Woteringen).
0174-621084 geopend Hetgehelejaar vandinsdag t/m zaterdag van1400- 1700uur
MUSË{JM BEK0RENSCHUUm & L0CIS*eirNËr\l N/argaretha vanHennebergw eg2a telefoon070 - 3979015 / 3122081 Ceopend van13.00- 17.00en elkezaterdag juni tussen en september ook's-zondags van1330- 17.00u
nflusEaiM mE SeHr$Ëru teM&AgffiruS
's-H ren ee straat 24,tel. 010 -5913042 / 59I 3658 Ceopend iederezaterdag van1000- 1700u ?$W6EAW TRAMS l$t\|te SCH|PtUlmgru - 5808865 OttovanZevenderstraat2,te.l015 Ceopend elkewoensdag enzaterdag van14.00-'16.00 u
Het volgendenummervanStreekHistorie ver' s c h i i n itn d e v o l g e n deee u w ' eindfebruari2000 Uwkopijvoordat nummervóór20ianuari2000 inleverenbii de redactie
Iiger 1oren.Detwintigerjaren...daï lijkt nogmoorzo kort geleden.Moor nogevenendonmoetenwe vondit soort zakenmelden"gesIoopt in het beginvan de vorige eeuw. " en dot lijkt donopeensvéééllangergeledenl Woor bfijff de tíjd is eenvraagdie zo rondde komende joar- én eeuwwisseling veel gehoordzo,lworden... In museo,orchieven,boekenen tíjdschriften!! is een ontwoorddqt niemonder meteenbij verzint. Wont dóór blijft de tíjd! Ook in "ons"WesïlondsMuseumis veelovervroegertijden vostgelegd. Latenwe doorzuinig op zijn, wonter is veelkennisvqnhet verledennodigom eengoedeïoekomstte bouwenl Redoctieenmedewerkerswensenu donook eenunieke joorwisseling en veel geluken wijsheidin de volgendeeeuwl
en verder..Van't Land Cursus oudschrift Verdelven 0proepopslagruimte (eenreactie) Denaamsoorsprong vanLoosduinen Bestuurswisseling Historisch Jaarboek Vereniging 0ud-HonselersdUk Lezingen DeHooiberg aanhetN/useum Tentoonstelling Kastelen en Buitenplaatsen "Zomaar eenplaatje" Tentoonstel Iingsn ieuws Uitstapje naarKasteel Duivenvoorde
3 A 4
4 6 6 6 6 7 8 9 10 10
tn Samen-
neenHistorisch Spreekuur ledere zaterdagvanl4 00tot 17.00 uurinhet Westlands Museum, Middel Broekweg 154, (0174) 2675Kl HonselersdUk 621084 (tussen HonselersdUk enKwintsheul) Studiegroepen Archeologie, 0174-621084 Cenealogie, 0174-627072 Kastelen, 0174-628393 Kerkarchieven, 0174-293716 PlaatselUke Historische werkgroepen 0ud-'s-Cravenzande 0174-413073 0ud-HonselersdUk, 0174-627868 0ud-De Lier, 0174-514472 0ud-Loosduinen, 070-3974936 0ud-Maasland, 010-59139s9 0ud-Monstet 0174-247245 Oud-NaaldwUk, 0174-629490 0ud-Schipluiden, 015-5808863 OudWateringen & Kwintsheul, 0174-292558
www,publisys,nl, e-mailinfo@pubtisys nl Voor advertenties kuntu z ch wendentot PUBLSYS; Voor alle overígezal(en: Redactie Westlands StreekHistorie (0174J MiddelBroekweg 154,2675 KLHonseersdrJk 621084 lvlevrN,4 lvl Dahrne'Jer Fousert (0174) H e l i o t r o o1 p1 ,2 6 9 1H J ' s - C r a v e n z a n d e 413073 LJ lV vanden Ende (0174J [/aris4'1,268í IVPlV]onster 244315 J A de Brabander (0174\296909 Wiftev d taan21,2291 KA Wateringen Distributie Westlands StreekHistorie wordtgratistoegezonden aan donateurs vande St StreekenTuinbouwhistorie Westland Losse abonnementen lvluseum f 12,50;In hetWestlands zijnbeperktlossenummerste koop(f 3,50) Vormgevingen zetwerk Maarten Prins,PUBLISYS DTP Druken afwerking Drukkerij Bedrjn, Monster ISSN1380-0108 @St StreekenTuinbouwhistorie Westland overnemen vanartikelen uit dit bladistoegestaan, mitsde bron duidelijk wordtvermeld graag Deredactie ontvangt eenbewijs-exemplaar
november 1999
het hof in in1 vandat groteprrtell", Anno1558is het verbowUngaert "karsw,a a r o pw e t r a d i t i e - den om fruit op zondagen te verkopen, behalve o n z el a a t s t ez o n d a g o p e n i n g getrouwde oogstbare druivenverkopen. sen,mieckenendedruven".Hieruitkunje opmakendat gaat.In 1540zienwe dandat werdgenoemd, het hierom tafeldruiven Omdathet Westland eensDruivenland Appels,peren,pruizalik eerstwat informatieop eenrUtjezetten.Alseerste de pestweereensde kopopsteekt. "Casselas", m o g e n d a n w e l v e r h a n d e lwd o r d e n , zogenaamde oerdruif al door de Romeim e n e n d r u i v e n de maaranderfruitweerniet, nennahunkomstin onslandhieraangeplant. in '1504, werd N/aastricht verrastdoor Welhebbenwe het hieroverwr.lndruiven. Naasthet brer Al evendaarvoor, "schrikkelijke beving",waarnaook nog een hevig werder dus,door de welgestelden en kloosterlingen, een geheel wUngedronken voorde noodzakelrlke levensbehoeften zwarestorm ontstond,zodatde wijngaarden Ditomdater onvoldoende schoondrinkwater was. verwoestwerden,Daamawordt er niet meeroverwrjn. o kk w a mh i e r b ud e Hoofdzakelr.lk werdendezedruiven,wrlnstokken, in de b o u wg e s c h r e v ei n d i t g e b i e dO zuidel11ke Nederlanden verbouwden in grotehoeveel- z i e k t eh e t w i t , m e e l d a u wo,f w a t o o k w e l h e t k w a a d geëxporteerdIneenszien g e n o e m dw e r d ,o m d e h o e kk u k e nm hedennaarNoord-Nederland , a a rd a a rs t r a k s we vermelddat in dejaren1139en 1246de abdUen van meerover. E g m o n de n R U n s b u rwgi j n g a a r d ebne z i t t e nO f d e z e We gaanterug naaronsWestland, PastoorF Verburch, druivenook rUpwerdenwordter nietbUverteld. wat moetenwe met dezeman?Heefthij de teeltvan sat uit de in W e lb l i j k tu i t v e r s c h i l l e n dgee g e v e n d Nergens druivenbevorderd? staater ietsbeschreven, "vor- alleendat in 1676eneJanPietersz geteelde Hollandse wijngaarden vander