No title

www.vijfeeuwenmigratie.nl NOTEN

TENCELEIDE TEN GELEIDE I. I.

2. 1.

3.

4. 4· S. s.

6. 6.

Voor een (vooral litera~~n goed g~ overzicht ovcorzicht van Voln de belangrijkste bel~n grij kstl' (voo ral sociaal-psychologische) soci~~l- ps ycho log isch~) Jilen[uur di t onderwerp, onderwerp, verwijzen wij naar lIa~r Theoretische Tlltoftflscl!e modellen modrlltll ter IV" verklaring vtrkl"rlllg van "an tuur over dit etnocentrisme rfllortfJlrislNt van Vln Felling e.a e.a.. (1986: (11,186: 14-33). Daarin leggen de auteurs uit hoe h~ mensen in-groups en out-groups en een (cmoecntris.hc) (etnocentrische) ideologie construcren construeren om de i"-groupt oul'groups vormen, vorult'n, C'll meerderwaardigheid van V;1Il de eigen en de minderwaardigheid van de andere groep te rechtvaardigen. De De begrippen positieve positic\-c en negatieve neg~ ti cvc attitude, attitude. alsmede alsmt'de de rol van stereotypen en vooroordelen vooroo rdelen daarin. daarin, worden dOOf door hen, hen . met verwijzing v('rwijzing naar 11 ;1;;l.r internaint("mationale literatuur, uitgebreid behandeld. rionale brhanddd. Dat begrip geheel van opvau opvattingen dat ..aan bt-grip definiëren we als het gl.'hccl illgen en overtuigingen ovC'rw igingen diJt an het de aanhangers streven van een groep zin geeft en het tevens rechtvaardigt, re(hfva~ rdigt, en dat voor voo r deervan boven iedere ioocre- twijfel verheven ve-rbe-vm is (zie De Ik Jager Jage-T en Mok 1983: 19113: :216). 2.16). Dit wil overigens niet zeggen dat die die- ideologie altijd zal u i bestaan uit een C'CI1 samenhangend wereldbeeld; allerlei tegenstrijdigheden een plaats rddb«ld: "lIericl tegenstrijdighf'den vinden er eveneens ('Cf! pla"fs in. overzicht van Zie voor een overlÎcht nn de wetenschappelijke discussies op dit terrein t('rrein DiscriminaDiJcr;m;u
3II J"

www.vijfeeuwenmigratie.nl invloed invloed hun omstandigheden uitoefenen u;toefenell op op de de beelden beelden die die zij zij hebben hebben gevormd gevormd over over Nederlandse Nederlandse normen nonnen en en gedragingen, gedugingen. en en 'het Nederlandse Nederlandse karakter' karakter' in in het het algemeen. algemet:ll. Het ministerie ministerie van v;an wvc wvc kon kon zich bij bij de de voorbesprekingen voorbesprekingen ook ook vinden vinden in in ons ons pleidooi pleidooi Het om om deze deze groep bij bij het het onderzoek te betrekken. Wij Wij voerden voerden daarvoor daarvoor een drietal dri~tal redenen raredenen aan: ~an: hun hUil redelijk tot tot goede goede: economische e:conomische positie positie alhier, alhier, het het specifieke mig migratieperspectief van externe omstandigheden) tieperspectief (gerepatrieerd onder onJer druk ·van omstandigheden) en en de de tijdsditijdsdimemie. Alleen Alleen bij deze groep, groep. zo dachten d3chten wij, wij. kunnen kunnen de de in de jaren vijftig vij ftig verzaverzamensie. melde onderzoeksgegevens (van onder meer meer De De repatriëring uit uisludo/laië Indonesië (1957) (1957) en en Ex EX" (1966)) (1966» worden worden vergeleken vergeleken met gegevens van van nu nu (uit (uit door door ons te houden interviews) interviews).. Onze mening was dat de conclusies van deze vergelijkende vergelijkende: studie studie zo "Zo meer reliëf zouden krijgen. Die mening zijn wij nog altijd al tijd toegedaan. De praktische uitvoering uitvoering van een dergelijk onderzoek bleek bl«;k evenwel niet mogelijk, omdat omdOIr al ~I het oorspronkeoorspronkelijke: interview- en documentatiemateriaal documentatienuteriaal uit de jaren vijftig en zestig inmiddels is lijke Vanda
DIffiL I. I . MOLUKKERS MOLUKI\EIlS DEEL

onomstreden. wat W
12 3312

www.vijfeeuwenmigratie.nl nelijk) nel ijk) of usi (vrouwelijk) (vrouwel ijk) genoemd. Nog ooudere udere mannen en vrouwen vrouwcn worden aangesproken de midden generatie gerespcclicvelijk 'tante'. 'taIlI"'. Leden van dc middengencutic :nngcsproken met mer 'oom' respectievelijk usi. In deze aanspreekbruiken tegenover ouderen weer aanspreektermen bung wt"C"r de aansprcdaermcll blmg en cu mi. titels van gehoorzaamheid (dengar-dengaran) en titels ligt een gedragscode gcdragscodev:l11 gehoorzaamhcid (dtugar-tiC/tjilflm) cn eerbied (kehor(lUJhI'matan) tegenover oudere personen besloten (Van mllto/!) (ValJ Wijk 1985: [98S: 27). ol7). de belofte van een tot een jaar. Of de Nederlandse 8. Met de e.:n terugkeer tcrugkeer na zes ZC'S maanden lOt ttnjaar. NedcrbndsC' gedaan, daarover autoriteiten zo'n belofte werkelijk hebben gedaan. d:larover lopen de meningen uit:mtorÎteiten een (zie 0.:1. o.a. Manuhutu 1987= ccn 198T 432-434). 43.l-43.Ü. Hetzelfde geldt voor het min of meer afgedienstbevel. Volgens de dwongen dicnsrbc\'el. dc Nederlandse NrderlJndsc regering rcgenng was WlS overkomst O~'erko m st naar nnr Nederland de slechtst denkbare oplossing. Wat de waarheid w~lrheld ook moge zijn, oudere Molukkers zij met ken zijn er cr vast v:1.St van VlIJ overtuigd dat rij mct valse beloften naar Nederland Nederbnd verscheept zijn (zie Bartels Bands 1986: 1986: 29). Deze Del<' bevinding bc"lIldHlg wordt bevestigd in het hct onderzoek van \'an __ Veenman en Mual-Bakarbessy, Mual-Blb.rbcssy. die in hun gesprekken gesprekke11 met mer Molukse ouderen merkdat zekere rechten bestaan. ten dat bij de meesten nog steeds srCt.'ds de overtuiging leeft ledtdarzek~'tt' beStalJl. Voor Voor een deel zouden deze gebaseerd zijn op formeel-juridische overwegingen die verband e.:n geb~erd zUn formecl-jundÎ~cheoverwcgingcD vcrb:md houden met hun positie als militair, militair. Voor een gelijk t-ctl minstens gel ijk. deel dt"C"1 zijn ze echter gebaseerd op morele gronden, die te maken mN de verwachting dat de eens gebascerd morelc gronden. makcn hebben hcbbell met (Veenman 1986: 34-35,66-67). getoonde trouw ooit zal worden beloond getoondetrouwooituJ beioond(Vernmln 1986:34-35, 66-67). De Molukse voorgeschiedenis in Indonesië staat, uitvocrig uitvoerig gedocumenteerd, Indotlesië sra.U, ged()Cllmenteerd, beschreven in DosDoJsier ten opdrIlle opzichte ua" van Ambon en dt de RMS fier Ambon AmbOIl I950. 1950. De Dt houding Jwudt"g van I/Im Nederland N~drrlmlJ 11111 Ambo/! CII RMS (1981) (1\)81).. 9· (1975: 22) 9· Zie de Molukse dominee dominec Hendrik (1915: 2.l).. IO. 10. Zie Bartels Barrels 1986: 29. 2.9. Ir. [J. Ontleend aan un het basismateriaal basismatcriilal van BarteIs Butels (zie bijlage). 12. e. v., waar 12. Zie p. 68 c. \V3ar nader op dit onderwerp onde-rwerp wordt ingegaan. 13. overheid gehanteerde argument om rut dat te rechtvaardigen was du dat zij in I j. Het Her door de ove-rheid geh;mteerdc iI!);Ulllenr die periode een geheel geregeld . gcheel verzorgd verblijf voor de eX-KNIL C"-IL.'Ill Molukkers Molukk.ers had geregeld. 14. (1987= 440), 14- Zie Manuhutu (1987: 440). die op zijn beurt verwijst naar ,uar Van Amersfoort 1971 [97 t:: 15. 15· De laatste noemt overigens ondersteunen. o\'erigens geen bronnen om deze deu opmerking o pmerkmg te ondC'fSteullcn. 15 I S.. In maart nll:tft 1951 19S' in Djakarta Djak.arta opgericht. Algemene Alg("'nwlle belangenbehartigingsvereniging belangenbehartigings\"ereniging van de oud-militairen en ell hun gezinnen tegenover legcno\'er de Nederlandse Nedl'tlandse autoriteiten. Punten van onderhandeling betroffen, naast het h..., herstel hersrel van \'an de militaire rechten, rechtC'n, sociale kwesties als onderwijs enzovoort (Van Wijk Wijk 1985: 25, 2S, 26, l 6. lis verzorging, verzorging. huisvesting, ondrrwijs 36 e.v.). 36e.v.). 16. Zie over deze onderlinge politieke en ell kerkelijke kerkdijke verdeeldheid o.a. 0 . .1. Bung Dung Penonton, De (1987= 438-39). Dt Zuidmolukse ZIIIJmollilm republiek ,tpllblid~ (1974: ( 1974: 55-63) 5j-(3) en Manuhutu (1987: -1-38-39). 17. 17, De in 1967 opgerichte afdeling Molukkers van het toenmalige ministerie van CRM nam van dat d~t moment af ~f de taken van Viln het CAZ CAZ over. 18. anders. eerste plaats coördinatie van rs. In de «me p1a~u is IS de c06rdimtie V3n het mindermindrr18. De praktijk is overigens ande hedenbeleid hcdrnbclcid bij het hel ministerie van vall Binnenlandse l3innenl.lrldsc Zaken Zakt...·\l ondergebracht. Verder is het VROM. de verantwoordelijkheid verlIltwoorde1ijkhcid zo dat dar verschillende departementen, dcp3rtcmente-ll, zoals 00 & w en VROM, dragen voor VOOf het minderhedenbeleid minderhedC"llbcleid op hun hUil terrein. tl'Trein. 19. De overdracht van beleidsverantwoordelijkheden bcll-idsvenntwoordelijkhc:den van vall centraal centual naar gemeentelijk gcmeentelijk niveau, mveau. de zgn. decentralisatie, stuit slUir van Molukse Moluksr zijde zijde:- eveneens cveneeIJs op hevig heVig verzet. 20. Zie over het gebruik van algemene en categoriale ouderen ::'0. eategori~lC' voorzieningen \'oorzieningen door oudrren Veenman 1986: 81-83. 81 - 83. 21. Op officieel beleidsniveau beleidsnivelu is ook van gelijkwaardige groepen sprake. sprJke. 22. Ontleend aan H. Ollllccnd un het basismateriaal baSlsmateri;aal van \'lll Bartels. Bands. aann het 23. Ontleend al her basismateriaal basismatccilll van \"lIl BarteIs. BaneIs. 24. lol.. Een Een relativerende opmerking is hier evenwel op haar h,lar plaats, plaats. omdat onderzoekers die

13 3JIJ

www.vijfeeuwenmigratie.nl

25. l5.

..26. 6.

27.

28. l.S. 29. ':'9.

)0, 30. 31. 32. ]1.

)3. 33 .

in opdracht van gemeente of C<'11 een ministerie viln de gemeente: ministe rie komen, komen. in talloze kringen, kringen. ofhet of het nu bewoners van ofbcwoners viln arme wijken "''ijken gaat, gaat. om buurthuiswerkers, buurthuiswed-:ers, succesvolle zakenlieden of doorgaans met onwil en achterdocht zullen worden geconfronteerd. Mensen doorguns M('llscn denken al snel (en misschien soms wel terecht) dat de overheid niet voor niets onderzoek laat doen, dus dat veranderingen te verwachten !;,.;r.t verwachtcu zijn, die, zeker in tijden tijdt:n dat tbt bezuinibC1:umÎoverhand hebben, de bestaande doorgaans niet in gUllsngc gunstige zin gingen de overhilnd ~tailode situatie doorgil;r.ns beïnvloeden. Zie ook "Barrels BarteIs 1986: 19S6: 38-40. ]8-40. Een sterk verzet tegen de overheid schijnt overigens een minderheldsveel voorkomend verschijnsel te zijn onder gezaghebbende figuren in minderheidsgroeperingen. Het wij-gevoel grocJX'ringen. wij-gevot'! van de groep die zich onderdrukt dan d;r.n wel machteloos voelt, voelt. wordt geaccentueerd geaccentucerd door het af te zetten tegen de 'zij-groep', 'zij-groep·, in dit geval gevll de Nederlanders. Een functioneel beeld bccld in de gegeven situatie, omdat de saamhorigheid van de groep erdoor wordt versterkt, i1lthans in symbolische zin zin.. verstcrkt, althans Oorspronkelij Oorspronkelijk k waren dat degenen die in 195 II of 1952 door de zorg van de regering gezinshoofden in groepsverb:lnd groepsverband naar nur NedcrNederals voormalige voorm:llige KNIL-militairen KNll-miht:lircn en/of gczinshoofdell marinemensen dus niet uitkeringsgerechtigd, 1land ;lIld kwamen. Aanvankelijk waren de muinemen!len uitkeringsgerechtigd. de Molukse gemeenschap. Inmiddels Inm iddels is de de. maatregel, maatregel. na Iltl wat veel wrevel wekte in de. sterke pressie van dc de Kamer, verruimd. de oratie G . Hofstede, (1987), Zie onder meer meerde ontie van G. HofSlede, Gevolgen Grvolgnr van V!!" het "~t Nederlanderschap Ntderlandmcllap (19S7). die op grond van Vl n de geschriften van buitenlandse buitcnlandse waarnemers gedurende de laatste l ~atstc statistisch materiaal uit internatiovijf eeuwen en op grond van recent vergelijkend vergelijk.end st:ltiS"tÎsch naai opinieonderzoek tot een achttal sociale rollen van dl' de Nederlander komt. komt. In 1968 bestreek deze organisatie ongeveer 80 procent van Vlll het totale aantal Molukkers in Nederland. Nederland . In het 10 hel kader van \'an het zogenaamde duizend banenplan hebben twee particuliere instiiosofUlen, Onderwijs) en de SMA (Schol (Scholing, ing. tuten, [e te weten het IVIO (Instituut voor Individueel Ondenvijs) Maatschappij en Arbeidsmarkt) het op zich genomen in de periode december 1987 Maltschappij tot januari 1989 elk 350 350 werkzoekende Molukkers (tot 40jaar) 40 jaar) gericht op te leiden en of eelJ een van passend werk te voorzien. Het zal gaan om een dagcursus van Viln \'an een halfjaar halfjaarof jaar, waarin extra aandacht wordt besteed aan de Nederlandse taal. De terreinen jaar. tcrrdnen wurop men zich richt zijn de adminisuiltieve administratieve sector, de automatisering, het verwaarop voer, de bewaking en beveiliging en de gezondheidszorg. Het rijk zal zelf)oo zelf 300 resterende werknemers in dienST dienst ncmen nemen voor de hoger hogc.r betaalde belilalde functies. funetics. De reste rende 700 worden geplaatst in gemeenteIl gemeenten en in de ell provincies, proVincies. bij semi-overheidsbedrijven of ofin ui tvoering van het plan wordt van Molukse z.ijde zijde onderonder-gesubsidieerde sector. De uitvoering doorr cen een team steund doo te~ m van drie leden. ledell. 13-14. Hendrik. 1975: 13-14· Hendrik Hendrik 1975: 14· '4. Pe/a duidt op een bondgenootschap dorpen (op de Pel!! bondgellootSGhap tussen russen twee of meer metr Molukse Moluk.se dorpell Molukken), door vooroudeno Molukken). voorouders gesloten. De DI! nakomelingen uit die dorpen van Vlll oorsprong beschouwen elkaar als naaste verwanten. verwanttn. De pe/a-relatie pel!!-rdatie houdt zekere rechonderlinge hulpverlening en waarV3.1l ondcrlillge eD verbod op huwelijk de ten en plichten in, waarvan belangrijkste pdtl-regc1s volgt bestraffmg bescnffing door vooroubel3ngrijkste zijn. Op overtreding van pela-regels ders, zie de paragraaf 'De macht van de voorouders' ders. paragnaf over .De: vooroudt.·rs' (Siwabessy en Van Wijk, 37) . Zie ook F. Strijbosch, 'Het pelapdl'Molukkers en gemengde huwelijken' (1986: 37). recht van Molukkers in Nederland' (1986: 177-182). [77-18l). Genoemde (negatieve) factoren die daarop mogelijk van invloed t.ijn: zijn: a. ~. de verspreide huisvesting, hui5vl.'tting. waardoor men permanent pem1allent met Nederlanders wordt geconfronafloop van Vln de kapingsacties; c. de economische recessie; d. de opkoteerd; b. de :lfloop

314


34. 35., )5

]6. 36.

37.

38. 39.

40.

41.

42 42.. 43.. 43

44.

mende Ill(:nde vreemdelingenhaat; vreemddmg(:nh;w: e. co. de vergrote v~rgTOt ... werkloosheid werldoosho:id onder ond(:f Molukse jongeren, jong~ren, wat een b(:oadrukking benadrukking van de grOl:psbioding groepsbinding tot tOt gevolg g~volg heeft; heeft: f. de d~ marginalisering van grote groepen gr oc~n jongeren door drugsgebruik drugsgehruik e.d. I!.d, Ook is wel gezegd dat de activiteiten emancipatorische tendensen jongere activiteitcu van Molukse stichtingen stichnngell tot tot ennncipatorische lendell5en onder jong(:r~ Molukken hebben geleid. Zie de nog uog te Ie verschijnen studie van Bartels Barr(:ls naar socialiMolukkers satieprocessen onder Molukkers in m Nederland, Nederland. waarin wurm hij uitvoerig op dit dil ondersali(:processm ond(:r werp iugaat. ingaat. Zie ZIe Siwabessy en Van Van Wijk over owr gemengde huwelijken huwdijkcn in Woerden Woerdell en Culemborg (19116). (1986). De indeling in positieve en negatieve eigenschappen van negalÎl've eigewichappcn \'10 Nederlanders en Molukd~ doctorallscriptie Vanderm(:ulcn over de d(: Molukse Molukse kers is ontl(:end ontleend aan de doctoraalscriptie van Ed Vandermeulen (1986). gemeenschap in Gennep Gmn~ (1986). dal het begrip 'volkskarakter' 'vol kskarakter' Zie de oratie van Hofstede (1987). (1987), die signaleert dat tegenwoordig als 'nationale cultuur' cuhuur' door dOOf het leven gaat. ga,lt. Zie ZIe voor vOOr een bondig ontwikkelingen op dit dir gebied M M.. Brouwer, Brouwer, 'Nationaal 'Nationa;t! karakter en overzicht van de onl\vikhlingcn stereotypen' sterC'Otypen' (1986). Zie gespuis (198?) (1987) van de Anne Zi~ de d~ bundel Vreemd Vrttflld glJpllis Amle Frank Frank. Stichting, StiChting. waarin wurm een etn vijftiental artikelen ov~r beeldvorming beeldvormmg ten aanzien :f~nzll'n van groepen grOl'pt'n nieuwkomers niellwkont('!'S door de artikd('n over eeuwen heen el'uwtll hetn is IS opgenomen, gebaseerd op een !'en groot grOOl aantal uiteenlopende bronnen. b ronll~n. v.. ~chillenck meetmethoden van stereotyU('TeotyZie Hagendoorn (1986: 130-139) ovcrd over de.. verschillende pen, peil, vooroordelen en etnocentrisme. In zijn dissert;lI;e dissertatie over Zeljbeleving jongeren uil uit etnische Zrljbdev;"Jl en rn identiteit ideUlittil van IIDU }ollgrren ell/isc"e minderheden mindalltdelJ (1988: 13 13,, 236) 216) wijst wijSt M M.. Verkuyten V(:rkllytcn erop dat d,1rt een ~~n door beleidsmedewerkers bdeidsme
3J 1i 5j


45. .H .

46.. 46

47. 41 . 48. 49. 50. so.

j5lI...

