Allah in Nederland De sociale werkelijkheid van de islam https://www.tilburguniversity.edu/nl/actueel/agenda/show/symposium-allah-in-nederland/
Symposium van Religie & Samenleving (www.religiesamenleving.nl) i.s.m. Tilburg School of Catholic Theology | Werkgezelschap godsdienstsociologie en -antropologie 5 juni 2015 Auditorium Museum Catharijneconvent Utrecht Lange Nieuwstraat 38 www.catharijneconvent.nl
In het publieke debat over islam in Nederland voeren twee partijen het hoogste woord: aan de ene kant staan zij die vaak met een misleidende term van islamofobie worden beschuldigd, aan de andere kant staan zij die worden verondersteld het multiculturalisme te belijden. Vanuit sociaalwetenschappelijk perspectief hangen negatieve of positieve uitspraken over de islam niet samen met persoonlijke karaktereigenschappen, maar reflecteren zowel religies als meningen over religies de verhoudingen tussen bevolkingsgroepen. En de diversiteit aan culturen binnen de grenzen van de Nederlandse staat is voor wetenschappers eerder een gegeven en voorwerp voor onderzoek en is het spreken erover in termen van zegen of vloek weinig zinvol. Dit symposium wil bijdragen aan een helder zicht op de actuele situering van de islam in de Nederlandse samenleving op grond van actueel wetenschappelijk onderzoek. Na bijna een halve eeuw onderzoek naar de, vooral (ex-)christelijke, God in Nederland (*1967) is het tijd voor een update van de stand van zaken rond moslims en hun geloof. Na de Tweede Wereldoorlog kenden we in de Nederlandse samenleving wel moslims. De eerste en grootste groepen kwamen uit het voormalig Nederlands-Indië en Suriname. Daarna kwamen Berbers, Marokkanen, Turken, als gastarbeiders. Ze waren in meer of mindere mate moslim. Nu worden deze laatsten in de eerste plaatst als moslims beschouwd met een Berber, Marokkaanse of Turkse achtergrond. Dat is een fundamentele verandering, zo lijkt het. Wie en wat hebben deze ontwikkelingen bewerkstelligd? En wat betekenen die voor de (Nederlandse) samenleving?
1
Programma 10.00 registratie en ontvangst Voorzitter: dr. Lammert Gosse Jansma Religie & Samenleving 10.30 Opening prof. dr. Marcel Poorthuis Tilburg School of Catholic Theology 10.35 Sofyan Mbarki, Gemeenteraad Amsterdam (PvdA –fractie) 11.10 dr. Mérove Gijsberts, Sociaal en Cultureel Planbureau Den Haag 11.45 prof. dr. Thijl Sunier, Vrije Universiteit Amsterdam 12.20 plenaire vragen aan de sprekers 12.35 – 13.45 Pauze, lunch op eigen gelegenheid Middagprogramma: Drie parallelle sessies (voorzitters, dr. Kees de Groot, dr. Lammert Gosse Jansma en dr. Erik Sengers) 13.45 – 14.15 14.15 – 14.45 Theepauze 15.15 – 15.45 15.45 Napraten met thee, koffie en fris Entree: € 15 zonder boek/ € 25 euro met boekaflevering. Aanmelding via
[email protected], en door overmaking van de deelnemersbijdrage op NL92 SNSB 0871 023970 t.n.v. D.H. Hak Enschede o.v.v. symposium 2015. Abonnees Religie & Samenleving krijgen boek thuisgestuurd. Abonneren via http://www.eburon.nl/religie_en_samenleving.