Burch"seecdruiven"verjus", (vertjus = groensap)geperstwerd.lk jus","verguisen" verkoopt, waarbU kerestukkieerffs" het de koperistoed e n kd a na a ne e n s o o r ta z i j n H . e tF r a n s e w o o r d" v i n g e s t a a "na a n ' tv o o r s zg e t i m m e r dtee s t e l l e ne n d e aigre"iszurewrjn.HierblUkt datde druivennietrUpwer- planten eenwl.lngaert,..". denlangsde kust. In de 17eeeuwwordt er steedsmeergeschreven over In de '15eeeuwkomje bovenstaande woordenmeer d e d r u i v e n t e e "l tD r u i v edni ea l h i e irn H o l l a n kdo n n e n tegen.Met anderewoorden,je zalwel een heelwarm wasschen zt1nde Franckfoorder Kruyddruvven, Muscanen beschutplekjemoetenvindenom (tafel)druiven te dellenen Spaensche soete". jaarlatet op "den25steder oogstmaand" kunnentelen Tweehonderd 1868schrrjftJ.l de Beucker, onderwijzer te Watergraafsmeer,een plaatsbUHaarlem, overde druiventeelt het vorgenoe. geneesheer In een briefwisseling met |\/ Cirouard, te C h a r t r e si n F r a n k r i j ks,c h r i j f th i j e e r s to v e r d e h i e r geteeldesoorten.HUnoemtom te broeien(inde kaste t e l e n ) :B l a c kH a m b u r ge n F r a n k e n t h a( ldl i t i s o n z e Frankenthaler) lk vraagme danaf of dit soortal bu de Franken voorgekomen zalzin, wantde vertaling luidt: (wit),N/uscat VerderDutchSweetwater dalder Frankenl (roodachtig!), d'Alexandrië CrosColman(wit!)en Queen Victoria(blauw). Danontstaater eenoveren weergaandebriefwisseling o v e rd e d r u i f s c h i m m egl ,e n a a m dO ï d i u mT u c k e rD i t "schrikkelUke kwaat"wasontdektdoorde heerTucker te Margatein Engeland in 1845.Menheeft het over"eene grusachtige wittenschimmel"Alswe danverderlezen "Voorhet blooteoog is de schimzienwe geschreven: meligeontwikkeling eenesoortvanf ijnestof alshet gelegene stofeenenabU kalkschuur warenbevuild". Tuckerzagonderzr.yn microscoop eenschimmelachtig " d ed o o re l k a n d ehr e e ne n w e e rg e g e w a sw , aarvan groeidedradenhet voorkomen haddenvande wollige haartjes op eeneschapevacht". In 1849vindt M. Cirouard dit "gevaarlr.tk woekergewas te "Onderdie schimmel en rond ParUs". HrJ vervolgt: krUgt d e w U n g a a rodv e rg e h e ezl U n ej e u g d i g ed e e l e ne e n e doodsachtige kleul geheelde plantiszichtbaar ziek" NoudankrUgjede onderzoekers aanhet woord.Deeen wUdthet aaninsecten, die aande plantendelen etenen zodoendedoorwondenplaatsmakenvoor het kwaad.
D ev o l g e n dkee e rz a li k d a nw a tm e e rs c h r u v eonv e r
november 1999
(íéi,Wolg van'tland)
Eenanderzegtdat het aande verzwakking vande wUngaardligt.Enweereen andergeeft "denmensch"de schuld.Dezezoudooralhet gekruis vande druifschuldigzijn.
*tn14,6yQ::Í:rJáttijd, zou men denkenvoor dé:fuindervan O. Lou6érgrond, 50jaargeleden.NourÈigeéthet maal de dagenkorteren de nachtenlangerdat waswel zo, maarhet werkwerd zwaarder, De laatsteandl1vie van het land,de boerenkool oogstenmet de vorsterin(daar E v e nu i t d e b r i e v e n":D em e n s c hw i l d ez i c ho m d i e kreegje koudehandenvan)en de preipluizenEnwat nietbekommeren, schepseltjes maardie kleinewezens iederjaarweerterugkeertwashet spitwerkDaarhadje doen hemvreezen,ze richtenverwoestingen aan,hon- verschillende methodenvoor:het zogenaamde bovenderdmaalergerdande onkruiden op denakker". op spitten,in de veurof in het heitjespittenen dan het D a nk r i j g e nw e n o g e e n h e l ew a s l r J m s t e t " v a d e r l i j k e verdelven, Datbetekende wisselen zodat de grondlagen w a a r s c h u w i n g eonm " d i n g e nn i e tt e d o e nd i e w i j n u d e g r o n dv a n 6 0 c m d i e p b o v e n k w a m e nj e o p d i e rondomonsdagelijks voorogenzien,,. manierweerverseaardehadom b,v peente telen, een We krUgen ook de volgendeschimmelwerende midde- goedemethodetegenpeenmoeheidTevens washet lenvoorgeschoteld. Teneerstezwavel, want"dit iseene l a n dh i e r d o o rw e e ro n k r u i d v r i H j e tw a sz w a a rm a a r stof dieveelvermo-genheeft" mooiwerk.Enookeenkunstoo zichom het landweer A l st w e e d eo n g e b l u s t ek a l k ,g e m e n g dm e t z w a v e l - gladte krugenen zaaiklaar. Eenvoordeelwasdatje er b l o e mm e t o o k n o g e e n d e e ls c h o o r s t e e n r oient d e warmbubleef. winterop het kalehout "schrldere" Tenderdeschreefmenteerzuurvoor,ln een broeikas plaatsemen "eeneschotelmet '100wichtjes(grammen) teerzuur,hetgeenmen bUzichzelvenlaatverdampen" Nogalslaatstewaarschuwing mochtde muurwaartegen de druifwordtopgeleidnietgeelof wit geschilderd woroen. Nou mensen,wat wistenze er in de vorigeeeuwnog weinigvan(alwist men wel dat zwaveleen goedeuitwerkinghad) Hetwit of meeldauw is alleenmaarte wUten aanvochten je kanhet in de kasheelgoed bestrUd e n d o o rs p u i t z w a v o ep l t e l o s s e ni n s t i j f s eel n d i t ' s wintersop het druivenhout te smeren. lk hou er meeop dit keerandersis mrtnbladzude straks vol.Ditmoestik eenseen keeropschrUven, omdathet Wezoudenmisschien wel eenseen gevenvanaldatsoortspitwerk, wit eenvervelende kwaalis bUdruiven.Dusdoe er uw tuinkunnen tocheens voordeelmeeen smeerze in vande winter. metljsbrand eroverpratenlk merkmetrondleidingen lJsbrand vanEendenburq
d a to u d e r et u i n d e res n w e r k n e m ehr se tn o qs t e e d s overdietijdhebben DD