52... j2

dam, Rotterdam, RCOl/trdam, Den Ot" Haag Hallg en ril Utrecht Utrtclll (1981). Verder verwijzen wij naar our de paragraaf par;tgn~f huwelijken in het hoofdstuk over de beeldvorming van Turken in over gemengde huwdijken he! hoofdswk; Nederland. Nederland . Een relativerende opmerking is hier ('vell evenwel wd op haar hnr plaats, want veel leden van v~n de Molukse elite,. gestUdeerd, gestudeerd, het Nederlands machtig, contacMolukSt' di[e m.lehrig, en door hun werk veel con[acten onderhoud('nd onderhoudend met juist gemengd gehuwd gehuwd.. Molukse teil mer Nederlanders, zijn rijn nu juisi mannen m('t met Nederbndse Nederlandse vrouwen welteverstaan. Tot deu deze conclusie komen ook Siwabcssy Siwabessy en Van Wijk in hun eerder :Ioangclllalde aangehaalde artikel over gemengde huwelijken onder Molukkers. Zij menen hierin een weerlegging te gÎng [e zien van de veronderstelling ve rondersrelling die in Amerikaans Amtrikaans en ell Brits onderzoek op dit terrein is gefomwleerd geformuleerd,, namdijk namelijk dat gemengde huwelijken huwdijken duiden op een hoge rerrein mate aanpassing van de immigrant Olate van v:lon unp~ssing immignnr aan de ontvangende samenleving. sam~eving . de J"ttUIil sneeuw een Zie voor een beschrijving, tevens uitleg van dit ritueel, riwetl, de roman Onder Ondtrdt ttU Indisch 58) .. ' Hdisdr graf van de Molukse schrijver Frans Lopulalan (1985: :;8) Zie over dit onder'o\"erp onderwerp p. 9J 93 e. vv.. Zie p. 8811 ce.v. . v. over familiezin versus individualisme. individu,disme. In een gC$prek gesprek met de Nederlandse onderzockerJusws onderzoeker Justus Veenman werd deze intermterpretatie gerelativeerd.. N:Ioar Naar zijn zeggen sronden stonden de eerste CAz-npponen cAz-rapporten in de jaren prt'tlIrie gerelativeerd vijftig juist bol van verontwaardiging Qover vijffig \'~n de morele verontwaardigmg .... er de wijze waarop sommige Molukkers 'samenbokten' 'samenhokten' zonder officieel getrouwd te zijn. Daarmee voldeden ze geïnspireerde moraal van zeker niet aan de Nederlandse, christelijk geïnspiret'rde .... an die dagen. dagen . Of dat in bepaalde Nederlandse NederlandS<:' kringen nu zoveel anders anden ligt, wagen wij te betwijbetwIjvormt evenwelnÎet evenwel niet het onderwerp van deze studie studie.. felen. felen . Dat "ormt Zie Julia de Lima, de 1I00d nood 1I00R hoog Ü is .. Ondtr:lotk Onderzoek n~Qr naar hulpverleningsmogelijkheden Lim~, Als dt ImlplltTltnitl,(smogdijkhrdttl bij sexueel grll'tld geweld voor Srmllilamu, Surinaamse, Antilliaanse, en A Molukse St.,"Ilrtl AnrillinQll$t, Arubaanse Arubaanst til 'lu/ukJe vrouwen l'rorw/tII (1988: 9291.-

108). 108) . 53 .· Haurissa-Mailuhu dit onderwerp: 'In het algemeen S3 Haurissa-Mailulm (in Rinsampessy 1984: 136) [Jó) over dil wek~en maar ook bepaalde vormen wekken dergelijke initiatieven initiatie,"en niet alleen wantrouwen, mur van :Iogressie agressie hij bij Molukse mannen at en traditionele organisaties. organisnies. De gedachte van vele Molukse mannen is, is. dat er al voldoende voldoendt Molukse vrouwen .geëmancipeerd geemancipttrd zijn en dat er altijd al vrouwenorganisaties dal vrouwenorganÎsaties zijn geweest, die ook goed kunnen functioneren. funCtioneren . Vrouwenorganisaties pretenderen emancipatieprocene.n emancipatieprocessen op gang te brengen, Vrouwenorgani5atie~ die prt'[cnd('ren kunnen niet anders 'westerse' invloeden die ingang hebben gl'vonden gevonden in anden zijn dan 'westene' derhalve moeten deze initiatieven gerekend worden tot de dergelijke organisaties en de-rhalve categorie 'import'.' Cöltegorie Ambonezen in Nederland 30.. 54. Zie AmlwlJl':lrll Nrdulmw 1959: JO 55. Zie onder andere Rinsampessy (1975: 13-.24) 23-24) over SS. O·ver dit onderwerp. onde.rwerp. 56.. In de studie. studie van Tuynman-Kret (198j: (1985: 8S) 85) wordt erop gewelen gewezen dat de Molukse 56 v~n Tuynm~n-Kret jaar rot tot op grote hoogte htd"t heeft aangepast Jaan vruchtbaarheid zich de afgelopen dertig jan un het Nederlandse Nederl~ndse niveau. Iliveau . 57.. Een fenomeen dat ook elders in de Nederlandse samenleving regelmatig voorkomt. 57 Werkloze arbeiders U11 uit de strokartonindustrie zijn immers suokanonilldusu"ie .:ijn im nlers ook niet massaal naar de Rijnmond Rijl1010nd getrokken en voor de brodeloze textielarbeiders tcxtidarbciders in Twente geldt hethet"laaggeschoolde) milieus zijn net als Molukse zelfde. Kinderen uit deze (overwegend baggeschoolde) kinderen srerk sterk atbankclijk afhankelijk van externe impulsen, en ook bij hen ontbreekt vaak de druk om in onbekende richtingen door te re leren. leren. Dat valt ook wel enigszins op te m aken uit de overt't"nkomstige overeenkomstige ouderwijd::t.'uze. onderwijskeuze, met een oververtegenwoordiging maken in het hel lager lage! beroepsonderwijs: Molukkers 41 procent procem (Veenman 1985: 198j: 66) en Nederlanders uit een arbeidersmilieu 4(, 46 procent proce.nt (Dodde 1983: 1983 : 161). Het probleem is dus

3 I6 16


SR 58.. 59. 60. 61.

62.

63.

64.

65· 65. 66.

67. 68. 69 69.·

70. 71.

72. 7l.

voor een deel klasse-bepaald, doorsnee Molukker kbsse--hl"paaJd, hoewel de doo~nee Molu kker het hel nooit in die termen zal uI formuleren. formuleren. Zie Roelandt l"n en Veenman, Vccuman, Minderheden Mil,duh~deJI in lu Nederland. Ntdt'l'faIiJ . Positie PCI$irie in iu 111' het1 ouderlflijs onderwijs (1988: 74). In het onderzoek van Van Esch bevestigd dat hl"tonderZOl"k Es-eh e.a. (198]: (1983: 17, ' 7, 18,46) IR. ,,6) wordt wordtbevesrigd dal Molukse kinderen k.inderen in hoofdzaak protestants-christelijke prott5tl1n ts-chriuelijke scholen schoku bezoeken. bezoekC'll. Zie over dit dil onderwerp Het Ht'llInborgCIIlill.·1I1 verborgen talent. Milieu Milil'u,, schoolkeuze Jcl!(lolktllu en til schoolgeschiktheid JcJt no/gtsehlktJlt itJ door Van Heek Hee.k. e.a. e.~. (1968: 152-239). l P·l39). Over de inhoud mhoud van die taallessen tlIallessen is eveneens eVl"necns een ren discussie gaande. g~ande. Van de terugte rugkeergedachte ktt rgedachte uit geredeneerd zouden louden de kinderen de dC' Bahasa Bahasa Indonesia moeten moelen ledu: ual gC'sproken. Dat is echter niet de taal laai ren, omdat die taal nu o opp de Molukken wordt gesproken. Om communiceren die de ouderen hier in Nederland Nederllnd spreken. O m met hen te kunnen communÎcl"ren 'lOU hel zogenaamde pasar-Maleis, pas2T-Malels. dat dilt evenwel geen gten geschreven traditie trllditie kent, kent, gezou het moelen worden. leerd moeten De ma/al, matah rumah, nmrah. clan, is een verwantschapsgroep verwlll1tschapsgroep van mensen die langs de mannem:mnelijke lijn van vlin een gemeenschappelijke gemeenschilPpclijke voorouder afstammen. Een gezin is de kleinste klcinste eenheid clan (zie Van Wijk 1985= l"enheid binnen een dan 198.5: 217-218). ZI7·u8). Onlangs is het Steunpunt Onbngs hrt Landelijk Ste un punt Educatie Edutalte Molukkers opgericht, opgericht, dat zich met mrt name bezighoudt beZighoudt met het ondersteunen ond rrsteunen van mensen die werkzaam wcrkzum zijn lijn in het onderwijs in eigen taal ta:.r.1 en cultuur (OETC). (Ob'C) . Penninx (198S (1988:: 128) uS) vindt dat deze conclusie gerelativeerd gerelativttrd dient te worden, wordl"n, aangezien zowel de redenering rl"denering als als de hoeveelheid materiaal m aleri~al van het door Molony en Pech/er overtuigend zijn. PechIer (1982a (198u en b) uitgevoerde onderzoek weinig oVl"rtuigend lij D. Zie Penninx Penmme 1988: 1988; 56-58. 56--58 . De in ilJ N Nl"derland protestantselI huize. ederland aanwezige Molukkers zijn overwegend van protestantsen Ze behoren tot de Gerl"dja Geredja Indjili lndjili Maluku M~luku (CIM), (C IM) , de Evangelisch Evangelisch Molukse Molukst· kerk, kerk, en tot de Geredja Protestan tOl Prott5tan Maluku (CPM). (crM). Ongeveer 5 procent is rooms-katholiek; rooms-katholiek: deze Molukkers zijn afkomstig afk omsug van de Kei-eilanden Kei-t'rbnden en van Tanimbar T~ni mbu (Rinsampessy 198,,: 23, 23. De problematiek, probltn,,"il"k, 1978: 19,9: 25). 2S). Ol\gevecr islllmitische Ongeveer 2ol procent belijdt de islamitische 1984: vlln de leden led",n van kerkgenootschappen keekgenootschappen door het Bouwburo godsdienst. Een telling van Molukse kerkgebouwen (1984: (1984: 2) kwam op op 70 procent prOttnt cIM-leden, GlM· lcdcn, 24 :q procent overige rise protestants-christelijke protestams-christelijke stromingen, stromingeIl, 4" procent islam-belijders islam-belijders en 2 procent prOCl"m rooms-katholiekl" leden. leden. rooms-katholieke Ontleend aan het basismateriaal b»ismaterraal van Tuynman-Kret Tuynma n-Krer (zie bijlage) bijlage).. Mari/all 23 (1984: 77-84) 77·84) over Molukse vertellingen rondom deze figuur. figuur. Zie Marilah Huural verschillende Huur· en l"n woningbouwkwesties womngbollWkwl"sties hebben in het verleden ve rleden lil vl"TSchiliende malen aangrOlt: problemen in de contacten tussen de Nederlandse Nederlmdse overleiding gegeven tot grote heid en bepaalde (soms k1cine) kleine) groepen Molukkers. Er Er hoeft alleen maar gedacht gl"dacht te re worden aan de confrontaties met de politie. politie, zoals lo~ls in Vaassen (1981) (19/11) en Capelle Capdie aan un '83. begin '84). ·S,,). De naderende naderendl" ontruiming ontrui ming van het laatste I~ats {e Molukse den Ijssel (eind '83, kamp, Lunetten n.aar sommigen zeggen zeSilt'n eveneens op grote weerstand \\'eersland Luneuen bij Vught, Vught. zal naar van Molukse zijde gaan stuilcrr. stuiten. Hoe groot het daadhel aantal Molukkers is dat zich daad· werkelijk zal verzetten verzettt'n (en (ell zich in het lu:r verleden verledell verzette), verteul"), is l"venwd evenwel niet nit'! bekend. bek
3 I17

www.vijfeeuwenmigratie.nl 73. 73. De D~ resultaten result:llen van yan het het onderzoek onderzork van Y31l Tuynman-Kret Tuynman-Krct (1985: (1985: 244-245) 244~2'S) geven gcvt't1 overioyerigens te trekken. d~ houdbaarheid houdb3uhcid van die stelling stelling in twijfel twijfc!lc tri.'kken. GeconcenGeconcmgens aanleiding a:lnk1ding om de treerd als zij vervul t voor voor veel ved Molukkers Molukkers een f't!n positieve positieve functie. funCTie . Zij Zij kunnen, kunnen,:.roJs zij trcerd wonen wQnen vervult daar prijs prijs op op stellen, stdlc::n, terugvallen op de geborgenheid gebor genh~d van V;lll de de woonwijk woonwijk en en de de daar d;lar aanwezige 3;1nwezige voorzieningen. voorzieningen. Bovendien Bovendien vormt vormt de in UI veel woonwijken woonwijken heersende hf't! rscnde onderlinge solidariteit Voo[ velen velen een steun in În de rug rug bij het gemeenschappelijke gemeenschappelijke solidaritdt voor emancipatieproces. em;1ncipatieproccs. 74. 14. Een Een aardig a;1rdig detail deDil dat in deze deze context conteJo.:l verschillende ve-rschiUOlde malen O1;1lel'l naar nau voren vo ren is is gebracht, is dat d~t in Molukse Molukse woningen, woningen, in in tegenstelling tot die die van Nederlanders, altijd foto's fow 's van van familie $(;Ial1 en aan de wand wand hangen, alsmede alsmede een aantal unt;ll andere andere voorwerpen waarwaarfamilie staan mee de band band met met de de Molukken tot uitdrukking wordt gebracht. Het Het idee idee bestaat bestiat dat Nederlanders juist graag allerlei veel minder hechten hechtell aan foto's, waar wur Molukkers Molukkersjuisl Nederbnders veel gebeurtenissen voor nagC'Slacht vastleggen, vastleggen . waaruit waaruit ook de enorme opkomst voor het nageslacht van videoprodukties video produkdes van trouwtrouw- en doopfeesten en dergelijke dergelijkc wordt verklaard. verkb.ard. Wordt let Wordt dus enerzijds gewezen op de drang tot conserveren, anderzijds wordt ter verklaring aan uiterlijk vcrklaring hiervan het belang belang dat dal Molukkers Molukkers:lllll uitcrlijk en uiterlijk uit~rlijk vertoon hechhcchten genoemd. genoemd. Of dit nu zo specifiek Moluks Moluks is, kan men zich overigens in 111 gemoede gemoede: :lfvugen. Wij vermelden v~ rm t'lden het hel hier, hier. omdat sommigen som migen het hct als als een verschil verschil noemden. nOC'mdrn. afvragen. 75· Zie Zi~ ook Van V:ln Wijk 1985: 19115: 178. 178. 75. Hoewe.l dominees domlnl!e5 soms ~orns eveneens t'venccns hun invloed schijnen te doen gelden in iu be76. Hoewel stuurlijke functies functÎrs bij stichtingen. 77. Zie ook Veenman, Veellman, met medewerking van Mual-Bakarbessy Mu~l-B~karbd$y (1986: 71, 72), 12), die in Ul hun probleeminventarisatie problt't:mmventuiSJtie onder Molukse MolukS(: ouderen hebben laten l~ten zien llCf1 dat da t de meeste medtc:. Molukkers Molukk~n huisvesting hUlsvesUllg in bejaardenoorden bc:.ja:lrdenoorden inderdaad afwijzen. Hoewel HOC'wd enkele e:ukde geïnterviewden zich voorzichtig uitlieten wnronder huisvesgeïnterv1ewden uitlielen over de voorwaarden voorw33 rden waaronder ting in een bejaardenoord zou zijn, b~jurdenoo rd eventueel eventueel acceptabel acuplabel :zou zijn. liet het het merendeel merendec:1 van de Molukse ouderen welen de bejaardenoorden te beschouwen als ah de oude ren onomwonden weten slechtst denkbare ('Hollandse') ('Holla ndse') oplossing van het verzorgingsvraagstuk van oudeoudede meest gangbare opvatting in Molukse kring, ook ren. Hiermee verwoorden zij dc wat de jongeren betreft. betreft. De weerzin tegen legen verhuizing naar n~a r een ren bejaardenoord is mede mcrl~ daaruit .naruit te verklaren. v~rkbren . Niettemin werd reeds in 1967 1$)61 door dOOf Molukse bejaarden een tehuis Salahutu te opgericht. In 1977 werd dit tehuis door gebrek g~brc k aan tc Vaassen V:lassen opgC'richl. belangstelling bdangslclling gesloten. gt'Jlot~n. Verschillende V~rschil1cndc Molukse ouderen oudcren zijn toen ondergebracht oudergebraclu in In het 'Indische' Huize Raffi. Met ingang van november 1985 is dit bejaardenhuis bejandenhuis met mei dertig verzorgingsplaatsen verzotgingsplaalSL'tl door wvc bestemd voor ouderen die tot tor de Molukse bevolkingsgroep behoren (zie Bijl 1986: 23). Z3 ). 78. 78. Veenman Veenrnan en Mual-Bakarbessy constateren in genoemd onderzoek onderzoà eveneens dat de traditionele Molukse normen nonnen met betrekking hetrC'kking tot tOt de verzorging ven:orging van ouderen minder bij de huidige omstandigheden zijn zUn gaan passen, waarbij w aarbij komt dat de jongeren meer voorr westerse kOIl\~n te Ie staan U'a~n voo westeTSe opvattingen. Een E~n van de gevolgen is dat da t open zijn komen de oorspronkdijke oorspronkelijke norm door het voortleven van v:ln d~ nOW1 binnen de eigen ~ igen gemeenschap de tC ontkenbeslaat om de problemen van ouderen te bagatelliseren ofzclfs of zelfs te neiging bestaat aantal oudC'ren ouderen worden waargenomen nen. Tegelijkertijd kan bij een aantal wa~rgellomc n dat de verwachtingen jegens de eigen cigcn kinderen en de eigen gemeenschap genll'Cnschap minder minde.r hoog zijn wordt ontwildcc:1d. ontwikkeld. Er is met geworden en dat meer eigen initiatief initiaricfwordt m~t andere woorden sprake van een 'overgangsfase', wurin waarin oudi.' oude normen langzaam geldingskracht 5pnk~ languam hun ge1dingskucht verliezen, datt daa daarvoor duidelijke, algemC'C'n algemeen geacceptN'rde geaccepteerde nieuwe nomlOl verliezCll. zonder da rvoor duidC'lijke, normen in dc de plaats zijo zijn gekomen (1986: 6". 64, 65). Op de beeldvorming heeft deze ontwikkehe~ft d~zeolltwik.ke ling vooralsnog vooulsnog dus weinig uitwerking, uitwerking.

J318 IS

www.vijfeeuwenmigratie.nl afdragen van 79. Eén Efn van onze informanten vroeg zich af of er tussen het formeel formccl 3fd~gen vIn kostgeld door Nederlandse Nrderbndse en de verwachte verwaChte financiële final1ci1':l{' ondersteuning ondeTSt{'uning door Molukse kinderen in de puktijk praktijk eigenlijk wel zo'n ggroot root verschil bestaat. bestaa!. :k). Ht't doct beslmen 80. Ook dit is geen bij uitst('k uitstek Moluks verschijnsel. Het doet zich in iedere besloten gemeenschap voor \'oor (zie bijvoorbeeld bijvoorbct-ld M. de Vries 1987 ov('r over Turkse meisjes). meisjt.os). Zoals informante tegen een Molukse een met een Molukker getrouwde Nederlandse inform~ntc interviewer intrrviewl'r zci: zei: 'Ik kom kOOl uit een nes!. nest, een dorp. dorp, waar w~ar het ook heel gewoon gl'woon is dat tot ze gaan trouwen bij hUil hun ouders thuis blijven wonen. En ik noemde lIocmdl' dl' de kinderen tOt allemaal 'oom' en 'tante'. En als ze problemen hadden, dan hielpen we ze, wc ze, buren ook aJlcmaaJ je in een gemcenschotp gemeenschap woont was niets bijzonders, hoor. Dat is gewoon zo als Je dat wu nic-ts bijzonders. WOOnt waar iedereen icdl'recn elkaar kent en aJ al gcner:lries generaties bij cJka3t elkaar woont. woont . Dan is het één grote aan.. En dat herken herkelilk ik heel hed sterk bij jullie. Dat D~tj\lll jullie ie d~1 dat familie. Daar is niks Moluks ~an steeds doen, komt natuurlijk ook omdat er een sterke concentratie nog Stt."Cds eonccntratie is van Molukkers in een bepaald bep.nld gebied. gcbied.'' met grote groepen Nederlanders 8 I. Ook hier dringt zich onmiddellijk de parallel plr;!llel mrt Nederbnders op. In 81. hoeverre die opstelling sp<'cifiek specifiek is, valt met hoevl.'rre rnct andere woorden moeilijk te re beoordelen. Rinsampessy, de dircrtcur directeur 82. De hulpverleningsfilosofie hulpvccleningdilosofil.' van Muhabbat is door Elias Rinsampcss)', gebracht: 'Primair gaat het in de hulpvervan die nichting, stichting, als volgt onder woorden gcbracht: lening 0111 om de hulpvragende. Centrale gedachtc gedachte bij 'kasih'-gedachte hulpvragf:l1do:. Cernr.lle bU Muhabbat is de 'kasih'-gcdachte Sam~ri taar1 · . De 'kasih 'kasih'-gedachte '-gedachte impliceert dat de en de plaats van de 'barmhartige Samaritaan'. bron van de hulpverlening (naasten)liefde. Liefde houdt in de ander te dienen en hulpve.rlrn mg is de (naaliten)hefdc. niet te overhecrsen. overheersen. Deze wcl eens CCIJ S vaak door m maatschappelijk aatschappelijk Dezc fout four wordt nog wel gemaakt. werkenden, werkendcn, maar ma~r ook door predikanten gem ;!~ kt . Daarnaast symboliseert de 'barmhartige Samaritaan' Samariu~n' het feit dat Muhabbat voor iedereen Îedercen op<'n open staar, staat, ongeacht overtuiging. Daarom zijn of haar geloof en politieke en religieuze ovcrw1ging. D.urom staat Muhabbat voor diaconaal maatschappelijk werk. Dit betekent dat er cr geen scheiding gemaakt mag worden tussen de maatschappelijke maatschappeltike hulpverlening en je funktie als diaken maatsch;!ppc:lijke hulpvervanuit de christelijke gedachte. De relatie tussen kerk en maatschappelijke lening moet complementair zijn' (1984: (1984: 45). SJ. Eli:ar. Rinsampessy, RinsampC"Ss)', directeur v;ln Murnbbat. 83. Mondelinge mededeling van Elias van Muhabbat. 84. Een van de markantste markalllste is i ~ die over het koektrommrltJc. koektrommeltje. Deze Dcze :ul zal evenwel ev..'Itwel in het deel 84· over Turken aan de orde komen. 85 85.. Een enkele maal werd opgemerkt dat Nederlanders echte ('chle koffiedrinkers zijn, zijn. waar Molukkers meer thee drinken. 86. Over O\'cr de oudere generalIe generatie Molukse MolukS(' manncu mannen is IS wel wc! opgemerkt dar dat die een stcvig stevig glas (vooral vieux) bij zulke gelegenheden ook niet versmaden. v('rSllladcn. Bij de jongere generatie gent'r.r.tic schijnt bier tegenwoordig vrij populair te zijn. 87. 87· Elias Rinsampessy Rinumpcssy in De C Gelderlander eldrrlarldrr van 12 september 1987. 88. Binnen de de' Molukse gemeenschap is al jarcll jaren ren een dIscussic discussie gaande over ma/u malu Na' hati, tijdens vergaderingen. vergaderingen . Naar Naa r wordt gezegd tolereert to!t.tl'l::Tt de oudere generatie de 'Nederlandse' manier maltier van vergaderen meer en meer. mecr. 89. Ten aanzien van dit punt vulde één van VQlI 0onze 1lZC informanten mformantcll aan dat het in de praktijk ullwczlge ricb zich lil in hel het 8"l1omell genomen besluit bcsluit kan vinden. vindcn. Dus D us zelden voorkomt dat iedere aanwezige wordt er na de vergadering, de wanddglmgen, wandelgangen, weer teruggekomen. vergadering. in dc wccr op tcruggckomcll. 90· 90. Een samenvatting van de bcschlkbuc beschikbare literatuur over dit onderwerp kan worden aangetroffen in de dissertatie van Penninx (1988: 93-99) . ~;\rlget.rofTen Penninx: (1 988: 93-99). 45, 56, 57) worden de volgende van Veenman (1985: ~5, hl.'t arbeidsmarktonderzoek ubeidsmarktondcczO("k vall Veentn3n (lg8S: 991. 1. In het zijn voor de solliciratieproblcmen sollicitatieproblemen factoren genoemd die verantwoordelijk vetalltwoorddijk zouden zUn

3J 1'9 9


98.

