlakbij bunker van Goebbels en Hitler Onderin ort der information met 4,4 miljoen bij naam bekende slachtoffers van de genocide Antigraffiti-coating op de blokken is van bedrijf degussa, mede-eigenaar van het bedrijd dat zyklonBgas produceerde; bouw lag enige tijd stil/ nadien bleek dat bedrijf zich van verleden had gedistancieerd Bouw+ discussie heeft 17 jaar geduurd (sinds 1988 in nog gedeeld duistsland)in 2005 ingehuldigd Kritiek: men zou de actieve herinnering verwaarlozen, een streep onder het verleden, monumentaliserig van de schande, niet goed voor de duitse psyche om er constant aan herinnerd te worden : verstoorde relatie met eigen natie + waarom enkel joden en nietzigeuners, homo’s? Monument was inderdaad katalysator van het debat = positief
Geschiedenis : levend verleden?
Lln noteren nu hun antwoord op het blad dat wordt uitgedeeld.
Bij begin van tweede ronde (als lln hun antwoorden geven) wordt een tweede vraag toegevoegd : nl hoe wordt hier omgegaan met het verleden? Als deze vraag is beantwoord, starten we het gesprek nav het toegevoegde beeld.
Ralph Fiennes in Schindler’s List 1993 Beeld van Amon Goeth is allicht veel minder gekend
Tekening van Vedeze op site van blokwatch Aanleiding : controverse in milieu van Vlaams Belang ivm wet op negationisme (1995) (minimaliseren en ontkennen van de holocaust) De wet op het negationisme legt straffen op aan eenie-der die 'de genocide die tijdens de tweede wereldoor-log door het Duitse nationaal-socialistische regime is gepleegd, ont-kent, schromelijk minimaliseert, poogt te recht-vaardigen of goedkeurt,' aldus de wettekst van 23 maart 1995. Tekening hekelt het geheugenverlies van het VB
Monument dat de ‘Herinnering aan een onvoorstelbare gebeurtenis uit de duitse geschiedenis moet levend houden’ = holocaust-mahnmal (architect = Amerikaan Peter Eisenman) 2711 betonnen blokken symbool voor de desorientering en isolement van de joden Megalomaner trauerkitch?? 20.000 m2 Vlakbij bunker van Goebbels en Hitler Onderin ort der information met 4,4 miljoen bij naam bekende slachtoffers van de genocide Antigraffiti-coating op de blokken is van bedrijf degussa, mede-eigenaar van het bedrijd dat zyklonBgas produceerde; bouw lag enige tijd stil/ nadien bleek dat bedrijf zich van verleden had gedistancieerd Bouw+ discussie heeft 17 jaar geduurd (sinds 1988 in nog gedeeld duistsland)in 2005 ingehuldigd Kritiek: men zou de actieve herinnering verwaarlozen, een streep onder het verleden, monumentaliserig van de schande, niet goed voor de duitse psyche om er constant aan herinnerd te worden : verstoorde relatie met eigen natie + waarom enkel joden en nietzigeuners, homo’s? Monument was inderdaad katalysator van het debat = positief Monument in Antwerpen:Monument voor de gedeporteerde joodse burgers in Antwerpen 27 mei 1997 opgericht
Geschiedenis : levend verleden?
Welke conclusies onthouden we mbt omgang met het verleden?
Hoe evolueert het beeld van de holocaust tussen 1945-2007?
Holocaust & Film
Holocaust & Politiek
Holocaust & Monumenten
Holocaust & Leerboeken