Bronnen: -Tijdschriftoverland-en tuinbouwkundeen verdere ,,,,iiii:iir natuurwetenschappen, Sejaargang,1868. : -Hetontstaanvande druiventeeltin Nederland,W.J. Sangers. h: Detuinbouw,3ejaargang1948,nr.9, pag.237240. Aè,,,,,tfliz;h,ti n g St reek- e n Tui n bo uw hi stol.ie West Ian d weereencursusoud schriftvoor begtnners. organiseert Dezecursusis bedoeldvoor iedereendie brjarchief-of genealogisch onderzoekmoeiteheeft met het lezen v a n o u d - H o l l a n dssc h r i f t .D e l e s s e nz i j ns t e r ko p d e praktukgericht BtJvoldoende oefeningisiederedeelnemer in staatde meestvoorkomende oudehandschrif gegeven lezen ten te Delessenworden door eenervar e n m e d e w e r k e vr a n h e t g e m e e n t e a r c h i evfa n RotlerdamDecursusstartinjanuari2000en omvat 10 ressen, Dezelessenwordenom de veertiendagenop dinsdagavondvan20 00 tot 22.00uur gegevenin het Westlands M u s e u mM , i d d e l b r o e k w e1g5 4t e H o n s e l e r s - d i j k . B e l a n g s t e l l e n d e kn u n n e n z i c h o p g e v e n b i j J. DahmeUer, te|.0174- 413073
OIUD-HOLLANDS SCHRIFT
november1999
geeft ArieMolenkampvan OudLoosduinen zijnvÍsie ln het vorÍgenummervan Westlands Streekhistorie naamsoorsprong van Loosduinen. zijn uitleg over het ontstaanvandezenaambenaderthijvanuit op de waarmeehij zoektnaarde twee gezichtspunten. Deeerstepogingwaagthijvanuit de naamkunde, vanhet woord Loosin de naamLoosduinen, en in het tweedeen grootstedeelvan zijnartikel betekenis probeerthij aante tonendat wij er serieusrekeningmeemoetenhoudendat de plaatsLugdunoop de Peutingerkaartde Romeinsevoorgangeris van het huidigeLoosduinen. O pd e z em o g e l U k h ewiidli ke e r s it n g a a on m v e r v o l g e n sH o ed a n w e l d e n a a m s o o r s p r o nvga n L o o s d u i n etne invalshoek. benaderen? terugte komenop de naamkundige Al in de dertigerjarenvandezeeeuwwerder drukgefi- E e no n d e r d e evl a nd e N e d e r l a n d st aea l k u n d de i e o p manierdit soortvragenbenadert isdie l o s o f e e r de n g e s c h r e v e no,, a .i n h e t J a a r b o e D k i e wetenschappelUke (inhet LatUn Haghe, overde vraagwaarhet Lugduno de vande naamkunde, ln Nederland houdto a het PJ Meerz e s d en a a m v avla n L u g d u n u mo)p d e P e u t i n g e r k a a rtensinstituut in Amsterdamzichbezigmet de herkomst t (plaatsnamen) gelegenmoet hebben.Detoenmalige gemeen- vantoponiemen BelangrUk Haagse bUhet onders d a t m e n b e s c h i kot v e rd e tearchivaris Pabonheeft zelfsveldwerkverrichtom zrJn z o e kn a a re e n p l a a t s n a aim v e r m o e d e nos m t r e n td e l o o p v a n o u d e R o m e i n s eoudstegeschreven vorm vandie plaatsnaam in combiwegenbu Meeren Boschen Ockenburgh bevestigd te natemet eenjuistedatering.N/etdezenaamen datering krUgen, kangezochtwordennaareenbetekenis en daarmee ook de liggingvanLugdunum. Ook alsuitgangspunt d e o p g r a v i n g evna n H o l w e r d ian d e d e r i g ejra r e no p of oorsprong. Loosduinen kunnenwr.1 O c k e n b u r glhe v e r d e nh i e r t o ee e n b i j d r a g eA. l h e t Voorde plaatsnaam terugvallen onderzoek leverdenietvoldoende annalen diezichbevinden in het Brittish oo om met zeker- op de Egmondse (CodexCottonianus heidoverde kwestiete oordelen lVuseum Tiberius CXI)diedejaren640 1 2 0 7 grote Wattevenseen rol speeldewasdat de liggingvan b e s t r i j k e nI n d i t L a t i j n s w e e r kw o r d t d e n a a m de tweeandereZuid-Hollandse oo de Peutin- Losdun voorhet eerstvermeldin relatie tot eenhuwelUk olaatsen "invillaLosdun", gerkaartte wetenForumHadriani plaatsvond Agrip- dat in '1'186 In publicaties over en Praetorium p i n a en o g n i e t m e t z e k e r h e i dk o n w o r d e nv a s t - het onderzoeknaarplaatsnamen wordt erop gewezen jaarverder.Er d a t v e e lN e d e r l a n d soel a a t s n a m evno o r h e t e e r s ti n gesteld.We zljninmiddels zestig,zeventig is veelen vooralbeterarcheologisch onderzoekver- Latrlnse tekstenwordenaangetroffen , maardat zrl hun richt. Onderzoek waaruitde de liggingvande plaatsen Nederlandse Losdun is hiereenvoorafkomstbehouden. o p d e P e u t i n g e r k a a rkto n w o r d e n v a s t g e s t e l d b e e l dv a n .O o kw U s tm e n e r o pd a t d e p l a a t s n a aomo i t Praetorium A g r i p p i n ahee e f tg e l e g e nb i j h e t h u i d i g e gevormdis met de woordenen begrippen die mentoen V a l k e n b u r(gZ H )F, o r u mH a d r i a nbii j V o o r b u r ge n h e t ter beschikking had 0m de betekenis vanLosdunte achL u g d u n oo p d e k a a r tw a s h e t d o o r d e R o m e i n e n terhalenmoetenwr1onsdusverplaatsen naarde periode genoemde gevormdwerden de toenmalige CaputCermaniarum, het eindstation vande waarindezeplaatsnaam C e r m a a n sper o v i n c i eh, e t l a a t s t ev e r d e d i g i n g s w e r kb e t e k e n i vs a n d e s a m e n g e s t e l ddee l e nL o se n d u n . l a n g sd e R i j nd i e d e n o o r d g r e n sv o r m d ev a n h e t A a n g e z i ehne t h a n d s c h r i uf ti t h e t b e g i n gv a nd e 1 5 e Romeinse rrjk eeuwstamtzullenwij dus te rademoetengaanbUhet Middelnederlands Ditde benaming voorhet Nederlands Lugdunum heeftdusgelegenaande huidigeOudeRUn dat