zeven schilderijen van Rembrandt Dit restauratieprojekt
Amsterdam,
gerestaureerd.
was noodzakelijk
door de eigenaar werd teruggevraagd
ter plaatsing in het Amsterdams
geworden
van de stad
Historisch Museum.
omdat in de jaren daarvoor weliswaar talrijke
Besloten werd de behandeling
belangrijke
van Dr. Deyman op te schorten en het Portret van
schilderijen uit de verzameling
Rijksmuseum waren schoongemaakt, werken uit Rembrandts waren uitgezonderd. beroemde
van het
van De anatomische les
Johannes Uyttenbogaert voorrang te verlenen.
maar de
late jaren van die activiteit
De behandeling
Deze groep omvat wereld¬
van het eerste schilderij zal in
aansluiting op de al uitgevoerde plaatsvinden
schilderijen als De staalmeesters en
restauraties
in het atelier van het Rijksmuseum.
Het joodse bruidje, schilderijen die door Rembrandt
Daarbij werd overwogen dat de opgedane ervaring
op een bijzonder forse wijze zijn uitgevoerd en die
met het late werk van Rembrandt
bij een restauratie meer dan gewone omzichtigheid
dit schilderij, dat zo lang door het Rijksmuseum
vereisen. Daarbij was het niet mogelijk een enkel
beheerd, zou moeten worden aangewend.
werk uit deze groep te restaureren behandeling
ook ten nutte van was
Schilderijen hebben niet het uiterlijk
en de andere op
bewaard dat zij hadden toen zij het atelier van de
te laten wachten. Eén schoongemaakt
doek zou de vergeelde toestand van de andere
kunstenaar verlieten. Kleuren zijn nagedonkerd,
stukken alleen nog maar benadrukken.
door de meester weggeschilderde
Daarom is er
opzetjes zijn in de
een plan gemaakt voor de hele groep, waaraan nog
loop der tijden 'doorgegroeid',
een enkel stuk uit eerdere jaren werd toegevoegd,
zichtbaar geworden, er zijn bij restauraties partijen
Rembrandts
'verpoetst', een schilderij kan een winkelhaak
Pauwen. Zo zou worden bereikt dat
zowel vroege als late schilderijen van Rembrandt
er
opgelopen
schilderij hebben achtergelaten.
sponsorbijdrage
men bij een restauratie
1990 mogelijk de plannen uit te voeren.
werd het Rijksmuseum
voor. In de eerste plaats
een Rembrandt
Altijd weer hoopt
dat een schilderij in goede
staat is en lang niet altijd is dat het geval. Berichten
Tijdens de uitvoering ervan deden zich twee nieuwe ontwikkelingen
rijker, het in
over een minder goede staat van bewaring waren tot voor kort niet erg welkom. Veelal ook werd er over gezwegen. Het publiek diende genoegen te nemen
1992 verworven Portret vanJohannes Uyttenbogaert.
met de toestand waarin het kunstwerk werd
Dit grote portret uit Rembrandts
gepresenteerd
tijd dat de jonge kunstenaar
vroege jaren, uit de
als portretschilder
veel
en die toestand was steeds, op het
eerste gezicht, goed. Over de inzichten die bij
succes boekte, was bijzonder vuil en diende zo
restauraties waren verkregen werd slechts bij
spoedig mogelijk presentabel
uitzondering
te worden gemaakt.
De tweede ontwikkeling was dat de in het restauratieplan
opgenomen
hebben
en zo kan de tijd vele sporen op een
goed verzorgd zouden uitzien. Een aanzienlijke van ABN AMRO maakte het in
d.w.z. weer enigszins
Anatomische les van
gesproken. Tegenwoordig
wordt daarover anders
gedacht. Kritische bezoekers willen weten in
hoeverre een schilderij origineel is, waar het werk
De verloocheningvan Petrus en Titus in monniksdracht.
van de kunstenaar ophoudt en dat van de restaurator
Deze waren door de Sovjet Unie met een grote groep
begint. Zij hebben recht op die informatie, aangezien
schilderijen verkocht om aan deviezen te komen.
