actueel
18
FORUM #03/12.02.09
Straks zonder stroom? Binnenkort is een groot deel van de energiebedrijven in buitenlandse handen... Tekst: Remko Ebbers, Jiska Vijselaar | Foto: Marcel van den Bergh/Hollandse Hoogte en Robin Utrecht/anp
19
FORUM #03/12.02.09
actueel
...en de Nederlandse gasvoorraad is over een jaar of dertig uitgeput. Zes vragen over onze energiezekerheid. Zal het niet loslopen met de energievoorziening? De verkoop van Essent aan het Duitse rwe en mogelijk straks ook de verkoop van Nuon aan een buitenlands energiebedrijf brengt op zichzelf de stroomvoorziening niet in gevaar. Al sinds eind jaren negentig is meer dan de helft van de elektriciteitsproductiebedrijven in handen van buitenlandse bedrijven als het Franse edf/Suez en het Duitse e.on. En toch kan iedere dag het licht nog aan en worden bedrijven van energie voorzien. Zolang er vraag is naar stroom, blijft het voor energiebedrijven interessant om dit te produceren en te verkopen. Of om stroom uit het buitenland te importeren voor zover de binnenlandse productie de vraag ernaar niet kan bijbenen. Maar elektriciteit wordt in Nederland voor groot deel opgewekt in centrales die op gas ‘lopen’. En fossiele energiebronnen zijn eindig. Het Nederlandse gas is naar schatting over dertig jaar op. Overschakeling op andere energiebronnen voor de opwekking van elektriciteit is niet snel te realiseren. Alleen al de bouw van andere centrales, windmolenparken of kerncentrales kost jaren tijd. Nog afgezien van de tijd die procedures voorafgaand aan het verlenen van vergunningen daarvoor in beslag nemen. Een voorbeeld: Airtricity – de duurzame energie divisie van Scottish and Southern Energy – kreeg half januari na een aanvraagperiode van vier jaar een vergunning voor de bouw van een windmolenpark voor de kust bij Hoek van Holland. Het is voor het eerst in zeven jaar tijd dat zo’n vergunning is verleend, ondanks talloze aanvragen. Maar dan importeren we toch gewoon stroom? Dat gebeurt nu ook. Zo’n 20 procent van ‘onze’ stroom is uit het buitenland afkomstig. Dat neemt niet weg dat er ook in Nederland 20
FORUM #03/12.02.09
altijd elektriciteit geproduceerd moet worden. Alleen al om het net op de juiste spanning te houden en vanwege het verlies aan elektriciteit door vervoer op lange afstanden. Los daarvan verloopt ook de import niet zonder problemen. Ondanks de plannen van de Europese Unie voor het realiseren van één interne markt voor energie, schiet de capaciteit van het leidingennetwerk waarmee elektriciteit van de ene naar de andere lidstaat getransporteerd kan worden tekort. Met name in de ons omringende lidstaten Frankrijk, Duitsland, België en Luxemburg, waarmee Nederland de zogenoemde Noordwest-Europese energiemarkt vormt, is uitbreiding van die capaciteit noodzakelijk. Op dit moment wordt het Nederlandse hoogspanningsnet (in handen van TenneT) zelfs gebruikt om elektriciteit die in Noord-Duitsland wordt geproduceerd over het Nederlandse net naar Midden- en Zuid-Duitsland te vervoeren. Dat kost dus ruimte die niet beschikbaar is voor de Nederlandse energie leveranciers. Vergelijk het met een snelweg: zolang het voor Duitsland om wat voor reden ook voordeliger is om via Nederlandse snelwegen andere delen van het eigen land te bereiken, zal een investering in een rechtstreekse verbinding uitblijven. In de tussentijd