ingeveer de periode1190to1550bestrUkt bUKatwUkDelocatieis door het opdringen vankustlUn nu in zeeverdwenen, In vorigeeeuwenwarenbUIaag Welkeoptiesdienenzichnu aan,HetPlaatsnamenboek, waterde restennog wel eenszichtbaar en kreeghet de (1989), doorvanBerkel en Samplonius, beidenoudgermalegendarische naamvanBrittenburg. Deafstanddieop nisten,vermeldtdat de plaatsnaam is samengesteld uit de kaartwordtvermeldtussenLugduno en Praetoriumd e t o p o n i e m e nd u i n e ne n l o o sw a a r b iljo o sz o w e ld e Agrippinae sluitbUdezeconclusie aan Dezeafstandis betekenis vanwaterloopmaarook dat van leegof verlagerekend twee mr.tl, in Romeinse ml1len is dit ongeveer ten kanhebbenWatbetreftde betekenis vande plaatsdrie,en in de latergeldende Callische Leugae ongeveer naamhoudende samenstellers vandit boekhoudenhet vgf kilometer op DeLegeDuinen,eenbetekenis waarwe onswelietsbU O o ko p g r o n dv a n d i t g e g e v e nk a nL u g d u n on i e t b i j kunnenvoorstellen. gelegenhebbenwantde afstandLoos-dui-D eg r a v e nv a nH o l l a n vde s t i g d e zni c hv o o r1 2 0 0i n e e n Loosduinen nen- Valkenburg ishemelsbreed al'10kilometer. leegen verlatenduingebeidop een plekdie zo'n twee kilometer ten oostenvande kustlUn lag. Wiedit nog eensuitvoeriger wil bestuderen kanik de v o l g e n d e b o e k e n a a n r a d e n :D e R o m e i n e ni n Deanderebetekenis, een waterloopin de duinenkomt N e d e r l a n d , ( 1 9 8 ' 1 ) dD o ro.W r . Av a n E s ,o f R o m e i n s naarnrlnmeningnietechtin aanmerking. Hetwoordloos ('1995) Nederland, vande archeologen vanDockumen in de betekenis vanwaterloookomt in het Middel-nederv a n C i n k e lO . o kh e t | \ / u s e u m K a mt e N U m e g e nw,a a r landsmeervoor in het Oostenvan het landen isvanjonz i c he e n g e d r u k te x e m p l a avra nd e P e u t i n g e r k a a rgt e r ed a t u m H e t M i d d e l n e d e r l a nwdos o r d e n b o evka n bevindt,heeft in 1991twee boekjesuitgegeven over Verwijsvermeldtdezebetekenis zelfsniet.Ookde verdezekaart meldingvaneenwaterloopen de Lozerlaan op middelVoldoende overde Peutinger kaart. eeuwsekaartenis nietoud genoeg. november'1999
RTBOEK VANHETWESTLAND'' I n d e c e m b e r1 9 9 9v e r s c h i j nht e t k a a r t b o e vk a n d e N a s s a u sDe o m e i n r a a, d1 6 1 5 - 1 6 3 4H. e t k a a r t b o e iks getekenddoor landmeterFlorisJacobszoon, In het boekzijn28kaartenin kleuropgenomenvanland e n i n h e t W e s t l a n d i e i n h e t b e z i tw a r e nv a n d e 0ranjes Naastde kaartenbevathet boekeen uitgebreide lichtingvande handvanAdrtvanVliet De uitgave zijn,maaris uitsluitend niet in de winkelte verkrugen
vanden Ende L.J.M. HetadresblUft '154, 2675Kt HonselersdUk Middelbroekweg
b e s t e l l edno o rs t o r t i n gv a nf . 7 9 , - o p g i r o n u m
g t i m u l e r i nH gi s t o r i s c h e 6 5 í 8 0 0 8t . n . v .d e S t i c h t i n S Westland te Naaldwiik Publicaties (vervolg vanpagina5) zUnvanrond vandezeomgeveving Deoudstekaarten 1 5 5 0 r, u i m5 5 0t e j o n g o m s e r i e u as l sb a s i st e d i e n e n vande naam vooreengoedeverklaring
. et a r t i k ê l e on v e rd e g e s c h i e d e nvias nd e s t r e e kH illusvantalrUke dikenvoorzien is132pagina's Jaarboek t r a t i e sH e tk o s tf 1 9 , 5 0e n i s v e r k r i j g b abairj d e Museum, enbUhetWestlands boekhandels Westlandse
is er nog een Naastdezetweevermeldeverklaringen De naamLosdunwerd zoalsverderdemogelijkheid. m e l dg e n o e m di n v e r b a n dm e t e e n h u w e l i j ikn 1 1 8 6 . dat de naamLosduntoen al in Hetis nietondenkbaar gebruikwasen wat oorsprongbetreftdusnog ouderis-. kan vanwoordenin de oeriodevoor'1200 Debetekenis v e r g e l i j k i n gv a nt a l e nd i e t o t d e dooronderlinge D eW e r k g r o e O p u d- H o n s e l e r s d i j k i ee h o r e ne, n r e k e n i n g h o u d e n d z e l f s t a n d i gvee r e n i g i n g C e r m a a n st aea l f a m i l b m e t d e n a a mH i s t o r i s c h e wordenachter- V e r e n i g i n0gu d H o n s e l e r s d iH klankverschuivingen, met systematische j ke tc o r r e s p o n d e n t i e (en haald. Zo kunnenwe voorhetwoorddun in Losdun 61,2675WD Honselersdijk adresis:Valkehorst o o k i n L u g d u n u mn)o g e e na n d e r eb e t e k e n iasc h t e r h a l e ne n w e l d i ev a no p g e w o r p e hn e u v e le, n k a nh e t vanvrUof niet gebondenhebwoord losde betekenis ben heuvel WrJzoudenhet in onzetUdovereenvrrjliggende hebbenWaaromzou men in dietijd het woord Losdun n u i n d i e b e t e k e n igse b r u i kkt u n n e nh e b b e ni s n u d e van waarinde vestiging vraag.Wel,in diversepublicaties zie in Loosduinen isvermeld, de gravenvanHolland voorbeeldW.E.den Hertog,DeAbdUvan Loosuid wordt uitgegaan vanveronderstelling dat dit een m b e r q e e f t d e h e e rJ o s S t ó v e rv o o r eerstin houten later isgeweest, eenmottewaarop RUswUk eenlezingoverkastelen ffiorischeVereniging h isgebouwdDezeopgeworpen steeneenverblUf
wordtvermeld, isnogtot in de dieop diverse kaarten isgeweest,Losdunbetekent dus: 19eeeuwzichtbaar v a nH o l l a n d v r i j l i g g e n dhee u v e ld, e d o o rd e g r a v e n g e b o u w dm e o t t ew a a r ozpi ji n d e 1 2 ee e u wh u nv i l l a Losdun vestigden.