99.

100.

101. 102.

behoort, stond volgens somde meegebrachte culturele traditie tradine van Molukkers behoor!. informanten van Mout (1986: 149). mige infOrnunten Mour buiten kijf kijf(1986: Negers in Amerika domint'ren, veebl lage bge sociaal-economische afdomineren, ond~nks ondanks hun veelal komst, immers ook in talloze sporten (boksen, atletiek, American foolb~II): football); zie E. komst. immt'rs Cashmore, Black sportsmen (198z) (1982) over dit onderwerp. Casnmore, B/ack SIUI(/SIIICII Van Praag ([98J: (1983: 74) concl concludeert udtcrt in zijn vergelijkende studie studit' naar de resultaten van Nederlands opinieonderzoek dat tussen 1966 en 1981 de tolerantie in Nederland Nederbnds opinicondt'floek pcrcenQgc. zo'n 40 procent is gedaald. Sindsdien subiliseert stabiliseert zicn zich dat percentage. nun Crl/lvlige Erlll,ri"j"" van 1'1111 migra/rle" Bouwen Nelissen constateren in hun Gevoelige ",j'rstir$_ kwesties. Ervaringen migranten met discriminatie dat het mrt d;str;mi/latie (1988: 101) dar het. door hen hl'u bestudeerde onderzoeksmateriaal ondefZoeksm:neriaal niet nier miguntt'll, wanneer walmeer het om economische afhankelijkheid gaat, weerspreekt dat migranten, schaarse goederen de inzet is, eerder op hun rechten dus wanneer de verdeling van schause is. et'rder staan en minder geneigd zijn lijn conflicten te vermijden dan wanneer warmeer er immateriële zaken in hel het geding zijn. Zie Bouwen 55. Bouw m Nelissen Nelisso:n 1988: 5j. Over de gevoelens van minderwaardigheid bij gekoloniseerde volkeren door OV!'f V",ilJ mmderwaardigheid dOOf de opstelling van de kolonisator geschre\'en door F. F. Fanon, fanon. Zwarte ZW"T/!' huid, /IUW, blanke bltlHke koloniUlor is o.a. geschreven maskers (19831, (19832), en H. gespleten. sonrfll/('lI;rrg samenleving in mad.:trs H. Hoetink, Hoctink. De D~ gt'sp/mll 111 het "~I Caribisch Caribisc/r gebied gtbied

(1962). ( 1!~62). 103. Zie hiervoor de omvangrijke om vallgrijke nog te verschijnen studie van BarteIs, Barrels, die de socialisatie van Molukkers in Nederland tot onderwerp heeft. rit' nteft. 104. Bouwen Bouwen Nelissen Nelissell constateren cotlstatt'ren in hun studie naar de ervaringen van va n migranten migullIen met deze op zichzelf al een discriminatie dat d~( dt'Zc zichzelf;r.1 cen vrij vrIJ grote ontvankelijkheid Qntvankelijkheid voor discrimin:aticnaar natie naar 'ras' vertonen. vcrlon!'ll. Met Ml.'t name migranten mignmen uit uirde de voormalige koloniën, koloniën, waar waa rde de samenleving - aldus de onderzoeksters - in belangrijke onderzoekstcrshcl:lngrijke mate male op basis van kleur was samt'nleving georganiseerd, zouden ertoe bejegenmg door autochtonen in erroe neigen een negatieve bejegening termen op p. tennen van biologische verschillen verschill('n te Ie verklaren v~'rkbren (1988: 82). Zij voegen daar dauop p. 83 8J aan toe dat de biologische verklaring van discriminatie discrimillatie vooral voor~l geuit ge ~lÎt wordt wordr door maatschappelijk migrlllrc.n. maatschappdijk minder mindcr succesvolle migranten.

DEEL Il. U. CHINEZEN

I. ezen in Nederland 1. In de studie van Pieke Pieke over De Ot positie positir van ,'all de dl' Chin CI,;nfzrtr l\'rderlo nd (1988: ([988: 63,64) 63, 64) wordt uitgegaan van de schatting van V~lI het totaal tQla31 aantal ~Ialllli Chinezen in ill Nederland Nederland door het Nederlands Interdisciplinair Demografisch In~tituut (NIDI). Dit stelt stdt hun aantal aan tal tustusDemografisch Instituut sen de d~' 40.000 en 51.000. jl.ooo. 2. 2. Daarnaast Daarnaast is er natuurlijk de bekende bch'1lde vooroorlogse vooroorlogse Chinese gemeenschap, die voornamelijk uit "Zeelieden zeelieden bestond ~1I;md.. Deze Dele bevolkingsgroep bc:volkingsgrot'p had een vlottend '1low.~nd karakter brakter en gl-kmmcrkl door een korte verblijfsduur. werd dus gekenmerkt 'Ierblijfsduur . Zij vestigde zich tieh in eerste t'Crsre instantie vooral rond Katendrecht lil mindere mate male in Amsterdam (Bin(BinKalcndrecht in Rotterdam Rottcrdam en in nenbantammerstraat). nenbant:lm mcrstra~t). Uit de schaarse schaa rse gegevens gegcvt'ns die over deze dele periode periode beschikbaar zijn, "Zijn. kan bn worden worden afgeleid afgdl'id dat de omvang van \'an de groep !;roep in in die tijd rijd ongeveer 1.000 1.000 à:. 1.[. 500 joo bedroeg (zie Voets Voets en Schoorl Schoor! 1988: 19t1 8: 61). 61). 3· -64) heeft 3. Pieke Pieke (1988: (1988: 63 63-64) hedt uitgerekend hoeveel hoc\'eel personen in In Chinese restaurants restaurants werweren komt uit op op ruim ruim 10.250, 10. 2jO. ofwel ofwelj8 procent van '1all de feitelijke fcirelijkc beroepsbevolking. ken en 58 procent 4. Dat Dat we bij deze deze getallen steeds met met schattingen moeten moeren werken, wordt wordt veroorzaakt veroor"Z:lakt door: door. a. a. het het feit dat Nederland geen gcm bevolkingsstatistiek bcvolkmgssmisriek kent kent op op basis basis van etnische emische groepen; grOC'pcl1; b. b. het feit feil dat Chinezen ChllleZO:ll over over uiteenlopende uiteenlopende nationaliteiten IlJlion~litellen beschikken. beschikken. Veel Veel

321 J2I


92.

93.

94.. 94

95.

96. 1)6.

97.

van Molukkers: a. het hel leggen van v;tn contact verloopt vaak moeizaam (een sollicitatiebrief schrijven wordt bijvoorbeeld als lastig ervaren); b. gedurende de sollicitatiegesprekken tiegC5prekkell doen zich verschillende vcrsdüllende problemen voor Voof in de communicatie; c. verder wordt het gesprek bemoeilijkt dN bemocilijkt door taalproblemen; d. ook ontstaat onLSDat bij een aantal jongeren nogal eens irritatie irrita tie over vragen betreffende onderwerpen die ..als Is pijnlijk worden wo rden ervaren (RMS, drop-out-gedrag); drop-lIul-ged~g); e. c. mannen krijgen bovendien, meer dan vrouwen, te maken met mer verschillende verschillende- vormen van v~n vooroordeel voo roordeel en discriminatie. discrimiuatie. Over de in sommige opzichten andere opvattingen van Molukkers over het belang van en wat daar in organisatorisch opzicht mee va n sport en spelspel-en me-e samenhangt u.mellh~ngr - gaat de Maluku Muda ,IJI/da onderweg. Eigen Ergrrr cultuur rrr/nmr en ril minderheidspositie miudtrhridspolitit bij dissertatie van G. Mout, MIl/rllw een Molukse ten Molukst sportvereniging Jportllfrrmigil/g (1986). ( L986). Vandaar ook dat wordt getegd gezegd dat Molukkers gemeenschap (zijn M olukkers die buiten de geme('uschap andere, voorstellingen op nahouden over de Nederlandse maatm ..atgaan) wonen er cr andereschappij. Ze SI"laU staan er middenin en moeten vechten sclilppij. v('duel} om te tc overleven. overlcvell. Als zij gediscribijvoorbl"("ld in Amsterdam, kunnen ze niet n.iet mineerd of buitengesloten worden, bijvoorbeeld moctell zich waarmaken. w~"rmakcn. Dus vindt onmiddellijk terugvallen terogvallcn op de eigen groep. Ze moeten politieke organisatie plaats en aansluiting andere op actie etnische groepl:l.lLts cn alnsluiring bij anderé: "cric gerichte etnlsche grO<:'pen. ",n. In zijn proefschrift over de voetbalclub Maluku Muda legt Mout eveneens een l'Cn relatie met 'hcr 'het onvoldoende onvoldOc.'nde aansluiting kunnen vinden bij de Nederlandse N ederlandse samensamenleving'. Een nnta] aantal spelers, sinds lang bng werkloos en cn deels tijdelijk onder arrest geweest, w~St, vertoonde bijna bÎJna per definitie agressief gedrag ten opzichte opzidltc van de Nederlandse tegenstanders, tegensnndcrs, wat meermalen tot tOt incidenten mademen leidde. Als andere andere. belangrijke bclangnjke oof"uak noemt nOC"mt hij de emallcipOitorische funetie die de club heeft. Op vele terreinen oorzaak emancipatorische functie van Nederlandse samenleving \lan de Ncderlandse samellieving zijn de verwachtingen en aspiraties as piraties van Molukkers niet ve rwezenlijken. waardoor op terreinen tcrreinen waarvan men meent dat nict gemakkelijk gemlkkelijk te verwezenlijken, het 'hier wel moet kunnen lukken' een grotere druk komt te staan. Slaan. Mout ziet net er lowd een ('en vorm van compensatie in als een zoeken toeken naar andere wegen om tot tOt een ccn zowel meer ffiC('r aanvaardbare aanvaardbar(' positie in de Nederlandse samenleving te komen. Gefrustreerde verwachtingen verwachtingelI op dat terrein terrcÎn leiden naar naa r zijn idee dan ook snel tot agressie en uitbarstingen uitbarstingcn van Vlll geweld (1986: 16). Zie ook Rinsampessy (1975) over dit onderwerp. Ook hier hi!:"r geldt net als op veel andere plaatsen weer dat men zich kan afvragen ofhet beeld dat bepaalde groepen Nederlanders hebben op dit punt nu zoveel Nederl:l.Ildcrs van zichzelf ziehzclfhebben lov~l anders is. Dat ongetwijfeld abstracD.lt dit onget\ •.'ijfeld ook geldt voor voo r grote groepen Nederlanders, Nederlanders. wat met 3bslrlICtievermogen tie vermogen en de dubbelzinnigheid dubbeltinnighcid van taal n 21 te maken zou kunnen hebben, is een relativering die nooit wordt gemaakt. In het onderzoek van Mout Vltl Molukse als van niet-Molukse nie.t-Molukse zijde het M out werd zowel van technisch kunnen van de voetballers steeds hoger V~I\ dcvoetb~l1crs bij Maluku Ma.luku Muda gemiddeld stccds hogel geschat gl:"schat dan dat van de Nederlandse N ederlandse tegenstanders in de competitie. Dat leidde tot uitspraken als 'techniek hoeven teclmiek worden wo rden ze gebohoeveIl we wc niet uiet te leren' lercll' en 'met techniek ren'. de gemiddelde Molukker in aanleg werkelijk over meer voetbalcapaciteiten rcn'. Of dc voe tbaicapacitl'itcil beschikt dan zijn Nederlandse tegenstander, stellen. De t<'genstandcr, vindt Mout moeilijk vast te .stellen grote(re) als grote(re} technische vaardigheid, die hij inderdaad inderdlad constateerde, COnsl2tccrde, beschouwt hij hIJ a.1s minstens ten dele cultureel bepaald. bepalld. De hoge waardering waa rdering voor \'oor het showelement showclelJlcnt brengt het spelenderwijs oefenen van baltechnische baltechnisehc vaardigheden naar zijn ûjn idee haast vanzelfsprekend vall2c1fsprekend met zich mee en zou toU het kunnen kUlmen op dit terrein zo to sterk sterk. bevorderen. Verder wijst hij op cell een ste.rk sterk gevoel voor spelen op zich. Dat dit tot voof het spelcn tOt

)ZO 32°


j. 5.

6. Ó.

7. 8.

9. 10. JO.

II 1I..

12. 13. I). 14.

IS. IS· I(j. 16.

322 32 2

(nogal wat Chinezen uit Hongkong zijn Chinezen hebben geen Chinees paspoort p~spoort (nog~l bv. houder van derhalve va n een Brits BritS paspoort) of zijn genaturaliseerd en derhal ve niet als zodanig terug te vinden in de statistieken van het CBS. Daar DaAr komr dar een onbekomt bij dat Nederland verblijft. schattingen kend aantal Chinezen illegaal ilkg~al in ilJ Nederbnd v{'rblijft. Vandaar dat de seh~nin gen uiteenlopen, Zie voor het meest aetuele nogal uiteenlopen. actuele en uitgebreide overzicht van de diverse toegepaste toegepaSte berekeningswijzen Demografische Demo,~ri!fisrhr oir/wikkeling 1'/1 saml:',ull'lIing ontwikkeling en samenstelling VOII van de Chinese C/,illl:'s/:, ~l!olkitrg VoctS en Schoor! bevolking in Neder/mld Nederland door Voets Schoorl (19~8). (1988) . Tor ougkongen Tot 1977 kon hun emigratie overigens alleen via H Hongkong en il1egaalplaarsvinden. illegaal plaatsvinden. emigratiepolitiek Sinds 1976, na de val van v:m de Bende van Vier, Vier. is de cm i grati~'politiek van China strak geworden. M Met omdat zij minder st.rak et name de Zhejiangers profiteerden hiervan, omd:.t zo~ls Kantonezen, via Hongkong konden emigreren. In 1978 is het hel emigraniet, zoals tieverbod uit China zelfs geheel opgeheven en is ook de houding tegenover n'tourretourtie"erbod migranten versoepeld. \'ersoepcld. Vanaf die tijd is de voordien moeizame gezinshereniging op gang gekomen. Een in In vergelijking met andere migrantengroepen migrantengroepcn opvallend gegeven gegevell is dat in de periode 1957-1975 prccies precies J.894 3.894 personen met de nationaliteit van de Volksrepu17). bliek zijn genaturaliseerd geuaturaliseerd tot Nederlander (zie Voets en Schoorl 1988: l988: 17)' Zie Pieke 1988: [9118; 70. Pieke (1988: 77) schat de gemiddelde werkloosheid tussen de 17 en 25 procent.. Als 7;) schar 25 procent oorz~kcn hiervan hiervallnOCmt hij: a. de uitstoot van oudere restaurantkoks, rtstaur:mtkoks. die vervangen oorzaken noemt hij: worden door jongere en sterkere krachten kuchten (structureel); b. de crisis in het Chi'lese Chinese restaurantwezen,. die de laatSte laatste jaren ook leidt tQ[ tot een (in absolute termen geringere) restauramwezen bedimend personeel (coIYunnureel). werkloosheid ondetjongeren onder jongeren en bedienend (conjunctureel). I) voor een discussie Zie Pieke (1988: 107-II [07-111) eCII kritische weergave van de disc ussie oover ver dit onderwerp. Benton Chinezen (1987= 13) Bemon en Vermeulen, De Dl' Clu"lIe . un (1987: [J) merken hierbij op dat de transnation:.tle banden niet noodzakelijkerwijs de Chinese regionale bindingen verzwakken. nale contacten heeft met anderen uit zijn Het komt voor voo r dat bv. een Zhejianger wel contacteIl streek, ook:.tl i'n een ander dec\ ook al wonen deze' deze in deel van Europa, maar niet met K:mtollczen Kantonezen in zijn eigen woonplaats. woonplaaTS. Pieke merkt (19888:: 80) owr over dit onderwerp op: ''Dit argument heeft merkl in zijn studie (198 Dit -argwnent de jongere werklozen volgens ons zeker enige rcaliteitswaarde, realiteitswaarde, zeker gezien voor dejongerc die, al een uitkering, zwu zwartt ook het grote aaantal a nt~l werkloze jongeren die. dl dan niet met lJlet t"én werk verrichten. verrichten, Voor de oudere werklozen geldt dit echter niet. niet. Voor hen ben is er geen werk meer, meer. of zij nu zwart willen werken wcrkL"ll of niet. niet.'' Kagie 1983b: [98Jb: 22. u. Kagie 1983b 198Jb:: 27. 2.7. over de ideologie sojournerZie Pieke (1988: 12-15) owr iJeolosi~· van kettingmigranten kettingJ"nigr'lIltc.'1l en c.'n de JoJcllInJcrmentaliteit Chinezen: het idee dat migratie doel hL-efr heeft in menUllteit van Chinelen: migratÎe slechts tijdelijk is en tot dod het bUÎtenland buitenland voldoende geld Te te sparen om als weJgestdd welgesteld persoon naar gem~r de thuis thuisgcmeenschap terug te keren. Of men in werkelijkheid nu wel of terugkeert,, de of niet terugkeert houding ten opzichte van het verblijf in het migratieland migntiel~nd wordt volgens hem in bepaald. sterke mate male door deze mentaliteit bt'paald. Kagie 1983b: 198Jb: 17· [7. ontst~at em PO(! / van werklozen dit· Er ontstaat een pool die niet gekwalifiet.'Crd gekwalificeerd zijn voor het (tegenwoordig noodzakelijke) geïnterviewden stelde een noodz~kclijk e) betere restaurantwerk. resTaur~llIwerk. Een van Piekes Pit"kes ge.ïmerviewdell want aan Nederl~ndse bedrijfsleven, wanr ~an de uitbreiding cursus voor die opleidt voor het Nederlandse van restaurantwezen is duidelijk een eind gekomen. De twintigers komen v~n het rcsraurantwczen ko men nog wel aan de slag. slag . Die zijn sterk, vlug en bereid veel te slikken. Zij dit.' die ouder zijn dan 445S

www.vijfeeuwenmigratie.nl jaar, ZÜn zijn bnsloos. kansloos. Dus zouden zouden die ,:ursuss"n cursussen zich moelen moeten richtm richten op de midcknmiddengrol'p n ]o r. groep va van 30 tOl tot 45jaa 4S jaar. 17, 17. Het bn kan geen kwa3d kwaad erop te wijn'Jl wijzen dat di ditt voor Vl'e! veel (bag (laag opgeleide) Nederbndse Nederlandse ouders ongetwijfeld ongetwijfeld eveneens geldt. geldt . t8. Dil was ahhans tie va n Nederlandse leerkrachten opviel die 18. Dit althans het het eerste dll[ dat een een delega delegatie van de docentenkamers van o n ~kong bezochtvan scholen in H Hongkong bezocht (GrocnCll (Groenen en bndsberger Landsberger 1986: 83). 19. 19· Zie Groenen Groenen en Landsberger 1986: 8J. 83. 20. Pieke (1988: 89) wijst er in zijn l fw(:gmg van Chinezen in de zijn snldie studie op d~t dat de ,afweging Nl.-derlandse Nederlandse situatie zich zich met nanw name tOéSpitsl toespitst op d" de hoeveelheid werk die zij een kind moeten laten verrichten. De in het restaurant van de familie moctenlaten Oe arbeid van hun kinderen is immers gratis en ve rvult eell vervult een cruciale functie binnen de strategie van het eigen ondernemerschap. Vooral in tijden van economische crisis kalI kan het onderwijs van he hetr kind dan in de knel komen. Zij die de minstl' minste resultaten behalen op school. school, moeten het meeste in werken, Doel is immers om een maxil1la~1 in het n:str.lll Luo luo Manhu3 4.1.3), geciteerd in Benton en VermeuVcrmeu· (1987: IS). Ij). Zij vermelden vt'rmdden tevrns bel~ngrijkste christelijke organisaties org 3nis~ties len (1987= tevens de twee belangrijkste onder Chinezen, Chinezen. te weten de Overseas Christian Chrisrian Mission Missîon te Amsterdam en de Stichting Evangelische Evangd ische Zending onder de Chinezen Chinezt'1l in ill Europa te Rotterdam. 29. D.,lt (i ie herziene hef'ZÎene druk, dmk. 1984: 1<)114: 346) H6) is bijgeloof een niet-traditioneel nlet-traditioucel 29· Volgens Van Dale (iie geloof geloor aan bovennatuurlijke bovenuatuurlijke werkingen of verschijnselen, verschijn~elell, met name zulke die in het menselijk leven ingrijpen. 30. Aldus Vriezen in haar haa r onderzoek naar de sociaal-culturele factoren die die de toeganketoegankelijkheid van V311 de gezondheidszorg gC'Zondbe.idszorg beïnvloeden bClnvloeden (198S). (1985). Haar conclusie is dat dar de NeNt'derlandse derhndse huisarts huisarts door Chinezen meestal mel'Stal niet helemaal vertrouwd vertrouwd wordt. Het besluitcll zich zic.h achteraf nog eens te re laten lalen controleren gevolg daarvan is dat zij vaak besluiten

23 3)2)


]31. L

]2 ]2..

