NIEUWSBRIEF 87 – december 2014
Beste, Je hebt via www.atelierartisjok.be ingetekend op de nieuwsbrief. De nieuwsbrief zal je wat meer wegwijs maken in diverse thema's rond planten en tuinarchitectuur. Suggesties om thema's te behandelen waarover je nog in het duister tast, zullen wij graag ter harte nemen. Laat maar komen op
[email protected].
Berk Koning Winter dient zich aan: rijm op de velden, het gekwetter van de ‘vriezeganzen’ en een bijtende wind. De Berk is een boom met veel symboliek die in deze periode van het jaar in al zijn pracht getoond wordt. Als de ‘witte vrouwe van het woud’ staat ze symbool voor fijnheid en bekoorlijkheid.
Kenmerken van de berk
De berk behoort tot het geslacht ‘Betula’. Ze komen voor op het noordelijke deel van onze wereldbol, zijn uiterst winterhard en stellen weinig eisen aan hun omgeving. Het is de enige boomsoort die van nature voorkomt op Groenland en IJsland. Ze kunnen tot aan de boomgrens groeien, maar dan eerder als struik die over de grond kruipt. De Betula nana of dwergberk is hier een voorbeeld van. Doordat het zo’n sterke boomsoort is wordt hij ook als pioniersboom ingezet om woeste gronden opnieuw te bebossen. Heel kenmerkend voor deze boomsoort is het afbladeren van de schors of de bast van de stam. Dat gebeurt in horizontale stroken. De nieuwe bast kan wit, rood of bruin zijn. De bomen bloeien met gele, hangende katjes. Het stuifmeel wordt door de wind verspreid. De vruchten zijn kleine, dubbelgevleugelde nootjes. Snoeien kan alleen in de herfst en winter omdat er een zeer sterke sapstroming is bij het uitkomen van het blad.
Mogelijke ziektes
Op de bladeren kan bladroest voorkomen, dat kan vroegtijdige bladval veroorzaken. Sommige zwammen komen alleen op de berk voor, vandaar ook hun naam: berkenzwam (piptoporus betulinus). De boom kan ook kanker vertonen.
Vanwaar de rijke symboliek?
Berken leven in symbiose met bodemschimmels, zoals de vliegenzwam (vandaar dat ze met een ruime kluit worden verplant). Ook bestaat er een schimmel die de boom aanzet tot het aanmaken vaan veel twijgen. Die dikke takkenbossen worden in de volksmond ‘heksenbezems’ genoemd. Door de aanwezigheid van de zwammen en de woekering van de takken was de link met de heksen vlug gemaakt. De berk wordt dan ook wel eens de heksenboom genoemd.
Symboliek
In de Scandinavische landen wordt de berk de Vrouwe van het woud of de witte Vrouwe met de groene sluier genoemd. Men vereert haar als boom van het licht, de nieuwe lente. In Noorwegen, Zweden en Schotland versieren ze de huizen op midzomernacht (23 juni) met berkentakken. Voor de Noren is de berk een mysterieuze en heilige boom. De geest van de berk was een oude, wijze vrouw die af en toe tussen de wortels verscheen. De Finnen geloven dan weer dat de geest als een adelaar op de berk zat en voor de Germanen was het de boom der wijsheid. Zij gebruiken ook de bladeren, twijgen, en sap omdat ze er magische en geneeskrachtige eigenschappen aan toe kenden. Als een baby verzwakt was legde men gedroogde berkenbladeren in de wieg. Gebruik van de berk
Men kan zowel de schors, de bladeren, het hout als het sap van de berk gebruiken. De schors bevat betuline, wat er voor zorgt dat ze niet rap bederft. Zo gebruikt men de schors om kano’s, schoenen en dakspanen te maken en je kan het ook als vuurstarter gebruiken. In Zweden is de schors –bedekt met 30 cm grond een zeer goed isolerende en waterdichte dakbedekking. In de prehistorie maakten de eerste mensen al berkenpek (een soort lijm) uit de repen bast. Ook jassen, beenbekleding, tassen en manden werden in dit materiaal vervaardigd. De knoppen en bladeren worden ondermeer als verfmiddel voor wol gebruikt. Het lichtgekleurde hout wordt gebruikt voor het maken van meubels, parket, fineer en in de modelbouw.
Berk in de voeding In de alternatieve voeding wordt berkensap vaak gebruikt. Het smaakt zoet en kan puur worden gedronken. Het zou helpen bij lusteloosheid en voorjaarsmoeheid. Het kan ook als vervangmiddel voor honing en suiker dienst doen. Of je kan er wijn van maken. Berkenbladthee werkt vochtafdrijvend. Bladeren die in het voorjaar worden geplukt bevatten ook saponine. Deze stof wordt als genezend beschouwd bij reuma, blaasen nieraandoeningen. Een aftreksel van berkenknoppen zou dan weer reinigend voor het lichaam zijn en de spijsvertering bevorderen. Biologische moestuiniers hebben ook vastgesteld dat enkele berken rond de composthoop de vorming van compost bevordert, waarschijnlijk door de stoffen die de wortels afscheiden. Berkenblad verwerken door de compost leidt tot een rijke compost die zelfs de meest uitgeputte grond weer in vorm krijgt.