in Zuid-Holland metbij'londêré áan' en buitenplaatsen
d a c h tv o o r d e b u i t e n p l a a t s ei n R i j s w i j kC. e b o u w 44b,RUswUk, 20 00 uur, aanvang Hofrust,Herenstraat r te H i s t o r i s c h e D o n d e r d a g ' 1d6e c e m b eor r g a n i s e e d doordr DelfiaBatavorum eenmiddaglezing Vereniging z o o nv a n J P e t r i eo v e r N a u n d o r f fd, e v e r m e e n d e tel 070XVIen MarieAntoinette(informatie ne g f i n i t i e f Lodewijk l s m e t d e z ev e r k l a r i ndge n a a m s o o r s p r o d verklaard ? Nee,dat zou rknietdurvenbeweren.Datkan 3935257) HetCenootschap organiseert ik nieten magik ook nietwantdaarvooriser nogte veel 0p dinsdag14 december i n d e K a n s t a n j e h ot ef e e n a v o n d 0 u d W e s t l a n d materiaal datonderzochtkanworden. Jansenzaldanoudefilmsvan magzljnvoor KwintsheulDeheerP.F, lk hoopdat dezebUdrage eenstimulans vertonen., 20.00uur. aanvang geinterresserden om zichin dit onderwerpte verdiepen het Westland g f e b r u a r hi o u d th e t C e n o o t s c h azpi j n O pw o e n s d a 9 te verrichten. en naderonderzoek jaarvergadering in de Kandelaar te Naaldwuk. D e h e e r J . D a h m e i j egr e e f t d a n e e n l e z i n go v e r Veendam oktober1999KeesMeUer, 20.00uur. aanvang Middeleeuws's-Cravenzande, g Iid werkgroep voormali OudLoosdui nen (97 2-197 8).
november 1999
;ro;,,,ri!t:;;l', ;l;l1u,
:riiiiiiiiiiiiiiiii:i"ii :
s,i,o*fÓber1 OF van het parl(eerterrein van het museummijn weg versperddoor een enormeheistelling.Tegende zeerscherpelaagstaande zon in kon ik nog net ziendat zo rond 9 uur de eerstevan de 7 palenin de takelsgehesenwerd.Al zwiependwerd de 20 m e t e rl a n g ep a a lo m h o o gg e h e s e n enlangzaam o n d e rh e t h e i b l o kg e m a n o u v r e e rvda n d e m i n stens25meterhogeheistelling. Afsik dit apparaatvan te voren gezienhacl,had ik me niet voor kunnenstellendat dit monsterop onsterreingeredenkonworden.Hetgingdanook maarnet nadalonzevlaggemasten eerstver-wijderdwaren''è.j-::;.';
eerstepaalopgenesenkon worden.Nadatde eerste p a a li n p o s i t i es t o n dk o n h e t w e r kb e g i n n e nN . o uj a w e r k ,n a d a th e t b l o kb o v e n o od e p a a sl t o n dl e e kh e t welof die zonderenigeweerstand zo de grondin zakten, Rammelendepotjes! PasbUde laatste2 tot3 metermoesthet blokflinkgaan stoten Hierdoorstondonzeuit 1865stammendeboerderijwel evente schuddenop haargrondvesten. We m o e s t e nz e l f si n a l l e r i ji ln d e r u i m t ev o o rw i s s e l - t e n t o o n s t e l l i n g eene nv i t r i n eo n t r u i m e nw , a a r i na l l e r l e i bodemvondsten stondenDe potjesen pannen,waarv a ns o m m i g eu i t d e R o m e i n stei j d e n b i j n a2 0 0 0j a a r o u d s t o n d e nf l i n kt e r a m m e l e nE v e nw a r e nw e n o g bangvoorde ruitenvande vitrine,maardiewarenflexibelgenoegom de trillingen op te vangen,
Zo langalsde voorbereidingen van het heiwerkduurd e n ,z o s n e lg i n gh e t e i g e n l i j khee i w e r kz e l .f I n c l u s i e f het ophUsen en plaatsen vande paalkosttehet heiwerk p e rp a a o l n g e v e e1r 5 m i n u t e n .V o o r1 1 u u r w a sm e n klaaren konmenallesweergaanopruimen. D e h e i e r sh a d d e ne r g v e e lh a a s w t a n tz e m o e s t e na l weernaareenvolgendeklus,ze haddenzelfsgeentUd voorkoffie.Jazo gaatdattegenwoordig in dezedrukke j a c h t i g et i j d e n E r w o r d t t e g e n w o o r d i gz o v e e l gebouwd,dat er eentekortis aanheipalen en heiploegen,Voordit werkiser op het ogenblikzelfseenwachtVanlJsbrand hoordeik dat de avondtevorenal de nodi- lUst.Wemogen onsdanook gelukkigprUzen dat zevoor g e v o o r b e r e i d i n g ewna r e nu i t g e v o e r dZ. o w a sh e t gaatye ons nog een wisten vinden. te geheleterrasbedektmet enormdikkehoutenrrlplaten 0 m 1 3 O 0u u r w a sa l l e sw e e rw e g e n o p g e r u i m d en vanzo'n25cm dik zagenwe alleennog de vierkante kopjesvande heipalenin het zandwaarooit onsterraswasgeweest Hetvolgendewerkkon beginnen, namelrlk het verleggenvangas-en waterleiding. Jaer komt heelwatvoor k i j k e nv o o r e r i n l e k e n o g e nb e t r e k k e l i jeke n v o u d i g bouwwerkalseen hooibergstaatVoordezeleidingen moestener nieuwegatenin vloeren funderingsmuren geboordworden, gezegddangedaanen leverde Noudat wasmakkelr.;ker Kraak& vveende nodigemoeiteop Zo bleekde betonnenvloerin onzemeterkast bUna70 cm dikte zUn.Die gewoonvolgestort heeft men vroegerwaarschijnlijk met betonom eenmooiegaalvloertjete creëeren, Ophet ogenblikwordter gewerktaanhet uitgraven van de bouwputen het timmerenvande bekistingAlsalles v o l g e n sp l a nb l i j f tv e r l o p e nd a ni s d e h o o i b e r gb e g i n februari2O0O klaarvoorgebruik Tonlmmerzeel (foto's:CerritKrom)
fi
#
november1999
van 5 november1999tot en met 31 maart 2000 de tentoon-stelMUSEUM wordt in het WESTLANDS IN HETWESTENBUITENPLAATSEN IiNg.KASTELEN LAND'georganiseerd.
