achtergrond
de nieuwe gold
Twee goudzoekers met een pan met goud 18
FORUM #01/13.01.11
rush? Van mobieltje tot laptop en elektrische auto. Je kunt het zo gek niet bedenken of er zijn zeldzame aardmetalen in verwerkt. Maar zie daar maar eens aan te komen. Het begin van een nieuwe gold rush. Tekst: Jiska Vijselaar | Foto: Everett Collection/hh
Wat zijn zeldzame aardmetalen? Een beetje verwarrend misschien, maar om te begin nen zijn zeldzame aardmetalen niet zeldzaam. Het is een groep van vijftien scheikundige elementen die van nature op verschillende plekken op de aarde voorkomen. Dat ze toch ‘zeldzaam’ heten, heeft te maken met het feit dat men bij de ontdekking ervan – aan het begin van de negentiende eeuw – aannam dat de elementen zeldzaam zouden zijn. En om de verwarring nog groter te maken: aarden zijn het ook al niet. Aarden is een vertaling van het Franse terre dat vroeger ook oxide kon betekenen. Van de bekende voorraad zeldzame aardmetalen bevindt een kleine 40 procent zich in China. Daarnaast komen grote winbare voorraden in Australië, Canada en de Verenigde Staten voor. Maar ook op de zeebodem bijvoorbeeld of op sommige plaatsen in Afrika. Hoewel ze dus niet zeldzaam zijn, zijn ze wel moeilijk te winnen en is de winning relatief duur. Voorbeeld van een zeldzaam aardmetaal is lanthaan, dat bijvoorbeeld wordt gebruikt om de buigzaamheid van staal te verbeteren, bij de productie van infrarood absorberend glas of in lasstaven. Een ander bekend aardmetaal is neodymium. Dat wordt gebruikt bij de productie van magneten om het magneetveld te verbe teren. Zulke magneten worden verwerkt in bijvoorbeeld windmolens.
19
FORUM #01/13.01.11
“Het Midden Oosten heeft zijn olie, maar China heeft zeldzame aardmetalen.” Toen de voormalige Chinese leider Deng Xiaoping dat in 1992 zei, klonk het niet echt dreigend. Maar een fossiele brandstoffencrisis en een Chinese exportbeperking op zeldzame aardmetalen later is de uitspraak toch ineens een stuk minder vriendelijk. Of het doel van de Chinese regeringsleiders daadwerkelijk is om een opec-achtig kartel voor zeldzame aardmetalen van de grond te krijgen, is niet duidelijk. Maar een feit is wel dat een exportbeperking met meer dan driekwart door het land dat de bulk van de wereldwijde export van aardmetalen in handen heeft, er stevig inhakt. In feite is het Westen ruw wakker geschud: we hebben ons behoorlijk kwetsbaar gemaakt. Een vuursteentje in een simpele aansteker, bevat zeldzame aardmetalen. Maar ook voor magneten in windmolens, accu’s voor elektrische auto’s, autokatalysatoren, mobiele telefoontjes, lasers, laptops, ledlampen en medische apparaten worden ze gebruikt. Zonder dat we er als doodgewone burger erg in hadden, hebben we ons in ons dagelijks leven omringd met apparaten waarin de aardmetalen in grotere of kleinere hoeveelheden voorkomen. En zijn we steeds afhankelijker geworden van die metalen. “En dus van China. Eigenlijk zijn we idioot bezig. Onverantwoord dat we zo afhankelijk zijn geworden.” Veel duidelijker kan Max van der Zwet het niet zeggen. Van der Zwet is directeureigenaar van Van der Zwet Metals en helpt technische bedrijven als ze problemen hebben met de levering van metalen, zoals zeldzame aardmetalen (zie kader Wat zijn zeldzame aardmetalen). Sinds China de export heeft beperkt, gaat de telefoon in zijn Eerselse kantoor steeds vaker over. Niet zo gek, want bedrijven wereldwijd zijn voor 95 procent van hun import ervan afhankelijk van dit land. En een alternatief is niet zo snel te vinden. Er wordt wel aan gewerkt, zegt Van der Zwet. Maar een mijn openen of heropenen, kost tijd. En een fabriek neerzetten voor de raffinage tot een zuiver zeldzaam aardmetaal kost goud
richard jones/hh
achtergrond
Een voor allen, allen voor een Een kerngroep van onderzoeksinstituten (tno, m2i, The Hague Centre for Strategic Studies), universiteiten (tu Delft, Universiteit Leiden), de ministeries van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, Milieu en Infrastructuur en Buitenlandse Zaken, enkele bedrijven en ondernemers organisaties vno-ncw en mkb-Neder land is ruim een jaar geleden begonnen met het Platform Materiaalschaarste. Volgens Ton Bastein, programmama nager materiaalschaarste bij tno, is het nu tijd het platform uit te laten groeien tot een Nationaal Initiatief waarbij nog veel meer partijen betrokken zijn. “We moeten onze krachten bundelen om oplossingen te bedenken die ons minder afhankelijk maken van grondstoffen als zeldzame aardmetalen.”