33.. 33 Jol.. 34.

35. )j. 36. )I'i.

37. 311. 38.

39.

324

door een UIS arts die in de Chinese Chinese gemeensch~p gemeenschap een goede naam naam heeft. Uit Uit hel het onderlOek hun famigeënquêteerden (zijzelf of ofhun zoek bleek bleek verder dat ruim ruim 77 procent van dde.. geënquêteerdrn lieleden) voor het verkrijgen van van medische hulp naa naarr Hongkong of China is teruggeweest. Als reden voor deze terugkeer werd vaak de taal genoemd. De ;l.ndere andere redenen vérITO\jredenen zouden zouden bijna llllemaal allemaal zijn samen te vatten onder de Iloeml."r: noemer: meeT meer vertrouwen wen ill in de medische hulp in her het land van van herkomst (p. 17). Voor Chinezen zijn dat voedseldiëten voedsel diëten en genceskr;l.chtige geneeskrachtige kruiden. Uit onderzoek is een zeer veelvuldig gebruik van Chinese. Chinese, hoofdzakelijk op kruiden gebaseetde, gebaseerde, medicijnen geblekeu. 85 procent van de geënquêteerdt:n geënquêteerden zei deu deze te gebruiken gebleken. Bijna $j (Vriezen 1985: 24). Vriezen (1985: J8) 28) over dit onderwerp: 'Het bestaan van verschillende geneeswijzen mast naast e1bar elkaar doet denken aan de houding ten opzichte van rdjgie, religie, namelijk tolerantie en toepasbaar indien nodig. nodig . Gebleken is dat religieuze genezers. genezers, rituelea, rituelen, Chinese en traditionele geneeskunst en wt'Sterse westerse geneeskunst aJle alle hun eigen referentiekade referentiekaderr hebben, maar dal dat deze niettemin op logische wijze gecombineerd worden en in verschilJendt' verschillende stadia van de ziektt' ziekte beproefd beproefd...' (1985: 19-35), Zie Vriezen (t985: t9-35). die uitgebreid ingaat op de wrijfpunten tussen behandeken daarvan probeert aan te geven. laars, behandeling en patii!llten oorzaken geven. patiënten en ook de oorza Door Nederlandse artsen voorgesehrcven voorgeschreven diëten, waarbij geen rekening is gehou~ n ook door Chinese p~ticnten den met dit evenwicht. rden ddan evenwicht, wo worden patiënten dikwijls niet nage2$).. volgd (Vriezen 1985: 25) Zie Khoe Soe Khiam 1951: 19j1: 26. sociale structuur van overzeese Chinese gemeenPieke (1988: 43) wijst erop dat de socilile schappen uit een hiërarchie van groepen bestaat. bestaat, die elkaar als de ringen van een ui omsluitcn, zelf in het middelpunt. De basis hit'rvan hiervan is de gebondenomsluiten, met het individu zelfin wijst heid die wordt gevoeld met de familie en de (oorspronkelijke) woonplaats woonplaats.. Hij wijSt er vervolgens op dat veel culturen dergelijke loyaliteiten op basis van verwantschap vcrwantschdp en streek van herkomst kelU1en. fonnelc groepsvorming. kennen. Typisch Chinees is de formele groepsvorming, die tOt tdrukking komt in de aanwezigheid van leiders en verenigingen ve renigingen die de leden tot ui uitdrukking org~niserc/l. De org~nisacie organisatie op basis van deze loyaliteiten schijnt ook van grncpen groepen organiseren. verrassend vl.'rrassend flexibel te Ie zijn. Aldus Chung Chwl-por Chun-por 1984: 9. Pit'ke (1988: 3 I) wijst wijSt erop da Nederlalld Pieke datt het belangrijkste streven van Chinezen in Nederland is het vergroten van de welstand en status van de familie fumilie en dadrmee richzc.lf. De daarmee van zichzelf. kinderen maken van dat streven onderdeel uit en hun rol hierin is vierledig . Ten ell Nederlandse eerste helpen ze de ouders met zaken dk die contact met Nederlanders en dngen ze zr bij aan de familie-economie familiC'-ecollomie door, wanvJaninstanties betreffen. Ten tweede dragen neer dat nodig is, mee te helpen in het restaurant. Ten derde verhogen ze de status ~e dr St3ruS haa r van een toekomstig toekoms tig inkomen door goed te van de familie en verzekeren ze haar presteren prt'Slt:ren op school. En ten teil vierde zijn ze ZI! de dr garantie voor VOO t hun ouders dat deze dC2e een verzorgde en 'mooie' oude daghebbt'n dag hebben in de schoot van de familie. Het problematische van deze houding, houding, aldus Pieke, Pieke, wordt pas duidelijk als we wc ons realiseren dat dit alles wel dient te gebeuren terwijl terwij l de kinderen kjnderen zich ondergeschikt blijven houden aan de ouders en zij, op sociaal en cultureel eul tureel niveau, niet nirt werkelijk wr rkdijk deel gaan ga~n uitmaultm:lken van de Nederlandse Ncderbndse maatschappij maatschappij.. hlln onderzoek naar onder meer gemengd Chinees-Nederlandse huwelijken in In hun Amsterdam constateerden Vellinga en Wolters Wolters al in 1966 (p. 118) J 18) dat de denkbeeluitetnliep.::n tussen de partners. parrners. Eén geïnterviewde NederNcderden op dit punt duidelijk uiteenliepen r r het hel volgende volgrllde over: 'Tot eenjaar een jaar ofzeven of zeven verwent hij ze. Op hun lalldse vrouw zei er landsevrouw


40. 40.

41. 41 .

42.

43.

44.

45.

zevende jaar moeten ze werken, leren, jaar "was zevendejnr leren. lezen. Hijzelf HIjzrif stond toen tocn hij zes zeSJaaf ..-as al lJ op daar heel de rijstvelden, rijsrvddeu, dat dlt was wu dur ht'1.'1 gewoon.' gewoon .' Dat deze dl.'ze situatie sirultie voor Voot kinderen kmderen van Vln de tweede {,,'!«de generatie geut""l"lne spanningen sp~nningcn oplevert, oplevert. con32). Zij doorlopen hun schoolopleiding geheel of gedeeltestateert ook Pieke Pit""ke (1988: (19S8: 3l). gededtelijk l:1n aan Nederlandse scholen daardoor dagelijks schokn en hebben dlnrdoor dagdijks contact con t~ct met NederlanNederbnders en hun cultuur. dat in sommige cultuu r. Het resultaat resultalt is d~t sommIge gevallen gevlJlen een conflict ontstaat ontstalt tussen ouders en die van tuSSC'll de eisen van Vlll de oudns VlUI de dC' samenleving waarin wa.u in de kinderen opgroeien. Het meest frequent frequem rijzen conflicten over het moeten meewerken met'wC'rkC'll in het restaurant. Indien rcstaur~nt. lndiC'll geconfronteerd met mC't de keuze kC'uze tussen ttJs~n het hel openhouden van "'In het restaurant restlluflm en de vrijheid vrijhl!id van hun kinderen kiezen ouders meestal meC'Stal voor het eerste. eerstC'. De kinderen rrière aangekmderen worden wo rden dus niet onder alle aJlC' omstandigheden tot een rtn schoolca $choo1carrière zet. Dat is én afhankelijk economische tij én van de behaalde lfh;mkclijk van het econormsehe behaaldl.' resultaten tot zeI. dat moment. De kinderen met de beste resultaten zullen meer kansen d~t bnsen krijgen dan doen; die zullen eerder in het restaurant te werk degenen die het minder goed doen: worden gesteld gesreld.. Pieke (1988: 40) merkt hierover op dat d~1 een in zijn ogen gunstig neveneffect van zo'n maatregel m~3ltegd zou zijn lijn dat dl! het Chinezen van v~n de tweede generatie meer ruimte geeft om zelf een definitie te ontwik.kelen ontwikkelen van v"n hun Chinees-zijn, ChUlees-zijn, wat WOl! hij als een un belangrijke belangrijk.e voorwaarde voorw~arde beschouwt voor hun leven als 'Nederlandse Chinezen in Nederland'. Dit is volgens Pieke (1988: (11)88: 40) ook de belangrijkste bdangrijkste reden voor de opkomst van het onderwijs in Nederland. Ouders signaleren signllerC'n dat er iets iels mis is in de Chineestalige onderwijs relatie met hun kinderen, kinderen. maar wijten dit aan de invloed mvloed van de Nederlandse cultuur, stedelijke lUur, in plaats plnts van aan factoren f~ctoren die te IC maken mllken hebben met mei een moderne stedelijke: omgeving in een geïndustrialiseerd g6I\dustri~liSC"C rd land in het hel algemeen. 111gemeen. Deze Dele invloeden doen zich momenteel, hoewel op een C'en minder dramatische dTlllllatische manier, manier. ook in China zelf gelden, zeker in Hongkong. Ook daar krijgen kinderen vandaag de dag modern mode:rn onderwijs, onderwijs. worden ze le opgeleid voor beroepen die in het geheel gehed niet passen p~ssen in het economische <.."Conomische patroon van de familie, familie. en zijn de dC' huizen in iu het algemeen algemeC'll niet groot genoeg voor Chinese grootfamilies. C hinese grootf"mi!IC'S. De andere ~lIde:re problemen die samenhangen met de vernederlandsing vernNcrlllndsing van v~n hun kinderen zijn: Chinees meer kunnen of willen wittC'1l praten, praten. waardoo wurdoo r de communicatie lijn: a. geen Chmtts binnen het gezin gain wordt bemoeilijkt; bemoeilijkt: een Ca! belangrijk argument om hen naar nllOIT een Chinese school in Hl Nederland te sturen; b. ervan e rv~n afzien in een groot grool familieverband fOlmilieverba.n d 37- 38).. bij de ouders te wonen en een hen op hun oude dag te verzorgen (Pieke (Piekt' 1988: 19R8: 37-38) Het schijnt bijvoorbeeld zo te zijn dat Chinese ouders in veel ved gezinnen nog steeds een stem hebben in de partnerkeuze p~rrnerkeuze van hun kinderen kmderen.. Vooral de angst een ee:n schoonzoon of dochter te krijgen op wie zij totaal loraal geen vat hebben en met wie wi~ zij onmogelijk kunnen daarbij een kUIUlell communiceren speelt da~rblJ ttn rol. Bovendien geeft gttf[ het hel trouwen met hIet een landgenoot status en waardering binnen de eigen gemeenschap in Nederland, ('t:n Nederland. een argument ouders zeer gevoelig C'~l ugumem waarvoor w~uvoor de oudC'rs gcvodig zijn en dat hen sociaal woul gezien tot lOt conformisme ·d",;ngt". 'dwingt'. Alleen ouders en kinderen die minder mindt:T binding hebben met de Chinese gemeenschap aan die dwang onttrekk,m onttrekken (Pieke gemeens.:hap kunnen zich :lan (l'ieke 1988: 37) )7).. Toch wordt een relatiefhoog oudergezinnen geconstateerd onder de relarit:fhoog percentage éénéén-oudergeliJmen Chinese Chmese migranten migtlntCn in Nederland. Ncde.rIOlnd. Dit in 111 tegenstelling tot tOt de de: situatie in China, Chin~, Taiwan, Hongkong en Singapore. Singapore, waar het percentage Taiwan. ~rcC'lltagc. echtscheidingen echtscheidlllgen veel vttl lager llger spanning die ontstaat door de vergelijking van de ligt ligl dan in westerse \\"esterse landen. De spannmg Nederlandse NcdC'rlandse wijze wij:ze van omgang tussen tUSS(11 man m 'lIl en vrouw met die tussen tussell Chinese partners gebruikelijk is, is 1I1s als éên één van \';/On de mogelijke mogdijke oorzaken ooruken hiervoor hiC'rvoor genoemd genoC'md (zie Pieke Piekt 1988: 198!1: 25-28) 25-28)..

325

www.vijfeeuwenmigratie.nl 46. 46. 10 In baar haar mede op een t:nqurrc enquête g~b:aseerd~ gebaseerde onderzMk onderzoek naar Chinezen en de NederNederlandse gezondht'idnorg Vnezen (1985: gezondheidszorg merkt Vriezen (198s: J8) 38) over del( deze onderwerpto onderwerpen op: 'Teanti-conceptie bestaat gem geen mo moreel, ethisch of religieus bezwaar, mur maar slechts gen aori-
DEEL lIl. WOONWAGENBEWONERS OEELITI. W ooNWAG ENIIE WONBRS

I. I. Voor Voor meer inzicht in de achtergronden van van deze groepen verwijzen verwijzen wij naar het hl't promotieonderzoek Leo Lucassen naar nnr de sociale sociale geschiedenis van zigeuners zigeuners in promotieondenMk. van Leo Nederland Nederland tussen 1750 1750 en 1944 19 44 (begin 1990 gereed) en het her promotieonderzoek promotieonderzoek. van Vlll Annemarie Anntmarie Cottaar Con:ro:ror naar naar de geschiedenis en minderheidsvorming millderheidsvorming van van Nederlandse Nederlandse woonwagenbewoners woonw2g01bc:woners (begin 1989 1989 gestart). 2. 2. Bij Bij de volkstelling volkstd ling van 1879 1879 werden 16 16 woonwagens woonwagens geteld en en in 1899433. 1899 433 .

]26 JZ6

www.vijfeeuwenmigratie.nl 3· Zie Tuynman-Kret en Koopman 1984: 42. 4. 4· Zie Penninx 1988: 205-210. 5· Zie de Minderhedennora Minderhedennota (1983) en Penninx (1988:: 49). 49), die zich onder meer baseert Pcnninx (19~8 bas~rt op Jonker jonker c.a. e.a. (1973) en Kerkhoven (1976). Zeeland. dan is de uitspraak ontleend aan het 6. Wordt een geïnterviewde geciteerd uit Zeeland, Wuert'Z.. Is de gdn terviewdc llfkomsrig basismateriaal van Tuynman~Kretcll Tuynman-Kret en Wuertz. geïnterviewde afkomstig uit een geval, dan is h"1 het citaat ontleend Ol~tlcelld aan het basismateriaal andere provincie, provmcie, zoals in dit geval. Vln Tuynman-Kret en Koopman (zÎe bijlage) . van (zie bijlage). 7· Dit voorbeeld is zonder meer illustratief. Op bijna alle kampen wordt 7. worde melding gemaakt van voortdurende politiecontrole. 8. Bij een begrafenis begufenis of andere familiegebeurtenis mag men langer, soms veertien dag':l1 dagen blijven staan. Kennissen moeten sneller weg. (1913:: 93). 9· Verslag Vmlag der Staatscommissie (1913 10. Dit registratiesysteem, dat was ondergebracht bij het ministerie van VBIl Justitie, justitie. is in 1983, 198), met mei als argument privacy-overwegingen, op aandrang van de pSP psp vernietigd. I!. er 8817 I 7 wagens, 11. In 1909 t909 waren warent'r wagens. die werden werdell bewoond door 3984 personen, persouen, terwijl in 1930 2261 woonwagens woonw~gells met 10.795 bewoners werden werJeu geteld (Volkstellingen 1909 [909 19302261 en 1930). gemeenten, vanwege het ontbreken van een 12. Il. Daarvóór 'hadden hadden de gemeenten. (.oen wettelijke regewoomv3gens te weren of althans na een kort ling, zoved zoveel mogelijk geprobeerd woonwagens verblijf weer door tL' te sture11. sturen. 13· e.a., (1979: 135-14°) zigeuners in IJ. Ook Sijes e.a [35-140) vergeleken in hun boek Vervolging Vtrllo~'liug van lIa u ;.;igemwrs ;'1 Nedultllld /940-1945 het woonwagenbeleid woollwagenbcleid van de DuÎtsers mer dat van nu en Nederland I940-I945 Duitsers met vonden geen principieel verschil. wrschil. Deze aantijging stuitte op heftig verzet van de zijde van het ministerie van ÇRM, CRM, dat in een persbericht (Vrij Nederland, 26 mei 1979) zei deze vergelijking grievend gricvcnd te vinden voor parlement, p3rlement, rijks-, provinciale en woonwagen beleid betrokken zijn gegemeentelijke overheden en allen die bij het woonwagenbeleid weest, met name zélfhet sJac;htoffer slachtoffer van n.;lme voor diegenen die in de oorlog zélfhct V; 1l vervolging geweest. waren geweest. Doom 1940: 453-456, 469-472, 469-"472, 485-4S8, 50 1-504. 14· L.A. van Doorn 485-488 , 5°1-5°4. 15· IS· Tussen 1941 en 1943 [943 werden diverse verzoeken van procureurs-generaal aan de secretaris-generaal van het tot eonCclltrJtie concentratie van her ministerie van vall Justitie gericht om tOl Vlm woonwagenbewoners Goei 1984: woonw~geJlbewoncrs over te gaan (De Geei 198.;: 44). 16. Van deze subcommissie maakte de al eerder genoemde L.A, L.A. van Doorn deel uit, verschillende ministeries en vertegenwoordigers van evenals ambtenaren van de vnschillcnde particuliere organisaties en gemeenten. p3rtieuliere orgJnisJties 17. geen 17· Dit Die punt heeft het overigens niet gehaald. De woonwagenwet van 1968 19ó8 bevat ge~1l trekverbod, maar beperkt wel dl' de bewegingsvrijheid tot bew~gingsvrijheid van v:ln woonwagenbewoners Wool1wll.genocwone.rs [Ot het absolute ~bsolule minimulll. minimum. 18. opdracht werd verleend door het ministerie van Maatschappelijk Werk op advies 111. De opdeaeht Woonw~genwerk. In deu van dc de werkgroep Woonwagenwerk. deze w.:rkgroep werkgroep hadden vertegenwoordiorganisaties, alsmede am ambtenaren bten~ren van het minisgers van particuliere en kerkelijke organisatil$. terie van Maatschappelijk zitting Oeurgens 37-38). Op dit K KSKI-onderM~atschappdijk Werk Zitting Ueurgens 1987: 37-38), SKI-ondcrzoek baseerde ].H.A. Woonwagenbewoners.•. Sociologisch 0onj. H.A. Wernink Wcmink zijn dissertatie W,,,,"wagcuUtJl!lIlItr 11derzoek vmf van em een margi,ralf marginale groep (IY59). (1959). dt'r
327

www.vijfeeuwenmigratie.nl 21 21., Zie De Goei Goei ly8.r 1984: 52. Crul e.a. 1982: 22. 22. 22. Crul lJ. 23. Om het bcl.:id beleid een wetenschappelijke fundering te geven werd het KSKI KSKI benaderd om om een een sot.i.ologisch sociologisch onderzoek onderzoek te vcrrichten. verrichten. Er werden evenwel nauwelijks enquêtes enquêtes gehouden onder de leden van de groep zelf, alleen alleen onder onder 'hen die gehouden die door het dagelijks werk de woonwagenbevolking woollwagenbevolking van nabij kennen' (De Goei Goei 198+ 1984: 51). SI). 24. Een Een van de uitzonderingen hierop is her het kamp fJm IJmond. ond. De woonwagenbewoners daar zijl1 reden: 'De iuspraak zijn zeer tev tevreden: inspraak was geweldig. We hebben hebben e. err zelf een een hoop ~an aan gedaan.. Nu hebben gedaan heb ben we eindelijk wat wcwildell. we wilden. Volgens mij bm kan het niet beter. We er op alle punten bij betrokken gewt'Cst. geweest. Ik Ik heb geluisterd en en meegewerkt, want zijn cr weten waar ik terechtkwam' (Crul e.a. 1982: 43). ik wilde wetcn 25. Zie voor verd<;,re verdere informatie over de hoorzittingen de paragraafbetreffeIlde paragraaf betreffende discriminatie. 26. 26 . Woollwagenbcwoners Woonwagenbewoners werden ill in 1980 opgenomen in hct het minderhedenbeleid. minderhedenbeleid, omdat zij een aparte positic positie in de Nederlandse samenleving innemen en hun achterstand van de andere doelgroepen: de etnische minderheden. Ook vergelijkbaar is met die vau werd het belangrijk gevonden de bestaande discriminatie van de groep te bestrijden. 27. AI wn de Leerplichtwet van vOQ r de zwervl.'nde Al nnaf vanaf 1901 was van kracht, maar voor zwervende bevolking wcrdC'1l van toepassing op werden uirzol1dC'ringen uitzonderingen gemaakt. De wet was namelijk alleen V;J.1l degenen die langer dan 28 dagen (i.n rd dit teruggebracht naar 8, in 1947 !laU (in 1928 we werd naar 2) in één gemeenti: gemeente bleven. werden echter vaak niet langer :;!) blevcn. Woonwagenbewoners werdM dan een of twee dagen in ecn een gemeente getole~ecrd getolereerd en de controle op naleving van de wet, zowel door henzdf henzelf als door gemeenten, was zeer gebrekkig. wet. zo ..... e1 doot 28. Op de kampen waren te weinig kinderen om in aanmerkiug aanmerking te komen voor toepasminimum).. In sing van de Lager Onderwijs Wet (30 leerlingen was daarvoor het minimum) 1950 werd de leerlingenschaal verlaagd naar 25, 25 , wat voor de meeste kampjes overigens nóg te hoog was om zelf een school te stichtcn. kam pstichten. Vanaf 1956 werden de kampscholen ondergebrach el.'J1 minimum ondergebrachtt bij het Bijzonder Lager Onderwijs, zodat bij een van 26 leerlingen een cen dergelijke school kon kOIl worden opgericht, terwijl met toestemwcstemI l woonwagenkinderen woonwagcnkindcren een aparte klas kon worden ming van de minister al met 12 gevormd. Nederland 29. Zie Jeurgens (1987: 79) en het KSKI-rapport KSKI-rapp0rl De De woonwagenbevolking woolll/lagetrbcllolkiug van Va/! Nederlond (1959: 117-119). IJ 7-1 19). Sictaram rekend met het hct idee Sietaram heeft volgens Jeurgens trouwens afge afgerekend dat het percentage percentage- debielen onder woonwagenbewoners hoger zou zijll zijn dan ouder onder van de Nederlandse bevolking. de rest vall 30. JO. Sidaram Sietaram schreef sc.:hrcefin in 1969 dat woonwagenkinderen aan aJIl het eind van va n de jaren zestig hUil schoolplicht vcertienjaar) uitzaten . Uit het onderzoek ten hoogste hun school plicht (toen nog veertien jaar) uitzaten. vall Timmermans naar de deelnamC' ~Jn het van deelname van woonwagen- en zigeunerkindercn zigeunerkinderen aan voortgezet onderwijs blijkt dat in deze situatie geen verbetering is gekomen. Nog steeds neemt l1ecm r het merendeel van de woonwagenkinderen woonwagcllkindercn na hel het verlaten van de lagere school op geen enkele wijze deel aan aa n het voortgezet voo rtgezet onderwijs (Timmermans 8 4: 37)· r984: ]7). 19 J3 I. In Indit dit citaat is isecn een vrouw van \'au 25jaar aan het woord. Ook het citaat cit~ ~ t aan aa n het begin van dit hoofdstuk is is afkomstig van een ecn vrij vfljjonge jonge vrouw. Oudere woonwagenbewoners d~t dit soort toestanhebben dergelijke ervaringen ook wel gehad; frappant is echter dat den zo recent dcn receilt nog voorkwam. voorkwam. 32. J2. In beleidsbcleids- en onderzoekskringen heeft hl'cft men het niet !uet meer over woonwagenkamcentra gesproken, waarschijnlijk om de associatie met conpen, maar wordt over centra Bij het tot to t stand komen komén van V3ll de wet van Vall 1968 1965 kon cclltutiekampell centratiekampen te vermijden. Bij

328


33. H.

34. 1.... ]5.. 35

36. ]6. 37. 17. 38. 18. ]9. 39. 40.