de"Midd*'nér'tt,,,,Uuifiá)eel'66'ffiè: ÀàÈ''D'éií.íd r,veó,, kasteÈommige verdedigingsfunictie. tmiliáirel leÀ'Èun
l e nw a r e ni n m i d d e lus i t g e g r o e itdo t i m p o s a n t leu x e w o o n c o m p l e x eD n .eo n t w i k k e l i nvgi n d th a a rl o g i s c h v e r v o l gi n d e g e s c h i e d e nvi as nd e b u i t e n - p l a a t s e n kastelen wordendaadwerkeWestlandse er zichin het Westland Verschillende bevonden ln de Middeleeuwen waseenverdedigbare l i j ko m g e v o r m dt o t f r a a i eb u i t e n p l a a t s ezno, a l sd e tientallenkastelenEenkasteel of n S c h i p l u i d edne, C o m m a n d e u r s - hi n K e e n e n b u ri g in familie.Dekastelen stenenwoningvaneenadellUke vande Heren het kasteel Honsel periode natuurlrjk en Maasland ontstaanin de zijnvoornamelUk het Westland gebiedwerd v a nN a a l d w itj o k t h e t H u i sH o n s e l e r s dvUaknF r e d e r i k vande 12een '13eeeuw,HetWestlandse in de 12eeeuwopnieuw Hendrik toen na overstromingsrampen Ditgebeurdedoor het aanleggen in cultuurgebracht. en het bouwenvanwater-staatvandr.tken, inpolderen werken om deze kundigewerken,Ditwaseen kostbaar gaf de landsheer te kunnenbekostigen ontginningen landgoederen in leenaanadellUke de graafvanHolland bezittetof riddetwerddanvazal families. Zo'nadelluke vande graafen moestin ruilvoor het landgoedbepaalleensombetalen. de dienstenverlenenen eenjaarlukse stellenvan uit het beschikbaar Dedienstenbestonden ztynreizen het kasteel aande graafalswoningtt.Jdens militairehulpin tUdvan oorlog, door het graafschap, h e t o n d e r h o u dv a nw e g e n v, a a r t e ne n d i j k e ne n h e t afdragenvaneen gedeeltevande opbrengstvan het vanzo'nlandgoed in natura.BUde schenking landgoed kreegde adelluke bezitterhet rechtom daareenverdekasteel. woningte bouwen,eenzogenaamd digbare betekende dit meestaleenzwarewoontoIn de praktUk de ren of donjongebouwdvanzeergrote bak-stenen, De murenwarensoms kloostermoppen zogenaamde meterdiken de torenzo'n12 tot'15meter anderhalve omgehoog.Dewoontorenwasalsextraverdediging ven door eengracht Vande voorde grachtuitgegraont-wikEr werdenechterook nieuwebuitenplaatsen zodat ven aardewerdsomseen heuvelopgeworpen, landgoekooplieden werden rUke keld. Door stedeluke verhoging stond op een het kasteel d e r e no f b o e r d e r i j c o m p l e xgeenk o c h td i e z e d a n van het landgoedwerd er bij het Voorde exploitatie met mooiesiertuigebouwden somswat comforomvormdentot luxewoonhuizen kasteeleen boerderU n e n , V o o r b e e l d e nh i e r v a nz i j n o . a . V r e e b u r g h , Dezebugebouwen waren tabeleluxewoonverblijven. in 's-Cravenzande, en OuwendUk Zuidwind, Alsemgeest In tUdvanoorlogtrok men meestalniette verdedigen. P a t i j n e n b u ri gn N a a l d w i j kh ,e t H o f t e W a t e r i n g e n , zichdanterugin de kasteeltoren. in Monster. in Poelduk en Ceerbron Torenzicht waren er in de 17e en'1Beeeuwtientalln het Westland Middeleeuwen, voor de overstromingsIn de vroege vande bUbehorenHetonderhoud ookal kas- len buitenplaatsen. rampin de 12eeeuw,warener waarschunlUk p v o o rd e Daarwetenwe weinigvan,maar d e t u i n e nl e v e r d ev e e lw e r k g e l e g e n h eoi d telenin het Westland, bevolking. en theoriëndie in iedergeval Westlandse er zrJnwel wat gegevens in de tentoonstelling aanbod komen.Naeenalgemene in ver1800rakende meestebuitenplaatsen Omstreeks n i n l e i d i nogv e rd e o n t w i k k e l i nvga nd e k a s t e e l b o ui w voorde sloopverzullenvoor het Westland de oudstbekende valen wordende luxewoonhuizen Nederland, wordenopgesplitst in kleinepercekocht.DelanderUen worden voorbeelden behandeld lenen verkochtalstuingronden vormenzo eeneerste wat uitgebreider aanbod Daanazullenenkelekastelen als(grootvan het Westland aanzettot de ontwikkeling in Monster, Keenenburg en Huis komen,zoalsPolanen Tl tuinbouwgebied. in Maasland, schalig) Dorpin Schipluiden, de Commandeurshof Uterlierin DeLieren het HofvanWateringen. A a nd e h a n dv a n m a q u e t t e so,u d ep r e n t e nb, o d e m wordt een beeld vondstenen foto'svanopgravingen geschetst kasteelhistovande eenszo rrlkeWestlandse ,r,,,iiii:r:
fle.
