achtergrond
16
FORUM #11/03.06.11
Betalen of bloeden Jaarlijks krijgen zo’n duizend ondernemers te maken met afpersing. Aangifte doen, durft bijna niemand. Hoe doorbreken we het stilzwijgen? Tekst: Paul Scheer | Foto: Science Photo Library/anp
17
FORUM #11/03.06.11
‘Wij eisen een eenmalig klein bedrag van u van 35.000 euro. U heeft de middelen en zo niet, voldoende mogelijkheden om dit te regelen. Wij werken niet met onderhandelingen, het is leave the money or take the consequences.’ Daar sta je dan als winkelier, als je een envelop zonder afzender vindt bij de dagelijkse post. In eerste instantie schrik je. Maar je besluit dan toch de brief niet serieus te nemen. Het zal wel een grappenmaker zijn. Totdat er een tweede brief in de brievenbus valt. ‘Als u niet ingaat op onze geldeis zult u gehandicapt worden gemaakt, uw werk verliezen en uw gezin. Wij zorgen dat u dagelijks in nachtmerries leeft. U gaat ons zien en voelen en wij zorgen dat u ons nooit meer vergeet.’ Nu begin je je toch echt zorgen te maken. Moet je voldoen aan de eis? Moet je de politie inschakelen? Of maak je het dan alleen maar erger? De winkelier is fictief, de citaten niet. Die komen uit dreigbrieven die zijn verstuurd en door de politie zijn onderzocht. Jaarlijks worden er maar tachtig pogingen tot afpersing bij de politie gemeld. Tweederde leidt tot onderzoek, de helft tot een aanhouding. Maar in de meeste gevallen stappen ondernemers helemaal niet naar de politie. Ze nemen nog eerder een particulier recherchebureau in de arm. Als ze al iemand inschakelen. ‘Het lukt ons vaak een dader te identificeren’, zegt Nico van den Dries, directeur van de Nederlandse vestiging van Strongwood International. ‘Maar dan nog wil de klant niet dat we de politie erbij halen. Ze willen uit de openbaarheid blijven omdat ze geen
achtergrond Afperser kan kiezen Vier jaar geleden deed onderzoeks- en adviesgroep Beke onderzoek naar afpersing in het bedrijfsleven. In opdracht van het ministerie van Justitie, dat graag wat harde cijfers boven water zou krijgen over de omvang. Keiharde cijfers leverde het onderzoek Je bedrijf of je leven niet op. Maar wel een beeld van de manier waarop het bedrijfsleven wordt afgeperst. De vijf methoden die de onderzoekers ‘ontdekten’: • productafpersing Veelal gaat het hier om oud-werknemers die nog een appeltje hebben te schillen met hun voormalige werkgever. Of om mensen die een groot bedrijf veel geld afhandig willen maken. • protectieafpersing Vooral in de jaren tachtig en negentig populair in de horecasector. Afpersers boden horecaondernemers ‘bescherming’ aan in de vorm van eigen portiers. Als ze daar niet aan meewerkten, werd de boel kort en klein geslagen. Tegenwoordig moeten portiers gecertificeerd zijn, en dus werkt deze truc niet meer. • cyberafpersing Potentiële slachtoffers zijn internetbedrijven. Afpersers dreigen het netwerk plat te leggen met een massa-aanval van gegevens. Daartoe worden de pc’s van nietsvermoedende internetgebruikers gehackt. Of hackers zoeken naar een gat in het beveiligingssysteem en bieden zich vervolgens aan om dat te dichten. • persoonsgerichte afpersing Ondernemers worden niet alleen op het werk, maar ook thuis benaderd. De inzet – het geld dat in het bedrijf zit – wordt rechtstreeks gekoppeld aan lijfsbehoud van ondernemer, gezin en werknemers. • faciliteitsafpersing Mensen worden onder druk gezet om bepaalde diensten te leveren. Een bankemployee moet de gegevens van vermogende klanten leveren, of een notaris moet een dubieuze akte laten passeren. Doet hij dit, dan maakt hij zich chantabel en is er geen weg terug.
imagoschade willen oplopen of een zwakke indruk willen maken.’ In dat soort gevallen stuurt Strongwood aan op een confrontatie met de dader(s), waarbij duidelijk wordt gemaakt dat het afgelopen moet zijn met de afpersingspraktijken. Van den Dries raadt ondernemers overigens altijd af om te betalen, ‘want het blijft nooit bij die ene keer’.
