NieuWSBrieF NOVeMBer 2009

NIEUWSBRIEF

45

NOVEMBER 2009

Te weinig aandacht voor monitoring

Waterschappers zijn van oudsher echte doeners. In dat opzicht is het een ‘mooie’ tijd. KRW, NBW, klimaatverandering, verzilting en verdroging: ze vereisen allemaal de nodige maatregelen. Momenteel zijn regionale waterbeheerders dan ook volop bezig hun watersystemen, waterkeringen en zuiveringsinstallaties aan te passen, te verbeteren of te vernieuwen. Met de maatregelen zijn vaak enorme investeringen ge-

hydrologische modellering, meer doelmatigheid, veilige-

moeid. Juist op zo’n moment is het verstandig goed na te

re waterkeringen, betere afvalwaterzuivering. Daarmee is

denken over de vraag of je al dat geld wel doelmatig en

het zijn geld dubbel en dwars waard.

effectief uitgeeft. Sorteren de maatregelen het gewenste effect? Doen ze wat ze moeten doen? Wat is de uiteinde-

Deze STOWA ter Info is geheel gewijd aan meten en moni-

lijke winst voor natuur en milieu? Meten en monitoren is

toren en de projecten die we - vaak samen met anderen - op

daartoe het geëigende middel.

dit gebied uitvoeren. Daarmee onderstrepen we het belang dat wij hechten aan goede, uniforme en betrouwbare

Monitoring lijkt bestuurlijk helaas weinig aandacht te

monitoring in het regionale waterbeheer.

krijgen. Dat is niet terecht. Goede monitoring levert meer Jacques Leenen,

temen, maar ook een betrouwbaardere basis voor goede

directeur STOWA

>

inzicht op in het ecologisch functioneren van watersys-

boom k i k k e r

In deze uitgave onder meer: Bas van der Wal: niet méér monitoren, vooral anders en beter / Kwantiteitsmonitoring: het alfa en omega voor klimaatbestendige waterbeheersing / Jeroen Langeveld: Waterketeninvesteringen baseren op feiten, niet op aannames / Monitoring maakt hoge vlucht in regionaal waterkeringbeheer / Nieuwe stoffen in het oppervlaktewater, nieuwe bedreiging voor ecologie / ACTIVIteitEN WINTER 2009-2010

B as van d e r Wal :

niet méér monitoren, vooral anders en beter 

Meten en monitoren. Waterschappen lopen er niet warm voor, want het verzamelen en analyseren van meetgegevens voor het waterbeheer is vaak een tijdrovende, intensieve en kostbare aangelegenheid. Maar watersysteemcoördinator Bas van der Wal zet dat graag in een ander perspectief: ‘Van monitoren worden de dijken niet veiliger en het water niet schoner. Dus waarom zou je er veel geld aan besteden?! Maar goedkoop is ook in dit geval meestal duurkoop.’ Hij legt uit waarom.

Waterschappen besteden jaarlijks tientallen miljoenen euro’s aan dijkverbetering, betere afvalwaterzuivering, emissiereductie, schoon en gezond oppervlaktewater. Met name in het waterkwaliteitsbeheer zijn de komende tijd zeer grote investeringen nodig om te voldoen aan de doelstellingen van de Kaderrichtlijn Water. Schattingen gaan uit van maar liefst 4,2 miljard tot 2015. Afgemeten

M A C R O FA U N A - analy s e

daaraan is monitoring helemaal niet zo duur als menigeen denkt, betoogt Bas van der Wal. ‘Als je zoveel geld uit-

tingsfrequentie. Uit monitoring is inmiddels gebleken dat

geeft aan maatregelen, wil je het liefst dat het geld goed

na deze saneringen tegenwoordig andere factoren een

besteed is. Daarvoor is het onontbeerlijk dat je gaat meten

grotere invloed hebben, zoals bladinval en uitspoelen van

en monitoren. Het vormt de noodzakelijke onderbouwing

meststoffen (hondenpoep) naar vijvers.’

voor maatregelen die je gaat nemen. Anders loop je grote kans op misinvesteringen. En dat is pas echt weggegooid

A nd e r s e n b e t e r 

geld.’

Moeten waterschappen meer gaan monitoren? Nee, niet

 

per se, antwoord Bas enigszins cryptisch. Het gaat er vol-

V oo r oo r d e e l

gens hem vooral om dat waterbeheerders het anders en

Monitoring is volgens Bas van groot belang voor het

beter gaan doen. ‘De kunst is allereerst ervoor te zor-

begrijpen van de precieze effecten van maatregelen die

gen dat je de monitoringinspanningen zo goed mogelijk

je neemt. ‘Vaak weten we wel ongeveer hoe maatregelen

afstemt op de vragen die je wilt beantwoorden. Kortom:

uitwerken, maar nooit precies. Als je de werking moni-

welke meetgegevens zijn belangrijk en welke niet? Het

tort, kun je tussentijds nog sleutelen aan een maatregel,

komt nog te vaak voor dat we gewoon de verkeerde din-

en je kunt er je voordeel mee doen bij het voorbereiden

gen zitten te meten. Natuurlijk begrijp ik wel dat je als

en uitvoeren van toekomstige maatregelen.’ Bas bestrijdt

waterschap niet voor alle vragen die je hebt, je meetnet

het vooroordeel dat monitoring vooral een bevestiging is

opnieuw kunt gaan inrichten. Het is de kunst je meetnet

van datgene wat we eigenlijk al weten: ‘Het heeft in het

zo in te richten, dat je er optimaal profijt van hebt.’

verleden meer dan eens tot verrassende nieuwe inzichten

 

geleid. Zo zijn we er jarenlang van uitgegaan dat de kwali-

S tandaa r dn e t

teit van stedelijk water vooral negatief werd beïnvloed door

Een ander belangrijk punt is dat er op de juiste wijze

overstortingen. Dus hebben gemeenten en waterschappen

wordt gemeten, gemonsterd, gevalideerd en geanalyseerd,

veel werk gemaakt van het terugbrengen van de overstor-

aldus Bas, zodat verkregen data en uitgevoerde analy-

STOWA TER INF o / 45

pag ina

2

Themadag over monitoring flora en fauna Op dinsdag 15 december 2009 organiseren STOWA en de

Tijdens de dag wordt ruim aandacht geschonken aan de

Gegevensautoriteit Natuur een themadag over monito-

Nationale Databank Flora en Fauna (NDFF) die sinds april

ring van flora en fauna. Op deze dag komen de nieuwste

dit jaar online is. De NDFF is een systeem waarmee zoveel

inzichten en instrumenten op het gebied van monitoring

mogelijk informatie over flora en fauna in Nederland

aan bod. Het accent ligt daarbij op monitoring voor de Flo-

wordt bijeengebracht en beschikbaar wordt gesteld. Wat

ra- en Faunawet, juridische aspecten van monitoring, nut

zijn de mogelijkheden en wat is het nut van dit instru-

en noodzaak van uniformering, validatie, bemonsterings-

ment voor de waterschappen en andere organisaties? De

voorschriften en het nieuwe Handboek Hydrobiologie.

themadag vindt plaats in congrescentrum Antropia te

De dag is met name bedoeld voor beleidsmedewerkers,

Driebergen. De toegang is gratis. Kijk voor meer informa-

bestuurders en onderzoekers van waterschappen, univer-

tie en aanmelding op www.stowa.nl | Agenda.

siteiten en groene adviesbureaus. Maar ook andere geïnteresseerden zijn welkom.

ses betrouwbaar, uitwisselbaar en reproduceerbaar zijn.

lyseren van een slootmonster twee uur, het andere een

Daar ontbreekt het volgens hem nog te vaak aan. Hij

dag. In twee uur kun je echter alleen de grootste, meest

illustreert dat met enkele voorbeelden: ‘Op dit moment

beweeglijke en met het oog waarneembare organismen

valideert ieder waterschap hoogfrequente waterkwanti-

determineren. Er bestaat natuurlijk geen enkele relatie

teitsmetingen verschillend. We hebben daarom samen

tussen grootte van organismen en de indicatorwaarde die

met gegevensbeheerders en gebruikers een Validatieplan

ze hebben. Aan zo’n bemonstering heb je niks. En goed-

Waterkwantiteitsmetingen opgesteld om te komen tot

koop blijkt duurkoop. Het Handboek Hydrobiologie waar

meer uniformiteit en grotere betrouwbaarheid. Ook zijn

we nu aan werken, beschrijft voor alle soortgroepen een

we bezig te komen tot een betere bepaling van de actu-

soort basis monitoringvariant. Met dat boek in de hand

ele verdamping, want daar is op dit moment geen goede

kunnen waterbeheerders de kwaliteit van hun ecologi-

gestandaardiseerde aanpak voor. Die gegevens heeft ieder

sche monitoring enorm verbeteren. Overigens zonder dat

waterschap nodig bij het opstellen van een waterbalans.

de totale kosten daarvan toenemen.’ Het handboek komt

Het kan ook gaan om hele basale dingen. Als er staat dat

nog dit jaar digitaal beschikbaar op de website van STO-

je een macrofaunamonster moet nemen met een stan-

WA. Een gedrukt exemplaar verschijnt begin 2010.

daardnet, hoe ziet dat er dan uit? Hoe groot is dat net, en

 

wat is de maaswijdte?’