zijn de Nederlandse wegen overvol. De Nederlandse eigenaar van het hoogspanningsnet, TenneT, de energiebedrijven of de overheid kunnen niet afdwingen dat capaciteit in andere lidstaten wordt uitgebreid. Daarvoor is een Europese aanpak noodzakelijk. Een Europese aansturing van transportnetwerken lijkt de beste manier om dit soort nationale belangen te overrulen. Een aanpak waarvoor het bedrijfsleven al jaren pleit. Nu wordt de import van goedkope stroom door gebrek aan interconnectiecapaciteit praktisch onmogelijk gemaakt. Daardoor
‘Productenten van duurzame stroom kunnen hun energie lang niet altijd kwijt. Want het net is vol’
kunnen de energieprijzen in Nederland relatief hoog blijven. En dat is slecht voor de concurrentiepositie van internationaal opererende Nederlandse bedrijven. Meer investeren in decentrale opwekking dan maar? Op zich een goed plan. Dankzij allerlei innovaties is er een groeiende groep producenten van duurzame stroom: onder meer glastuinders, eigenaren van windmolens en biomassaverstokers. En ook de industrie wekt al jaren stroom op met warmtekrachtkoppeling. Eén probleem, zij kunnen hun energie lang niet altijd kwijt. Want het net is vol. Kortom er wordt dus wel decentraal opgewekt, maar alle transportcapaciteit op het hoogspanningsnet is ‘gereserveerd’ door andere aanbieders van stroom. TenneT, de beheerder van het landelijk transportnet, zou de capaciteit dus moeten uitbreiden. Maar dat is sneller gezegd dan gedaan. Het verzwaren van de verbindingen zou volgens de beheerder tien jaar kosten, ook in verband met inspraakprocedures. De overheid is wel bezig om die procedures te versnellen, maar zelfs dan wordt de doorlooptijd in het gunstigste geval verkort tot zes tot acht jaar. Tot die tijd is het niet aantrekkelijk om te investeren in decentrale opwekking van stroom. Hoe eng is het als we straks zonder stroom komen te zitten? De economische en maatschappelijke gevolgen van grote energie tekorten zijn enorm. Dat becijferde het Rathenau instituut een jaar of vijftien geleden al. Maar ook zonder die berekeningen is wel duidelijk wat de betekenis zou zijn voor stroomuitval. Door de grote afhankelijkheid van energievoorziening zou die uitval de hele economie plat21
FORUM #03/12.02.09
Drie tips van de Brabantse werkgevers voor besteding van de Essent-miljarden De Brabants Zeeuwse Werkgeversvereniging heeft met de verkoop van Essent voor de deur al nagedacht over een goede manier om de miljarden die de provincies uit de verkoop van energiemaatschappijen ontvangen goed te besteden. De provincie Brabant bezit 30 procent van de aandelen en verwacht 2,8 miljard euro te ontvangen. Volgens de Brabants Zeeuwse werkgevers is het eigenlijk heel eenvoudig: 1. Maak het elektriciteitsnet klaar voor duurzame stroom (bijvoorbeeld voor aansluiting van kleine producenten); 2. Bevries de nettarieven voor een aantal jaren en geef zo iets terug aan de bevolking; 3. Stop wat je overhoudt in een fonds voor duurzame investeringen (zoals dat ook bestaat voor aardgasbaten). In Nederland gaat ruim 40 procent van de aardgasbaten naar het fes, het Fonds Economische Structuur. Het fonds werd in 1995 opgericht met de bedoeling er de meevallers van de aardgasbaten onder te brengen. Het geld is bestemd voor investeringen in de infrastructuur en sinds 2005 in de kenniseconomie van Nederland.