Het Zelfportret als de apostel Paulus had een dof en vlak uiterlijk
het met stukken uit de openbare verzamelingen
De afbetaling van deze stukken zou overigens pas in
vanwege een zeer vergeelde vernislaag. Een duidelijk
de jaren '70 worden afgerond.
zichtbare, gerepareerde
gaat
om algemeen bezit. Daarbij moet worden aangetekend
De pauwen, een schilderij dat in de jaren
dat die informatie niet in alle gevallen
kan worden gegeven. Niet elke stap kan worden
'30 als bruikleen in het Rijksmuseum
gedocumenteerd
geweest, was in de Tweede Wereldoorlog
en niet altijd is de bij restauratie
te zien was
ZELFPORTRET ALSDE APOSTELPAULUS
scheur van circa 5 cm liep dwars door
de neus van de apostel en in de achtergrond kleine verkleurde
overschilderingen
Na verwijdering
door de
ontsierden vele
het beeld.
van de afdekkende
vernislaag
verkregen informatie eenduidig. Bovendien kan
eigenaar naar Duitsland verkocht. Omdat dergelijke
werd duidelijk dat de talloze retouches in de achtergrond
worden besloten een oude restauratie als een
transacties ongeldig werden verklaard, werd ook dit
kleine deeltjes felgele en rozige verf bedekten. Zonder enige
belangrijk historisch gegeven te handhaven.
schilderij na de oorlog gerecupereerd
twijfel zijn deze kleuraccenten
In algemene zin wil het Rijksmuseum
Rijksmuseum
bij restauraties
en aan het
aangebracht
toegewezen.
Het zelfportret als de apostel Paulus is in
voortaan een grotere openheid betrachten.
door Rembrandt
om de achtergrond
schilderachtige
te verlevendigen.
effekt is bijvoorbeeld
zelf Ditzelfde
ook te zien, zij het iets
Daarom is het plan opgevat om in de toekomst de
1949 door het echtpaar De Bruijn-van der Leeuw,
minder prominent,
resultaten van restauraties niet alleen zorgvuldig te
met een aantal andere schilderijen en een prachtige
Verloocheningvan Petrus. Rechts van de apostel heeft Rembrandt
documenteren,
verzameling
vaag de structuur van een muur of raam aangeduid met iets
maar ook te publiceren.
De tentoonstelling
over de restauratie van de late
schilderijen van Rembrandt
Rijksmuseum
HERKOMST
het Rijksmuseum
schilderijen van Rembrandt
in
zijn het eigendom van de stad
zoals De Nachtwacht, De staalmeesters en
Het joodse bruidje. Een van de uitgangspunten
bij de
plannen voor het in 1885 gereed gekomen Rijksmuseumgebouw
was dat het Rijksmuseum
de stedelijke verzamelingen
ook
Een bijzondere vondst werd na afneming van de overschilderingen
aan de randen van het doek gedaan. Daar
het Rijksmuseum, met name het vroege Zelfportret,
bleek Rembrandt
zelf het beeld omkaderd
Tobiasen Anna met het bokje en het Portret van Haesje
ongeveer 3 mm dikke lijn, die hij met een enigszins stomp
van Cleyburg.Dat onlangs nog een laatste schilderij
voorwerp in de nog niet geheel gedroogde, donkere verf heeft
van Rembrandt
gekrast (afbeelding). Deze kaderlijnen
van
vroege jaren hun intrede in
kon worden verworven, het
te hebben door een
zijn tot op de bruinrode
imposante Portret vanJohannes Uyttenbogaert, mag wel
grondering
een wonder heten. Grote bedragen werden daarvoor
gevonden. Hieruit valt op te maken dat het werk nooit is
ter beschikking gesteld door de Vereniging
afgesneden of anderszins is ingekort. Rembrandt
Rembrandt,
waarschijnlijk
Rijksmuseum
het Prins Bernhard Fonds, de Stichting, de Stichting VSB Fonds,
door particulieren
zou herbergen.