.41. 41. 42. 4-l.

43.

44. 4-4-.

45 . 4-5.

,,6, 46. 47. 047.

48. 49. 50. so.

51. S I.

deze verschuiving verschuIVing in terminologie te rminologie.' voor voor het eerst worden wo rden waargenomen: waargenomen: terwijl lerwijl in in het wetsontwerp wetsontwerp nog sprake is 15 van v;ln 'kamp', 'kamp'. wordt in de de uiteindelijke wet wet de de term u~rm 'centmm' gebezigd (De Goei Goci 1984: 19,t~: 55). Onder woonwagenbewoners zelf worden worden 'centrum' overigens beide benamingen (nog) gehanteerd; geh:llllcerd; de voorkeur voo rkeu r voor voor de ene dan d;Ul wel de de andere term verschilt \'erschilt per per centrum. Waar het gaat om veranderingen het gaar verandc.'ringen in m de houding van woonwagenouders tegenover het het onderwijs aan hun kinderen, kinderen. is uit onderzoek gebleken dat, dar. hoewel hoewel het nut n ut van van lager onderwijs tegenwoordig wel wel wordt wordt ingezien, ingezien. de houding ten opzichte opzichte van het voortgezet onderwijs nog steeds weinig is (Timmermans 1984: 37)· wemig positief positirfis 198 ... ; 37). Zie Bouwen (1988: 57-76) Bouwen Nelissen, Nelissen. Gevoelige Gl!votiige kwesties kUItstiet (1988; 57-'76) voor een behandeling van de verschillende verschillende 'reacties reacties van van migranten migranten op het verschijnsel vc.'fsrhijnscl discriminatie. discriminnie. SI«:hts 15 15 procent van de woonwagenbewoners werkte in 1978 19711 in loondienst (De Slechts 1979: 43)· 4]). Voogd I979: Crul e.a. e.a. 1982: 73. 7J. In I978 1978 leefde 80 procent procrnt van v;m de woonwagenbewoners woonwagenb('wollt'rs van een bijstandsuitkering (Ot' Voogd Voogd I979: 1979: 57). j7). (De Zie Penninx Penninx 1988: 202. ;w.z. A ls woonwagenbewoners het over 'wonen' \VOllCll' hebben, hrbben, dan wordt wo rdt daa tijd mee mre Als daarr al altijd bedoeld: wonen in ecn een huis. Tuynman-Kret en Koopman (1984-: (1984: 229) Tuyn m al1~ Kreren 129) wijzen w1JUIl erop ...-rop dat woonwagenbewoners wool1w~g("nbcwone rs ook uit angst voor gedwongen eens (lijdelijk) (tijdelijk) hun toevlucht gedwongrn verplaatsing ve rplaatsing wel weleens tOC"vlucht nemen nemL'Il tot ht-t wonen in een t-Cn huis. huis . het Crul e.a. I982: 1982: 20. 20. Hoewel HOC"wei vóór voor de Tweede Twt-Cde Wereldoorlog ook allerlei maatregelen nuatrt-gden werden wrrrlen genomen om het h('t leven van woonwagenbewoners woonwagmbewonet\ te t(' regule ren, ligt ligr de breuk met het hel vrije vrijt reguleren, voo r de ouderelI ouderen !Och toch rond dir die tijd. verleden voor Dat zieh zich op woonwagenkampen ook hed heel wat ·burenruzic.'$' 'burenruzies' voordoen, wordt wel aangestipt, maar niet op het moment dn dat men zijn mening over burgers fC"ll ten best(' beste a;lIlgestipr. geeft. In di ditt verband dient erop gewezen te worden dat dt'"ze deze houding te maken kan k~J1 hebben met dat veel woonwagenmannen venten. Vroeger m('t het her feit fei t dal woonwagennunnen niet nirl meer handelen en vemen. Vroegrr regelmatig hun steentje Nuu hoeft dar dat nil'! niet m('cr. meer. droegen vrouwen regrlmatig ~teel11Je bij bij.. N Niet woonwagenbewoners, ook in de literatuur wordt regelmatig onNict alleen door woonwagenbewoucrs, derscheid gemaakt tussen 'echte' woonwagenbewoners (ook wel wd 'reizigers' genoemd) en burgers dit' die na de Tweede Wereldoorlog een woonwagen zouden zijn Wrreldoorlog in ttn gaan wonen (uit woningnood of. of, zo wordt ook wel bewt'erd. beweerd, om criminele prakgun prak ~ tijken uit te O(:[('nen). oefenen). Als we 111 in deu deze studie over burgers spreken, doden doelen we niet op categorie, maar op de burgers die 10 in huizen wonen. deze laatste Cltrgorie, Va n de de" Woestijne 1984: 6. Van hoeverre dit 'wegloophuwelijk' 'wegloophuwelijk ' nog op grote schul schaal voorkomt. Het is de vraag in hoeverrt' voo rkomt. Tuynman-Kret (I984: 189) het in Rotterdam in 1983 Tu ynman~ K ret en Koopman (1984: 1119) wijzen erop dat hrr t98J nog gangbaar was. Schrover 1984: t984: 65. Tuynman-Kret en Koopman (I984 : 229) vc:rmdden vermelden nog rrn een tw~tal tweetal redenen: Tuynman-Krrt Koo pman (1984: r('dellen: het is om in een wagen 11.' te wonl"n wonen en het is gemakkelijkrr gemakkelijker -- althans voor ec.'ll een goedkoper 0111 woonwagenbewoner - om aan een wagen Ie te komen dan aan een nuis. huis. woonwagenbewonerWaarheid IVllllrlltid 1982: 1981.: 17-18. Voor alle duiddijkheid: duidelijkheid: men is ht't het er niet over eens of de discnminatie discriminatie doo doorr burgers men iç geworden. Over de discriminatie door de overheid b"taat bestaat nu wel of niet minder is geWOlden.

329


jl.. 52

53 5j..

54.

SS. 55.

j6. 56.

57. 57· 58.

geen verschil van mening: 'Maar we wc worden wordell wel altijd door hogerhand gediscrimiZeeland).. neerd' (geinterviewde (geïnterviewde uit Zeeland) Imu op wielen wie/nt staat, staal, documentaire 1984. Als je huis Van deze beschuldiging slachtoffer geweest. bc:schuJdigmg zijn overigens vooral zigeuners het slachtOffer geweest. woonvorm is het her voor burgers waarschijnlijk niet steeds Door de overeenkomst in woonvorm mogelijk een onderscheid tussen beide de stereotypen bcide groepen te maken, waardoor de over de ene groep automatisch worden toegepast op de andere. Er Er worden wo rden echter eveneens geluiden gehoord dat men op de de- kleine centra centu sterker het idee "heeft heeft als individu behandeld te worden en minder als een van de vele woonwagenbewoners (Tuynman-Kret en Koopman 1984: 195). Zie M. van Wanrooy Wanrooy (van het Landelijk Landelijk Platform Pilitform van Woonwagenbewoners Woonwagenbewoners in Amersfoort) in het artikel van Max M.1oX Paumen P.1oumen in de NRC /liRe van v~n 14 november 1987 en in hctlPw I van decembetlllovember J987 over deze incidenten. het LPW informatieblad no. Ivan december/november 1987 WUf wij ons in deze SlUdie Voor de goede orde: de ondcno.eksge-gevens onderzoeksgegevens waar studie op baseren hebben betrekking op de periode vóór 1987. In april dat jaar werd het woonwaapriJ van datjnr woon Wilgenbewoners echter mogelijk gemaakt hun wagens en inboedel mogdijk gemukt inboedd weer te verzekeren, verzckcren, zij het met als voorwaarde dat dit onder toezicht van de gemeente zou plaatsvinden. plaatsvmden. 2 : 55 Crul e.a. 198 198.z: 'iS.. In het vorige vorige hoofdstuk is overigens op het tegenovergestelde gewezen: er zijn :rijn vroeger, toen tocn zij meer contacnamelijk ook woonwagenbewoners die zeggen datzij dat zij vroeger, ten onderhielden met burgers, veel meer last ondervonden Dit' ondcrvonden van discriminatie. Die ffit"llSen ervaren de relatie rd~tic met burgers tégenwoordig tégenwoordigjuist prettiger. mensen juist als prettiger.

DEEL IV . TURKEN DEELIV.

1. I. 2J..

3· l. 4. 5. j. 6.

7. 8. 9. 10. 10. I11. I.

12. Il. 13 '] . 14. 15. IS ,

16.

))0 33°

In Sadik Yemni, Yemni. De Ot ijz ij'uren mailt! (1987) (1987).. eren snavel werkelijkhtld vaker omgekeerd omgekee.rd Hierbij moet worden opgemerkt dat de situatie in werkelijkheid is is:: Turkse vrouwen spreken slechter Nederlands dan hun man. Zie het hoofdstuk over remigratie, eerste generatie'. generatie' . remigratie. paragraaf 'De ' De ecnte Voorlopige cijfer 1987, Statistisch z.lllkIJock akboek I987: 1987. Sl(lfistÎJch 1987: 66 66.. 2: 21. De leefsituatie lufiituat;e van Turken Turkt'! en til Marokkanen Maf/Jkk.wm in iu Nederland N,Jrrla"J I984 '984,, deel deel:: 21. Turkse vrouw die met een Nederlander is getrouwd; getrouwd: ontleend aan u n het basismateriaal van Ri~vanoglu-Bilgin e.a. (zie bijlage) bijb ge).. Zie ook Van der Vleuten 198T 1987: 25-26. 2j-26. Zie bijvoorbeeld de Twentsche T."'''ltsr'', Courant Cou,.au' van 31 november 1987. Zie ook M I I-I 12. M.. de Vries 198T 1987: IIII-I!.l. Vrouw; ontleend aan nn het basismateriaal van van RiFanoglu-Bilgin Ri,vanoglu-Bilgin e.a. e.:I. Zie M. a. 204, 205. M. de Vries 1987, 1987. o. o.a. lOS. Ontleend aan het basismateriaal van Van Schelven (zie bijlage). Man; olllleend ontleend aan het basismateriaal basismatenaal van RiFanoglu-Bilgin Riivanoglu-Bilgin e.a. e. a. Zie ook M M.. de Vries Vries 1987: '9liT 88-90. 88""90. Roelandt Roelandt en Veenman Veenmilll (1988: 72) tonen op grond van literatuuronderzoek aan dat ofnauwe!ijk5 Turken hierin niet of nauwelijks verschillen van Nederlandse ouders. Hierbij moet overigens wel worden opgemerkt dat uitsluitend de mening van Turkse overigcllS Turhe ouders is doet. Zo heeft gepeild en er een verschil bestaat tussen wat men zegt en wat men doet. heefi slechts de Turkse ouders van de jongens die door Van Schelven zijn 51~eh ts een kwart van Viln d~ er cbadwerkelijk daadwerkelijk iets voor ondervraagd cr vOQr over om zijn kinderen door te laten leren leren.. Zie ook Roelandt (1988 : 72). Roehndt en Veenman (1988: 7.2). M. de Vries (198T (1987: 77) constateert ronsmeert dat de


17. 18. 19.

20. ':0. 21. 21.

22.. ':2 23. 23 . 24. 24· 25. 2S. 26.

27.

28. l8 . 29. 30. )0.

331. I. 32. }2.

33. JJ.

34. ]4. . 35. )5. 36.

meeste ouders hun dochta dochter wel tO(' toestaan meest" su~n de middelbare school te bezoeken. Ook Ri~ v:moglu-Bilgin e.a. ((1986: 1986: 54-57) laten llen RiFanoglu-Bilgin zien dar dat wcliswaar weliswaar mindl'r minder mosjes meisjes dan jongens voo voortgezet onderwijs volgen, mau maar dat dit niet m in alk alle gev;/,lIen gevallen komt doorjongcns n gezet onderw':)s komr doof'du dat hun ouders hl11 hen hierin bclcmmerC'll. belemmeren. Voor dl' de volledigheid: in Turkije geldt cm een voorr kinderen tussen dc de 7l'ven zeven l'1l en twaalfjur twaalf jaar (P"ters (Peters 1982: 206). algemene leerplicht voo werkelijkheid gebeurt,. is nog maar Of dit in wl'rkcl ijkhcid ook gebt·urt maat helemaal de vraag. De cijfers van onderwijsdeelname in Turkije wijzen n~mclijk namelijk ui uitt dat jongens veel vaker d~n dan de ondl'rwijsdedname een vervolgo vervolgopleiding Zie meisjes «'n ml"isjes pleiding volgen. Z ie bijvoorbeeld Vlug ((1985: 1985: 23-24). Ontleend aan het basismateriaal v:m van Ri~v3n<,)glu-Bilgin Ri~vanoglu-Bilgin c.a. e.a. en Veenman (1988: 74) voor een overzicht van d" de literatuur over dit Zie Roelandt ell onderwerp. basismateriaal van Ri~vanoglu-BJgin RiFanoglu-Bilgin e.a. Ontleend aan het basismatcriaal Wellicht ten oVCJ:vloede overvloede wijzen wij erop dat uiteraard niet alle Turkse ouders zo Turks" OUd"fS in de genngcrc geringere disophne discipline op Nederlandse denken. De ouders die voordelen voo rdelen zien lil scholen, lijken echter een zeer kleine minderheid te vormen. Zie ook M. 198T 109I09-II2. Zic M. de Vries 1987: 1 I 2. Zie noot 17. Zie Z ie ook Vlug 1985: 159. Ontleend Schelven. O mleend aan het basismateriaal van VlUl Van Schelvel1. Nederlandsc oaar voren dat Nederlandse meisjes in het onderzoek van Vlug (1985: 160) brengen naar h3rd werken werkcn en soms 'meepraten' 'lJ\ecpI"Jtcn' met doccnten; hun Turkse klasgenotes rustig zijn, hard docenten; heD daarom wel eens als 'spelbreeksters'. ·spelbrceksIers'. zij ervaren hen Hier dient wel onmiddellijk bij aangetekend dat ook leerlingen aangetekcnd te worden wt leerli ngen in In Turkije moeite ogen te 'autonlairc' 'autoritaire' optreden leerkrachten motite hebben met het in hun ogclI optrcm'n van \'an hun hunlecrk.rachten dat (zie Danz e.a. 1986: 86). In het hoofdstuk hoofdstuk. over teruggekeerde Turken TurkelI (die weten dar het anders allders kan) zullen we zien dJ.t dat hel het ondergaan \·.all van discipline in de praktijk zeker niet altijd e'\'en even gemakkelijk verloopt. Zie hiervoor ook De Hoop en Swenne (1988: 35) dat geremigreerde }Sl.. Zij bevestigen bcveStigl!l1 dar jongeren in T Turkije utkije profijt hebben van hun talenkennis. t;l.lenkcnnis. Ontleend aa aann het basismateriaal van Van V;/,n Schelven. In een onderzoek onder studenten aan de universiteit van Istanbul werd eveneens eveileens opgemerkt dat deze deu moeite hebben met meI het vele uit Lilt het hoofd leren leTen en het hCI te theoretische karakter van vm de lesstof (Danz e.a. 1986: 19M: 96). Ontleend aan het basismateriaal basismateriaal van De Vries Vncs (zie bijlage). bij lage). Roelandt Rodand! en Veenman Vecnman (1988: ( 198.~ : I09109- IIO) 1( 0) constateren eonsuteren dat Turkse leerlingen aan het hel begin van va n het hel basisonderwijs basisonde_fwijs een eel1 relatieve achterstand achterst:'l.IId vertonen venonen op het gebied van vall de Nederlandse Ncderl~ndsc taal. Omdat in het onderwijs ondc,rwÎJs vervolgens "crvolgcns nauwelijks aandacht wordt besteed aan hun specifieke taalproblemen (met moedertaal én met het Neder(mef de moedertJal lands), lands). beheersen bt-bcersen zij aan het hel eind cÎnd van de basisschool zowel ZQwcl de de Turkse als de de Nederlandse taal onevenredig slecht. slecht. Achteraf verschilt men van mening over de vraag of het niet leuker lel/krr was geweest om met me! meer m
33 33'1


n37. 38. Jli.

39. J9. 40. 040. 41. .p . 42.

43. 43 .

44. 44. 45. ·u.

46. ~. 47. 48. d.

49. 50. jO.

w,;im;i (7, 14 en 20 september) 5Cptember) verschillende felle reacties re~ctics op deze stellingweken daarna name. Zie ook Ri~vanoglu-Bilgin Ri~Yal1oglu-Bilgil1 e.a. c.a. (1986: 68). Er is al vaker op gewezen dat de doclslellingCJl doelstellingen van OETC geen \';111 het 05TC geell verband (meer) (mttr) houden met een locn mogelijke mogel ijke remigratie, remigntle, maar m~~r veeleer veelect zijn gericht op ontplooiing van allochtone kinderen i/1 de Nederlandse maatschappij. m~atschapp ij. Toch T och benadrukken de ouders, ouders. kindercu in juist met het het oog op een mogelijke mogcJijke terugkeer, (etugkeer, voortdurend het belang van OETC. OI!l·C. Ontleend aan het basismateriaal b.asismatcriul van vau De Vries. Ontleend aan het Omll'Clld hel basismateriaal van V,IIl De Vries. Vries . De Hoop en Swenne (1988: 33) . ell Swennc (19811: 3). In de Turksejongerenonderzoeken Turksejongcrenouderzoeken van Van Schelven en cn De Vries werd deze gefingeerde naam, om redenen van privacy-bescherming, privaey-bescht'rming, gegeven gt'gcven aan aa n een kleine stad in het midden van Nederland. Een extreem en tragisch tngiseh voorbeeld voorbedd hiervan wordt gegeven gegevell in de Duitse documendoeumentaire getötet' (L983). (1983). In deze t;j,;n.' 'Warum habe ich ieh meine ffi\.'ine Tochter getörrt' dcze film vertelt een Turkse vader een Duitse jongen en v~der hoe hoc zijn dochter, die samenleefde met ~n cn weigerde deze te trouwen, hem in ill de Turkse gemeenschap te schande maakte. Hijzelf raakte hierdoor hIerdoor volkomen grhol~rd; niet me! alleen in Duitsland, maar mau ook in Turkije, want de geruchvolkomrn geïsoleerd; ten verspreidden zich snel. Om aan a~n de enorme enormt' druk (roddel, economische rconomischc boycot boyrot e.d.) van zijn zijll landgenoten J:lIldgenotrn te ontkomen, ontkomen, zag hij zich uiteindelijk genoodzaakt zijn ZÛn dochter te vermoorden. vermoordc.'ll. Ontleend aan het basismateriaal van Ri~vanoglu-Bilgin Ri,vanoglu-Bîlgin e.a. C.a. De Turkse meisjes uit het onderzoek van M. de nee heconden.ock dl' Vries Vties (1987) zeggen, op één na, m, 11et' tegen een ~n huwelijk met een Nederlander. Drie van de zeventien hierover Inerover ondervraagde T Turkse meisjes in het onderzoek Klassegenoten e.a. I987b) wksemelsjcs hetonderzock Kltlsstgmortll (Danz (Danze.a. 1987b) zeggen een gezinnen-onderzoek huwelijk met een Nederlander ln het Turkse Turksegezinnen-ondenoek Nrderlander niet uit te sluiten. In van Ri~vanoglu-Bilgin 32 ouders antwoord Ri~v~noglu-Bilgin e.a. (1986) geven p amwoord op de vraag naar hun hUil memng over Qvrr een ecu gemengd huwelijk: huwelijk: j5 zeggen uggen dat een dergelijk de rgelijk huwelijk voor hun mening dochter dochtér tot de mogelijkheden behoort (2 daarvan stellen slelJrll wel wd bepaalde eisen eÎlien aan UI1 de toekomstige zonen betreft zeggen 16 ouders hun toestemming tOekomstige echtgenoot); e
].32 332

rén

www.vijfeeuwenmigratie.nl 51. 51. 52. S2. 53. B. 54· 54. 55. H. 56. 56.