2
Inleiders ochtendsessie Sofyan Mbarki Jonge Moslims in Nederland Sofyan Mbarki is lid van de gemeenteraadsfractie van de PvdA in Amsterdam. Hij is teamleider op het Calvijn met Junior College. Sofyan is woordvoerder Jeugd, Veiligheid en Burgerschap & Diversiteit. Mérove Gijsberts Moslims in Nederland Het SCP heeft eind 2012 onderzoek verricht naar de geloofsbeleving van moslims in Nederland. Vragen die in het rapport beantwoord werden, zijn: hoe belangrijk is het geloof voor hen en in hoeverre is dit de afgelopen jaren veranderd? Het onderzoek richtte zich op de twee grootste moslimgroepen in Nederland: de moslims van Turkse en Marokkaanse origine, en ook op enkele kleinere moslimgroepen (van Afghaanse, Iraakse, Iraanse en Somalische herkomst). Een groot aantal moslims uit deze groepen werd geïnterviewd over hun geloofsbeleving. In deze presentatie zal ik ingaan op de belangrijkste bevindingen. Dr. Mérove Gijsberts werkt sinds 2002 bij het Sociaal en Cultureel Planbureau als senior wetenschappelijk medewerker en doet daar onderzoek naar leerprestaties van migrantenleerlingen, gevolgen van etnische concentratie, wederzijdse beeldvorming en ervaren discriminatie, vroege integratieprocessen van migranten uit Midden- en Oost-Europa, taalverwerving en geloofsbeleving van migranten. Ze is redacteur van het periodiek verschijnende Jaarrapport Integratie en was jarenlang redactielid van het tijdschrift Migrantenstudies. Thijl Sunier Religieus gezag op drift De gevestigde gezaghebbende structuren van de islam in Europa staan onder druk. Deze kaders zijn ontstaan onder migratieomstandigheden, maar blijken steeds minder adequaat om het snel veranderende islamitische landschap te bedienen. Een deel van de jonge moslims neemt steeds meer afstand van de islam van hun ouders. Er zijn initiatieven voor religieuze instellingen die de etnische scheidslijnen doorbreken. Ook de 'nieuwe' onafhankelijke predikers, die vooral populair zijn onder jonge moslims, zijn een indicatie van de verandering. Islamitische geleerden, theologen en opinieleiders uiten hun zorgen over een 'verlies van controle'. Weinig is echter bekend over hoe deze veranderingen zich voltrekken en vooral wat de rol daarin is van gewone moslims. Een van de meest in het oog springende kenmerken van de islamitische bevolking in Europa is de snel toenemende diversiteit zowel economisch, maatschappelijk, als religieus. Waar overheden nog steeds uitgaan van een verdere ontwikkeling van een homogene, ‘nationale’ islam, zien we in feite een proces van religieuze diversifiëring. Deze toenemende diversiteit is van grote invloed op de vraag wie namens moslims in Europa kan spreken en wie de gezagdragers zijn die er in de nabije toekomst toe doen. Prof. dr. Thijl Sunier (1954), is hoogleraar antropologie van religie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, en bekleedt de leerstoel ‘Islam in Europese Samenlevingen’. Hij heeft onderzoek verricht naar interetnische relaties, multiculturalisme en natievorming, islamitische bewegingen en religieus leiderschap en religieus gezag. Hij is voorzitter van de interuniversitaire onderzoekschool voor de studie van islam (NISIS), voorzitter van de Nederlandse Antropologische Beroepsvereniging (ABv) en redacteur van de Journal of Muslims in Europe. 3
Sessie 1 Seculier en Radicaal (in het Auditorium) Voorzitter Erik Sengers Welmoet Boender De inbedding van de islam in Europa. Drie recente pleidooien onder de loep De islam kent vele stromingen die ontwikkeld zijn vanaf zijn verspreiding na het jaar 632. De massale migratie van moslims uit verschillende herkomstlanden en tradities naar liberaal-democratische West-Europese landen, bracht een complex proces van reflectie op de religieuze wortels aan de gang in totaal nieuwe sociale omstandigheden en theologische contexten. Momenteel zijn moslimgeleerden internationaal bezig met de inbedding van hun religieuze traditie in Europa. Gesteld kan worden dat de vorming van een ‘Europese islam’ één van de meest urgente Europese maatschappelijke vraagstukken is. Hoe een ‘Europese Islam’ er uit ziet of zal zien, staat echter geenszins vast. In deze presentatie ga ik in op enkele zeer verschillende manieren en intellectuele voorstellen om deze inbedding tot stand te brengen. Ik doe dat door in te gaan op drie recente Nederlandstalige publicaties, namelijk Ketters. Pleidooi voor een hervorming van de islam van Ayaan Hirsi Ali (uitgeverij Augustus 2015), Wie is moslim? Geloof en secularisatie onder westerse moslims van Mohamed Ajouaou (uitgeverij Meinema 2014) en Vrijheid van meningsuiting in de islam van Razi Quadir (uitgeverij U2pi 2014). Dr. Welmoet Boender is universitair docent aan het departement Filosofie en Religiewetenschap, Faculteit Geesteswetenschap, Universiteit Utrecht www.uu.nl/gw/medewerkers/WBoender