Wist je dat…?
… men met berkensap een soort haarspoeling maakte die de haargroei moest bevorderen? De werking hiervan is nooit wetenschappelijk bewezen. In natuurwinkels vind je wel een verscheidenheid aan haarverzorgingsproducten die op basis van berkensap zijn gemaakt. … in Scandinavische landen en Rusland mensen na de sauna slaat met berkentakken om de bloedsomloop te stimuleren en energie op te wekken. … oude Nederlandse boeren zich herinneren dat men koeien sloeg met berkentakken wanneer ze na de winter opnieuw naar de weide dreef. Dit deed men om de vruchtbaarheid van de koeien te bevorderen. … het woord berk komt van een oudindisch woord ‘bharg’ wat glanzend betekend en slaat op de witte, gladde schors. De Latijnse benaming ‘Betula’ zou dan weer van het Keltische woord voor slaan (betu) komen en verwijzen naar de saunatraditie.
Enkele soorten
De ruwe berk of letterlijk vertaald de met wratjes bedekte (Betula pendula of verrucosa) verwijst naar de harsachtige knobbeltjes die op de jonge takken te vinden zijn. Deze soort heeft ook een gegroefde stam. Hij kan 30m hoog worden. De stam begint geelbruin en glad, bij het ouder worden wordt hij witter. Er ontstaan ook dwars staande kurkporiën en de boom verliest ook lintvormige baststroken die een beetje op papier lijken. Er is ook een roodbladige variant (Betula pendula ‘purperea’) en een zilverberk (Betula pendula Roth ov Betula alba). Betula pendula ‘Tristis’ is dan (hoe kan het anders met zo’n naam) de Treurberk, met hangende takken. De zachte berk (Betula pubescens) is zoals de naam het zegt, de zachte soort. De benaming komt uit het Keltisch en verwijst naar de behaarde, jonge twijgen. De takken zijn minder buigzaam als die van de ruwe soort, en de zaden zijn wat groter. De Karpatenberk (Betula pubescens subsp. Carpathica) is hier een variant van en komt voor in het Europees middengebergte en het Oostzeegebied. Enkele hier minder bekende soorten: de lage berk (Betula tortuosa) is in Scandinavië inheems de Chinese rode berk (Betula albosinensis) is in de bergen van West-China inheems en heeft overhangende roodbruine takken. Ook de schors is roodbruin en bladdert af. de gele berk (Betula alleghaniensis) komt voor in het oostelijk deel van Noord-Amerika. De schors en takken zijn geelbruin van kleur. de goudberk (Betula ermanii) uit Noordoost-Azië heeft dan weer een geelwitte schors. de suikerberk (Betula lenta) ook uit Noord-Amerika wordt gebruikt in de cosmeticaindustrie om etherische olie uit te winnen. de Japanse berk (Betula maximowicziana) heeft zware takken en grote bladeren. De bast is eerst glimmend oranjebruin en wordt later grauwwit. de zwarte berk (Betula nigra) komt uit het oostelijk deel van Amerika. Deze grillige variant heeft een roodbruine schors die later bruinzwart wordt die sterk afbladdert. de papierberk (Betula papyrifera) is in Canada en Alaska inheems. Deze soort heeft een helderwitte schors die in dunne papierachtige stoken afbladdert.
Tuinarchitectuur en berken De berk is altijd aanwezig geweest in onze tuincultuur. Wie herinnert zich de groepjes per 3 uit de zeventiger jaren niet, steevast in de voortuin links of rechts van de woning? Op vandaag wordt de berk opnieuw gewaardeerd om zijn frisse verschijning. De kwekerijen spelen hier op in door tal van cultivars aan te bieden in hoogstam of als meerstammige. Wij worden helemaal gek van de meerstammige Betula nigra! Die bladdert mooi af. Maar ook de friswitte Betula utilis ‘Doorenbos’ of ‘Jacquemontii’ kunnen een straf accent leggen.
Een fijne kerst en een prettig eindejaar gewenst!
Voor meer info over deze nieuwsbrief kan je steeds bij Atelier Artisjok terecht (0495/10.59.18). Komt deze nieuwsbrief niet goed door, of verschijnt één en ander niet zoals het hoort, laat het ons dan weten. Inhoudelijke opmerkingen zijn eveneens welkom. Vind je de nieuwsbrief interessant, stuur deze dan door naar gelijkgezinden die nog niet met Atelier Artisjok vertrouwd zijn. Op onze site kan iedereen vrijblijvend intekenen op de nieuwsbrief. De volgende nieuwsbrief verschijnt half januari. Peter en Katelijne www.atelierartisjok.be