De Chinese Baotau Steel Rare Earth mijn waar in enorme kraters ongeveer 77 procent van de zeldzame aardmetalen worden gedolven
geld. “Ik schat een 500 miljoen euro. Ik wil niet zwartkijken hoor, maar we hebben echt een probleem.”
horten en stoten “Geen mens maakt zich er druk over als een autolampje ineens 30 of 40 procent duurder wordt, omdat de prijs van ytrium – het aardmetaal dat erin is verwerkt – omhoog schiet”, denkt Van der Zwet. “Zo vaak hoef je die niet te vervangen. Maar als er ineens geen ytrium meer is …” Het is één ding dat de prijs door (kunstmatige) schaarste omhoog gaat, maar diezelfde schaarste zorgt er ook voor dat de druk om alternatieven te zoeken groter wordt. Dat proces komt nu met horten en stoten op gang, simpelweg omdat Europa voor de levering van de aardmetalen vrijwel helemaal afhankelijk is van import. Eigen voorraden in de bodem zijn er niet. Strategische voorraden, zoals de Verenigde Staten die heeft, zijn door de Europese Unie niet aangelegd. Geld om namens de eu deelnemingen in buitenlandse mijnen te kopen, is er ook niet. Afgezien nog van de vraag of de lidstaten dit moeten willen én bereid zouden zijn om samen een vuist te maken. Van der Zwet: “Tot nu toe is elk land voor zich bezig.” Maar dat er iets moet gebeuren om de afhankelijkheid van China en andere politiek minder stabiele landen te beperken, is wel duidelijk. 20
FORUM #01/13.01.11
Ook omdat China het dichtdraaien van de exportkraan lijkt te gebruiken om bedrijven onder druk te zetten hun productie naar het land te verplaatsen. Dat gebeurt niet door ze openlijk onder druk te zetten, maar de Chinese overheid laat wel doorschemeren dat het ‘verstandig’ zou zijn om in China te produceren als bedrijven gebruik willen maken van de daar aanwezige voorraden aardmetalen. Om een oud Chinees gezegde te gebruiken: ‘Inzichten zijn als spijkers: hoe vaker je erop slaat, hoe dieper zij binnendringen.’