Mohamed Ajouaou De gesluierde secularisatie onder hedendaagse Nederlandse moslims Abraham Kuyper schreef in zijn Om de oude wereldzee in 1907: ‘De halve maan is nog verre van haar ondergang, en zolang het aan den islam gelukken blijft zich de heerschappij over de geesten bij een massa van [honderden miljoenen moslims] te verzekeren, vergist zich wie waant van de islam als een van een quantité négligeable te kunnen gewagen. De islam blijft voor als na een sterke machtspositie (…) innemen en ook Europa heeft er mee te rekenen. Vergeet niet de miljoenen christenen die in de 7e eeuw en 8e onder het Khalifaat zijn gekomen, zijn schier zonder uitzondering tot de islam overgegaan, en daarentegen de Moeslim, die thans onder Christelijke heerschap verkeren, hebben in het geloof van den Profeet volstandig volhardt’. Het Sociaal en Cultureel Planbureau heeft in 2012 (Moslim in Nederland) vastgesteld wat Kuyper in 1907 voorspelde. Kennelijk hebben wij met de toenemende mate van religiositeit onder Nederlandse moslims slechts te maken met zichtbaarheid van wat ogenschijnlijk onzichtbaar was. Of gaat het toch om een verandering in die religiositeit (opleving, teruggaan naar de wortels, enzovoort)? En wat is dan precies veranderd? Waar komt die resistentie van de islam tegen invloeden van andere religies en tegen seculiere tendensen zoals het SCP in 2012 vaststelde vandaan? Heeft secularisatie echt geen plek in de islam? Hoe kunnen wij Kuypers profetische uitspraak ‘ook Europa heeft er mee te rekenen’ begrijpen en toepassen in wetenschap en beleid? Dr. Mohamed Ajouaou, Universitair docent Islam en Coördinator Centrum voor Islamitische Theologie aan de VU Amsterdam, hoofd van de Islamitische geestelijke verzorging bij het ministerie van Veiligheid en Justitie, auteur van o.a. Wie is moslim? Geloof en secularisatie onder westerse moslims (Meinema, 2014). Ajouaou (1968) is 4
zoon van een gastarbeider en kwam zelf in 1991 naar Nederland. www.mohamedajoaou.nl
Martijn de Koning 'Klopt, wij zijn radicaal' - Narratieven over verzet, het kalifaat en vrijheid In reactie op een onderzoek naar fundamentalisme onder moslims, schreef de website De Ware Religie in december 2013 een artikel met als titel: 'Klopt, wij zijn radicaal'. In dit artikel legden zij uit hoe zij zichzelf zagen: als moslims die vasthielden aan het geloof, die zich keerden tegen islamofobie in Nederland en als moslims die, als het kan, willen vertrekken: 'Precies zoals jullie dat ook altijd ‘aanbevelen’ en willen zien. Aanpassen of opkrassen, toch?' Op basis van onderzoek onder de islamitische militante activisten van Team Free Saddik/Behind Bars, Straat Dawah, van wie er velen naar Syrië zijn vertrokken, ga ik in op hoe de betrokken moslims hun activisme vormden in een interactie met media en overheid en hoe zij zich als standvastige strijders probeerden te profileren te midden van felle kritiek uit de samenleving van moslims en niet-moslims. In het bijzonder zal ik aandacht besteden aan de vraag hoe dit idee van standvastigheid en strijdbaarheid zich vertaalt in verhalen over motiveringen om in Syrië te strijden. Dr. Martijn de Koning is verbonden aan de afdeling Islamstudies van de Radboud Universiteit Nijmegen en de afdeling Antropologie van de Universiteit van Amsterdam. Hij houdt zich bezig met onderzoek naar religieuze beleving onder jonge moslims, salafisme in Nederland en islamitisch activisme vanaf 1989. In 2008 promoveerde hij op het proefschrift Zoeken naar een "zuivere" islam: Identiteit en religieuze beleving van jonge Marokkaans-Nederlandse moslims (Bert Bakker 2008). Hij publiceerde samen met Joas Wagemakers en Carmen Becker Salafisme: Utopische idealen in een weerbarstige praktijk' (Parthenon 2014) en in datzelfde jaar samen met Ineke Roex, Carmen Becker en Pim Aarns het onderzoeksrapport "Eilanden in een zee van ongeloof": Het verzet van activistische da‘wa-netwerken in België, Nederland en Duitsland’ (IMES 2014).