Bas benadrukt dat STOWA niet de enige partij in het waterbeheer is die zich bezighoudt met betrouwbare en unifor-

Imp u ls

me monitoring. ‘We werken bijvoorbeeld samen met de

De Kaderrichtlijn Water heeft volgens Bas een belang-

Informatiedesk standaarden Water. IDsW werkt aan stan-

rijke impuls gegeven aan de waterkwaliteitsmonitoring.

daarddefinities voor waterbegrippen en stelt voor biolo-

Waterschappen zijn verplicht aan de Europese Commissie

gische meetparameters standaard meet-, bemonsterings-

te rapporteren over de waterkwaliteit en de daarin optre-

en analysetechnieken op. Verder zoeken we waar nuttig

dende veranderingen om te kijken of KRW-doelen worden

en zinvol ook aansluiting bij het Integraal Laboratorium

behaald. Er worden chemische verbindingen gemeten, zuur-

Overleg Waterkwaliteitsbeheerders. Het ILOW is de lande-

stofgehalten, pH, voedingsstoffen, maar ook biologische

lijke organisatie voor afstemming en samenwerking tus-

componenten. De meeste waterschappen hebben inmiddels

sen de waterschapslaboratoria. En we onderhouden con-

uniformiteit bereikt bij chemische monitoring. Dat geldt

tacten met het Nederlandse Normalisatie Instituut, die

volgens Bas (nog) niet voor biologische monitoring: ‘Vaak

de bekende NEN-normen opstelt. Bijvoorbeeld om van

besteden waterschappen biologische bemonstering uit. Ze

een vrijblijvende richtlijn een meer geformaliseerde NEN-

zijn daarbij geneigd te sturen op geld. Begrijpelijk, maar

norm te maken.’

niet erg verstandig. Het ene bureau begroot voor het ana-

STOWA TER INF o / 45

pagina

3

Kwantiteitsmonitoring: het alfa en omega voor klimaatbestendige waterbeheersing Waterbeheerders zijn druk bezig hun watersystemen op orde te brengen, vooral met het oog op klimaatverandering. Dat lukt alleen als je weet hoe die systemen hydrologisch in elkaar steken: wat is de bergings- en afvoercapaciteit? Hoe zit het met de waterbalans? Meten en monitoren vormt de eerste, zeer belangrijke stap bij het beantwoorden van deze vragen.

De aandacht voor regionale watersystemen is vooral sinds

Nederlands Normalisatie-instituut (NEN).

de regionale wateroverlast in 1998 sterk toegenomen,

Watersysteemcoördinator Michelle Talsma

aldus watersysteemcoördinator Michelle Talsma: ‘In het

legt uit waarom: ‘De richtlijnen die wij opstel-

Nationaal Bestuursakkoord Water is afgesproken dat

len voor uniformering van meten en bemonsteren, heb-

waterschappen hun watersystemen in 2015 op orde moe-

ben een vrijblijvend karakter. Zodra NEN deze richtlijnen

ten hebben. Daarvoor moet je een goed beeld hebben van

overneemt, krijgen ze een formelere status en gaan ze

de werking en prestaties van je systeem. Dat gebeurt via

feitelijk gelden als de norm. Waar mogelijk proberen we

hydrologische modellering. De kwaliteit van die model-

daarom met dit instituut samen te werken, en onze werk-

lering wordt grotendeels bepaald door de nauwkeurig-

zaamheden op dit gebied met hen af te stemmen.’

heid en betrouwbaarheid van de meet- en monitoringgegevens die je in je model stopt. Bijvoorbeeld over debieten

U i tsc h i e t e r s

(hoeveelheid passerend water per seconde) van stuwen en

STOWA heeft ook een Validatieplan Waterkwantiteits-

gemalen, waterlopen, e.d. Vandaar dat STOWA bezig is de

metingen laten opstellen. Volgens Watersysteemcoördina-

kwaliteit van die gegevens op een hoger plan te brengen.’

tor Michelle Talsma past dit - net als het Handboek Debietmeten - goed in het streven de kwaliteit van basisgegevens

F o r m e l e stat u s

voor hydrologische modellering te verbeteren: ‘Waterschap-

Onlangs heeft STOWA op verzoek van het Platform Moni-

pen verrichten veel hoogfrequente waterkwantiteitsme-

toring Waterkwantiteit (zie kader) het Handboek ‘Debiet-

tingen, zoals oppervlaktewaterstanden, debieten, grond-

meten in open waterlopen’ geactualiseerd. ‘Sinds het

waterstanden en neerslag. Soms zitten er uitschieters of

verschijnen van de eerste versie in 1994 zijn er de nodi-

rare sprongen in die meetreeksen. Daarom controleren

ge technieken bijgekomen voor het meten van debieten.

waterschappen de geldigheid van de gegevens, corrigeren

Die zijn meegenomen in deze tweede versie,’ zegt Durk

ze en vullen ze eventueel aan. Het probleem is dat ieder

Klopstra die Michelle Talsma ondersteunt bij de opzet van

waterschap dat nu op een andere manier doet.’ Goede,

het watersysteemonderzoek. ‘Om de toepasbaarheid van

uniforme validatie is volgens Michelle van groot belang,

de nieuwe uitgave te waarborgen, hebben we gebruikers

want de doorwerking van meetfouten kan groter zijn dan

betrokken bij de actualisering. Dat zijn vooral ontwerpers

vaak wordt aangenomen. ‘Het Validatieplan helpt water-

en beheerders van debietmeetnetten in Nederland.’

systeembeheerders bij het inrichten, uniformeren en ver-

STOWA heeft het nieuwe handboek inmiddels onder de

beteren van hun validatieproces. Van iedere validatiestap

aandacht gebracht van de commissie Hydrologie van het

wordt de methodiek beschreven en wordt aangegeven wat

STOWA TER INF o / 45

pag ina

4

Uniek

P latfo r m M on i to r i n g Wat e r k want i t e i t B eg in 20 07 w e r d he t P latfo r m Moni to r in g Wa t e r k want i t e i t op g e r ich t. He t do el van he t platfo r m , waa r in all e wat e r sc h app e n z i jn v e r t eg e n woo r dig d, i s he t d el e n e n g e z am e nl i jk opbo u w e n van

k e nni s

ov e r

Watermozaïekcongres over klimaatverandering en ecologie

wat e r k want i t e i tsmoni to r in g .

Dat g eb e u r t t i jd e ns sp ec i al e platfo r mdag e n . He t

Wat zijn de gevolgen van de klimaatverandering voor aqua-

platfo r m w il moni to r in g oo k op e e n h o g e r plan

tische flora en fauna? Moeten de ecologische doelen worden

br e n g e n : ‘ Dat do e n w e doo r he t d ef ini ë r e n e n ini-

bijgesteld? Wat valt er te leren van fossiele overblijfselen?

t iëren

Leidt de klimaatverandering tot invasies van uitheemse

van

sp ec if i e k e

v e r b e t e r p ro j ect e n,

z eg t

Ro g e r d e C roo k . Hi j i s d e voo r z i tt e r van d e com -

planten en dieren? Deze en andere vragen komen aan de

m i ss i e di e d e z e p ro j ect e n b eg el e idt. ‘ W e p rob e r e n

orde komen tijdens het tweedaagse Watermozaïekcongres

i ed e r jaa r m inimaal é é n p ro j ect van d e g rond t e

van STOWA, op 27 en 28 januari 2010 in Burgers’ Zoo Arn-

k r i j g e n . Zo star t en we binnenkor t een pro ject om

hem. Het congres brengt u snel op de hoogte van alle actu-

t e komen tot opt imal i sat ie en implementat ie van

ele ontwikkelingen rond klimaatverandering en ecologie.

neer slagr adar , zodat alle wat er schappen neerslagr adargege vens k unnen g aan gebruik en in he t oper at ionele wat erbeheer .’ Voo r me e r info r mat i e ov e r he t platfo r m k unt u contact opne m e n m e t platfo r mvoo r z i tt e r L o e s T h o r b eck e , 05 0 30 4 89 11.

wat e r d r i e blad >

de toegevoegde waarde is in termen van kwaliteitsverbetering van monitoringgegevens.’ Wat e r balans

Om de prestaties en werking van een watersysteem volledig te doorgronden, is het nodig inzicht te hebben in de waterbalans: de hoeveelheden water die via bodem en lucht het systeem in- en uitgaan. Daarbij gaat het niet alleen om oppervlaktewater, maar ook om hemelwater, kwel, wegzijging en verdamping. Het is zowel voor het

Op de eerste dag bespreken toonaangevende wetenschap-

strategische als operationele waterbeheer van belang dat

pers uit verschillende Europese landen de laatste weten-

waterbeheerders een goede waterbalans kunnen opstel-

schappelijke stand van zaken rond klimaatverandering

len, aldus Durk Klopstra: ‘Vooral neerslag en verdamping

en ecologie. Tijdens de tweede dag wordt het thema meer

spelen in die balans een grote rol. STOWA heeft samen

in detail besproken. Dit gebeurt aan de hand van belang-

met waterbeheerders in kaart gebracht aan welke verdam-

rijke onderwerpen in het Nederlandse waterkwaliteits-

pingsgegevens zij precies behoefte hebben. Deze gegevens

beheer. De presentaties worden verzorgd door duo’s van

zijn verzameld en worden op een CD-rom ter beschikking

wetenschappers en waterbeheerders of adviseurs. Op de

gesteld aan de waterschappen.’ Ook zijn aanbevelingen

eerste symposiumdag is Engels de voertaal, op de tweede

gedaan om te komen tot verdampingscijfers waarmee

dag Nederlands. Kijk voor meer informatie en aanmelding

regionale waterbeheerders beter uit de voeten kunnen.

op www.stowa.nl | Agenda.