Deze omvatte, naast talrijke groepsportretten
van een traliewerk.
ten geschenke gegeven.
werken uit Rembrandts
Enkele belangrijke
aan het
In de jaren '70 en '80 deden enkele
geeft daarvan een
voorproefje.
Amsterdam,
etsen van Rembrandt,
bij het Stilleven met pauwen en de
van de Nederlandse
en een buitengewone
bijdrage
langs alle randen van het schilderij terug¬
probeerde
met het kleiner maken van het schilderij de
aandacht voor de apostelfiguur De grondering
te vergroten.
van het schilderij is roodachtig van
kleur en bestaat uit krijt, waaraan rode en een beetje gele oker
overheid.
schutterijen
en gilden, ook de collectie van de grote
is toegevoegd. Een krijtgrond werd meestal op een drager van
verzamelaar
Adriaan van der Hoop, die in 1833
hout aangebracht,
maar juist Rembrandt
Het joodse bruidje had gekocht. Eén van de stedelijke
wel vaker voor de preparering
schilderijen, De anatomische les van Dr.Joan Deyman,
Titus in monniksdracht bijvoorbeeld
zal in 1994 aan het Amsterdams worden overgedragen
Historisch Museum
Er moet op het moment van publikatie van deze brochure nog steeds een deel van het aankoopbedrag voor het Portret
en is op dit ogenblik in
vanjohannes
restauratie. Pas in 1900 kwam in Amsterdam De stenen brug een eerste werk van Rembrandt rijksbezit. Met een buitengewone
Uyttenbogaert
worden bijeengebracht.
met
Elke bijdrage is uiteraard zeer welkom.
in
Giften kunnen worden gestort op girorekening 425180, of
financiële
op de speciale bankrekening 48.30.59.595
(ABN AMRO),
inspanning
werden vervolgens in 1933 twee werken
ten name van het Rijksmuseum Amsterdam, onder
verworven
uit de Hermitage in Leningrad,
vermelding van 'Uyttenbogaert is terug'.
heeft dit materiaal
van een doek gebruikt. Ook de heeft een krijtgrondering.
1 REMBRANDTHARMENSZ VANRIJN (1606-1669) Zelfportret als de apostel Paulus,1661 olieverf op doek,
92 x 77,5 cm Gesigneerd en gedateerd links midden: Rembrandtf1661 Inv. SKA 4050 2 De door Rembrandt in de natte verf getrokken kaderlijn langs de rand rechts
PORTRETVANJOHANNES UYTTENBOGAERT
Toen dit schilderij in december
1992 werd verworven, was al
duidelijk dat de conditie evidente tekortkomingen
had, die
door een restauratie in belangrijke mate waren te verhelpen. Al direct na afneming van de lijst bleek dat deze stroken van circa 4 cm aan boven- en onderzijde van het doek bedekte, die hierdoor echter minder goed bewaard zijn gebleven. De kleine wijziging in de proportie maakt de geportretteerde
evenwel beduidend
imposanter
en rijziger van
gestalte. De vergeelde vernis en ook veel rookaanslag
4
werden gemakkelijk afgenomen. De vernis bleek in de donkere gedeelten van de mantel, de muts en ook de hoed rechtsonder
met een zwart pigment te zijn overschilderd.
Afgezien van een aantal kleine beschadigingen, onder, is de verflaag opmerkelijk
vooral rechts¬
goed bewaard gebleven.