5
Sessie 2 Labeling en Discriminatie (Kelderzaal) Voorzitter Lammert Gosse Jansma Jan Jaap de Ruiter Van gastarbeider naar moslim? De recente geschiedenis van moslims in Nederland In de beeldvorming is het verhaal dat Turken en Marokkanen als gastarbeiders naar Nederland kwamen in de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw en dat zij later, via labels als onder andere ‘medelanders’ en ‘allochtonen’ veranderden in ‘moslims’. In mijn lezing wil ik een ander beeld schetsen dat ‘de gastarbeiders’ van weleer en nu recht doet. Ik doe dat tevens tegen de achtergrond van de veranderde identiteitsbeleving(en) in de moederlanden Turkije en Marokko. Dr. Jan Jaap de Ruiter (1959, Dordrecht, The Netherlands) is Arabist and assistant professor in Tilburg University (The Netherlands). De Ruiter studied Arabic language and literature in Utrecht University and got his PhD in 1989 on a thesis on Moroccan sociolinguistics. He specialized further in the field of the sociolinguistics of Morocco publishing various studies at l’Harmattan publications in Paris. De Ruiter publishes as well on the position of Islam and Muslims in Europe and on populist political parties with an outspoken Islamophobic agenda. His book The Speck in Your Brother’s Eye. Islam’s Alleged War Against the West refutes the ideology of Geert Wilders, leader of the Party for Freedom in the Netherlands. De Ruiter is permanent columnist in the Dutch news website ThePostOnline and the Dutch-Turkish newspaper Zaman Vandaag. Recently De Ruiter published a Dutch and English language series called Messages from within Islamic State based on chat conversations with bloggers of the website Raqqa is Being Slaughtered Silently.
Ineke van der Valk Van discriminatie naar moslimdiscriminatie, dezelfde groepen, andere gronden Ik zal op basis van mijn onderzoek tot nu toe ingaan op de ontwikkeling van discriminatie van 'buitenlanders' tot moslimdiscriminatie. Daarbij zal ik de discriminatie zoals die zich heden manifesteert vergelijken met eerdere tijdsperiodes, zoals de periode van de komst van de gastarbeiders tot halverwege de jaren tachtig van de vorige eeuw, met de opkomst van de gezinshereniging en met de jaren negentig, uitgaande van het vertoog in de politiek. Dr. Ineke van der Valk studeerde pedagogie/onderwijskunde en etnische studies en promoveerde in 2002 aan de Universiteit van Amsterdam op een vergelijkend (NLFR) onderzoek naar beeldvorming over etnische kwesties in de politiek op het raakvlak van tekstwetenschap en sociale wetenschappen. Vanaf midden jaren zeventig volgde zij de ontwikkeling van Nederland tot een etnisch diverse samenleving. Zij deed dit vanuit het veld als mensenrechtenactivist en opbouwwerker, vanaf de tweede lijn als beleidsadviseur en vanuit de wetenschap als onderzoeker gespecialiseerd in etnische diversiteit, de geschiedenis van migratie, racisme en extremisme. Zij is verbonden aan de afdeling Politicologie van de Universiteit van Amsterdam en aan het Meldpunt Discriminatie Regio Amsterdam. Onlangs verscheen haar onderzoeksrapport Monitor Moslim Discriminatie' (IMES, UvA, maart 2015). http://imes.uva.nl/news/news/news/content-3/folder/2015/03/monitor-moslimdiscriminatie.html 6
Sipco Vellenga Antisemitisme en anti-islamisme in Nederland. Manifestaties, ontwikkelingen en verklaringen De laatste jaren wordt Nederland steeds vaker opgeschrikt door uitingen van antisemitisme en anti-islamisme. Is dit zo? Klopt deze stelling? Wat wordt bedoeld met antisemitisme en anti-islamisme? Hoe kun je deze verschijnselen sociologisch benaderen? Welke ontwikkelingen hebben zich precies recentelijk voorgedaan? Hoe kun je die begrijpen? In deze presentatie wordt op deze vragen ingegaan. De ontwikkeling van deze verschijnselen zullen worden geplaatst tegen de achtergrond van debatten over globalisering, de multiculturele samenleving en nationale identiteit. Dr. Sipco Vellenga is als godsdienstsocioloog verbonden aan de opleiding Religiewetenschappen van de Universiteit van Amsterdam. Hij geeft mede leiding aan het NWO- Project Delicate Relations. Jews and Muslims in Amsterdam and London.
7