Ondernemers lopen jarenlang rond met het idee dat ze niemand kunnen vertrouwen
18
geen aangifte Politie en justitie zitten ermee in hun maag. Als ondernemers zo weinig bereid zijn aangifte te doen, valt er weinig uit te zoeken en op te sporen. Toch zijn er signalen dat er meer ondernemers afgeperst worden dan de tachtig die zich jaarlijks melden. Een paar jaar geleden liet het ministerie van Justitie daarom een onderzoek doen. Harde getallen zijn niet boven water te krijgen, maar het onderzoek wijst wel uit dat jaarlijks tenminste grofweg duizend ondernemers afgeperst worden. Op een totaal van ongeveer 1,2 miljoen misdrijven (2009) die elk jaar worden gepleegd, is dat aantal misschien klein. Maar de impact, zowel persoonlijk als op de maatschappij, kan groot zijn. Denk maar aan de afpersingszaak rond Campina, die acht jaar geleden de kranten haalde. De afperser deed in supermarkten dodelijke doses landbouwgif in Campina-toetjes en perste de zuivelproducent voor 50.000 euro af. Vier mensen in Noord-Brabant werden daadwerkelijk ziek na het eten van toetjes die door de afperser waren besmet met landbouwgif. Nu heb je afpersing en afpersing. Er zijn ‘spontane pogingen’ als de FORUM #11/03.06.11
robert vos/anp
Afpersing in eigen kring De aangiftebereidheid van allochtone ondernemers ligt nog lager dan die van autochtone. Volgens onderzoekers heeft dat verschillende redenen. Allochtone ondernemers zijn geneigd om problemen in eigen kring op te lossen. Daarnaast stappen zij niet snel naar de politie. Zij kennen de procedures niet, vertrouwen de politie niet (ingegeven door ervaringen met de politie in het land van oorsprong?), of zij vinden de straffen in Nederland te laag, aldus de onderzoekers. Daders staan zo weer op straat en kunnen dan verhaal komen halen. De daders komen vaak uit dezelfde etnische groep. In het geval van Turkse ondernemers worden regelmatig politieke banden met de pkk of de Grijze Wolven gebruikt om afpersing te verhullen. In Chinese kringen staat afpersing vaak in verband met illegale gokhandel en mensensmokkel. Daders dreigen ook wel familieleden in het land van oorsprong iets aan te (laten) doen.
Meubelconcern ikea sloot negen jaar geleden alle vestigingen in Nederland na aanwijzigingen dat er een bom zou zijn verstopt in een van de filialen. Die bleek er inderdaad te zijn
dader schulden heeft of op wraak zint. In het laatste geval gaat het bijvoorbeeld om een ontslagen supermarktwerknemer. Hij hoeft niet eens uit te zijn op geld; het is al voldoende dat zijn voormalige werkgever in een slecht daglicht komt te staan. Maar er bestaat ook zoiets als strategische afpersing. Daarover is langer nagedacht. En vaak zit er een vorm van georganiseerde misdaad achter. In 2006 deed zich in de Haagse glazenwasserswereld een afpersingszaak voor. Als glazenwassers in bepaalde straten aan de slag gingen, moesten zij een percentage van hun inkomsten afdragen aan een organisatie die de sector onder controle had. Of móchten andere glazenwassers niet eens in die straten komen. Lieten die zich daar zien, dan werden ze met geweld verjaagd.
meer dreiging Twee jongens van 16 en 19 uit Heemstede zagen Willem Holleeder als hun voorbeeld en lazen De ontvoering van Alfred Heineken en De Endstra-tapes als vakliteratuur. Net als hun held zochten zij de zwakke plek bij hun slachtoffers. Een oudere man werd bijvoorbeeld chantabel gemaakt door een meisje van 16 als lokaas in te zetten. De afpersers zetten hun dreigementen kracht bij door twee ‘zware jongens’ langs te sturen. Maar niet alleen de dreiging met geweld wordt heftiger, ook de toon van afpersingsbrieven is de afgelopen jaren harder geworden, blijkt uit 19
FORUM #11/03.06.11
het onderzoek van Justitie. De klassieke dreigbrief met plakletters komt nog steeds voor. Maar de bedreigingen zijn grover en meer confronterend. Niet meer op het werkadres bezorgd, maar thuis. ‘Leuke school waar je kinderen heen gaan.’ Of: ‘Het zou zonde zijn als er brand in je winkel uit zou breken.’ Sommige afpersers is niets te gek om hun boodschap duidelijk te maken. Ze hangen bij het huis van een ondernemer een pop aan een boom die op hem lijkt. Of er wordt een grafzerk aan huis bezorgd. Met alle gevolgen van dien. Ondernemers lopen jarenlang rond met het gevoel dat ze niemand kunnen vertrouwen. Ze zijn gespitst op elke afwijking van het gewone dagelijks leven. Of ze proberen die periode zoveel mogelijk te vergeten. ‘Ik was net zo blij dat ik er de afgelopen jaren niet aan heb gedacht’, zegt een ondernemer als hij wordt benaderd om zijn verhaal te doen. Hij wil dan ook niet meewerken.