gold rush Langzaam maar zeker komt er een nieuwe gold rush op gang. Deze keer zonder de gelukszoekers met pikhouwelen en zeven, die we kennen van de Amerikaanse gold rush van halverwege de negentiende eeuw. Urban mining (recycling) of het zoeken naar vervangers is puur hightech. Volgens de Europese Commissie zit daar toekomst in: zorg dat we minder grondstoffen gebruiken door ze efficiënter in te zetten, te hergebruiken of metalen van eigen (Europese) bodem bijvoorbeeld met nanotechnologie te bewerken zodat ze lijken op de aardmetalen. In Japan wordt er al volop aan gewerkt (zie kader Over vier jaar bestaat het probleem niet meer). Procesverbeteringen in de auto-industrie bij
japan
‘Over vier jaar bestaat het probleem niet meer’ Eind september kreeg de Japanse hightech industrie een paniekaanval. China zou alle export van zeldzame aardmetalen naar Japan hebben stopgezet. De Japanners brachten de maatregel in verband met een mari tieme, en vervolgens hoog opgelopen diplomatieke aanvaring. Maar China ontkende deze aantijging heftig. Strenge douanecontroles waren van kracht om de bloeiende zwarte handel in de aardmetalen aan banden te leggen. Verder diende productiereductie de bescherming van het milieu. Een derde verklaring gaf een verbitterde premier Wen Jiabao onlangs op zijn Europa-reis: “Zekere landen hadden een periode van binnenlandse onrust uitgebuit om grote voorraden tegen ongebruikelijk lage prijzen in te kopen”. Die ‘zekere landen’ zijn Japan en Frankrijk, die als enigen de ruwe delfstoffen direct importeren. Nu verplicht China bedrijven in joint ventures de metalen in het land zelf te verwerken. “Dat levert China meerwaarde en technologie op”, verklaart Damien Ma van adviesbureau Eurasia Group. Dus voert China de druk op. In juli werd de export naar Japan met 70 procent teruggedraaid. Begin september (een week voor de geschillen opvlamden) dreigde een verdere reductie zowel voor Japan als voor andere landen. Japan importeert 90 procent (40.000 kubieke meter) van zijn zeldzame aardmetalen uit China en is daarmee ‘s lands grootste afnemer. De Japanse privésector zoekt al jaren naar alternatieven. Die nu te realise ren, heeft sinds kort hoge prioriteit. Japan zoekt zijn heil in diversificatie,
recycling (technisch mogelijk, maar nog duur), efficiëntere inzet van delfstoffen en industriële processen zonder zeldzame aardmetalen. Zo bouwen handelshuizen en producenten allianties op met andere landen die over zeldzame aardmetalen beschikken. Sumitomo en Toshiba heb ben geïnvesteerd in Kazatomprom in Kazachstan, Mitsubishi Trading is in gesprek met de mijnindustrie in Brazilië, Canada en de Verenigde Staten. Handelsfirma Sojitz en Toyota Tsusho onderzoeken initiatieven in Vietnam, India en Canada. Sinds China’s de facto embargo op export naar Japan bemoeit ook de Japanse regering zich er intensiever mee. De dialoog met China is gaande, maar verloopt moeizaam. Minister Ohata van Economie, Handel en Industrie wil ongeveer 1 miljard euro voor onderzoek beschikbaar stellen en nationale voorraden van essentiële grondstoffen aanleggen, zoals tijdens de oliecrisis ook voor olie is gebeurd. De regering zet diplomatieke relaties in om samenwerking te ontsluiten. Zo bezegelden de regeringen van Japan en Mongolië onlangs een ontginningsovereenkomst. Volgens Junji Nomura, hoofddirecteur voor r&d bij Panasonic, snijdt China zichzelf alleen maar in de vingers. “Alternatieven worden in snel tempo gerealiseerd.” De komende twee, drie jaar voorziet hij nog moei lijke tijden, “maar over vier, vijf jaar bestaat het probleem niet meer.”