Durk: ‘We hopen dat meteorologische instituten die aanbevelingen ter harte nemen.’ Naast onderzoek naar actuele verdamping heeft STOWA onderzoek laten uitvoeren naar de onzekerheidsmarges in gemeten neerslag. Durk: ‘Deze onzekerheden blijken de berekende effecten van maatregelen aanzienlijk te beïnvloeden, wat de noodzaak om te blijven investeren in goede neerslagmetingen onderstreept.’ De resultaten van dit onderzoek zijn gepubliceerd in H2O nummer 3 (2009).

STOWA TER INF o / 45

pag ina

5

J e r o e n L an g e v e ld :

Waterketeninvesteringen baseren op feiten, niet op aannames Het ontwerpen, besturen en optimaliseren van de afvalwaterketen is een theoretische exercitie, betoogt waterketenadviseur Jeroen Langeveld van Royal Haskoning. Gemeenten en waterschappen baseren zich daarbij te vaak op niet goed onderbouwde rekensommen en theoretische aannames. Dat wordt duidelijk nu er - ook in de waterketen - steeds meer en beter wordt gemeten en gemonitord. Lange tijd werd in de waterketen relatief weinig gemoni-

Een bergbezinkvoorziening of lamellenfilter moet je wel

tord. Begrijpelijk, want wilde je het goed doen, dan was

fatsoenlijk beheren en onderhouden. Doe je dat niet, dan

dat volgens Jeroen Langeveld een dure aangelegenheid.

is je investering om emissies terug te dringen, weggegooid

Maar het online meten, verwerken en analyseren van data

geld. Ook tijdens het aanleggen van riolering kan er van

is steeds eenvoudiger en dus goedkoper geworden. En

alles misgaan, waardoor de theoretische werking negatief

wat blijkt? Theorie en praktijk sluiten vaak totaal niet op

wordt beïnvloed. Een aannemer vergeet een schildmuur-

elkaar aan. Jeroen: ‘Ik heb nog nooit gezien dat een water-

tje weg te halen op de plek waar de nieuwe op de oude rio-

keten precies doet wat hij volgens de theorie zou moeten

lering moet worden aangesloten. Of er liggen in de straat

doen. Over het algemeen functioneren afvalwaterketens

andere diameters rioolbuis dan in het beheerbestand is

veel slechter dan wordt aangenomen. Dat betekent in de

opgenomen. En geloof me, ik zie het regelmatig.’

praktijk: meer emissie, maar bijvoorbeeld ook meer stanken wateroverlast dan strikt noodzakelijk.’

Zwa r t e p i e t e n

Juist door de werking van je systeem online te meten en S c h i ldm u u r t j e

te monitoren komen dit soort onregelmatigheden volgens

Het verschil tussen theorie en praktijk wordt snel duide-

Jeroen aan het licht. Maar hij waarschuwt ervoor om te

lijk, zodra Jeroen enkele voorbeelden geeft: ‘Theorie houdt

gaan zwartepieten: ‘We komen nu in de fase waarin door

geen rekening met een storing in je rioolgemaal. Als dat

monitoring allerlei minder plezierige dingen naar boven

gebeurt bij nat weer, heb je goede kans op een overstor-

komen. Het heeft geen zin met de beschuldigende vinger

ting omdat je stelsel volloopt. Diezelfde theorie houdt ook

naar elkaar te wijzen. Dat werkt alleen maar contrapro-

geen rekening met de kwaliteit van beheer en onderhoud.

ductief. Het gaat erom dat we op basis van feitelijke gege-

STOWA TER INF o / 45

pag ina

6

vens nu een instrument in handen hebben om het functi-

S mal

oneren van de waterketen een geweldige kwaliteitsimpuls

Meten en monitoren heeft niet alleen een grote impact

te geven.’

op het beoordelen van het functioneren van de waterketen. Datzelfde geldt voor de manier waarop we in de

In d e l u c h t

keten omgaan met hemelwater, aldus Jeroen: ‘Het hui-

Gemeenten en waterschappen rekenen elkaar af op het feit

dige regenwaterbeleid in Nederland is gebaseerd op een

of ze voldoen aan theoretische grondslagen, zoals basisin-

handjevol metingen en veel aannames, terwijl er wel fors

spanning en afnameverplichting. Ze rekenen elkaar nog

wordt geïnvesteerd om de emissies vanuit regenwater-

niet af op de feitelijke afvalwaterketenprestaties die ze

stelsels te reduceren. Een betere onderbouwing van nut

leveren. Daarmee blijven monitoringresultaten in de

en noodzaak van deze investeringen op basis van goede

lucht hangen. Jeroen onderzoekt samen met STOWA

metingen lijkt hiermee zeer gerechtvaardigd.’

waterketencoördinator Bert Palsma de mogelijkheden om daar verandering in te brengen: ’In gemeentelijke riole-

STOWA ondersteunt al enige tijd meetprojecten aan

ringsplannen zouden gemeenten en waterschappen met

de riolering die meer inzicht moeten geven in de emis-

elkaar kunnen afspreken dat je het functioneren toetst

sie vanuit regenwaterstelsels en de mogelijkheden om

aan gemeten waarden in plaats van aan een theoretisch

daar met zuiverende voorzieningen iets aan te doen. De

model. Daar zou je bijvoorbeeld een bonus-malusrege-

STOWA Database regenwater speelt hierbij een belang-

ling aan kunnen koppelen. Als je beter presteert dan is

rijke rol, aldus Jeroen. De database, waarin de resultaten

afgesproken, hoef je bepaalde voorgenomen maatregelen

van een groot aantal Nederlandse hemelwatermetingen

niet te nemen. Doe je het slechter, dan moet je juist meer

zijn ondergebracht, is een belangrijk hulpmiddel bij het

doen. Verder zouden waterschappen in hun waterbeheers-

beoordelen van het nut van regenwaterprojecten, zoals

plannen kunnen opnemen dat ze rioolgemalen toetsen

afkoppelen en de aanleg van zuiverende voorzieningen.

op feitelijke hydraulische capaciteit, en niet alleen kijken

Jeroen: ’Gesteund door de mogelijkheden die de huidi-

of de theoretische pompcapaciteit overeenkomt met wat

ge meettechniek biedt, werken we hard aan een betere

is afgesproken. Op die manier kun je maatregelen in de

onderbouwing van de keuzes die gemeenten op basis van

waterketen gaan baseren op feiten, niet op aannames.

hun zorgplicht hemelwater moeten gaan maken, en waar waterschappen hen bij zouden moeten helpen.’

STOWA TER INF o / 45

pag ina

7

Monitoring maakt hoge vlucht in regionaal waterkeringbeheer Het voorkomen van wateroverlast en overstromingen wordt - ook in het regionale waterbeheer - steeds belangrijker. Het klimaat verandert. Dijken en kaden beschermen steeds grotere maatschappelijke en economische belangen. En burgers accepteren domweg geen natte voeten meer, betoogt waterwerencoördinator Ludolph Wentholt: ‘We moeten daarom veel meer inzicht krijgen in de actuele toestand van regionale keringen. Moderne monitoring is daarbij een onmisbaar hulpmiddel.’ Monitoring in het waterkeringbeheer heeft in korte tijd

stuwen en sluizen: ‘Hierbij kun je op het oog bijna nauwe-

een hoge vlucht genomen, aldus Ludolph: ‘Vroeger stop-

lijks zien in welke staat ze zijn.’

te je op gezette tijden de spreekwoordelijke thermometer

Moderne monitoring heeft zich al bewezen in situaties

in de dijk. Bij de najaarsschouw keek je of alles er goed

waarin het dreigt mis te gaan: ‘Uit het macrostabiliteits-

bijlag voor het stormseizoen, bij de voorjaarsschouw nam

experiment bij de IJkdijk weten we inmiddels dat senso-

je eventuele schade op. De vijfjaarlijkse toetsing was een

ren grote voorspellende waarde kunnen hebben in cala-

soort APK-keuring, waarbij je keek of de dijk nog aan de

miteuze situaties. Daarmee neemt de onzekerheid voor

norm voldeed. Dat alles gebeurde vooral op het oog en op

waterbeheerders enorm af, en neemt het handelingsper-

basis van expert judgement. Met de komst van laser, grond-

spectief sterk toe. Je beperkt het risico op het nemen van

radar en sensortechnologie kunnen we waterkeringen

maatregelen die later onnodig blijken te zijn geweest. En

tegenwoordig continu in de gaten houden. Alsof we ze

je vergroot de tijd waarin je maatregelen kunt treffen.’

aan de hartbewaking leggen. Dat levert in korte tijd een veel beter en gedetailleerder beeld op van de actuele toe-

Mee treek sen

stand.’