actueel
leggen. Computers, machines, niets doet het zonder stroom. En in de eigen stroomvoorziening kunnen alleen diegenen voorzien die beschikken over bijvoorbeeld een generator. De voorzieningszekerheid is dus van cruciaal en strategisch belang voor Nederland. Voldoende productiecapaciteit in Nederland en het buitenland is van belang, net als voldoende capaciteit op de transportnetten. Daarvoor is nodig dat er voldoende geïnvesteerd wordt in Nederland én het buitenland in zowel productiecapaciteit als in de transportnetten. In beginsel is iedere lidstaat op grond van de Europese Elektriciteitsrichtlijn zelf verantwoordelijk voor de instandhouding van de elektriciteits voorziening. Op zich nogal merkwaardig. Want hetzelfde Europa werkt aan één interne energiemarkt. Het zou dus logischer zijn als die verantwoordelijkheid meer op Europees niveau komt te liggen. Want Nederland heeft er last van als het buitenland te weinig investeert in energieproductie, maar heeft weinig middelen om vervolgens iets af te dwingen. Stroomproducenten leveren dagelijks een overzicht van hun verwachte productie van die dag in bij netbeheerder TenneT. Een verwachting per kwartier. Ontstaat er ergens een dip, om wat voor reden dan ook, dan kan TenneT bijsturen en meer stroom van een andere producent toe laten. Daarover zijn afspraken gemaakt. Als een grote centrale uitvalt, kan dat opgevangen worden. Maar als half Nederland zonder stroom komt bijvoorbeeld omdat er een groot tekort is in de omringende landen? Wat als het Duitse rwe door een tekort aan kolen diverse centrales in Duitsland moet stilleggen? En vervolgens de energievoorziening van de thuismarkt belangrijker vindt dan die in Nederland? TenneT zal in eerste instantie zorgen dat het licht niet uit gaat. Op de vrije markt wordt gekeken of er van elders stroom gekocht kan worden. Het extra prijskaartje wordt neergelegd 22
FORUM #03/12.02.09
bij de partij die het leveringscontract heeft verbroken. Pas als geen enkele elektriciteitsmaatschappij wil of kan leveren bijvoorbeeld omdat de ‘thuismarkt’ wordt voorgetrokken, komt de stroomvoorziening in gevaar. Maar contractuele afspraak of niet, als er inbreuk wordt gemaakt en de stroomvoorziening stopt zijn de problemen niet zomaar opgelost. Speelt de overheid daarin geen rol dan? Zeker. Het ministerie van Economische Zaken zegt dat ook met zoveel woorden. Uitgangspunt bij het energiebeleid zijn de publieke energiebelangen ‘betrouwbaar, betaalbaar en schoon’. Daarmee wordt bedoeld dat er langetermijnbeschikbaarheid is van energiebronnen, zekerheid is over de mate waarin afnemers kunnen rekenen op levering van energie en het voorkómen van nationale en internationale energiecrises. De overheid kan zorgen voor een goed investeringsklimaat. Dat kan de bouw van centrales en windmolenparken uitlokken, waardoor er voldoende elektriciteit in Nederland wordt geproduceerd en er voldoende reservecapaciteit is voor piekuren in de vraag of nood situaties. Investeren in reservecapaciteit is voor energieproducten niet erg aantrekkelijk. Een centrale die als het ware in de wacht staat levert geen geld op. Want geld wordt alleen verdiend door productie en levering van stroom. Toch is die reservecapaciteit van belang. Alleen al om kunstmatige krapte op de elektriciteitsmarkt te voorkomen, waardoor de prijzen stijgen. Betaalbare stroom, tegen concurrerende tarieven is ook voor het bedrijfsleven van belang. Want een hoge Nederlandse stroomrekening is slecht voor de concurrentiepositie van internationaal opererende bedrijven. Naast een goed investeringsklimaat, is dan ook voldoende toezicht (nationaal en op Europees niveau) van belang.
column scheer
Kwakkelen
‘Een hoge Nederlandse stroomrekening is slecht
Ik heb het wel zo’n beetje gehad met de kredietcrisis. Het is kredietcrisis voor en kredietcrisis na; alsof er niks anders gebeurt in de wereld. De crisis ligt als een deken over alles heen. En het einde ervan is nog niet in zicht. Dat is iets wat de deskundigen in elk geval wél weten.
voor de concurrentiepositie van internationaal opererende bedrijven’
Op de redactie heb ik al een paar keer luidkeels verkondigd dat ik in het volgende nummer niet weer over de kredietcrisis wilde schrijven. Want steeds als ik een punt achter een artikel zette, was de inhoud alweer achterhaald door nieuwe ontwikkelingen. Maar tot dusver heb ik me niet aan die deken kunnen ontworstelen.