het maken van uitlaatgaskatalysatoren of in de clean room zorgen dat het gebruik van zeldzame aardmetalen al met de helft is teruggedrongen vergeleken met tien jaar geleden. In 2008 maakte Hitachi zelfs al een prototype elektromotor zonder gebruik te maken van zeldzame aardmetalen. Over twee jaar zal die motor marktrijp zijn. Ook Honda, Daikin en Teijin hebben dergelijke materialen in de pijplijn. Hoogleraar anorganische chemie en katalyse aan de Universiteit van Utrecht, Bert Weckhuysen, voelt zich niet dé specialist op het gebied van zeldzame aardmetalen. Maar hij is wel betrokken bij Nederlands onderzoek naar slimmer gebruik ervan. Om precies te zijn: hij is bezig met het ontwerp van nieuwe en betere katalysatoren waarin de aanwezige aardmetalen optimaal worden benut.“Als we daarin slagen en er wordt steeds meer gerecycled, zijn we al een heel eind richting de oplossing van het probleem.” Maar volgens Weckhuysen is dit soort onderzoek een zaak van lange adem. “Voordat je iets hebt ontwikkeld dat ook echt op grote schaal te maken en toepasbaar is, ben je zo vijftien jaar verder.” “Het lastige is: zeldzame aardmetalen zijn interessant omdat ze bepaalde eigenschappen hebben.”, legt Jilt Sietsma, hoogleraar Microstructure Control in Metals aan de tu Delft, uit. “Het is heel moeilijk
alternatieven te bedenken die precies dezelfde eigenschappen hebben. Vaak zijn ze gewoon minder goed en het kost enorm veel tijd ze te ontwikkelen.” Aan de zoektocht naar een alternatief voor neodymium, dat in magneten wordt verwerkt, wordt al meer dan twintig jaar gewerkt volgens Sietsma. Dus is het belangrijk niet op één paard te wedden, maar naast alternatieven ook te zoeken naar recyclingmethoden, verlenging van de levensduur en het ontwerp van producten zodat je minder aardmetalen nodig hebt, zegt Sietsma. Recycling is nog een relatief nieuw gebied volgens de hoogleraar. “Voorlopig zouden de ontwikkelingen op dat terrein wel eens sneller kunnen gaan.” Nederland heeft al veel expertise in huis op het gebied van recycling. Als die kennis nu volop wordt benut, liggen de kansen om – in elk geval Europees – een grote leverancier van teruggewonnen metalen te worden ‘voor het oprapen’.
21
FORUM #01/13.01.11
Tekst: Judith Stalpers
achterover leunen Wat de gevolgen voor het Nederlandse bedrijfsleven zijn van een tekort aan zeldzame aardmetalen is nog niet helemaal duidelijk. Bedrijven als Corus en Philips, die bij de productie van staal of medische apparaten en led-lampen, gebruik maken van de grondstoffen houden zich op de
achtergrond
duitsland
‘Grondstof geopolitiek probleem geworden’ Duitsland is zeer bezorgd over het beleid van China, dat feitelijk een monopolie bezit, om minder zeldzame aardmetalen te exporteren. “Het vei ligstellen van onze grondstofbasis is een geopolitiek probleem geworden”, waarschuwt Hans-Peter Keitel, directeur van de industriebond bdi in Berlijn. De Bondsregering en de Europese Commissie moeten een snelle oplossing zoeken voor de exportbeperkingen bij bepaalde landen, stelt Keitel. De toekomst van Duitsland en Europa hangt van een zekere verzorging met grondstoffen af, vindt Ullrich Grillo, voorzitter van de bdi-grondstof commissie. “Als we geen grondstoffen meer krijgen bouwen we geen auto’s meer, en zeker geen elektrische”, aldus de fabrieksdirecteur van de Grillowerke. Hij eist dat Berlijn diplomatieke druk op China uitoefent omdat de Wereldhandelsorganisatie wat dit betreft te langzaam zou zijn. Grillo wil daarom dat de G20 van de ‘eerlijke toegang tot grondstoffen’ een thema maakt. Ook grote ondernemingen als autobouwer Daimler en staalgigant Salzgitter verwachten snelle maatregelen. “Er bestaat angst dat er industrie uit Duitsland verdwijnt en naar China vertrekt”, zegt Luis Tercero van het gerenommeerde Fraunhofer Institut in Karlsruhe. De ingenieur wil nog niet van paniek spreken: “Want we weten nog niet in hoeverre er al tekorten bestaan. Misschien blijven er nog genoeg zeldzame metalen voor de Chinese export over.” Volgens het bdi zijn de wereldwijde exportbeperkingen op grondstoffen meer dan verdubbeld. “Hierdoor schieten de Chinese prijzen omhoog”,
oordeelt Tercero. “Maar we mogen niet vergeten dat we lange tijd gunstig in China hebben ingekocht.” Wat Duitsland nu moet doen is voor de wetenschapper duidelijk: er moet meer efficiëntie bij de omgang met de grondstoffen komen. Maar ook op innovatie en het zeer moeizame recyclingproces moet worden ingezet. Ten derde zal Europa er volgens Tercero over moeten nadenken zelf de zeldzame metalen in mijnen te gaan winnen. Dat wordt echter moeilijk, want China heeft door minder strenge milieuwetgeving kos tenvoordelen. De tijd dringt, want het bdi spreekt zelfs al van een ‘gevaar’ voor Duitsland. Het kabinet-Merkel heeft daarom een ‘grondstofstrategie’ ontwikkeld en 10 miljoen euro vrijgemaakt voor innovatieprojecten op het gebied van recycling. De eu komt binnenkort ook met een aanvulling. De Duitse industriebond wil met Berlijn en Brussel nauw samenwerken, de vrije toegang tot grondstoffen veiligstellen en pro tectionistische maatregelen tegengaan. De oplossing van het probleem voor Duitse ondernemingen zal niet een voudig zijn. Ulrich Grillo: “Met alleen bedrijfseconomische instrumenten komen we niet verder. We zullen direct aan grondstofprojecten moeten meedoen en leverantiecontracten op de lange termijn gaan sluiten.”