57· "57. 58. 58.

Ontleend aan het het basismateriaal basismateriaal van van Van Van Schelven. Schelven. Ontleend;!.;!.n Ontleend uaan het basismul'riul basismateriaal van van Ri,vanoglu-6ilgin Ri~vanoglu-Bilgin c.a. e.a. Ontleend n het Ontleend aan het het basismateriul basismateriaal van van Van Van Schelven. Schelven. O lldeend;un Zie ook ook M M.. de de Vries (198T (198T [44). 144), die die hctZclrde hetzelfde zegt. zegt. Zie Ontleend aan het het basismateriaal van van RÎ~vanogluRi~vanoglu-Bilgin e.a. O ntleend aan Bil gin c.a. Het p te wijzen Het IS is misschien goed goed er er hie hierr oop wijzen dat dat ook ook Nederlanders (nog steeds) niet te juichen als als hun hun kind een een relatie met een een Turk Turk aangaat en en dat zij op di ditt punt sstaan taan tejulchell niet vcel veel van van Turken w verschillen. wellicht niet r5chilkn. Ontleend aan aan het basismateriaal basismateriaal van Van Schelvçn. Schelven. Ontlecnd hun ra rapport Werken eu en ~"r8m zorgen constateren Bo Bouwen Nelissen (1986: 14)) 143) dat dat In hun pport W"km uwen Nelisscn vrouwen cr er minder moeite mee hebben hun hun tJken taken binncmbinnens- en bu buitenshuis Turkse vrouwcn itenshuis te com biner{'l1 dan NederiJndse combineren Nederlandse C,'II en Marokk:unse Marokkaanse vrouwen. Zij werken meestal veerweek en drageJl dragen bovendien de volledige verantwoordelijkheid voor het tig uur per weck vrouwen daarentegen k1C'Zen kiezen vuk vaak voor wen dauentegen huishouden en de kinderen. Nederlandse vrou een deeltijdbaan deeltijdbaan (een (een keuze die Turkse vrouwen zich fin:allciecl financieel meestal niet kunnen hun rol als moeder C1\ en huisvrouw belangrijker vinden dan veroorloven), veroo rloven), omdat zij bun die als werkn('cmstcr. werkneemster. Bouwen Nelissen merken overigens ook op dat Nederlandse Bouw "11 Nclisscn mannen wel iets vaker dan hun buitenlandse seksegenoten de stOrstof- or of theedoek Ier ter maa r dat vrouwen nog steeds het he! meeste werk verrichten en dat de hand nemen, maar verantwoordelijkheid voor hel het hl\i huishouden (p. .p 41). sholJd~'n in ieder geval bij hen hl'n berust (po ). Eén dat cr er ook eell een gunstige kant zit Etn geïnterviewde Turkse man merkte overigens op lbt aan het feit dan kunnen mannen aau fe it dat de Nederlandse vrouw vruuw de huishoudkas beheert: Wil café "crdnnken verdrinken of veq;okken, vergokken, zoals bij Turken wel het geld tenminste niet in het care gebeurt (Ri~vanoglu-Bilgin e.a. 1986) 1986).. gebe urt (Ri~\lalloglu-Bilgin aan het basismateriaal van Van Schelven Schelven. Ontleend a:all b:asi!tmateriaal \'an De mccste meeste Turkse jongens geven te kennen dat zij toch het een maagd in hl't liefst met ttIl betekent d~t dat zij met een trouwen, want een het huwelijk treden. Dat betekem l'Cn Turkse zullen !touwen, Nederlandse maagd is in hun ogen een contradicuo contradictio in te terminis. Of zoals een Turkse rminis. Ohoals T urkse jongen het verwoordde: er geen echte meisjes; \lC"fwoordde: 'In Nederland zijn cr meisjes: het zijn vrouwen, vrouwen. gebruikte' (onderzoek Van Schelven) Schelven). Zie ook M. de Vries (1987: (1987: 150-158). 150- 158). In het onderzoek van Van Schelven zeggen l:eggen I11I van de 15 IS ongehuwde jongens dat zij een relatie met c('n een Nederlands meisje hebben h eb~n (gehad). Ontleend aan het h"t basismateriaal basismatenaal van va n De Vries. Zie ook het onderzoek van Sieval Sie\la1 naar T1:aar de houding van Turkse T urkse vrouwen v rouwen tegenover tegenove r anticonceptie
wc

59.

60. 661. 1.

62. 6:. 63. 6] . 64. 65.

66.

67. 6'}. 68. 68. 69. 69. 70. 70. 71. 71.

wt

333 III

www.vijfeeuwenmigratie.nl 72. 71,. 73. 7j. 74. H. 75. 75· 76. 77.

78.

79· 79. 80. 80. 81.

82. 83. 8j. 84. 94.

85. 8j.

86.

87. 88. 89.

90. 91. 92. 93. 9j. 94.

Zie voor een uitgebn:ide uitgebreide analyse van dit fenomeen ft'nomeen M . de Vries 1987. het basismateriaal van RiFanoglu-Bligin Ontleend aan un hef Ri~vanoglu ·BJjgin e.a. aann het Ontleend aa bet basismateriaal van Van Schelven. Zie ook M. de Vries (19117: (198T II3, II4). lIJ . 114). basismateriaal van Ontleend aan het basISmateriaal va n Ri§vanoglu-Bilgin RI$vaJloglu·Bilgin e.a. De Turkse vrouwen en meisjes in het onderzoek van M. de Vries wijzen er ov('noverigens op dat d(' de omgang tussen hartelijker en gezelliger tusscn Turken in Turkije veel hartdijker gezdliger is dan die tussen Turken in Nederland. Zij verklaren dit door erop te wijzen dat de migranten hier uit verschillende streken in Turkije komen en daardoor andere gewoonten hebben, die een goede relatie 93-98).. heblx-n, rd:ttie nogal eens in de weg w('g staan (1987: 93-98) Het aspect van de ollbegrensde onbegrensde gastvrijheid. gastvrijheid, dat wil zeggen iu in tijd (Turken nemen altijd al tijd de tijd voor hun hUil bezoek, hoe h~ lang het ook blijft), in ruimte (het hele huis staat mat ter beschikking van het bezoek; een bezoeker kan rustig in de keuken te eten bezoek: crn k('uKcn iets it·ts te: halen trC'k heeft) en in de hoeveelheid voedsel (voor gasten zal zill men altijd hillen als l Is hij trek zetten), werd verschillende: verschillende malen benadrukt. benadrukt. In zoveel mogelijk gerechten op tafel zetten). Turkije loopt de gastvrijheid onder invloed LIlv\ocd van de economische recessie en de daarmee gepu gepaard gaande financiële dilannC<' rd gunde fmancië.le problemen volgens verschillende van onze inforÎnrotgeen van manten overigens terug. Door gren mallten va n de Turken in de door ons geraadpleegde opmerkingg over gemaakt. interviews is hier evenwel een opmerkin Afdruk 43/44, mei 1988,5· AfilruJ.'4J/44. 1988. j. Ontleend het basismateriaal O ntleend aan hln basismateria:tl van RiFanoglu-Bilgin Ri,vanoglu-Bilgin e.a. Knegt en Den Hartog onderschrijven in hun artikel 'Pbus 'Plaats en sociale functies van voedsel in de samenleving· samenleving' dal dat Nederlanders vrienden of vreemden op bezoek of niet met iets erbij) aanbieden. in meestal alleen maar koffie (al or erbij ) of een drankje aa nbieden. Dit In tegenstelling tot bewoners van mediterrane landen, waar de regels van de gastvrijheid (1982: 120). hdd het aanbieden van een maaltijd muilijd voorschrijven voo rschrijven (1981.: automatisch op Knegt en Den Hartog bevestigen dit en wijzen erop dat Turken niet automnisch (1982: 144). voedsel bezuinigen als hun inkomen plotseling terugloopt (1983: Knegt en Den Hartog (1981: (1982: 121). Knegten /ll). Knegt en Den Hartog bevestigen dat het voedsel in Nederland (i.n (in vergelijking met meI andere culturen) een vrij onbelangrijke plaats pbats inneemt inll('enJt en wordt gekenmerkt gekenmerkl door eten een ecu zekere soberheid. Wel bestaat bij de Nederlander de neiging om veel te etell 121 ). (1982: 121). Volgens er - bij TurksejollgensTurkse jongens - weliswaar enig besef van de Volgells Van Schelven bestaat be5t<1a[ecweJis\vaucnig lx'SCfvan 'vrijheid' ederN('derl;and, maar zijn zij, door de aanpassing aan N Neder'vrijhe:id' en 'democratie' in Nederland, landse ideeën en het her gebrek aan OIali vergelijkingsmogelijkheden vergclijkingsmogc\ijkhcdcn met de Turkse situatie, zich daar duidelijk (onderzoek Van Schelven). d;m niet nier altijd zo du idelijk van bewust {onderzoek Schelven}. Zie voor ccn een uitgebreide anal analyse yse van de ervaringen van va n migranten met discriminatie en hun reacties daarop, Bouwen Bouw t11 Nelissen Nclissen 1988. jongeren bestaat dcze deze indruk. indruk . Zij maken echter een vergelijking met Ook bij Turkse Turksejongeren de situatie van twee ;),à drie jaar geleden. Bouwen 'terugtrekken' Bouwen Nelissen Nclissen behandelen dergelijk gedrag onder de noemer 'te.rugtrekken' (1988: 65-67). 6j..-67). Ontleend aan 3311 het basismateriaal van Ri§vanoglu-Bilgin Ri~vanoglu-Bilgin e.a. Zie Bouwen Nelis5Cn Nelissen over 'contesteren' (1988: 611 68-73). ....71). 'conformeren' (1988: .s~z) 59-62).. Zie Bouwen Nelissen over 'confonneren' het basismnerinl basismateriaal van Danz e.a. Ontleend aan hel Schelven. Ontleend aan het basismateriaal van v~n Van Schelven. Dit zou verband kunnen houden met meI de gehanteerde methode: secundaire analyse allal~

334 JJ4


95.

96. 9797. 98.. 98 99. 100. 101. 102. 103 10J..

104. 105 10j..

106.

107.

108.

109.

IlO. t 10 ,

van bestaand niet speciaal speciaalbest':land materiaal, m:neri:l.al, dat niel - hoewel hO('wd het onderwerp wel vaak va~ k aan de orde kwam betrekking had. Onze (olleg'" collega Frank .auijs, Buijs, die kw~m - op de arbeidsmarkt betrdtking momenteel bezig be-zig is met een ondenoek onderzoek onder Turbejongens Turkse jongens en hen expliciet heeft heen gevrugd colleg", 's, constateert constatttft gevraagd naar hun ideeën over NederlandS(' Nederlandse werkgevers en collega's, evenwel hetzelfde (mondelinge mededeling). mededrling). Ook Buijs vertelde ous ons dat tijdens zijn interviews regelmatig wordt opge[nerkt; opgemerkt: '~t wel. wrrkgever en ik wil daarmrt 'Let wel, ik heb het over dir die ene werkgever daarmee niet zeggen da datt alle ZQ zijn.' zijn. ' Nederlandse werkgevers zo Ontleend aan genoemd gellOO11d onderzoek van Buijs. BmJ5. Zie Chorus, De Nederlander Ntdtrhmdrr uilt?'IUk uiterlijk til en ;'Ulrr/ijk innerlijk (l96j). (1965). Schelven. Ontleend aan het basismateriaal b3sism a tcr ia~1 van Van Schel\'e'n. Ri$v3.noglu ~ Bilgin e .... 1986: 128 t:n 1l9. 130. lJO. Zie ook RiFanoglu-Bilgin e.a. en M . de' de Vries 1987: 12j, 125, 129, Ri~vanoglu-Bilgin e.a. 1986: 124. Rii vanoglu-Bilgin c.a. 124 OI1tleend V21\ Ri~vanoglu-Bilgin Ri~vanoglu-Bîlgin e.a. Ontleend aan het buÎsmaterÎaal basismateriaal van Zie ook Vermeulen Vtrmeulcn 1984: 147. De DI' situatie si/IIII/ir vangeremigreerde vtm gtrtmi.'l,urde Tllrksf Turksejongeren jongtrrll (1987: 18), ]8), De Dc Hoop en Swenne (f988: (1988: 70) en Eigen Eigtll "lIard haard is iJ goud waard? JjJa/lfd? (1987: 16). Zie ook ook: de paragraaf paugnaf 'Het Nederlandse onderwijs en Turkse kinderen'. kinderen '. situatue vangeremigreerde Turksejongeren Zie De Dt lima/llt lIall grrtmigretrdf Turku jOl/gUttr ((1987 1987:: 17) en De Hoop en Swenne (1988: 67). 67) . Zie Waarom terug? (1987: 12-15). onderzoek had overigens averigens uitsluitend betrekW
335 III


I111 I I .,

I[12. 12.

113. 11 J. II4 I r4 . II5. 1 r5.

116. 117. II8 118..

II9. 11 9. 120 . 120.

121. 121 .

122. 123· I2j.

124. IZ4. 125.

houding houding van \';In de individuele indIviduele leraar dan met met eventuele regels voor voor geremigreerden gcremigreerden binnen het Turkse onderwijssysteem. onderwljssyslcem. Voor Voor het volgen volgen van universitair universiuir onderwijs in Turkije moet een toelatingsexamen worden worden afgelegd. Aan Aan de hand van van het aantal aan tal behaalde punten wordt vervolgens bepaald wat iemand mag studeren. Door de beperkte toelating toelning en het grote aantal .u.nul vekn af. In ln 1983198j-1984 1984 werden er van van de Je circa 600.000 600.000 aspirantgegadigden vallen velen studenten slechts 70.000 (11,6 (1 1,6 procent) op de universiteiten toegelaten. toegelaten, Er zijn veel commerciële comrnercit'le (dus (dus prijzige) cursussen curSUSien om aankomende studenten op het centrale centnle toelatingsexamen tocbtingscxamen voor te re bereiden. Zie Handboek Hmrd/Jock remigratie rI'IuigflllÎt (I98T (1987: 7.48). Dit gold ook al in lIJ Nederland, waar wnr Turkse meisjes zich z.ich evenmin evenmjn al te te vrij konden konden gedragen. Sommigen ervaren derhalve niet zoveel verschil, verschil, anderen vinden het in Turkije veel strenger. Uiteraard mede afhankelijk streek, de stad ofhet Uiteraud is dat datmedeafh. m kdijk van de desueek. desud ofhel dorp waar zij in Turkije terechtkomen. Bookelman Bookdman en Creussen C reussen 1986: 87. 87, Zie ook Santing (1911T (1987: 90) go).. De lezer kzer dient hierbij wel te bedenken dat in rn de grote steden Sleden uiteraard meer voorzieningen zijn en - :llthaus althans in de moderne wijken - meer bewegingsvrijheid bewegtngsvrijheid voor meIsJes. meisjes. Swenne (1988 haard isirgouJ goud waard? Zie onder meer De Hoop en t11 Swenm' (1988:: 55) S5) en Eigen E;gttlllllllrá Ut/frml? (1987: 17). Hierinn wijken ze overigl'ns overigens nauwelijks af Hieri ~f van Turkse meisjes in Nederland. Nederland. Zie Brassé 59-78 . BrassE 1985: 59-'78 Dit Dil is in tegenspraak Icgenspralk met wat M M.. de Vries (1987: 167) 167) te horen kreeg krttg van \';In Turkse Turkse' meisjes steden in Turkije volgens meisJcs in Nederland. Ne'derland. Die zeiden ze-iden namelijk dat dal men in de Sleden de laatste blitste mode gekleed gaat. Zie De Hoop l'n en Swenne 1988: [988: 36-37. ]6-J7. Het Hel Vrije Vrijt Volk, 12 september 1987. Het is de vraag Turkse pers vra:lg in hoeverre nocve'rre de de.1'urkse. peTS een rol heeft gespeeld bij deze beeldvorming over het Westen mingover Westen.. Volgens de turkoloog rurkoloog D. Koopman, Koopman. die momenteel onderzoek verricht naar dit onderwerp. onderwerp, wordt de westerse wereld regelmatig als uiterst rua r di. afgeschilde rd. verdorven afgeschilderd. W
DEEL SAMENVATTING EN CONCLUS CONCLUSIES OEEL V. v. SAMbNVATTING IES I. Zie Elich en Maso 1984: B. 1. 35.

2. Zie Sociaal en Cultureel Rapport 1988: 138. 2. Ij8. )3.. Zie H.alm an e.l. 1087: 142I4z-I.~ 5. Halman e.a. 1987: 145.

4. 5. 6. 7.

338-339. Zie Sociaal en Cultureel Rapport 1988 1988:: 338-.Ll9. Zie Baker 1983: 198]: 124. Hofstede 1987: 198T S-ó. 5-6 . Zie Hofstede' Zie Penninx 1988: 198.

6 336 33

www.vijfeeuwenmigratie.nl BIJLAGE

Zoals aan ~all het begin begiu van deze studie slUd;e werd vermeld, is IS in dit onderzoek gebruik gemaakt gema
MOLUKKERS

Onderzoekers: Onderzot'kers: D. BarteIs, Bartds. met assistentie assis temie van F. F. Siwabessy, Siwahessy, J. J. Soumokil en NN.. van Wijk. Thema: Socialisatie id~ltiteilsvorming bij Molukkers. Mo/ukkch. Het onderzoek is afgesloten en Socialiurie en identiteitsvorming zullen in het najaar van 1989 worden gepubliceerd. de resultaten resuhaten :zullen gepubhceerd. divtrse' gemeenten gemttntcu in Nederland: AmsterOnderzochte groep: ruim 100 Molukkers in diverse dam, Culemborg, Woerden, Alphen aan aal\ den Rijn, Rijn. Capelle aan den Ijssel. IJssel. Werkwijze: de gegevens zijn verzameld vl'uamcld tussen tu~sen juni Juni 1983 191\3 en augustus ;lUgustus 1985, 1985, en in de de' zomer van v3n 1987. Dit gebeurde door doo r participerende pHtlaperende observatie obsen'ftijd van 6(j tot tOt ruim ruim 70 70 jaar. jaar. Onderzochte Werkwijze: met de de- informanten infonmme-n zijn in de perioden oktober oktober 1982, 1982. januari j."lonu."Iori 1983, 1983. en We-rkwijze: met rebruari tot en met juni 1984 198 ... informele gesprekken gevoerd (gemiddelde (gem iddelde duur 3 à 4... uur). uu r). februari Voorts Voon s vond langdurige participerende puticiperende observatie plaats. pluts . Onderzoeker: F. Siwabessy. Siwabe-ssy. Thema: het het gemengde huwelijk. huweJij k. Onderzoek afgesloten. afgeslott'n. Rapportage Rapportage wordt word t verwacht. ver wach t. Onderzochte Onderzoch te groep: 30 ]0 Molukkers, Moluk kers, onder onder wie wie verschillende verschillende echtparen, echtparen. in in Culemborg. Culemborg. Werkwijze: Werkwijze: open interviews intervieWl,, gevoerd gevoe rd in 1982 19~:l en 1983. 198J . Voorts Voorts vond vond langdurige participarticiperende observatie plaats. pl~~ls.

337

www.vijfeeuwenmigratie.nl Onderzoeker: G. Mout. Ooderzod;c-r: Thema: relatie. relatie Molukse cultuur en de wijze The.ma: wij~ van Molukse sportbeoefening sport~oeferilllg en -organisa-Qrgani~ onderzoek he-eft!Ot heeft tot ('("IJ een proefschrift Maluku Muda onderweg. Eigen tie. tit. Dit onder.wek prodschrift geleid, getiteld MaluJm MIldIJ otldrntJtg. Eigetl cultuur etl en minderhtidspositit minderheidspositie bij ft" een Mallllm Molukse sporlllNtfligiug sportvereniging ((1986). CU/WUT ' 986). tientallen Molukse betrokkenen bij de Barneveldse Onderzochte groep: tiennllen Barneveldse- voetbalclub Maluku Muda, door middel van (spontane) ge-sprekjC"S gesprekjes e-11 en (langdurige) interviews. intervie......s. Werkwijze: leeronderzoek in 1973-1974, observatie van septe.mber september Werk wijle: een lC"eronderlock [973-1974, participerende obsen'atie 1974 tot september 1975 197 5 en van va n oktober 1977 tot eind 1978, waaraan tot medio 1981 198 1 nog het een en ander is toegevoegd. Twee ordners met (vcld)aantekeningell (veld)aantekeningen en verslagen ve rslagen van beeldvormingsonderzoek. de interviews zijn tijdelijk afgestaan voor het beeldvormingsonderzotk. Onderzoekster: Onderzoeksl('r : M M.. Tuynman-Kret. woonsituatie, het woonbeleid Thema: de woonsituatie. woonbdeid en de woonervaringen en -wensen van Molukkers. Het onderzoek is afgesloten en heeft gere.sulteerd geresulteerd in het rapport De huisvestingssitualli !tuiJlitSliug$silutJlit Ilall Molukkers Molllkkm jll Neder/Olld (1985). tie van in Nederland gemeenten Zwolle, Nijverdal Onderzochte groep: 50 Molukkers Molukktrs in de ge-mcenten Nijverd~l en Moordrecht, van 10 Molukkergemeenten. en 25 vertegenwoordigers v~n Molukkergemeenlen. Werkwijze: schriftelijke enqué"te enquête in 57 Molukkergemeenten. vertegenMolukkergemeenten. Interviews met "Venegendeze gemeenten over de. de achtergronden van woordigers woordigrrs van ra 10 van v;m dt.ozc va n het beleid. beleid. Casestudies in 3 Molukkergemeenten, achterhalen hoe Molukkergemeellten, met als doel te aehtC'Jhalcn hO( de Molukkers hun woonsituatie eryarcn ervaren en wat hun problemen problenu:n en wensen zijn.