Helpt meer concurrentie op de energiemarkt ook niet mee? De Europese Unie streeft, zoals gezegd, naar één Europese energiemarkt. Daardoor moet het mogelijk worden van elke leverancier binnen de eu elektriciteit te betrekken. Europese energiebedrijven concurreren dan met elkaar, waardoor er een goede prijs tot stand komt. Idealiter. Maar die Europese energiemarkt is nog ver weg. Alleen al omdat niet alle lidstaten even gedreven zijn om de spelregels die in de eu zijn afgesproken voor de energiemarkt ook daadwerkelijk door te voeren. Met andere woorden, er is geen echt level playing field. Sterker nog een aantal lidstaten lijkt de eigen energiebedrijven te bevoordelen, die daardoor een sterke positie op de eigen markt hebben kunnen opbouwen. Tegen marktdominantie kán de nationale mededingingsautoriteit van de betreffende lidstaat optreden. Maar het heeft er alle schijn van dat dit door een flink aantal lidstaten achterwege wordt gelaten. Frankrijk, Duitsland, Italië, maar ook België, Spanje, Zweden en Denemarken lijken voor deze strategie te hebben gekozen. Het zou dus beter zijn als er een overkoepelend Europees Toezicht is. Door de fusies van de afgelopen jaren en fusies die de komende jaren nog zullen volgen is de verwachting dat er straks vijf of zes grote Europese energiebedrijven over blijven. De Energiekamer (voorheen Dte) kan alleen optreden tegen dominantie van energiebedrijven op de Nederlandse markt. Voor een goed functionerende Europese energiemarkt is toezicht op Europees niveau van belang. Want energie moet behalve beschikbaar ook betaalbaar blijven.
Het is een beetje als de winter die voort kwakkelt. Terwijl de rest van Europa vastloopt in de sneeuw, vallen hier hooguit natte vlokken en vriest het alleen ’s nachts licht. De Elfstedentocht zit er niet meer in. Dat vind ik op zich geen ramp, want ver was ik toch niet gekomen op de ijshockeyschaatsen die ik heb aangeschaft tijdens de korte ijstijd begin dit jaar (op de doos staat ‘Czechoslovakia’, dus die zijn minstens zestien jaar oud). Maar echt dooien wil het ook niet. Met als gevolg dat het voetbal al een paar weken is afgelast. En dan maakt het niet uit of het kunstgras thuis bij Zestienhoven nog wel bespeelbaar is. Het woord van de knvb is heilig, zelfs – of juist – op ons niveau. Zo duurt de winterstop langer dan mij lief is. Alsof ik in de werktijdverkorting zit, wachtend op het moment dat de markt weer aantrekt. Hoe lang kan ik de vorm van de eerste seizoenshelft nog vasthouden? Begin ik nu ook al te kwakkelen? Laat het dan maar snel lente worden. Dan oogt alles ineens een stuk vrolijker. En kunnen we de kredietcrisis misschien naar de achtergrond denken. Sterker: laten we het ervan nemen en met z’n allen, net als het kabinet en het parlement, acht weken op zomerreces gaan. Even de boel de boel en de crisis de crisis laten. Hoe we dat gaan betalen? Misschien heeft meneer Bos nog ergens een potje. Na de zomer ben ik wel weer in de stemming voor de herfst. Ik ga ervan uit dat de kredietcrisis er dan nog is, dus dat zal wel een fikse depressie worden. Paul Scheer
23
FORUM #03/12.02.09