Moderne monitoring heeft volgens Ludolph onder normale omstandigheden ook een belangrijke signalerings-

O n z i nn i g

functie: ‘Als je een aantal jaar achter elkaar met sensoren

Nederland heeft naar schatting acht duizend kilometer

monitort, kun je aan de hand van historische meetreek-

boezemkaden. Ludolph is de eerste om toe te geven dat

sen zien of en zo ja: in welke mate er verval optreedt in

het onzinnig is die allemaal te voorzien van sensoren:

de actuele toestand van een kade of kunstwerk. Op basis

‘Veel te duur en helemaal niet nodig. Heel veel regionale

van dat verloop kun je redelijk goed bepalen wanneer een

waterkeringen kunnen wel tegen een stootje.’ Het inzet-

kade onder de veiligheidsnorm komt. Op deze manier kun

ten van moderne monitoringtechnieken is volgens hem

je beheer en onderhoud van je kade veel beter inplannen

vooral zinvol bij kritische dijkvakken en bij dijken die

en meer toestandsafhankelijk maken, en ben je doelmati-

grote belangen beschermen. Ook ziet hij er veel heil in bij

ger en kosteneffectiever bezig.’

het monitoren van de toestand van kunstwerken, zoals

STOWA TER INF o / 45

pagina

8

< D e IJ k d i j k na h e t g e slaa g d e mac r ostab i l i t e i ts e x p e r i m e nt, s e pt e mb e r 2 0 0 8

IJk di jk & L i veDi jk De IJkdijk is een praktijkexperiment waarbij onder gecontroleerde omstandigheden in kunstmatig aangelegde waterkeringen diverse sensor-, remote sensing en ICT-technologieën worden getest op hun toepasbaarheid, betrouwbaarheid en nauwkeurigheid bij het voorspellen van dijkfalen. Er worden proeven uitgevoerd met drie belangrijke faalmechanismen: stabiliteit van de toplaag bij overslaand water, piping en macrostabiliteit. De IJkdijklocatie ligt bij Bellingwolde, in een kleine polder ten zuiden van Nieuweschans (Groningen). Het programma wordt uitgevoerd door een breed consortium van waterkeringbeheerders (de eindgebruikers), het bedrijfsleven, kennis- en onderzoeksinstellingen en beleidsmakers. STOWA is één van de deelnemende partijen. Meer informatie op www.ijkdijk.nl. Het project LiveDijk beoogt het langdurig testen van sensortechnologie in een echte waterkering. Het LiveDijk-project De mogelijkheden voor moderne monitoring in het water-

is een vervolg op de IJkdijk, waarin sensortechnologie wordt

keringbeheer lijken eindeloos. Maar er zit volgens Ludolph

getest in kunstmatig aangelegde waterkeringen. Waterschap

wel een kleine mits aan: ‘Moderne monitoring levert een

Noorderzijlvest heeft voor de LiveDijk een 600 meter lang

geweldige brei aan data op. De uitdaging is nu om die ein-

deel van de westelijke schermdijk rondom de Eemshaven ter

deloze stroom gegevens snel en accuraat te verwerken en

beschikking gesteld. Het project LiveDijk richt zich op de

te analyseren. Want het is natuurlijk aardig als je achter-

installatie van het monitoringsysteem, het voor langere tijd

af kunt voorspellen dat het mis is gegaan, maar je moet

gebruiken ervan - waarbij de verkregen gegevens over bewe-

vooraf kunnen voorspellen dat het misgaat, of beter nog:

ging, waterdruk etc. worden getransporteerd naar TNO en

dat het mis gaat gaan. Ik denk overigens dat we die hobbel

Het Waterschapshuis - en het meten van achtergrondruis van

binnen afzienbare tijd zullen nemen.’

de waterkering. Het initiatief voor het LiveDijk-project is genomen door Waterschap Noorderzijlvest, de Stichting IJk-

Tot slot: is het niet zo dat ook bij moderne monitoring het

dijk en haar participanten en STOWA.

aanbod de vraag creëert? Ludolph: ‘Het is verstandig je de vraag te blijven stellen hoe ver je moet gaan met het inzet-

Het uiteindelijk doel van IJkdijk en LiveDijk is het ontwik-

ten van moderne, maar vaak kostbare technieken. Zoals

kelen van een real-time monitoringsysteem om de sterkte

ik al heb gezegd, is het vanuit het oogpunt van watervei-

van dijklichamen op ieder moment te kunnen beoordelen.

ligheid lang niet altijd nodig. Maar je merkt dat de druk

Dit moet uiteindelijk leiden tot meer inzicht in het gedrag

op waterschappen vanuit de maatschappij de afgelopen

en de actuele sterkte van dijken, zodat het dijkbeheer geop-

jaren flink is toegenomen. Als er vroeger een kade door-

timaliseerd kan worden.

ging zei iedereen: jammer maar helaas. Het waterschap heeft zijn best gedaan. Maar daar komen diezelfde waterschappen nu niet meer mee weg. Ze hebben in de ogen van burgers een resultaatsverplichting. Je uiterste best doen om het droog te houden is niet meer voldoende. Je moet dat op zijn minst kunnen aantonen.’

STOWA TER INF o / 45

pag ina

9

Nieuwe stoffen in het oppervlaktewater, nieuwe bedreiging voor ecologie Geneesmiddelen, hormonen, brandvertragers, weekmakers, desinfectiemiddelen. Er lijkt geen eind te komen aan de stroom nieuwe stoffen in ons oppervlaktewater. Afvalwaterzuiveringen vormen één van de belangrijkste emissieroutes, aldus Anja Derksen. Ze is adviseur en secretaris van het Netwerk Monitoring Nieuwe Stoffen, een initiatief van STOWA. Dit netwerk is bedoeld om kennis over het monitoren van nieuwe stoffen te vergaren en te delen. Volgens Anja is het niet verwonderlijk dat de lijst van nieu-

D e ta i l

we stoffen steeds langer wordt. ‘Er worden jaarlijks veel

De ecologische effecten van nieuwe stoffen zijn vaak las-

nieuwe stoffen ontwikkeld. De analysemethoden worden

tig te meten. Normaal worden effecten van stoffen op flo-

steeds beter en het aantal stoffen waarvoor analyseme-

ra en fauna beoordeeld aan de hand van parameters zoals

thoden worden ontwikkeld, neemt ook toe. De methoden

sterftepercentage, groei en aantal nakomelingen. Maar

zelf zijn echter nog altijd bewerkelijk en duur, zodat je ze

bij deze stoffen moet je volgens Anja meer in detail gaan

niet routinematig kunt toepassen. Met name het ‘opwer-

kijken: ‘Je ziet de effecten bijvoorbeeld terug in gedrags-

ken’ van een monster om de ruis eruit te filteren, is niet

verandering, of pas bij de tweede generatie nakomelin-

eenvoudig. Dat is lastiger dan het aantonen van de stof-

gen, of alleen bij blootstelling op een bepaald tijdstip in

fen zelf, ondanks de lage concentraties. In het netwerk

de levensfase, zoals bij de aanmaak van geslachtsorganen.

stemmen waterschappen onderling hun monitoringacti-

Het is lastig een effect aan een bepaalde, specifieke stof te

viteiten af, zodat we maximaal rendement halen uit de

linken. Dat is vaak wel nodig om via gerichte bronaanpak

beschikbare monitoringgelden en niets dubbel doen.’

iets te kunnen doen.’

S la k k e n

Em i ss i e r o u t e s

De aandacht voor nieuwe stoffen is de afgelopen tien

Feit is dat veel nieuwe stoffen - via de riolering - vroeg of

jaar sterk gegroeid. Vooral omdat steeds meer bekend is

laat langs de zuivering komen. Zo worden medicijnresten

geworden over de aanwezigheid en mogelijke risico’s van

en hormoonverstoorders (pil) via urine uitgescheiden. In

deze stoffen, aldus Anja. ‘Zo ontdekten onderzoekers hal-

wasmiddelen, shampoos en doucheschuim zitten allerlei

verwege de jaren negentig een verband tussen de stof tri-

synthetische geurstoffen en conserveringsmiddelen die in

butyltin in aangroeiwerende verf en het vermannelijken

het afvoerputje verdwijnen. In hemelwater zitten behoor-

van vrouwelijke waterslakken. In 2000 brachten RIKZ en

lijk wat hormonale stoffen, hemelwater dat vaak via de

RIZA het LOES-rapport uit (Landelijk Onderzoek oEstroge-

riolering op de zuivering komt. Anja: ‘Monitoring van het

ne Stoffen, red.) over de aanwezigheid van oestrogene hor-

influent en het effluent, maar ook van andere belangrijke

moonontregelaars in Nederlandse wateren. In deze studie,

emissieroutes, zoals afvalwater van ziekenhuizen, is daar-

waarin op tientallen plaatsen monsters werden genomen,

om van groot belang. Om welke nieuwe stoffen gaat het,

werden op tal van plekken hoge concentraties gemeten,

hoe groot zijn de vrachten en welk percentage van de aan-

zoals de Dommel en in de Westerschelde.’

gevoerde stoffen wordt verwijderd? De antwoorden die

STOWA TER INF o / 45

pag ina

10

P U B L I C AT IE N U M M ER 2 0 0 9 - 07 >

je uit monitoring krijgt, bepalen voor een groot deel de plaats, de aard en de noodzaak van maatregelen. Is een centrale aanpak op rwzi’s het meest doelmatig, of moeten we ons richten op bepaalde hotspots, zoals ziekenhuizen.’ S c h u i n oo g

Bij het bouwen, renoveren en aanpassen van zuiveringsinstallaties wordt momenteel vooral gefocust op vergaande verwijdering van stikstof en fosfaat. Logisch, want het terugdringen van eutrofiërende stoffen in het oppervlaktewater is - in ieder geval in ons land - een belangrijke voorwaarde om de ecologische doelen van de Kaderricht-

In d e b r oc h u r e ‘ N i e u w e stoff e n i n ons wat e r ’

lijn Water te halen. Maar de richtlijn kent ook chemische

k r i j g t d e l e z e r antwoo r d e n op v r ag e n als : waa r

waterkwaliteitseisen voor zogenoemde prioritaire stof-

k om e n d e z e stoff e n vandaan ? Wat w e t e n w e e r -

fen. Die lijst bevat naast zware metalen een aantal nieuwe

van , h o e g e vaa r l i j k z i j n z e , wat mo e t e n w e e r m e e

stoffen. Anja verwacht dat er op termijn steeds meer van

e n wat do e n w e e r m e e ?

deze stoffen bij zullen komen: ‘Bij de keuze van nieuwe technieken is het daarom verstandig met een schuin oog

U k u nt e e n pdf van d e b r oc h u r e download e n op

te kijken naar de verwijderingsrendementen voor deze

www. stowa . nl | p u bl i cat i e s | p u bl i cat i e n u mm e r

stoffen.’