CIDNEZEN CKlN15ZEN

Onderzoeker: F.N. Pieke, met als coördtn;ltor coördinator E .B. Ver meer. Onderzocker: E.B. Vermeer. Chinezen in Nederland. De resultaten Thema: de positie van Chinum rbultaten ervan zijn vastgelegd V2stge1egd in het her rapport de Clliueun Chinezen 111 in Nederland (1988), verspreid door het Documentanppon De Dr positie posilit van dt N~lltrlalld (1988). China van het tiecentrum voor het Huidige Chin:! hel Sinologisch Instituut van de d!': RijksuniversiRijksulllversiteit Leiden. telt ervaring hebben met Chinezen en Chigroep: 14 '-4 sociaal werkers we r kcr~ die veel ved erv,uing ChlOnderzochte gn;!ep: nese zijn 44 leden van geïnterviewd. nes!': leiders leiders.. Daarnaast lijn 441!':den v:m 25 aj Chinese huishoudens geinterviewd. Werkwijze: gedeelte van het onderzoek is gebaseerd op interviews We.'rkwijze-: het kwalitatieve gedeelte.' interviews.. onderzoekers, f'en een ustal zestal Daarnaast D.urnaas t is, is. met assistentie van verschillende terzake trrzake kundige onderzoektn. deelonderzoekingen ged,un gedaan naar de demografische situatie van Chinezen, hun positie in deelondenoekingen dcmog r ~fische siruatie de horeca, schoolloopbanen, CITO-toetsscoru CITo-toetsscores e-n en huisvesting hOfec:J. de werkloosheid, schoolloopbanen. huisv~"ting van Vln Chiehj.. nezen.

WOONW AGENBEWONERS WOQNWACENBEWONERS

Onderzoekers: M. Tuynman-Kret en F. F. Koopman. centra-beleid. De Thema: evaluatie van het sinds 1977 '977 door de overheid gevoerde kleine renrn-be.Jeid. De zijn vastgelegd in het r.lp rapport resultaten van Vln het onderzoek :zijn pOrt Woonwagenbewoners lVooliwagtllbelllolltrS weer ,,'eN' verplaatst. kleine crutra·beltid centra-beleid ;11 in de praktijk l'I~rplotJtst. Het H~t klein€' Ilrak/ijlt (1984). onder de drie direct betrokken Onderzochte groep: het onderzoek werd uitgevoerd ODder (2ra), beleidsvoerders (103) en omwonenden (152). partijen: woonwagenbewoners woonwagrnbewonen (210). Werkwijze: het onderzoek we-rd werd uitgevoerd in de periodt periode april 1982 tot en met februari 1984, waarbij de onderzoekers "Zich zich richtten op de gebieden Venlo, Venlo. IJmond, IJmond. West

JJ8

www.vijfeeuwenmigratie.nl Noord-Brabant, Noord-Drabant, Zwolle Z wolle en Rotterdam. Woonwagenbewoners Woon ....'
TURKEN r URKE N

Onderzoekers: M.J. Danz, Gründemann en D. Onder.<:oekers: DaflZ. R.W.M. R. W.M. GründcmaJlJl D. Koopman. Thema: de aard ~ard en omvang van de psychosociale psychosociale: problemen probkmcJl van Turkse adolescenten in onderzoek zijn grpublic.rerd gepubliceerd in Klassegenoten Nederland. De resultaten result:uen van v~n het ondl'rzock KlassrgcrHl/CI1 ., De Dl' van Turkse situatie vall SiWlllic Turku tenil Nederlandsejongeren Ncdu/al1du }emgaf/! vergelekm vtrgr/rkm ((1987b). ly87b). Onderzochte groep: groep: om de specifieke problemen van Turkse Ondenochle \'an T urkse jongeren te achterhalen ac hterhalen werden ook Nedcrb Nederlandse sociaal-economische posindsc leeftijdgenoten Iccftudgcnolell in een C(1l vergelijkbare vl"rgcJijkbare soclaal-«Ollomische cic hel onderzoek betrokken. In 10r
339

www.vijfeeuwenmigratie.nl Onderzoekster: Onderlockster: M. de Vries. oriëntatie van Thema: de oriénutÎe ~l Turkse Turk.se jonge vrouwen. Het onderzoek onderzoek. is afgesloten ;afgesloten en de jonge vrouwen resultaten ervan zijn vastgelegd in Ogen o.~CII in je jf rug. ,.u~!? Turkse TurJm meisjes mfisjc$ en ftl jrmgf vrouw", in i" Nederland Nfderll1 ud (1987). (19S7). Onderzochte groep: 25 jaar. lj Turkse vrouwen en meisjes in de de. leeftijd van 16 tot 25 Jaar. Onder hen bevonden zich zowel scholieres, scholieres. studentes en (al dan niet gehuwde) gchuwde) werkenden of werkzoekenden als full-time huisvrouwen. huisvrouwen. Werkwijze: de gegevens werden verzameld verumdd tussenjanuari tussen januari 1984 en maart 1985 198j.. Afgezien MgezlCl\ van allerlei informele contacten is met ieder van de informantes gemiddeld ruim 71 uur i.nformde comaCtel1 gesproken. 75 gesprekken gevoerd. ge'5proken. In totaal tOt
340 34°

www.vijfeeuwenmigratie.nl LITERATUUR LITERATUUR

Ambonezen Amboll~ztn in bi Nederland NtJrr!o"d (1959). Rapport Rapport van IIDII de dl' commissie lDllimmit ingesteld urgesltld bij besluit Ms/uit van llnn de dl' minister minisUf van september 1957. I'/lll Maatschappelijk M/Jotsrlrapptlijk Werk, Wtrll, d.d. à.tI 24 sf'l'umbrr '957. 's-Gravenhage: 's-Crll\'cll.lugc: StaatsdrukkerijSta:usdnlkkerij~ en uitgevers bedrijf. uitgcycrsbWrijf Amersfoort, var/ dl' de Molukkers Amersfoort. ].M.M. j.M.M. van (1971) De Dl' sociale Jooalt positie pOS./I' 11011 Mall/kl/trs in rn Nederland. Ntr/N'/or,J. 's'5Gravenhagc: Sta;lIsuitgeverij. Gravenhage: Staatsuitgeverij. Amersfoort, ].M.M. (1974) Immigratie minderheidsvorming. Een analyse van j.M.M. van (1974) fmmigrorlt en (tI miu,ltrlidd!vorming. elI! ilIralyit ".. " de Nedtrlo/ldstsiwa"t' f94J-/97J, Alphen aan den Rijn: Samsom. Nederlandse situatie I945-I973. Baker, V.]. V.J. (1983) ( 1983) Wooden Wooi/eu shoes sllots and o"d baseball mUf/Mil bats. blm. A study smdl' of sociQcullllrill integration illleSrfllio,1 of Baker, oJ sociocultural oJ Americans in The AmtricallJ;1/ J'hr Hague. Hag/lt. Leiden. Bands, Dieter Dierer ([986) C .. n the train min ever be bc slOppcd Dc\'c1opmcms in the Ihe Moluc(1986) Can stopped again? Developments Bartels, can community in the Netherbnds Netherlands before after the bdore and afler thc hijackings. Indorlfsia, lllt/outs;a, no. 4411 (april) 2]-.U . (april) p. 23-45. Benton, Senten. Gregor & Hans Vermeulen Vermeulcn (red.) (1987) De Ot Chil/t.:trl. Chinezen. Muiderbe;rg: Muiderberg: Coutinho. Coutlllho. Berg, Harry (1983) Racisme schoolboeken. Hetgladde van het H arry van den & Peter Peler Reinsch Reinsdi (198J) Rarismt in i" srlloo/botktll. H tf gladdt ijs van/Ilf UltSttrs westers gelijk. ft/ijk. Amsterdam: SUA. Bijl, (1985) Woomvagtllbelrid Woonwagenbeleid til en waouwagtlll'rlluw. woonwagenvrouw. Het woonwagenbeleid in Nederland Bijl. E.J. (198S) Htl Uloor1!lIagttlbt/dd;1I Neder/alld gedurende dt de periode gevolgen VUil var/ hrl het overheidsbeleid voor dt de positie van dt de gedurmde ptrioJr 1900-I984: 1900-1984' gev41/gell Iwrrhtrdsbtlfid I'II0r posWt IIUII woonwagen vrouw. Rijswijk: UlllolUvogrllllnullv. Rijswijk: Ministerie Minister;\! van \'an wvc, Hoofdafdeling Documentatie en Bibliotheek. Afdeling literatuuronderzoek (wvc-literatuurrapport (wvc-li teratuurrappon 28). Bibliotheek, 111). Bijl, dejaren tachtig. De problematiek Bijl. E.]. E.J. (1986) Molukse Mo/ubt bejaarden b,jlUWlcu i/1 ju dt jartn ,ufluig. pl'oblrtflariek van VIIII de IIt ouder wordende wordend!' mens in dt de Molubtgtmee,u(/,ap Molukse gemeenschap als ib, één vlm van dl' de out/su oudste tll/isclle etnische groept" groepen in Nederland sil/ds sinds de ,Hens ill ill Nrdrrll11111 Tweede lVereld,;wr/og. Wereldoorlog. Rijswijk: Ministerie "all van wvc (wvc-liteuluurnpport (wvc-literatuurrapport 33). Twudt Hl. Bookelman, R. & R. Bookdman. n. Creusscll Creussen (1986) Erlkele Et/kelt rtiJ reis Turkije. Tw-kfJt. Een Etll vtrsla,~ verslag ovtr over dr de remigratie rtmigrar;t I'a/I van Turkse vrouwen. Doctoraalscriptie culturele antropologie Rijksuniversiteit Utrecht. TI/rb" V'OIlI4'tll. moeizame strijd tegen vooroordelen. Boon, Martin & Gerjo Kok ((1984) 19/l.4) De mociz.lIne vooroordd~n. Intermediair ll/lmlltdlllir 20, J7 20. 37 (14 september) p. 25-27. Boukema, Hajer c.a. e.a. (red.) (191IS) (1985) Wij"/lebbffl Wij hebben MollJkst Molukse killnerl'll kinderen op school. Boukema. Dick, Du:k, Maaike Hajef sclwol. Een handreiking voor d( de Ittrkrarht. leerkracht. Hoevelaken: Christelijk Pedagogisch StudiecenEt/I lumdrtikiu9 trum. Bouw, C~rolicn Carolien B: & Caricn Carien Nelisscn Nelissen ((1986) Werken ~/J en zorgen. Een vergelijkend onderzoek Bouw. 1986) Werktou zorgtIl, E~u IItrgrlijketrd olldtr::otk 'lII"r naar dr de QrbtiJsvJlarillgell arbeidservaringen Ildll van Turbe, Turkse, MllrQkknamr Marokkaanse til en Ntdtr/dlldjt Nederlandse IlrOI/UlfII. vrouwen. Den Haag: Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Bouw, Carolicil Carolien & Carien Ndisscn Nelissen (1988) Gtvotligt Gevoelige kwtstitJ. kwesties. Ervaringen van migr/llJ/t/1 migranten Errlarillgm 11/111 met diJln·mIllQlir. discriminatie. Rijksuni"Cfiitelt Rijksuniversiteit Leiden, Centrum voor Ond~n:oek Onderzoek van Maatschap/I,tl Ll'iden. CelUrum 26) . (coMT-uitgave 26). pelijke Tegenstellingen (cO.\IT-llIlg1V'" Brassé, (1985)Jonge migranten NI en 1111/1 hun vrijt vrije tijd tijd. H Het sport- til en vriJtlijdsged,,,g vrijetijdsgedrag V/ll/ van JOllgt jonge Brusé. Paul (1985) JOlijt ",isr,mftll rt sporl-

34 1

www.vijfeeuwenmigratie.nl Turken til en MarokkmItIl Marokkanen in EiNd/'OVftl Eindhoven til en Dcm/red'l. Dordrecht. Universiteit T'ITkm UnIVersiteit van VlD Amsterdam, AmsterdJm, Instituut voor Socille Sociale Geografie (Publikatie I5). Stl!uut IS). /986) Nation
342

www.vijfeeuwenmigratie.nl Duijker, Frijda (1960) National national s/ut stereotypes. Ouijker, H.C.]. H.C.). & N.H. frijda Nariolttll character rI/anma and "a/hl,,,,1 o/ypes. A A trend report prepared the International oJ S,iemifir Scientific Psychology. Amsterdam.. UpOrl prtpurtdJor fo r tilt JII/erna/jonal Union of Psycl!o{ogy. Amsterdam Ehrlich, Howard]. Thet lIXi/J1 social psychology oJ prejudice. theoretical review HOw.trd J. (1973) Til ps)'tlI/Jlogy of prtJIIJ,(t. A A systematic sysltma/ir /lrrart/ical rt.VÎtUl and propositional inventory of oJ ,h(' the American social psychological study oJ prejudice. New a"J praposi/iollnl ;,lIIfnmry Amtrira/r socilll psydwlogicoll SII/d}' prtj,wiet. Nl"W York:John York: Jolm Wiley Wilry.. Eigen Turksejongeren: oriëntatiereis naar Eigm haard is goud waard? U/"ard? (1987) Project Projttl remigratie wlugr"rrt TI/rkst JOl/gtUIt: verslag ,'eN/ug orji!l1tl1l{trtis /Illar Turkije in de periode 23 auguSlus augustus 1987. Z wolle: Provinciale RemigratiecommisTurkijr ill Je ptriode 18 I,~ jjuliuli-2] Zwolle: Remigr.uierrdrrzotl.: naar /l aa, etnische cllljsclltgrotpt/l JrN ollJerwijs. Onderwijskunde. ",ijs. Rijksuniversiteit RijkSUniversiteit Utrecht, Vakgroep VJkgrocp O nderwijskunde. Ex, J. ]. (1966) Adjustment after "';8,al;<)II. migration . A longitudinal oJ the oJ aJjl/Jllllt adjustment Adjusllllt/ll af/I'T /cli/gitudil/a l study sludy pJ r!tt process prtUtlS of "l by lor reJugees environment. The Hague: ,tj ugtts to /() a new fltW CIIvjrm/llrNr,. H ~gue: Nijhoff. Zwarte huid, huid, blanke Fanon, Fanon. Frantz ((19832) 198):!) Z"'llrtf /.lal/kt maskers. IIl(ukm. Amsterdam/Den An1!iterdam/ Den Haag: Kritiese Bibliotheek bliothttk Van V;an Gennep/Novib. Felling, Allxn, Albert, Jan Peters & P. Schecpers Scheepers (1986) eoretische modellen verklaring van (19116) Th Tlm'rttische m"Jd/tn ter Ier verklar;"g va/l etnocentrisme. Nijmt'gm: Nijmegen: Instituut Sociologie. rtl/PUII/risme. lnSrituUI voor Toegepaste Toegep~sl(, SOCiologie. Goei, Leonie (1984) Mazirel en 1/" de woollIllagel'lwet God. leonie de (198 4) Lau lAll M" ~,,tl til flloomvagrll1"tr van Vil/I 1968. Doctoraalscriptie DoctoraalscriptiC' Rijksuniversiteit Rijksuniveulteit Utrecht. U trecht. Gravesteijn-Ligthelm, ].H. &]. en I/rbtid arbeid als ulfzelfGravrsleijn-Ligthelm. ] .H. & J. de Voogd ((1985) 19115) Wool'lwagenbewoners lVoolltvagt ubewalltrJ til standige. Een het Nederlands Economisch sllllrdig~. EC'11 verkennende IItrk/'llllelidt studie. slJ/dit. Rotterdam: Ron l'rdam: Stichting S tichtill~ ht'f Economisch Instituut, Instituut. Afdeling Arbeidsmarktonderzoek. Arb
343 J4J

www.vijfeeuwenmigratie.nl Heerikhuizen, Sociologen 111 in de jaren dertig ell en veertig het NtdtrNederHeerikhmun, Bart van (1980) Sooologen v«mg over hel volkskarakter. Amsterdams Soci%lisch Sociologisch T Tijdschrift 4, p. 643-676. landse volkskarakI er . AmJurdauu ijdschrifr 4. p. 6.$3-676. Hendrik, Nederland. Vreemden, maar geen Hendrik. H.K. H. K. (197S) Ambonezen ttlllbo"e.uII ,."in Ntdn/ll"d. Vrwndtll, nuwr gttn vreemdelingen. Ilrttmdt/ingm. Scriptie De Horst, Horst. Driebergen. Drieberge-n. Inee (1986) Ttrllg '/ruis elJ Vmlilg VIlII & Deniz Ince Terug Il(/(/r naar 'huis en h(//Ird'. haard'. Verslag van hel het ollderzoek onderzoek Heus, X~ndra Xandra de &. gedaan OIIJU onder Tllrks~ Turkse remigranten in Konya omgeving. Doctoraalscriptie gedllllIl rt'migramm 111 f(11J1Yil ren Il omgevillg. DoclOraalscripne Universiteit Umversiteit van Amsterdam Amsterdam.. Blo Blokker. kker. v:ln Hoek, (1987) De lsl/lJflitju Islamitische en haar leider Hoek. A. van der (1981) lre Molukse Malukse gemeenschap gemttl!1clwp til leldj'( Imam Jmllm Achmad A.tllmlld Tan. Doctoraalscriptie TOIl. Docto raalscri ptie Rijsuniversiteit Leiden. gespleten 5Ilmtlr/tll;/lg samenleving ill in het Caribisch gebied. Bijdrage tot de Hoetink, (1962) De Hoelink, H. (1'}62) lligtSplettll lIer Cilribistll Bijdrilgt la' dt sociologie socill/ogit der dtr rasrelaties rasreilltirs in ill gesegmenteerde gtugmemurdt maatschappijen. maa/SClrappijell. Assen: Assen: Van Gorcum. Go rcum. Hofs tede, G«rt Gello/gell van /'/111 het Nederlanderschap. NeJer/andcrscilap. Gezondheid, GrzolldlwiJ, recht en ril fCOllcml;r. Hofstede, Geert (1987) (1987) Gevolgen economie. Rede uitgesproken uitgespro ken bij de aanvaarding van het hoogleraarschap hooglcranschap in de Vergelijkende Vcrgdijkt'l1de bet InternalntenuCultuurstudies van Organisaties en van het bijzonder hoogleraarschap in het tionaal Management der Sociale Wetenrionaai Managt'men t aan de Rijksuniversiteit Limburg, Faculteit de-r We-tellschappen, 15 mei 1987. schappen. op vrijdag IS en groepsHollander, .]. den (1946) Het Ho llander, A. N N.]. N rl andere IlIIdttt volk. 110I k.. Een En, verkenning IItfkemrillg van 11.:1" groepsoordeel grotpsoofdulm beeld. Rede uitgesproken bij dt' de aanvaarding van het amb ambtt van hoogleraar breid. hooglenar aan un de Universiteit AmSlerdam op 20 lO mei 1946. Leiden: Sijthoff. Universileit van Amsterdam Hoop, Hoop, Tine de & Marja Marj3 Swenne (1988) Remigratie. Rtmigrarit. Verslag Vml/lg van lIa" een tal leifwereldonderzoek Irifwt rddonduzoek Haag: Regionaal RçgÎol1aal Centrum Cemmm Buitenlanders ollder geremigrurdt onder geremigreerde Turkse jongt1nJ. jongeren. Den Haag: Zuid-Holland West West.. H orsten, Hans (1987) (1987) Woonwagenbewoners: WoonwlIgmbewoners: wrakkenplan wu.k.kcnplan maakt autoslopers auroslopcrs brodeHorsten, loos. de 26 november. dt Volkskrant, VolkJkro/lf, .:6 Ilovembct. lmprallkorglllln Welzijn IVt/zUn Molukkers, Molukkm , aflevering afle-vering 1981, 198/, 1983, 1984, 1984. 1985: Interviews. Inter views. Inspraakorgaan Inspraakorgaan Jllspraakorgilillr Welzijn lVehijrr Molukkers, Mo/ukkers, aflevering aflevermg 1981, 198 1. 1983, 1984, 1984, 1985: Voorlichting. Voorlichling. Inspraakorgaan JllSprQaJwrg/lll'1 Welzijn lVel::ijli Molukkers, Mo/tlkkm, aflevering 1983, 1984, ' 9ij4, 1985: Cultuur. Inspraakorgaan lllspraakurgllall Welzijn IJle/zijn Molukkers, MO/llkkers. aflevering afl evering 1986: Molukse Molukse: vrouwen. Janssen, enJ. Creusen C reusen (1986) (1 986) De Chinezen Ch,nezen komen hier hief niet schatje, echt ('cbt niet. nie-t. StimuSlimHjarlSSen, L. en]. lans lum 4, 4, no. 6, p. 7-11. jansz, Jeroen ((1986) 1986) Etnocentrisme en discriminatie. In: In: Politieke PIIU,jtk.e psychologie. psycho/cgit. Inleiding TII/eiding en Jansz, overzicht. a ller~id,l. Alphen aan den deo Rijn/ Brussel: Brusstl: Samsom, Samsam, p. p. 41-47. 4 h~ 7. Jager, jager, H . de & & A.L. A.L Mok Mo l:. (1983) Grondbeginselen Cromlbtgllut/nr der sociologie. socio/ugit:. Gezichtspunten CtziclllrpUliu/J en "" begrippen. peil. Achtste herziene hçrzitne druk. dntk. Leiden/Antwerpen: Leiden/ Antwt'r pen: Stenfert Stenfc.rt Kroese. Kroest'. Jeurgens, jaar, I946-I986, )eurgells, Charles (1987) 40 40jaar, /946-1986, landelijk IlIIlde/ijk woonwagenwerk. fj'O(lf/lllilgelll llerk. Tilburg: H. H . Gianotten. notlen. Jong, Jo ng, M.J. M.J . de (red.) (red.) (198S) (198j) Allochtone AUatluOlJt kinderen ki"dtrt" op Nederlandse Nedtr/audft scholen. JclJolen. Prestaties, Prtstatits, problemen prob/tllleu en houdingen. Lisse: ",I"",dfugt". Lisse: Swets Swt'ts & ~ Zeitlinger. Z6t1inger. Jonker, RonaId Kerkhoven & & Paul Paul Ofner Orner (1973) (1973) Beleid Ikltid en ell woonwagenbewoners U/oo/llvilgtllbtrvollm in 11/ ] o nk.co:r, Carla, RonaId Nederland, Nrderland, I903-I973. 1901-1971. Doctoraalwerkstuk Docto naJwerkstuk. culturele cuJ rurtle antropologie antropologie Universiteit Universiteit van van Amsterdam, Antropologisch-Sociologisch Antropologisch-Sociologisch Centrum. Ctntrum. Jonkergouw, j o nkefgouw, Th.A.].M Th .A.J. M . (1966) (1966) Migranten M1sra",ru m.b.t. m.b. l. woonwagenkampen. woauwlIgtukam!ltll. Verslag Ven/ag van IIUII een etlJ ona ,, ~ derzoek dt rzotk naar I/allr de objectieve objectiel'e en tIJ subjectieve mlt)ecliell~ kenmerken kfllmerkcll van 111111 de dt gezinnen, gezillncIl , die dit verhuisden ver/wildell van lIalJ een Uil wagen wageu naar Ita/lr een eel' woning wOlJinR oJ of van IIIlIJ een (til woning U/aui"s naar /Jaar een erll wagen. wagen. Katholieke K~tholieke Hogeschool HogeschooJ Tilburg, voor Arbeidsvraagstukken. Arbt'ids\"uag5wkken. Tilburg. Instituut Instituut voor Kagie, Ka gie, Rudie Rud ie (1983a) (1983a) Chinezen Chi.neZt'n in Nederland. Onze Ot/oU Wereld, Wnt/d. september, scptember, p. p. 6-13. 6-13· Kagie, KaKie, Rudie Rudie (1983b) (1983b) Eten bij bij de Chinees. Chintcs. Vrij Vrij Nederland, Neder/alld, 10 10 september, september , p. p. 2-40. 2-40. Kerkhoven, R.A. R. (1976) (1976) Van Vall kamp kilmp naar "a"r centrum cel/lnlm ...... , naar /100' de verdommenis? lIerdomtnflu'S? WoonwagenlVoOllwagtllKt'rkh oven. R.A.R. bewoners beU/OI'in in ju Nederland Ntdrrlalld en ril het /rel woonwagenbeleid U/llollwagrubtltid van 110/1 de de Gemeente Gemeenle Amsterdam III/wadilm in I" de dt jaren jllrnl