H
november 1999
s e nw e r k n e m eor n g e v e efr 2 2 , -v o o r e e n 5 0 - u r i g e w e r k w e e k lE ) ,nd a nt e b e d e n k e n d a t e r o v e r a il n h e t gratisgeschiktsnoeihout Westland van het rasColden C h a m p i g n obne s c h i k b aw a ra s W a n th e t w a sn i e th e t r a sd a t d e r e s u l t a t e bn i j v a n R u y v e nz o b i j z o n - d e r maakte,maarde teeltwUze Hetteeltresultaat vanv.Ruwenwasde directeaan-leid i n g o m i n 1 9 2 5o p d e p r o e f t u i ne e n u i t g e b r e i d onderzoek te startennaarde kiemkracht vanhet stuifmeelvande verschrllende druivenrassen en de invloed vanhet klimaatop de vruchtzetting. Bijdat onderzoek bleek,alsgrote uitzondering, dat bUhet rasColden C h a m p i g n oknr u i s b e s t u i v innogo d z a k e l u wka s .H e t stuifmeelvanalleanderedruivenrassen wasgeschikt, m a a rh e t b e s tv o l d e e dh e t s t u i f m e e vl a n B l a c k A l i c a n t eD, e g r o o t t ev a n d e b e s s e nb l e e kn a u w pitten samente hangenmet het aantaluitgegroeide per bes Daarvoor waseenzeergoedevruchtzetting nood-zakelijk. Om dat te bevorderen werdtUdensde bloeidagelUks met een plumeauhet stuifmeelverzaIn het archiefvan het proefstation bevindenzicheen meldvan het donorrasen vervolgens op de bloemen aantalfoto's met betrekkingtot de tuinbouwvanzo'n vande ColdenChampignon gebrachtBueengeschikt 50 tot 60jaargeleden.Brleen aantaldaarvan zit geen klimaatwasop dezewUzeeen perfectevruchtzetting verklarende tekst,Waarschrlnlljk omdatde fotograafof v e r z e k e r dD. a a r o mw e r d e nv o o r t a a nh e t r a sC o l d e n de opdrachtgever het plaatjetoen zo vanzelfsprekend C h a m p i g n ovna a ks a m e nm e t e e na n d e rd r u i v e n r a s , vonddatde betekenis vooriedereen duidelUk was meestalBlackAlicante, in dezelfdekasgeteeldzoalshier In de laatste50jaaris er in de tuinbouwechterzoveel op de foto BUvochtigweertr.ldens de bloeiwerd zo veranderddat het voor de huidigemedewerkers van mogelUk drooggestookt en bU zonnigweerwerdde kas h e t p r o e f s t a t i oanb s o l u uot n d u i d e l uiks w a a r o md i e gekrUt.Deverwarmings-buizen plaatstemen meestal foto'sindertudzUngemaakt. o n d e rd e l e g g e r sm e t C o l d e nC h a m p i g n oonm d a tz o BUgaande foto is er zo een Hetgeeft een beeldvande het resultaat vandroogstoken op de zetlinghet grootst mooisteteelt die het Westland ooit gekendheeft en WAS. bovendiende meestinteressantste teeltwUze op het mooistemoment,Namelr.tk de teeltvanstookdruiven Deteeltvandruivenkon wordengedaanaanverticaal k o r t v o o r d e o o g s t ,v a n b o v e n d i e n geleidehoofdtakken, t w e ev o o r h e t verticaal snoergenoemd,maar Westland belangrUke druivenrassen. Opvallend op deze ook aanhorizontale stammen,die men leggersnoemfoto is dat er tweeverschillende druivenrassen op staan de Hettelenaanleggersbevorderde de vruchtbaarin een kas N/eestal stonder namelUk slechtséenrasin heid,zodatdezeteeltwUzevaak werdtoegepastbUde dezelfde kas.Uitzondering vormdeColden Champignon w a t z w a k k e r rea s s e nz o a l sF r a n k e n t h a l e n r Colden d i e v a a k z, o a l sh i e r ,i n c o m b i n a t i w e e r dg e t e e l dm e t Champignon BUhet sterkerasBlack Alicante, alsdieop BlackAlicanteHetrasColdenChampignon, afkomstig l e g g e r sw e r dg e t e e l dh, a dm e n a a ne l k ez u d ev a nd e uit Engeland, werdal vanafde eerstewereldoorlog op druivenkas, met een breedtevan2 rUnlandse roeden, qeteeld. bescheiden schaal in het Westland vierlegEers, Bijde andererassen, die door hun mindere Opde oudeproeftuin, dietot 1925gelegen wasaande v r u c h t b a a r h e li a d n g e rg e s n o e i dm o e s t e nw o r o e n 's-Cravenzandse weg,stonddezereedsin een rassen- slechtsdrie.Opde foto isduidelUk te ziendat de afstand vergelijkingsproef. Devruchtzetting wasaltijdslecht v a n d e l e g g e r sv e r s c h i l l e nids a l sg e v o l gv a n h e t Doorhet beperkteaantalgrotebessenwarende tros- betreffende ras 0p de foto zijnde zogenaamde eensenaltrldzeer"graterig". Plotseling kwamtuindervan maligehoutenkistjes te zienzoalsvanaf1926voorde Ruyven uit RUswUk op de veilingSammersbrug met een eerstesoortdruivenwerdengebruiktln de nieuwekistgrote partUColdenChampignon vaneen kwaliteitzoals jes met blauw/rode opdrukkwamende prachtige druinog nooitvertoondwas.Crotetrossengeheelgevuld ven heelwat betertot hun rechtdan in de voor 1926 m e t g r o t eg o u d g e l eb e s s e nL. o g i s c h d a t d i t g r o t e g e b r u i k t em e e r m a l i g ed o n k e r ek i s t j e sm e t z w a r t e opschudding veroorzaakte br.tde toenmalige druivente- opdruk lersen er drukwerdgespeculeerd hoe hudat hadklaargespeeld. Debetrokken telerhuldezichechterin stil- Hetjaarvande foto, zoalsuit de opdrukvande kistjes zwr.1gen. Kortettjd laterstonder een advertentiein de blukt1940,wasvoorlopighet laatsteiaardatdit éenmak r a n tw a a r i nk l e i n es t u k j e su i t g e g r o e i dder u i v e n t a k ligfust werdgebruikt.Doorhoutgebrek moesrmen In (snoei-hout) met een knopwerdenaangeboden voor de oorlognamelijk noodgedwongen over-schakelen op f 2,50per stukvoorhet makenvanzogenaamde oog- Karton s t e k k e nH . e tg e h e i mk r e e gm e n e r g r a t i sb U .( o m d e gedachtente bepalen, in dietUdverdiende (PBC), eenvolwas- CerardvanHolstetJn.Foto: Proefstation NaaldwUk