Sessie 3 Gender, identiteit en religie Voorzitter Kees de Groot (Aeneaszaal) Sahar Noor Knowledge, and religious authority among born-Muslim women and converts to Islam in the Netherlands and Belgium Whereas in countries such as Egypt and Indonesia female religious preachers or da'iyas are widely accepted, the situation in Europe differs. Especially in The Netherlands many organizations organize Islamic gatherings such as conferences and meetings with international speakers and authorities. However, these meetings are mostly organized by men and only male speakers are invited. Women are less visible in the established organizations. As a response, Muslim women (in their pursuit of piety) are presently creating a religious space in which they articulate their own religiosity. They organize (sister)meetings, establish Islamic (welfare) organizations, (only women)websites and forums, engage in welfare activities and deliver sermons and lectures. Their claim to religious authority is however highly contested. In this presentation I will explore the field of piety, knowledge and female authority. Piety is taken as a starting-point to explain the different views and experiences Muslim women articulate. I am especially interested how religious engagement can for some women lead to positions of religious authorities. Within this field of piety and religious engagement there is a continuous focus on the interaction between born-Muslim women and converts to Islam and their different attitudes towards each other and the divers ways in which they shape their religious engagement. Drs. Sahar Noor is a PhD-candidate at the Radboud University Nijmegen, and employed by Movisie (Dutch Centre for Social Development). She also is a freelance journalist and moderator.
Anja van Heelsum The process of identity formation of the first and second generation Moroccans in five European countries The presentation is based on a paper that will be published in JEMS that I wrote with Maarten Koomen. We investigate the impact of what we have called ‘ascription’ on the process of ethnic identity formation of first and second generation Moroccans. Prejudice towards Muslims in public opinion has been common in Europe in the last decades and some kind of influence on how Moroccan Muslims construct their identity seems likely. We analyse how two elements of ascription namely the objective discursive context and the perceived acceptance, play a role in how people construct their (ethnic) identity. We distinguish ethnic group (Moroccan), religious (Muslim) and national (country of settlement) elements of ethnic identification and use recently collected data about first and second generation Moroccans in five European countries (EURISLAM 2011), The analysis shows that the first generation is most affected by ascription; it is particularly the aspect of national identification with the country of settlement that suffers when the ascription is negative. Interestingly the second generation is more resilient to these external influences than the first generation. Dr. Anja van Heelsum is assistant professor at the Department of Political Science of the University of Amsterdam. She has been affiliated with the Institute for Migration 8
and Ethnic Studies (IMES) since 1996, and works from a multidisciplinary social scientific perspective. After having published on ethnic identity, political participation and the organisations of immigrants, she was involved for the last four years in a large project on Islam in Europe (the EURISLAM project). In this project data were gathered in six countries about the laws and rules, the debate in the media, the organizations of Muslims and the opinions of Muslims themselves. Mieke Maliepaard Brug of Barrière: de rol van geloof in vroege integratieprocessen van nieuwe migranten Aansluitend bij de ochtendlezing van Mérove Gijsberts wordt aandacht geschonken aan recente migranten en dan wordt ingegaan op de vraag of bij hen het geloof integratie (sociaal en structureel) bevordert dan wel in de weg staat in hun eerste jaren in Nederland. Dr. Mieke Maliepaard is werkzaam als onderzoeker en docent bij de afdeling MER Universiteit Utrecht). Haar onderzoek is gericht zich op de integratie van minderheden in Nederland in brede zin. Het zwaartepunt hierbij ligt momenteel op het bestuderen van de relatie tussen religie en sociaal-culturele integratie op basis van grootschalige datasets. Daarnaast is zij betrokken bij het onderwijs in de ASW bachelor en de master 'Multiculturalisme in vergelijkend perspectief'.