344 34'

www.vijfeeuwenmigratie.nl 1965-75. culturele antropologie Universiteit 1965""75. Doctoraalscriptie Doctorulscnpt-ie cultufe1~ UniverSIteit van Amsterdam, An tropologisch-SociologIsch Centrum. Centrum. Antropologisch-Sociologisch Ot CIJilleu rmmrgrtwlrtr 111 Allwe,.d",u. Doctoraalscriptie socioKhoe Soe Khiam (1951) (19SI) De Chinese immigranten in Amsterdam. grafie Gemeente (;(omeenl!' Universiteit. Univers.ilcit. Knegt, voedsel in de samensamenY. & A.P. den Hartog (1982) Plaats en sociale functies van vocdsd Knegt. Y. (red.), Voeding als Hlllllucllappdijk maatschappelijk verschijnsel. leving. In: A.P. den Hartog Haltog (red.). VJledillg /lIJ IIwtlu}lIstl. Utrecht/ Utrechtl Boho, Schc\tcma Antwerpen: Bohn, Schelterna & Holkema. Koop- frI en btJltdillgsg~drQg bestedingsgedrag et"îsc/,t etnische grotpeu groepen (1985). (198S). Band l: 2: Samenvattingen, SamenvattÎngen. konklusies, konklusics. CIMK. Den Ministerie van slotbeschouwing. Veldkamp; Vcldkamp; CI.\l.K. Deo Haag: H;'llg: Mmistenc v~n Economische Zaken. Landman, Landman. N ico (1986) TwwI Tussen vooroordeel 1I0orOOl'dftl ril en begrip, begrip. Visies van I'O U moslims in j" Nederland Neder/alli/ op de rit christenen en kerkelijke !rol/di/tI; houding tegenover c!rriSltrlm til de ktrke/ijkt lt'grt/oIJ(I' moslims. /IIo$1imJ . Doctoraalscriptie Vrije UniversiAmsterdam, Faculteit FliCulteit der Godgeleerdheid. teit Amsterwm. Leefsituatie Turken t/l en Marokkanen in Ntt/ulautl Nederland 1984, De (19R6). (I986). Deel 2: Kerncijfers. Lufsiwatit van V/l1I TurktIl Mar<1kk/mm ill 19114, Dt Deell: M.]. Rooduijn M.J. Rooduij[l m.m m.m..v. v. J.J. Latten. Den Haag: Hug: Staatsuitgeverij. (198S) Chinese leerlingen komen wat meer in de belangstelling. Leeman, Yvonne (1985) bebngstelling, Samenwijs 6. 6, no. 2, Ilrt/lUlijs 2, p. 36-38. Leeman, Yvonllt' Yvonne ((1988) 8, no. 5, S, p, p. 1988) Chinezen en intercultureel Illtercultureel onderwijs. Samenwijs Sdl1lClIWijl 8. 197-198. '97- 19 8 . de "(lod nood !lew., hoog iJ. is. Qlldtr;:,otk On~erzoek 11'/(/1 naar hulpverleningsmogelijkheden ImlplJtrimillsmwgdl)'kllrtlnl bij Lima, Juli:! Julia de (1988) Als tlr StXlleei sexueel gtlvtld geweld voor Surinaamse, Surin"alUse, Alltil/iaanu. Antilliaanse, Ambaf1l1u Arubaanse rIJ en Nfo/,/ksr Molukse vrouwen. Ilrouwm. 's-Gravenhagc: venhage: Ministerie Minim:nc van V:l.n Sociale Zaken C'n en Werkgelegenheid. JJ. van der «(986) lirtr thuis TJ/rkije.' No/i/ies /laar Qan/tiLoos, J.J. (1986) Ulttr Weer /truj terug ill in Turkije! Weer thl/is 111 in Turkije? Notities naar aanleiding IJIW van rru een oribllrllitrtis oriëntatiereis rrallr naar Turkijt Turkije lil in dt de periode van 23 juli tot 25 augustus 'stlillS prrlodt 111111 J) Juli IQI ~5 auglwus 1986. /986. 'sGravenhage: Katholieke Ka tholieke Emigratie Emigu.tic Centrale. Lopulalan, (198S) Ol/drr Lopulalln. Frans (1985) Onder de dt surcuw sneeuw tril eerl Indisch I/u/iul, graf graf. Haarlem: H3~rlcm : In de Knipscheer. Knipschccr. ken Venema van school. onderzoek naar het Luykx, M. & P. Uni Uniken Venerna (198S) Wegblijven II'tgb/ijllell "/lll sclJoo/. Een Eell oudtr;:'Qek /lIIaf ha lJuzl/im verzuim mlrtl en het voortijdig ['oQflijdig verlaten Ilrrlaten van Ilan dt de sr/IQQ} school bij 14-17-jarige 14.-J 7""j/lrlgt Turkse, TI/rilst, Marokkaanse Mllroltkomue til en Nederlandse Net/er/mulst meisjes. Rijksuniversiteit Utrecht, Vakgroep Onderwijskunde. Manuhutu, W. (1987) Molukkers in Nederland. M:l.11uhutu. Ncderl~nd. Migranten tegen tegell wil wil en dank. Tij'dTijdulrrjfi 100, no. 3. 432-+45 . schrift VQor voor Crsc/lltdenis Geschiedenis 100, 3, p. 432-44S. Carol H. & Hen\.; Molony, Carol Henk PechIer (198:u) (1982a) Molukse Molt/kSt letrlmgtll leerlingen in Hl 11(1 het Ntdtrla/.du Nederlandse basuQIIbasisont/uwijs. derwijs. SamtrIVemmd Samenvattend (OPJlor!. rapport. SVo SVO aS os I/I.I. Leiden: LlCOR. Ll CQR. Molony, Carol H. H. & Henk Pechier Pcehk'r (198zb) (1982b) Molukse Moluku leerlingen lurfi"gt" hr in 1,,·/ het Nedtrltmdse Nederlandse basiStUIbasisondmvijj. derwijs . Bronnenboek. BWl/lltllbotk. SilO svo OSII. os I I. Leiden: LlCOR. L1COR. Molukkers in niemandsland (1981). Landelijk niem:mdsbnd (198 1). L~ndclij k Comité Zuid-Molukken, Bul/ttll/1l0. Bulletin no. 30. 30, september. Maluku Muda onderweg. Eigen cultuur en minderheidspositie bij een Mout, Gerrit (1986) Ma/ukll Mlld~ our!erwcg. Eige" (ulIUII( ell ",j'IderIJe.idspositir WI Molukse sportvereniging. sporrlJcrtlli.I;i".~. Proefschrift Vrije Universiteit Univcrsiteit Amsterdam. Hooglanderveen: Trcpico. Trepico . Paumcn, Max M3lt (1987) Acties Acnes tegen woonwagenkampen woollwagenkampell zeuen zetten kwaad kw.ud bloed. bloed. NRC HanPaumen, delsblad, 14 dt/sb/ad. '4 november. Ilovember. emancipatie. BU/fIIIS Balans 1'/"1 van kennisverwerving Penninx, (1988) Minderheidsvorming Pl'l1nÎ.nx, Rinus ([988) kfiudfrlreidJllom rrrlJ! en ril tfll,mriplll//:. kfllni.wtrwtrlling ten feil aanzien 111111 van r'tII",igrflllltll immigranten til en UJoolIlIIllgellbtWOllt'l'S. woonwagenbewoners. Alphen aan den Rijn: Sllllsom. Samsom. aal/zien PCIlOIltOn, Bung (1974) De Dt Zuid",o/ilkst Zuidmo/ukse rrp"blitk. republiek. Schets Stilt" voor Iloor tt'fl een bt~hrijl,illg beschrijving van I/all tlt de Penonton, nieuwste gesclu'tJellrs geschiedenis VDn van het Z"idmoll4kst Zuidmolukse volk. Derde geheel herziene druk. Gronin,';ell4'111 gen: Stichting Door De Eeuwen Trouw. Trau'''. Peters, Ruud (red.) (red.) (1982) Van Vlllr IITwndr vreemde herkomst. Irnhmrsr. Achtergronden Acllll'rgr/J/!/feu van vlllr Turkse Tllrku tenIl MarokkallllSt kaanse landgenoten. lalldgmoltFI. Bussum, Het Hel Wereldvenster. Wercld\'ellSlcr.

345 34'

www.vijfeeuwenmigratie.nl Pieke, Frank N N.. (1988) (19118) De D~ positie p
',et

346

www.vijfeeuwenmigratie.nl Si'jjllfie van val! geremigreerde gtrtmigrterd, Turkse Turkst jongeren, jouR,,,,,r, De Dr (1987). Leiden: Leidell: Ipso Ipro Facto. Situatie Siwabessy, MigrantenSiwa~ssy, F. & &; N. van Wijk Wijk (1986) Molukkers Molukkt'rs en gemengde huwelijken. Migr,,'Ut,rs/udieJ 2, no. 3, 3. p. 23 23-37. studies - 37. Sociaal Sociaal en Cultureel Planbureau; S"dllll/ en m Cultureel Cultrm:rl Rapport 1988. Rijswijk: H.ijswijk: Socia:.rrl Planbureau: Alphen Rijn: Samsom. aan den Rijn: SoeSt. Ruud van & &. Broos Br005 Verdonk ((1984) 19l;~) Etnische EIIIÜdrt identiteit, rJrll/ller/, begrip IHgflp nI thton·ttn. Een Et,r en theorieën. Soest, IittrJlrmr1luált. Erasmus Universiteit Umversiteit Rotterdam Rotterdam,, Instituut voor Preventieve Prc-ventieve en Soliteratuurstudie. Ps}'chia trie (Instituutspublicatic ciale Psychiatrie (Instituutspublicatie 61). Statistisch Gravenhage: St3atS\l1tgt·vcrti Staatsuitgeverij.. SlII/isri/dr zakboek Zakbotk 1987. 1987. 's's-Gravenh~ge: Dnlggebnlik onder ~",dtr en fII (drug)hulpverlening (dmgJ/llI/Jlvl'rlenlng aan ,Mil Molukse Mo/ukst jongeren. jOllge,tll. Sleijlen. Fridus (1984) Druggebruik Steijlen, Amsterdam, Special no. 7. Amsterdam. Pattimura Panimun Spt'oal Molukh'fS in In Nederland. NJB NJII 61, no. 6, p. 177Strijbosch, F. (1986) Het pelarecht van Molukkers 182. ISl.

Frl.'d (1984) ( 1 98~) Chinezen in Nederland. Een Een vergeten gr~p. Kiltlroliek Schoolblad, Stlw<Jlb/nd, Struik, Fred groep. Katholiek l6 j-9. 26 mei, p. 5-9. Swaan. A. de (198à) (t980) Kinderen in In de verschuiving van bevelshuishouding naar onderSwaan, handdingshuishouding. Tijdschrift Tijdsclrrift voor V(lor Orthopedagogiek Orr/llIpedagOjiek 19, 19, p. 153-162. 153-161. handelingshuishouding. Petn (1988) De Ot langste ItmgJle weg. u'tg. Mijn leven /tl/ru in ;11 de d~ woonwagen. rjl<Jolw'ogtrr. Utrecht: U trecht: Uitgeverij Uitgcve.rij Tauber, Petra swp. sWP. Tennekes, J. (1985) Tcnnekes. (t9~j) Veel Turken vinden samenleving umenleving in Nederland Nederl~nd respectloos. rC5pi.'cdoos, de Volkskrant, Vo/hknml. 9 oktober. Woonw~senkinderen en het hef voortgezet \loongezel onderwijs. Kompact, Kl'mpllfl, TImmermans. Ria (198,Ü Timmermans, (1984) Woonwagenkinderen no. 27, p. p. 34-.. 1. no. 34-41. Tuynman-Kret, Manine Martine (1985) De 'sTu}'nman-Kret. Ot huisvestingssituatie ImÜlltlli"gS!ifrHllr~ van tlifll Molukkers M,"llkJtm in Nederland. l\'tJetialld. ',Gravenhage: Ministerie van VROM. Tuynman-Kret, Martine verplaatst. M ~rti ne & Frans Koopman Koopman (1984) WoonwagenbetlJoners IVotl /llvagenhcUlollcrs weer Uleer Vt 'J'/II
347

www.vijfeeuwenmigratie.nl Vermeulen, groepen en grenzen.. SlInnmnrrs, Surinamers, C!lilltUU Chinezen til en Turken. Vrrmeulen, Hans ((1984) 19K4) Etnische Elniuhr grotpm tri grrn~~I Turk",. Weesp: Het Wereldvenster. We~p: Hel Wrreld"enster. Verslag ingesteld bij september 1903, SI rh'r Staatscommissie Sttltll$(tJmmüût iuglmtld hU Koninklijk Besluit Brsluif van l'fIIl 22 srpltrnlJf~r /90.1. No. SJ Vt,sltlg der (1913). 's-Gravenhage: AlgemeeJle Algemeene Landsdrukkerij. (19 13). 's-Gr20venhagt: landsdrukkerij. Versteeg, Chinatown Alf1Sftrdo,,, Amsterdam . Van woongebied lol tot voorzieningencentrum. Von 1I'0oug,bitd voorzitningl'llftll'rum. Versreeg, Pim (1987) ClrillOfoulII Doctoraalscriptie Universiteit van Amsterdam, Sociaal Geogn.fisch Geografisch Instituut. Docloraalscriplir Univrrsiteit val! Amslr rdam, Sociul InSlIluut. Verwey, Doenja Chinezen in Nederland. Intermediair p. I-Ilo Verwry. Docnja ((1983) 198J) Chmrzen [nt"mtl/ini, 19, 19. no. 50, p. I-I L Vleuten, (1987) denken buitenlandse over oJHJortl;lIg? opvoeding? E,,, Een Vleulen, M.M.W. van der (198 7) Hoe Hot dmk,,. hui/en/ou Js, moeders 1II0edN~ (wer oriënterend onderzoek de uitvoerbaarheid groepsinterviews met Turkse, MaroktJrii'ufrrmd Ollder~oek naar /Joor dr lI Ï1vorrbaMlrtid van groepsj,lIenliews ,nel Turkst, l'lfarok. kaanse ttl en N,tlerlrmdJt Nederlandse motar,., moeders vOlljangt vanjonge kinderen in R Rotterdam. GGD, afdeling k/lllltJt kindtrt";11 Ollen/am. Rotterdam: Rotterda m: CCD, GVO (Rapport 80). evo Vlug, Schoolverzuim VIIII van Turkse en Marokkaanse meisjes. Een naar dt de Vlug. Ineke Inekc ((1985) 1985) Scnool.'tfZII;1II T .. rkst tn MaroHlI/lnJt mtisjts. &1. studie stlldrr IltJor omvang til en de en schoolverlaten 12 tl Turkse til en ollwallg J, redenen redfllC'/1 van I'all schoolverzuim j(hoolverZII IIII til jc/loo/,'er/o/r" van VOII U r/ m 16-jarige J~jorigt TI/rkst Marokkaanse tegengaan dIlanillIl. daarvan. Erasmus Universiteit Mllrokkmmu meisjes mtisjrs en tIJ het Irtllegmgtlall Uuiv~rsit{"it Rotterdam, Rotlerd~ m. VakVlIk· groep Onderwijssociologie Onderwijsbeleid. Onderwijssocio l ogi~ en Ondrrwijsbeleid. ontwikkeling en samenstelling van de ChiVoets, S. Y. Y. &].]. & j.j . Schoorl ((1988) 1988) Demografische Dtm,'grajisd/t ollf.vikktlillg til Salllt'UltI/ÎII~ 11.'" dt Cbi· nese bevolking I" in Ntdtrllllld. Nederland. 's·Gnvenhage: 's-Gravenhage: Ned~ Nederlands rl and!i" Interuniversitair Imeruruversilair DemograDemogra· /ltst btlll'likj/ig fisch Instituut (Nim Intern (nlern rapport no. no. 54) S4).. Inmlullt (NIDI Voogd,]. woonwagenbewoners. Den Haag: Voogd,). de (1979) De Or werkgelegenheidsproblematiek /IIerkgtlrgmhtidsproblemlllitk 1van IIIIIIvoolIlI"agtllbtll'(Jllers. Su;nsuilgeverij. Staatsuitgeverij. Vreemd gespuis gtSpui5 ((1987). 1987). Onder redactie van de Anne Frank Stichting. Baarn/Den B a~ rtl /D~n Haag: Vrumcl Ambo/Novib. Vries, 1987) Zorgzaam Zorgza~m samenleven? Molukkers willen niet anders. Tijdschrift T!jdsc/trifr voor lI\lOr Vries. A. de ((1987) Huishoudkunde 112. H uis/lowJ/mlidt 8, no. 4, p. ro6100-111. Vries, Marlene Ogen i" in je Mariene de (1987) ( 1987) Ogm jt rug. nog. Turkse Turku meisjes en jonge jOllgr vrouwen VrOllll'rll in ill Nederland. Ntdu/alld. denn Rijn/Brussel: S~msom . Alphen aan de Riju/Brllssel : Samsom. Vriezen, (1985) Chinezen en de Nederlandse gezondheidszorg. Utrecht: Nederlands Vriezen. Jean j e.111 (198 s) C/.ill(;:(11 til di' Ntdtr/a/ldstge.zollllhridszofg. Nederland~ Centrum Buitenlanders. Bu;tenbndcrs. Waarheid, De /I dt de Haere meisjes (198 (1982). s.l.: $.n. s.n. IVlforiltid, Ot Hatrt mtisjtJ 2). 5.1.: Waarom terug? naar remigratiemotieven Turkse aalillragrfj aanvragers van Wtlarom un lg? (1987) Een Etli onderzoek ,:mdo-zork /laar r,migrorittliMirvtll van 1/om Tllrksr VIJII de dl' experimentele regeling. Leiden: fXl'C'rim,/llrlr regt/ing. leidt'n: Ipso Facto. Yemni, Sadi Sadik Uzeren mavel. snavel. Verhalen. k (1987) ( 1987) De !jurl'lI Vuha/t/l. Amsterdam: Amsltrdam: De Balie. Balie. mei. Wereldje, Vrij Nederland, NtdtrlaliJ. 26 lÓ mei Wereldje, Het Ht'r (1979). VrU (1959) Sociologisch o/lcltr::!otk onderzoek vall van MI een marg;na/r marginale Wernink, W~rniJlk. ].H.A. j. H.A . (195 9) Woonwagenbewoners. lVoOlw'agmhtwolim. Suj%giul. groep. Assen: Van Gorcum. grotp. Westerman, W.E. (1985) Wij zUn trU'~tr er weer niet het N~d~rlm!dJt Nederlandse W. E. (red.) (191IS) IVU zij" ,.;n bij. br}. Chinese Ch illtu leerlingen /WH"gfll in i" ht't onderwijs. Hoevelaken: Christelijk Studiecentrum. olllJrrwijs. Hoevelaken: Ch riSleiijk Pedagogisch Pcd~gogisch Studieeenrrum. Wijk, Nico van (198 (1985) over Molukkers de enige j) Ambon Ambo/! of Belanda? Bellludtl? Een Eell studie sll/Ji, ovcr MolukJetrs in ill Woerden, !VlltTdell, dt clI;ge

gemeente in tvaar MO/l/kklTS Molukkers na plaatselijke kompttJ kampen verspreid gtmtenrt ill Nederland Ntcltflmld UI(lar /Ia opheffing opheffillg van val/ de Jr pIQa/Jtlijl~c 1'~Nprtid zUn gtlwisv,s,. gehuisvest. Rijksuniversiteit Onderzoek van Maatschap::!ljn Rijksuniv~ rsiteit Leiden, Leiden. Centrum voor Ondenotk Mans

No title

Recommend Documents