vlakte. “Wij doen daar geen uitspraken over”, zegt woordvoerder Eric Drent van Philips. “In Nederland speelt het nauwelijks: we kopen zelf geen ertsen in. De Wereldhandelsorganisatie moet zorgen dat het fatsoenlijk geregeld wordt.” Maar dat Philips wel degelijk bezig is met onderzoek blijkt na doorvragen. Drent: “We hebben veel geïnvesteerd in recycling en efficiënter gebruik bijvoorbeeld. Waar we nu vooral in geïnteresseerd zijn, is dat de Wereldhandelsorganisatie ervoor zorgt dat onze toeleveranciers aan voldoende aardmetalen kunnen komen.” Volgens Ton Bastein, programmamanager materiaalschaarste bij tno, is het logisch dat bedrijven wat terughoudend zijn. Uitspraken over materiaalschaarste kunnen een bedrijf kwetsbaar maken ten opzichte van de concurrentie of de onderhandelingspositie schaden. En ze hebben ook gelijk dat het om een wereldwijd probleem gaat, vindt Bastein. “We kunnen dit in Nederland niet oplossen. Daar zal op zijn minst op Europese schaal aan gewerkt moeten worden. We hebben massa nodig iets in gang te zetten.” Maar dat betekent volgens de tnoman niet dat Nederland rustig achterover kan leunen. “De Chinezen oefenen druk uit op bedrijven om hun productie te verplaatsen naar China. Dat brengt niet alleen de vrijheid van ondernemers in hun bedrijfsvoering in gevaar, maar het betekent ook dat er hoogwaardige
werkgelegenheid in Nederland verloren gaat. Dat is schadelijk voor de Nederlandse economie.” Veel Nederlandse bedrijven, meent Bastein, zijn indirect afhankelijk van aardmetalen. Bijvoorbeeld omdat zij halffabricaten importeren waarin de grondstof is gebruikt. Of omdat zij in hun productieproces gebruik maken van aardmetalen. Ook bij het lassen van roestvast stalen of aluminium platen wordt van zeldzame aardmetalen gebruik gemaakt. “Nederland valt niet direct om als de kraan morgen dicht gaat”, denkt de tno’er. “Maar het bewustzijn dat we nu stappen moeten zetten die ‘morgen’ goede technologieën opleveren om ons minder afhankelijk te maken, schiet nog wel een beetje tekort. De Duitse, Franse en Britse overheden hebben allang investeringsprogramma’s opgezet voor onderzoek op dit terrein en een strategie ontwikkeld om de levering zoveel mogelijk veilig te stellen.” Zo’n programma en zo’n strategie ontbreken in Nederland. “Zonde”, vindt Bastein.“We hebben een goede positie in Nederland met goede universiteiten en onderzoeksinstituten voor onderzoek op dit terrein. Naast bedrijven en universiteiten, moet ook het kabinet middelen stoppen in onderzoek. We moeten nu de krachten bundelen. Anders lopen we als Nederland weer helemaal achteraan.”
22
FORUM #01/13.01.11
Tekst: Rob Savelberg