2 0 0 9 - 07.

D oo r g e e fl u i k

Veel mensen denken dat de huidige generatie conventio-

He t Ne tw e r k M oni to r in g Ni e u w e S toff e n

nele zuiveringsinstallaties doorgeefluiken zijn van nieuwe stoffen. Ten onrechte, aldus afvalwatersysteemcoördi-

In 2 0 0 6 i s h e t N e tw e r k M on i to r i n g N i e u w e S tof -

nator Cora Uijterlinde: ‘Conventionele rwzi’s doen het qua

f e n op g e r i c h t. S T O WA co ö r d i n e e r t d e act i v i t e i t e n

verwijdering van nieuwe stoffen helemaal niet slecht. Ze

van h e t n e tw e r k , waa r i n all e wat e r sc h app e n z i j n

verwijderen bijvoorbeeld het overgrote deel (>90 procent)

v e r t e g e nwoo r d i g d . D o e l van h e t n e tw e r k i s om

van de hormoonverstorende stoffen en ook een flink deel

k e nn i s ov e r mon i to r i n g t e v e r g a r e n e n u i t t e w i s -

van medicijnresten, via adsorptie aan slib of biologische

s e l e n . D at g e b e u r t ond e r m e e r doo r h e t c e nt r aal

afbraak.’ Maar daarmee is het probleem zeker niet opge-

to e g an k e l i j k ma k e n van ond e r z o e k s r e s u ltat e n e n

lost, waarschuwt Anja: ‘Voor natuurlijke hormonen zijn

h e t v e r tal e n van d e z e r e s u ltat e n naa r d e p r a k-

namelijk al effecten aangetoond bij zeer lage concentra-

t i j k van d e wat e r b e h e e r d e r s . O o k wo r d e n mon i to -

ties, nanogrammen per liter (0,000 000 001 gram, red).’

r i n g act i v i t e i t e n ond e r l i n g af g e st e md .

De oplossing voor (een deel van) het probleem komt moge-

H e t n e tw e r k o r g an i s e e r t n e tw e r k dag e n e n b e h e e r t

lijk uit betere afvalwaterzuivering. Met nieuwe zuive-

e e n t h e ma - w e bs i t e , ond e r d e vlag van S T O WA . O p

ringstechnieken, zoals het doseren van ozon of water-

d e z e w e bs i t e v i ndt u all e i nfo r mat i e ov e r d e ac-

stofperoxide, kun je prioritaire stoffen, medicijnresten

t i v i t e i t e n van h e t n e tw e r k , b e sc h i k ba r e k e nn i s ,

en bestrijdingsmiddelen verwijderen tot onder meetbe-

mon i to r i n g act i v i t e i t e n , p u bl i cat i e s e n ond e r z o e -

reik. Dat is gebleken uit praktijkonderzoek op rwzi Leiden

ken.

Zuidwest, waar het Hoogheemraadschap van Rijnland samen met STOWA de afgelopen drie jaar de werking en

S u r f naa r www. stowa . nl | T h e ma’ s . V oo r m e e r i n -

prestaties van een aantal nieuwe nabehandelingstechnie-

fo r mat i e ov e r h e t n e tw e r k k u nt u contact opn e m e n

ken onderzocht.

m e t A n j a D e r k s e n , A N J A . D ERK S E N @ A D E C O A D V IE S . N L .

STOWA TER INF o / 45

pag ina

11

STOWA werkt hard aan uniformeren effluentbemonstering

De huidige regels voor het meten, bemonsteren en analyseren van effluent zijn niet altijd duidelijk. Gevolg is dat waterzuiveringsbeheerders en vergunningverleners er verschillend mee omgaan. Daar moet verandering in komen, vindt procestech-

noloog Alex Sengers van het Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard. Alex is de voorzitter van de begeleidingscommissie van het STOWA-project waarin richtlijnen worden opgesteld voor bemonstering en dataverwerking van afvalwaterstromen.

Een waterschap krijgt voor het lozen van effluent te maken

bare alternatieven zijn voor het nat kalibreren op de rwzi

met meerdere bevoegde gezagen, aldus Alex: ‘Waterschap-

zelf.’

pen moeten voor het verkrijgen van lozingsvergunningen waarin dezelfde lozingseisen staan, vaak voldoen aan

D i sc u ss i e s

verschillende voorwaarden, afhankelijk van het bevoegd

Het ontbreken van duidelijke, uniforme regels leidt nu

gezag dat de vergunning afgeeft. Dat komt omdat de

vaak tot discussie met de bevoegde gezagen, zegt Alex.

regels voor meten en bemonsteren grijze gebieden ken-

‘Daar willen we vanaf, want die discussies kosten veel tijd

nen. Dit lijkt mij onwenselijk, want het leidt tot rechtson-

en energie en leiden vaak nergens toe. We hebben inmid-

gelijkheid. Vandaar dat het project zo belangrijk is,’ zegt

dels een conceptrichtlijn opgesteld die wordt besproken

Alex Sengers.

met de waterschappen en de bevoegde gezagen. Er zijn nog wel discussiepunten, maar ik hoop dat alle partijen

U i tvo e r baa r

er uiteindelijk mee instemmen.’

Er zijn meer goede redenen om richtlijnen voor bemonstering en dataverwerking op te stellen, aldus Alex. Zo

De richtlijn leidt er volgens Alex eveneens toe dat de kwa-

zijn de regels lang niet altijd even werkbaar en uitvoer-

liteit van de verkregen gegevens toeneemt en dat door

baar: ‘Monsters voor het bepalen van het biologisch zuur-

de uniforme wijze van bemonstering de gegevens van de

stofverbruik (BZV) moeten bijvoorbeeld binnen 24 uur na

diverse zuiveringsbeheerders veel beter en nauwkeuriger

monstername voor analyse worden ingezet, ook in het

met elkaar vergeleken kunnen worden. ‘Daarmee krijgen

weekend. Langer bewaren van het monster zou kunnen

we via de Bedrijfsvergelijking Zuiveringsbeheer een steeds

leiden tot een significante afname van het BZV. Dat is

betrouwbaarder beeld van de zuiveringsprestaties van de

echter allerminst zeker. Ook moeten waterzuiveringsbe-

waterschappen en de daarbij optredende verschillen. Dat

heerders hun debietmeters nu iedere vijf jaar ‘nat’ laten

is een goede basis voor het verbeteren van de eigen pres-

kalibreren bij de fabrikant. Maar het uitbouwen van grote

taties.’

debietmeters kost veel tijd en energie, terwijl er betrouw-

STOWA TER INF o / 45

pag ina

12

De Taxoncode Waterbeheer Nederland: what’s in a name... 

De basis voor goede, betrouwbare en vergelijkbare monitoring is dat wat identiek is, ook identiek wordt benoemd. Dat lijkt een open deur, maar vooral in de biologie kan het de nodige verwarring opleveren, zegt watersysteemcoördinator Bas van der Wal. De Taxoncode Waterbeheer Nederland van IDsW brengt daar verandering in. STOWA is medefinancier van dit project. Stel: Bioloog Jansen ontdekt in 1931 een organisme en noemt dat AA. In 1960 bekijkt bioloog Pietersen een aantal exemplaren van hetzelfde diertje nog eens wat beter en concludeert dat het eigenlijk twee organismen zijn: AA en AB. In 1971 komt bioloog De Vries met de mededeling dat AB feitelijk ook uit twee organismen bestaat: AC en AD. In 1992 meent bioloog Bakker ten slotte dat AA en AD eigenlijk hetzelfde zijn. Bas van der Wal: ‘In de TWN spreken we met elkaar af wat we nu precies onder AA verstaan, als we AA opschrijven: de AA van bioloog Pietersen (1931), of de AA van bioloog Bakker (1992). Dat gebeurt voor tienduizenden organismen. Monnikenwerk, maar wel heel erg nuttig.’ Eind 2008 kwam de eerste versie uit van de TWN. Die omvat nu zo’n 17 duizend soorten (taxa), onderverdeeld in twaalf categoten, zoogdieren, amfibieën, reptielen, vlinders, vissen en vogels.