even betalen Vooral ondernemers in bijvoorbeeld detailhandel en horeca zijn slachtoffer, stelden de onderzoekers van Justitie vast. Sectoren dus met een zogenoemd open karakter. Afpersers lopen er zelf makkelijk naar binnen, en weten dat zulke ondernemers gevoelig zijn voor ‘verstoringen’ van de openbare orde. Er wordt even een flinke ruzie uitgelokt in je café, of er hangen groepen jongeren dreigend voor je winkel rond. Dus blijven je klanten vervolgens weg. Of je maar even wilt betalen, is dan
achtergrond Gif in zuivel, bom bij Ikea
‘Afpersing komt voor. Je krijgt het alleen niet boven tafel’
In 2002 en 2004 kwamen drie afpersingszaken wél in de openbaarheid. In 2002 ontving de Ikea-vestiging in Amsterdam een in gebrekkig Duits geschreven brief waarin 250.000 euro werd geëist. In de vestigingen in Amsterdam en Sliedrecht zouden explosieven zijn verstopt. Die bleken er inderdaad te zijn. Een bomexpert raakte ernstig gewond toen hij de – instabiele – bom onklaar wilde maken. Twee Polen werden gearresteerd en veroordeeld tot vier en zeven jaar gevangenisstraf. Twee jaar later eisten twee mannen uit de buurt van Zwolle 5 miljoen euro van Ahold. Toen er geen reactie kwam op enkele dreigbrieven, schoten zij op een ah-filiaal in Zwolle en op willekeurige woningen. Daarbij raakte een bejaarde vrouw gewond. Een telefoongesprek met de afpersers leidde tot de arrestatie van de hoofddader, een docent natuurkunde en techniek die een beter leven wilde voor zijn moeder en zichzelf. Hij werd veroordeeld tot negen jaar gevangenisstraf. Ook in 2004 kocht een afperser producten van Campina in de supermarkt, die hij vervolgens thuis inspoot met gif en weer teruglegde in de schappen. Een aantal consumenten werd ziek, van wie één ernstig. De dader werd opgepakt bij het pinnen van geld dat was overgemaakt. Hij bleek eerder Ahold, Sara Lee en de ns te hebben afgeperst, en werd veroordeeld tot tien jaar gevangenisstraf. Deze week ontploften bij Ikea-vestigingen in Eindhoven, Gent en Lille enkele kleine explosieven, waarbij twee medewerkers in Gent lichtgewond raakten. Ikea zegt van tevoren geen dreigementen te hebben ontvangen.
de boodschap. Dan worden die problemen met agressieve klanten in of rond je café of winkel wel ‘opgelost’. En zo lang er maar weinig ondernemers bereid zijn naar de politie te stappen, gaan de afpersingspraktijken ongestoord door. Dat merkt ook Henk Ferwerda, directeur van Onderzoeks- en Adviesgroep Beke, die het onderzoek voor Justitie uitvoerde. ‘Ik word nog steeds met enige regelmaat gebeld door ondernemers die ik voor het onderzoek heb gesproken. Ze zijn radeloos omdat ze weer afgeperst worden. Als ze daarmee naar de politie gaan, krijgen ze het deksel op de neus. Hun zaak heeft geen prioriteit. Ik kan ook niet veel doen, behalve luisteren en advies geven.’
boven tafel In de regio Limburg-Zuid kunnen ondernemers sinds enige tijd terecht bij een vertrouwenspersoon die de Kamer van Koophandel heeft aangesteld. Aanleiding was een onderzoek waaruit bleek dat 4 procent van de bedrijven in de regio wel eens te maken had met afpersing. Die bedrijven kunnen nu bij vertrouwenspersoon en oud-politiechef Will Meijers terecht, maar hij krijgt nauwelijks meldingen van afpersing binnen. ‘Als ik wat hoor, gaat het hooguit om ruzie met een compagnon of een klant die weigert te betalen. Geen Hells Angels-achtige praktijken.’ Hij krijgt wel meldingen van andere vormen van criminaliteit. Waarmee hij niet wil zeggen dat afpersing niet voorkomt. ‘Je 20
FORUM #11/03.06.11
krijgt het alleen niet boven tafel.’ Minister Fred Teeven van Justitie overweegt nu een landelijke vertrouwenslijn in te stellen die ondernemers anoniem kunnen bellen. In eerste instantie om hun verhaal te doen, maar als de betrokken ondernemer ermee instemt, kan de informatie – geanonimiseerd – worden doorgespeeld aan de politie. Naar aanleiding van de ervaringen in Limburg wordt de lijn mogelijk ook opengesteld voor andere meldingen van criminaliteit in het bedrijfsleven. ‘Zo’n lijn moet een plaats krijgen in de maatschappij. Dat kun je niet even een jaartje doen’, zegt Ruud Smulders, manager van Stichting M.(‘Meld misdaad anoniem’), die de vertrouwenslijn moet gaan beheren. Voor de financiering wordt gezocht naar een vorm van publiekprivate samenwerking. Voor een pilot van een half jaar heeft minister Teeven een potje gevonden, maar hij zegt het geld niet te hebben voor structurele financiering. Werkgeversorganisaties vinden eigenlijk dat Justitie de lijn moet financieren omdat het om een maatschappelijk probleem gaat. Maar ondertussen wordt wel meegezocht naar andere vormen van financiering, want die meldlijn moet er komen. www.vno-ncw.nl/criminaliteitsbeheersing