'1999 november
t:
ontíing óns in oè rratên nraónt Datwaste mer- oó kasteetbehóerder sprekentot onzeverbeelding. Kastelen p r a c h t i g ea c h t t i e n d e e u w s eM a r o t z a a l jaarlukse n a a r d e donateurs- o n s ken aànde grote opkomstop de gelegenheid kregen eenkop koffiete drinken we waar de hield over lezing avondtoen de heerEpkoBulteen pronkzaal prachtigefeestte bewonderen en deze en kastelen de vooral over waarbij Kastelen Westlandse i n M o n s t eer n d e K e n e n b u rign S c h i p - l u i d e n Polanen brachtonsviaveleverrondleiding volgende Dedaarna v e e l t e v e r t e l l e nw a s . W e s t l a n d s eK a s t e l e ne n z e n o g s t e e d sb e w o o n d z i e n a l s o f e r u t t d i e t r e k k e n , nieuwe van de ztlnook het onderwerp Buitenplaatsen prachtige dat kasteel van dit zolder op de tot worden. Museum, Westlands in het tentoonstelling z ijn I n w o r d t v e r m e l d e e r s t h e t 1 2 2 6 v o o r kasteelkunnen o m s t r e e k s Vooreen bezoekaaneen nog bestaand maar verkocht nog nooit Duivenvoorde is bestaan lange m e e r t e r e c h t . n i e t w e e c h t e rh e l a a si n h e t w e s t l a n d in anderehandenovergegaan D a a r v o ozru l l e nw e b u i t e no n se i g e ng e b i e dm o e t e n altuddoorvererving gaankrjken v a n a1f 2 2 6 t o ï 1 7 7 1 2 sUtne e d lse d e nv a nd e z e l f d e f a m i het bUVoorschoten DaaromwaskasteelDuivenvoorde l i ee i g e n a a rgse w e e snt , l .e e nt a k v a nh e t ,o o k i n h e t j a a r l u k s e e n v r i j w i l l i g e r s v a n d e uitstapje d o e l v a nh e t geslacht vanwassenaer bekende, Westland vanonsmuseum medewerkers liinverin vrouweltJke kasteel en landgoed zrln Na1771 L H barones Jonkvrouwe erfd De laatsteeigenaresse tmet vander OUebrachthet kasteel Schimmelpenninck in 1960overin eenstichting en landgoed inboedel) voor werdhet opengesteld Naeengrondigerestauratie publiek. V a n 1 m e i t / m 3 0 s e p t e m b e rk u n t u v a n d i n s d a g t / m z a t e r d a go m 1 4 . 0 0e n 1 5 . 3 0u u r d e e l n e m e n aan de rondleiding. z iej no p a a r t v t a amg o g e l i j vk a n a f Croepsrondleiding gesloten is op zondagen maandag 1 april Hetkasteel p r o v i n c i a l e w eg van D u i v e n v o o r d lei g t a a n d e D e n H a a gC S V a n a f L e i d s c h e n d a m , n a a r Voorschoten Kniplaan), b u s4 5( h a l t e
.\MS voor de jongstentot bouwplatenen cons u s e u mw o r d tv a n6 n o v e m b e r badspeeltjes l n h e t W e s t l a n dM voor ouderekinderenen volwasse1999tot en met 31 maart2000i de tentoonstelling structiematerialen
,KASTELEN letJes. tot computer-spel IN HETWESTLAND' ENBUITENPLAATSEN 9COT- nen.Van toverlantaarnplaatjes in wegdromen kan even is naar nostalgie zoek op Wie p a g i n a g a n i s e e r dO. p 8 v a nd i t b l a dv i n d tu d a a r o v e r topstukmet ondermeer schatkamer een kUkdoos, de meerinformatie. speelgoed kenvanblikken is geopendvandi tm za Rotterdam N/useum N/arrtiem , o r t eC e e r1 t e D e l f ti s t m 5 I n h e t L e g e r m u s e u mK op 11-17u Cesloten van feestdagen zo en 10-17 u van KUCH EN....KAVIRATS, maart2000de tentoonstelling jan 1 25 dec en D e z e z i e n , t e m e n u k a a r t e n A A R, e e ne e u wm i l i t a i r e cammaaktdeeluit vande landelijke tentoonstelling pagne'Eeneeuwtafelenin Nederland,' Demenu-kaart ln het Cemeentemuseum Den Haag,StadhoudersAARDEWERK d i e n d en i e ta l l e e na l sm i d d evl o o rd e o p s o m m i n vga n laan41 is tm 5 maart2000te zienDELFTS Hetmuseum gerechten,maarbrachtook specifieke 1650- 1800 Totoogenlusten pronkerv, de verschillende overzichtvande productievande traditiesover. In de expositieziinca.80menu- toont een gevarieerd militaire gloriedagen plateelbakkerUen. teldeDelft In zr.tn Delftse periode te zien. 1860-1960 kaarten uit de producten btteenzun expositie 0p de ruim dertig. er geopend zo 10-17 u, za van di tm is HetLegermuseum -1811), gebrachtvanvierdaarvanDeCrieksche A (1651 van13-1700 D u bbele D e e n H e t M o r i a a n s h o o f t P o t , M e e t a l e de het bekenniet alleen maakten De fabfleken Schenkkan maart 2000 ln Maritiem MuseumRotterdam istot'12 ' E e nz e ev a ns p e e l g o e dv-o o r a l l el e e f t i j d e n ' de DelftsBlauw. Met kleurenalsrood,zwarten zelfs te zien zuook polygroomDelfts V o o rj o n g e n o u d i s e r v e e l t ez i e ne n t e b e l e v e nV. a n goudvervaarigden 1999 november