>

rieën, waaronder fytoplankton, diatomeeën, waterplanF Y T O P L A N K T O N analy s e

  P e t e r Glas , wat e r g r aaf van Wat e r sc h ap D e D omm e l :

‘Peilen

of maatregelen ook echt werken’

Waterschappen zijn verplicht jaarlijks bestuurlijk te verantwoorden of het belastinggeld effectief en doelmatig wordt ingezet. Het verzamelen van monitoringgegevens is daarbij onmisbaar, meent Peter Glas, watergraaf van De Dommel: ‘We krijgen bovendien steeds vaker vragen van burgers of een bepaalde maatregel wel werkt. Zwemt er bijvoorbeeld wel wat door die mooie nieuwe vistrap, hoor ik dan. Dat moet je wel goed meten en bekendmaken.’ Wat Glas opvalt, is dat de begroting van veel nieuwe pro-

De aandacht voor monitoring

jecten eindigt bij de oplevering. ‘Ik pleit ervoor ook de

heeft voor Glas niet alleen een

‘nazorg’ in de begroting op te nemen, i.c. geld voor moni-

bestuurlijke en maatschap-

toring. Alleen dan kun je vaststellen of een project ook

pelijke, maar tevens een

dat oplevert wat werd beoogd. Bij ons zijn dit jaar veel pro-

wetenschappelijke kant. ‘De

jecten opgeleverd, onder meer op het gebied van water-

wetenschap is zeer gebaat

berging en verdrogingsbestrijding. We moeten een stap

bij veldgegevens. We ont-

verder gaan dan alleen maar ‘hopen dat het werkt’. De

werpen inrichtingen voor de

effecten moeten we daadwerkelijk gaan meten.’ Mede om

toekomst bij wijze van spreken

die reden heeft Waterschap De Dommel besloten de moni-

met de inzichten van gisteren. Ik

toringinspanningen vanaf 2010 te vergroten. ‘We gaan

stel voor dat we op een aantal projec-

meer en vaker meten en meer analyses maken. Het ver-

ten bekijken hoe de inrichtingen functioneren en dat we die

zamelen van gegevens is daarbij geen doel op zich, maar

gegevens beschikbaar stellen aan wetenschappers. Zo kunnen

gekoppeld aan concrete vragen op operationeel gebied, en

we bijdragen aan de kenniskringloop.’ Dat STOWA aandacht

tevens bedoeld voor informatievoorziening en de verant-

besteedt aan monitoring, vindt Glas een goede zaak. ‘Ik hoop

woording naar buiten.’

dat het waterkenniswiel mede daardoor goed blijft draaien.’

STOWA TER INF o / 45

pag ina

13

Limnodata Neerlandica geactualiseerd De Limnodata Neerlandica is een online database waarin STOWA waarnemingen heeft samengebracht van planten en dieren die leven in de Nederlandse oppervlaktewateren. Tevens zijn gegevens opgenomen over de waterkwaliteit en andere milieufactoren of ecologisch relevante omstandigheden tijdens de waarneming. Momenteel wordt de database geactualiseerd. De database is te beschouwen als het meest complete, landsdekkende archief voor het toegepaste aquatisch-ecologisch onderzoek. Het bevat gegevens van zo’n 125 duizend watermonsters, genomen bij 24 duizend meetpunten. In de monsters zijn meer dan 2,7 miljoen waarnemingen van soorten flora- en fauna gedaan. STOWA werkt momenteel samen met RWS-Waterdienst en het Planbureau voor de Leefomgeving aan een update. Hierbij worden de meest actuele en gecorrigeerde gegevens van waterschappen over het voorkomen van flora en fauna in hun beheersge-

g r o e n e g la z e nma k e r >

bieden in de database opgenomen. De database is online te ontsluiten via www.limnodata.nl. De gebruikers van de Limnodata Neerlandica hebben ook toegang tot Piscaria, een database die STOWA heeft ontwikkeld samen met Sportvisserij Nederland. Deze database is de landelijke standaard voor de opslag en analyse van visstandgegevens. De gegevens zijn afkomstig van visstandbemonsteringen door waterschappen en visverenigingen, die zijn uitgevoerd volgens de richtlijnen van het Handboek Visstandbemonstering. STOWA bracht dit handboek enkele jaren geleden uit.

Belangrijke rol voor monitoring binnen Watermozaïek

Watermozaïek is een breed opgezet kennisprogramma van STOWA naar de effecten van maatregelen op de ecologie en waterkwaliteit van oppervlaktewateren. Monitoring speelt een belangrijke rol binnen dit programma. Begin 2010 wordt er een speciale themadag over gehouden. Veel ingrepen van waterbeheerders, zoals het aanleggen

het Watermozaïek-programma. Het programma heeft een

van natuurvriendelijke oevers of hermeanderen van beken,

lange looptijd (circa 10 jaar) juist vanwege de effecten die

grijpen in op de ecologie van een watersysteem. De effecten

op lange termijn pas goed kunnen worden vastgesteld.

ervan hebben over het algemeen een vertraging. Planten en dieren hebben tijd nodig zich aan veranderingen aan te

Naast de belangrijke rol van monitoring in de projecten

passen, of zich te verspreiden van of naar het betreffende

van het Watermozaïek zal er in 2010 ook een themadag

watersysteem.

worden gewijd aan monitoring. Tijdens deze dag komen wetenschappers en waterschappers aan het woord over

Om de effecten van maatregelen op de ecologie goed te

het belang van monitoring om KRW-doelen te bereiken

kunnen inschatten, is langdurige en zorgvuldige monito-

en over de daarbij te hanteren methoden.

ring essentieel. Het is daarom een integraal onderdeel van

STOWA TER INF o / 45

pag ina

14

Hans S c h o u ffo e r , Hoo g h e e m r aad van R i j nland :

‘Monitoring maakt ons werk transparanter en toegankelijker’

Monitoring levert een schat aan data op. Van gegevens over zwemwaterkwaliteit en peilstanden, tot gegevens over nutriëntconcentraties en het vóórkomen van rivierkreeften. ‘Op zichzelf zeggen die niet zoveel. Meetsystemen en meetgegevens zijn nuttig voor het uitvoeren van onze kerntaken. Maar ik zie die gegevens vooral als middel om naar buiten het resultaat te laten zien van wat we doen en hoe we het doen,’ zegt Hans Schouffoer, Hoogheemraad van Rijnland. Schouffoer legt de nadruk op de maatschappelijke waar-

via het beschikbaar stellen van monitoringgegevens. ‘Als

de van monitoringgegevens. ‘Die informatie kan ons werk

in een gebied veel discussie is over peilmaatregelen, kun

transparanter en meer toegankelijk maken. Daarom sti-

je de meetgegevens daarvan online zetten. Dan kunnen

muleer ik dat we dergelijke gegevens niet alleen intern

mensen ook zelf beoordelen of het beoogde doel wordt

gebruiken, maar ook toegankelijk maken voor de buiten-

bereikt. Dat kan het vertrouwen in dergelijke maatregelen

wacht. Bijvoorbeeld via onze website. Ik wil zelfs nog een

vergroten.’ Schouffoer tekent daarbij wel aan dat partijen

stap verder gaan en burgers betrekken bij het verzamelen

niet louter en alleen moeten kijken naar wat wordt geme-

van gegevens. We hebben bijvoorbeeld samen met agra-

ten en de gegevens die daar uitrollen. ‘De werkelijkheid is

riërs een hele simpele methode ontwikkeld om sloten te

meer dan alleen wat je kunt meten. Een meetsysteem ziet

bemonsteren. Zo kunnen zij zelf kijken of hun sloten aan

ook dingen niet. Je moet je wel bewust zijn van de beper-

de normen voldoen. Je kunt ook scholieren inschakelen

kingen.’

om met praktijklessen het veld in te gaan en hen monsters laten nemen van sloten. Zo betrek je maatschappelij-

Van STOWA verwacht de hoogheemraad dat het transpa-

ke partijen bij ons werk en verzamel je ook nog eens nut-

rantie en toegankelijkheid voor de buitenwacht laat mee-

tige data.’

wegen in onderzoeken die monitoring betreffen. ‘En ik zie als uitdagende opdracht voor STOWA te onderzoeken

Beperk ingen

hoe burgers en belangenverenigingen kunnen worden

Draagvlak vergroten voor het werk van het hoogheem-

ingeschakeld bij het aanleveren van gegevens.’

raadschap kan volgens Schouffoer tevens worden bereikt

STOWA TER INF o / 45

pag ina

15

A ter infootjes STOWA ter infootjes STOWA ter infootjes STOwa Rob R u i j t e nb e r g p r o g r amma -

E x p e r i m e nt e e l ond e r z o e k t e r

D u r k Klopst r a v e r st e r k t

s e c r e ta r i s D e ltap r oof

v e r b e t e r i n g van blau wal g e n -

taa k v e ld wat e r s y st e m e n

Rob Ruijtenberg (45) is sinds septem-

voo r sp e ll i n g smod e l

Vanaf 1 oktober ondersteunt Durk

ber ad interim werkzaam voor STO-

Reeds enkele jaren wordt in opdracht

Klopstra watersysteemcoördinator

WA. Rob is voor drie dagen per week

van STOWA gewerkt aan EWACS,

Michelle Talsma, die de programma-

aangesteld als programmasecretaris

een systeem voor het voorspellen

leiding op zich heeft genomen van

bij het kennisprogramma Deltaproof.

van drijflagen van blauwalgen (Early

het kennisprogramma Deltaproof. Hij

Doel van dit programma is het boven

Warning Against sCumS). De afgelo-

vervult deze taak op parttime basis

tafel krijgen van de kennisvragen

pen periode is via monitoring vooral

(twee dagen per week), gedetacheerd

die spelen bij de regionale vertaling

ingezet op validatie van het model.

vanuit HKV lijn in water.

van de aanbevelingen van de Delta-

Vrijwel alle waargenomen drijflagen

commissie, deze te beantwoorden en

worden correct voorspeld, maar het

Durk is na zijn studie Hydrologie in

praktisch beschikbaar te maken voor

model voorspelt te vaak drijflagen

Delft sinds 1994 werkzaam in het

de waterschappen.

die niet worden waargenomen. Deze

regionale waterbeheer. Hij is inten-

false positives blijven een probleem, on-

sief betrokken geweest bij zoetwa-

danks enkele belangrijke wijzigingen

tervoorzieningsvraagstukken, zoals

die zijn doorgevoerd in de modelop-

de Droogtestudie Noord Nederland,

zet.