9
Religie & Samenleving Het tijdschrift wil een podium bieden aan hen die zich bezig houden met de bestudering van de veranderingen in religie en religieuze organisaties in de Europese samenleving van de laatste twee eeuwen. Daarmee wil het tijdschrift een bijdrage leveren aan het debat over de rol van religie in de hedendaagse maatschappij. Religie & Samenleving kiest voor een multidisciplinaire benadering om zo het gesprek tussen de sociale wetenschappen onderling en tussen wetenschap en de samenleving te stimuleren. Vanuit dit brede perspectief wil het ook beleidsmakers en het geïnteresseerde publiek informeren over de veranderingen in religie in relatie tot de sociale, culturele en historische context. Het tijdschrift wil daarom een plaats bieden aan – in toegankelijke stijl geschreven – wetenschappelijke artikelen uit verschillende disciplines en eveneens aan essayistische bijdragen. Voorts zal het ruime aandacht schenken aan publicaties die op genoemde terreinen verschijnen. Dan kan het gaan om boekbesprekingen maar ook om opstellen waarin in samenhang recentelijk verschenen en qua thema verwante publicaties worden behandeld. De uitgave wordt door de redactie verzorgd in opdracht van de Stichting FORCES. Religie & Samenleving verschijnt driemaal per jaar. Bijdragen voor R&S worden door de redactie beoordeeld. Artikelbijdragen worden ook voorgelegd aan één of meer externe, anonieme beoordelaars. Over het al of niet opnemen van bijdragen beslist de redactie.
Redactieleden Kees de Groot, Durk Hak, Lammert G. Jansma, Goedroen Juchtmans, Erik Sengers
10
Religie & Samenleving Jaargang 9, nummer 3, december 2014 Nieuwe spiritualiteit en sociale betrokkenheid Joantine Berghuijs
181
Een nieuwe bijdrage aan de receptiegeschiedenis van het Tweede Vaticaans Concilie 211 Maarten van den Bos Het meten van kerkelijke betrokkenheid: Een reactie op de religieuze kaart van 234 Nederland van het CBS Joris Kregting
Religie & Samenleving Jaargang 9, nummer 2, september 2014 Bekeringsverhalen: aansluiten bij, betrokken zijn bij, en afscheid nemen van de nieuwe religieuze beweging Uit de Bron van Christus 87 Lammert Gosse Jansma Zusters in islam Religieuze socialiteit onder Nederlandse bekeerlingen Vanessa Vroon-Najem
109
Marginaliseren van godsdienstvrijheid door abstraheren van de religieuze dimensie: Over de normatieve verhouding tussen het strafrecht en de uitoefening van 128 godsdienstvrijheid Sohail Wahedi
Abonnementenadministratie Uitgeverij Eburon Postbus 2867 2601 CW Delft 015-2131484
[email protected]
Abonnementsprijzen Instituten: € 40,Standaard: € 25,Leden Werkgroep Godsdienstsociologie: € 20,Leden NSV: € 15,- / € 20,Losse nummers: € 10,-
Abonnement afsluiten: http://www.eburon.nl/religieensamenleving 11