waarvoor het NHI wordt ingezet. Verder is de wateropgave die voortvloeit

STOWA is nu een project gestart om

uit de NBW-normen, een terugke-

meer inzicht te krijgen in de diverse

rend thema in zijn werk. Ook is Durk

aspecten die bij drijflaagvorming

regelmatig verantwoordelijk voor

Rob is geen onbekende in de water-

een rol spelen. Dit gebeurt via veld-

integrale inrichtingsvraagstukken.

wereld. Hij werkte onder meer bij

studies met bemonsterde veldpopula-

Een voorbeeld daarvan is de Water-

de provincie Noord-Brabant. Daar

ties in de Limnotrons van het NIOO

visie Lauwersmeer. In deze vraagstuk-

hield hij zich als beleidsmedewerker

in Nieuwersluis. Limnotrons zijn

ken spelen naast sterk inhoudelijke

en projectleider bezig met GGOR,

meren onder gecontroleerde condi-

componenten meer procesmatige

waterconservering en verdrogings-

ties. De Limnotrons bieden de kans

aspecten een belangrijke rol. Durk

bestrijding. De laatste jaren was hij

drijflaagvorming onder vrij natuur-

richt zich graag op het snijvlak van

als hoofd Grondzaken van DLG regio

lijke omstandigheden te bestuderen,

beide, met als adagium: ‘zonder

Zuid onder meer betrokken bij het

terwijl de veldonderzoekers volledige

inhoud geen proces.’

aankopen van gronden voor natuur,

controle houden over zaken als tur-

landbouw en waterberging. Inmid-

bulentie, lichthistorie en nutriënten.

dels heeft hij een eigen adviesbureau.

Op basis van de resultaten van het veldonderzoek wordt het model aan-

De door STOWA gekozen benade-

gepast en getoetst door de modelout-

ring in het kennisprogramma Del-

put van de oude en nieuwe modelop-

taproof sluit naar zijn zeggen mooi

maak met elkaar te vergelijken.

aan bij zijn persoonlijke drijfveren: ‘Samenwerken, denken én doen, gaan voor een duurzame samenleving, iets moois achter laten voor de generatie na ons. Ik werk nu ruim twee maanden voor STOWA, tussen en met gepassioneerde mensen. Dat bevalt mij erg goed.’ Rob is getrouwd en heeft drie kinderen. Hij houdt van koken, badminton, (sprookjes)boeken en reizen. U kunt Rob bereiken via [email protected].

STOWA TER INF o / 45

pag ina

16

ter infootjes STOWA ter infootjes STOWA ter infootjes STOWA te Durk is getrouwd en heeft twee

In twee ondiepe vijvers in Dongen

oplevert voor diverse vuiluitworp-

kinderen. Hij houdt van hardlopen

en Eindhoven worden verder ver-

parameters. Hierbij gaat het naast de

(halve marathons) en zweefvliegen.

schillende proeven uitgevoerd, in

klassieke parameters als BZV, CZV en

U kunt Durk bereiken via klopstra@

compartimenten van ongeveer 15 bij

nutriënten om (een aantal) stoffen die

stowa.nl, of op 06 20 60 22 51.

15 meter. In het eerste compartiment

binnen de Europese Kaderrichtlijn

blijft, ter controle, de uitgangssitu-

Water in de toekomst van belang wor-

P r a k t i j k p r o e v e n b e st r i j d i n g

atie behouden. In de overige com-

den. STOWA laat het project uitvoeren samen met de stichting RIONED.

ov e r last blau wal g e n

partimenten worden de volgende

Wageningen Universiteit, de wa-

maatregelen genomen: waterplanten

terschappen Brabantse Delta, De

enten en visstandbeheer, baggeren

Updat e t h e mas i t e mon i to r i n g

Dommel, Aa en Maas en STOWA doen

(met én zonder vlokmiddel) en toe-

n i e u w e stoff e n

praktijkproeven waarbij verschil-

diening van een fosfaatfixatief. Door

De STOWA-themasite monitoring

lende methoden om blauwalgenover-

middel van intensieve monitoring

nieuwe stoffen (zie ook elders in deze

last te bestrijden, onderling worden

worden de effecten van de verschil-

nieuwsbrief) heeft een flinke update

vergeleken. Voor dit project is 1,9 mil-

lende maatregelen in beeld gebracht.

gekregen. Er is een nieuw onderwerp

joen euro subsidie verstrekt vanuit

Meer informatie over de proeven

toegevoegd ‘Normen en richtwaarden

het Innovatieprogramma Kaderricht-

vindt u in laatste nieuwsbrief (10) van

nieuwe stoffen’. Daarnaast zijn er

lijn Water. Ook de provincie Noord-

de werkgroep Cyanobacteriën, op de

diverse artikelen op de site geplaatst

Brabant draagt bij in de kosten.

themasite Cyanobacteriën (via www.

die recent over dit onderwerp in

stowa.nl).

de pers zijn verschenen. Onder het onderwerp ‘Publicaties’ zijn voorbe-

Er wordt onder meer gekeken naar de werking van de Flock & Lock

R i c h tl i j n e n voo r ontw e r p e n

werkte zoekacties in de Hydrotheek

methode in de diepe zwemplas De

b e r g b e z i n k bass i ns

opgenomen. De rubriek ‘Projecten’

Kuil (Prinsenbeek). Hierbij klontert

In het STOWA-project ‘Effectiviteit

bevat een compleet overzicht van alle

het in het water aanwezige fosfaat

van lamellenafscheiders in bergbe-

nationale en internationale kennis-

eerst door een vlokmiddel aan elkaar

zinkbassins’ stellen onderzoekers

projecten over dit onderwerp.

en zakt het naar de waterbodem.

richtlijnen op voor het ontwerp van

Een sterk fosfaatbindend middel

bergbezinkbassins met én zonder

Hebt u zelf een bijdrage voor de

(Phoslock®) bindt vervolgens het uit

lamellenafscheiders, bedoeld om de

site, zoals projectbeschrijvingen of

de waterbodem en uit het neergesla-

emissie vanuit de waterketen terug te

nieuwsberichten? U kunt daarvoor

gen organisch materiaal vrijkomende

dringen. Er wordt beoogd te komen

bellen naar de secretaris van het

fosfaat. De methode lijkt erg succes-

tot een goed uitvoerbare, prakti-

Netwerk Monitoring Nieuwe Stoffen,

vol.

sche ontwerpmethode die zowel bij

Anja Derksen, 06 4475 1979. U komt

nieuwbouw als in bestaande situaties

op de themasite via www.stowa.nl |

gebruikt kan worden. Voorts dient de

thema’s.

methode inzicht te geven in de vraag of een lamellenafscheider in een bassin significant extra zuiveringsrendement

STOWA TER INF o / 45

pag ina

17

V e r vol g van pa g i na 9

Vers van de STOWA-pers

Hieronder treft u een overzicht aan van recent verschenen STOWA-publicaties. De publicaties zijn te bestellen via onze website www.stowa.nl, onder de knop Services | Publicaties. U kunt de meeste publicaties tevens als pdf downloaden. T itel

N u mm e r I S B N 3

Handreiking natuurvriendelijke oevers

2009-37

90.5773.448.9 25

2009-33

90.5773.453.3 25

Demonstratieonderzoek vergaande nutriëntverwijdering

2009-32

90.5773.447.2 25

Volksgezondheid en water in het stedelijk gebied. Gezondheidsrisicoanalyse

2009-25

90.5773.446.5 25

Nageschakelde zuiveringstechnieken op de awzi Leiden Zuid-West. Verkenning actief-kooladsorptie en geavanceerde oxidatietechnieken Nageschakelde zuiveringstechnieken op de awzi Leiden Zuid-West.

HAAS - Hemelwaterafvoer analyse systematiek. Onderzoek naar kwantificering 2009-24

90.5773.443.4 25

Inventarisatie richtlijnen en ervaringen voorkomen van slibuitspoeling op rwzi’s 2009-23

van hemelwaterafvoer naar de riolering en de rwzi

90.5773.442.7 25

Ecologische Instrumenten. Overzicht voor het Nederlandse waterbeheer

2009-22

geen 10

Cyanotoxine monitoring

2009-21

90.5773.438.0 pdf *

Validatieplan Waterkwantiteitsmetingen

2009-20

90.5773.436.6 25

W e r k r appo r t e n

Handleiding bij de rekentools voor de OC en de alfa-factor

2009-W-05

geen 25

Verg(h)ulde pillen. Case studie Anthonius Ziekenhuis in Nieuwegein

2009-W-03

geen 25

Verg(h)ulde pillen. Case studie LUMC te Leiden

2009-W-02

geen 25

Verg(h)ulde pillen. Case studie Refaja Ziekenhuis, Stadskanaal

2009-W-o1

geen 25

* A ll e e n als pdf

p u bl i cat i e s U i t g e l i c h t : Hand r e i k i n g nat u u r v r i e nd e l i j k e o e v e r s , 2 0 0 9 -37

Natuurvriendelijke oevers krijgen een steeds belangrijkere plaats in provinciale en gemeentelijke waterplannen, en waterbeheerplannen van de waterschappen. De Handreiking natuurvriendelijke oevers is een hulpmiddel bij het gehele proces van ontwerp tot definitieve aanleg van dergelijke oevers. De handreiking is een verzameling en structurering van de hierover beschikbare kennis. Deze kennis is aangevuld met tips en adviezen vanuit de praktijk. N ag e sc h a k e ld e z u i v e r i n g st e c h n i e k e n op d e aw z i L e i d e n Z u i d - W e st, 2 0 0 9 -32 e n 2 0 0 9 -33

Het Hoogheemraadschap van Rijnland en STOWA hebben op awzi Leiden Zuid-West tussen 2006 en 2009 praktijkonderzoek uitgevoerd naar de mogelijkheden van nageschakelde zuiveringstechnieken (filtratie, oxidatie, adsorptie) voor het vergaand verwijderen van prioritaire stoffen, medicijnen en nutriënten. De resultaten van de proeven staan beschreven in deze rapporten. V ol k s g e z ond h e i d e n wat e r i n h e t st e d e l i j k g e b i e d . G e z ond h e i ds r i s i coanaly s e , 2 0 0 9 -25

Dit rapport is de weerslag van een inventariserend onderzoek naar de gezondheidsrisico’s van stedelijk water voor maagdarmklachten. Hiervoor werd locatiespecifiek onderzoek uitgevoerd in Groningen, Houten en Nijmegen. De onderzochte locaties werden verdeeld in wadi’s, fonteinen, locaties met speelwater en locaties met recreatiewater. Uit het onderzoek komt naar voren dat het grootste gezondheidsrisico aanwezig is bij het spelen met water uit een wadi. Dit risico is volgens de onderzoekers groter dan 11 procent, het gezondheidsrisico voor nog net goedgekeurd zwemwater. O v e r z i c h t e colo g i sc h e i nst r u m e nt e n ( . . . ) , 2 0 0 9 -22

Het STOWA-rapport ‘Ecologische Instrumenten. Overzicht voor het Nederlandse waterbeheer’ geeft een helder overzicht van de ecologische instrumenten die anno 2009 beschikbaar zijn. Het rapport geeft een korte beschrijving van ieder instrument, alsmede van het toepassingsgebied en het schaalniveau.

STOWA TER INF o / 45

pag ina

18

Activiteiten winter 2009-2010 11 nov e mb e r 2 0 0 9,

12 nov e mb e r 2 0 0 9,

Wat e r mo z a ï e k t h e madag V i sm i g r at i e i n

N HI g e b r u i k e r sdag

L aag N e d e r land

Op donderdag 12 november, vindt de eerste gebruikersdag

In ons land worden op grote schaal vismigratievoorzie-

plaats van het Nationaal Hydrologisch Instrumentarium.

ningen gepland en aangelegd om de visvriendelijkheid te

NHI is een landsdekkend modelinstrumentarium waar-

verhogen en de ecologische toestand van het water te ver-

mee grond- en oppervlaktewaterstromingen berekend

beteren. Over dat laatste bestaan echter nog veel onzeker-

kunnen worden om op landelijke schaal strategische en

heden: wat zijn de ecologische effecten van het vispasseer-

operationele vragen van PBL en Waterdienst te kunnen

baar maken van barrières? Daarnaast is bij het succesvol

beantwoorden.

aanleggen van deze vismigratievoorzieningen samenwerking tussen ecologen en technici essentieel. Hoe verloopt

De eerste NHI-gebruikersdag is volledig gewijd aan de

die samenwerking en hoe kun je die verbeteren? Ook is

samenwerking tussen NHI en regionale waterbeheerders.

het waterbeheerders niet altijd duidelijk welke visvrien-

Tijdens de dag worden de resultaten van inmiddels uitge-

delijke en vispasseerbare alternatieven er zijn.

voerde NHI pilotstudies gepresenteerd om de toegevoegde waarde van het NHI voor het regionale waterbeheer

Deze belangrijke onderwerpen komen aan bod tijdens de

in kaart te brengen. De kernvraag is: welk proces moet

themadag over vismigratie in laag Nederland. De thema-

er in gang worden gezet om een structurele, duurzame

dagen worden georganiseerd door de STOWA in samen-

en vruchtbare uitwisseling van kennis tussen het lande-

werking met het Nederlands Platform voor Waterschapse-

lijk en regionale modelinformatie te realiseren? tijdens

cologen. Aan het bijwonen van deze dag zijn geen kosten

de dag wordt ook een NHI-gebruikersgroep opgericht

verbonden. De dag vindt plaats bij het Hoogheemraad-

en wordt de werkwijze van deze groep vastgesteld. Meer

schap Schieland en de Krimpenerwaard.

informatie over het NHI is te vinden op www.nhi.nu.

Let op: voor deze dag worden expliciet ecologen en technici van waterschappen uitgenodigd. Wanneer zich meer

De dag maakt onderdeel uit van de netwerkdag van het

dan 80 mensen aanmelden, zullen zij voorrang krijgen bij

Platform Modellering (zie onder). Voor meer informatie

de inschrijving. Voor meer informatie en aanmelding kijk

en aanmelding kunt u terecht op onze website, onder

op www.stowa.nl | Agenda.

Agenda. 12 nov e mb e r , n e tw e r k dag P latfo r m M od e ll e r i n g

Op 12 november vindt een netwerk(mid)dag plaats van het Platform Modellering van STOWA. In de ochtend worden de resultaten gepresenteerd van de NHI-pilots om de toegevoegde waarde van het NHI voor het regionale waterbeheer in kaart te brengen. In de middag ligt het accent op de modellering van waterkwaliteit/ecologie én op het bespreken van de onderzoeksvoorstellen voor 2010. Voor meer informatie en aanmelding kunt u terecht op onze website, onder Agenda. 24 nov e mb e r , Info r mat i e oc h t e nd D i j k st e r k t e A naly s e M od u l e

Op dinsdagochtend 24 november organiseert STOWA in de Utrechtse jaarbeurs een informatieochtend over de Dijksterkte Analyse Module, kortweg DAM. Het systeem,

>

dat in een STOWA-project wordt ontwikkeld, geeft waterv i sm i g r at i e

STOWA TER INF o / 45

v e r vol g op pa g i na 2 0

pag ina

19

[email protected] www.stowa.nl

TEL 030 232 11 99 FAX 030 231 79 80

Arthur van Schendelstraat 816

POSTBUS 8090 3503 RB UTRECHT

COLOFON v e r vol g van pa g i na 19

Deze nieuwsbrief informeert u over het beleid van de Stichting Toegepast Onder-

keringbeheerders informatie over de sterkte van dijken

zoek Waterbeheer (STOWA) en de onder-

en kaden in het eigen beheersgebied. De Dijk Analyse

zoeken die STOWA laat uitvoeren. Deze

Module kan op basis van voorspelde waterstanden water-

nieuwsbrief verschijnt viermaal per jaar.

keringen toetsen op piping, macro-instabiliteit en hoogte.

Voor algemene informatie kunt u contact

De module moet zowel in het dagelijks beheer als in cri-

opnemen met het STOWA-secretariaat.

sissituaties een functie krijgen. Adreswijzigingen, aan- en afmeldingen In de periode 2007-2009 is bij de deelnemers aan het pro-

kunt u emailen naar [email protected].

ject in vier pilotstudies de haalbaarheid en toepasbaarheid van de module onderzocht. Het gaat om het Hoog-

T e k st e n

heemraadschap van Delfland, Waterschap Rivierenland,

Eric Boekel, Bert-Jan van Weeren, Deventer

het Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard en Waterschap de Hollandse Delta. Tijdens de

E i nd r e dact i e

informatieochtend hoort u hoe de pilots zijn verlopen en

Jacques Leenen, Bas van der Wal

hoe een prototype van DAM is toegepast in deze studies. Daarnaast worden de plannen voor het vervolg toegelicht.

F oto g r af i e

STOWA wil samen met een aantal waterschappen in 2010

STOWA, Anke Albers Photography,

een start maken met de realisatie van een volledig ope-

Floris Boogaard, Christophe Brochard Nature

rationeel systeem. Voor meer informatie en aanmelding

Photography, Istockphoto,

kijk op www.stowa.nl | Agenda.

Koeman en Bijkerk BV, Marina fotografie, Pol fotografie BV, RWS-Waterdienst,

14 j an ua r i 2 010,

Stichting IJkdijk, Bas van der Wal,,

S lotconf e r e nt i e ‘ L e r e n m e t wat e r ’

Witteveen + Bos

Op 14 januari 2010 vindt in Rotterdam de derde en laatste Kennisconferentie ‘Leren met Water’ plaats, georgani-

B as i s O N T W ER P

seerd door de stichting Leven met Water, Kennisplatform

MADE OF MAN,

Water, STOWA en InnovatieNetwerk in samenwerking

visual identity under construction,

met CURNET.

Rotterdam

In de afgelopen zes jaar zijn er binnen Leven met Water veel

V O R M GE V I N G

aansprekende resultaten geboekt. Deze worden met u

Studio B, Nieuwkoop

gedeeld. Via een uitgebreid en divers programma met veel interactieve workshops kunt u in de vingers krijgen hoe u

Druk

water zijn nieuwe plek kunt geven in uw eigen praktijk.

Drukkerij Uleman-De Residentie,

Dit gebeurt via spannende werkvormen die u uitdagen

Zoetermeer

om kennis direct toe te passen. De onderwerpen die aan bod komen, zijn onder meer multidisciplinaire aanpak,

I S S N - n u mm e r

waterbeheer in de breedte, koppeling met de praktijk en

0929-6220

bestuurlijk schakelen. Voor meer informatie en aanmelding kijk op www.levenmetwater.nl.

STOWA TER INF o / 45

pagina

20