Weliswaar heeft het schilderij door een hard uitgevoerde verdoeking
geleden, doordat de verflaag enigszins werd
ingedrukt, maar deze aantasting is veel minder ernstig dan aanvankelijk
is gedacht. Rembrandts
losse en open penseel¬
streken zijn nog uitstekend te zien. Na verwijdering van de meeste ongerechtigheden zijn de oorspronkelijke
kleurschakeringen
prachtig tevoor¬
schijn gekomen. Een saillant detail is ook hoe Rembrandt de tekst van het boek rechts de grondering
bij
laat meespreken
en er op spaarzame wijze slechts grijze toetsen naast heeft gezet. Voorts is de figuur van Uyttenbogaert
veel ruimtelijker
geworden. De verschillen in kleur en textuur van het bont en het laken van de mantel zijn weer te zien en zo ook de vorm van de mouwen. Nu het kostuum zoveel aan kleur, transparantie
en ruimtelijkheid
een assistent van Rembrandt
gewonnen heeft, staan de door uitgevoerde
geïsoleerd in het vlak. Onderaan (fototijdens restauratie) 3 REMBRANDT Portretvan Johannes Uyttenbogaert(1557-1644), Remonstrantspredikant, 1633
die bij een vorige restauratie ten onrechte was blootgelegd. Nu deze weer is afgedekt is de vorm van de hand aanmerkelijk verbeterd. Tenslotte bleek de mantel rechts onderaan
naar
binnen af te lopen en niet recht naar beneden te eindigen, waardoor de in de houding gesuggereerde versterkt. Uyttenbogaert
beweging wordt
poseert niet stil en statig, maar, zo
lijkt het, keert zich met een welsprekend
gebaar naar ons toe.
4 Detail van hoofd en kraag halverwege het afnemen van vernis en
STILLEVENMETPAUWEN
Het schilderij had verschillende
lagen sterk vergeelde vernis.
Op sommige plaatsen, met name in de donkere achtergrond, bleek deze vernis met een zwart pigment te zijn gekleurd, terwijl een bruin getoonde vernis vooral werd aangetroffen
op
plaatsen waar de verf veel slijtage vertoonde. Nog voordat met het schoonmaken
van het schil¬
derij begonnen was, werd duidelijk dat zich in de achtergrond een groot repentir bevond van de spectaculaire
staartveren
van de hangende pauw. Bij het heldere licht in het restauratie¬ atelier is dit door Rembrandt
later weer afgedekte repentir met
het blote oog te zien (afbeelding). Bij het wegschilderen de staartveren binnen de stenen vensteromlijsting luik heeft Rembrandt
en over het
overigens gebruik gemaakt van anders
gekleurde verf. Dankzij dit kleurverschil verandering
van
Kati
is zijn eigenhandige
voor iedereen duidelijk waarneembaar. Tijdens het schoonmaken
repentirs gevonden restauratoren
werden nog meer
(afbeelding). Deze moeten vorige
overigens heel wat hoofdbrekens
Rechtsonderaan de contouren
bijvoorbeeld
hebben gekost.
waren naast de fruitmand nog
aangegeven van een tweede mand met een
hengsel halverwege. Rembrandt reeds weggeschilderd.
zelf had deze tweede mand
Deze kwam tot circa tien centimeter
van de rand boven de signatuur. Als gevolg van dit verkeerd begrepen repentir is daar bij een eerdere restauratie ooit de onderschildering Rembrandts
gedeeltelijk blootgelegd, waarbij
originele afdekkende
verflaag werd beschadigd.
Ditzelfde geldt ook voor de bloedvlek onder de kop van de hangende pauw. Deze rode plas was ooit door een restaurator
abusievelijk gedeeltelijk blootgelegd, nadat
Rembrandt
hem al had weggeschilderd.
Op de bek van de
hangende pauw is overigens nog een bloedspoor
te zien.
Het schilderij was langs de randen geheel geretoucheerd.
De randen zijn ooit eens ten onrechte om een
spieraam heen gevouwen geweest, waardoor aanzienlijke schade werd veroorzaakt. In een later stadium zijn deze randen weer uitgelegd en zijn er links en onderaan 5 REMBRANDT Stilleven met pauwen, circa 1639 olieverf op doek, 140,5 x 132,5 cm Rechtsonder gesigneerd: Rembrand(t) inv. SKA 3981
stroken van respectievelijk
zelfs
3 en 5 cm toegevoegd. Bij de
laatste restauratie zijn de zware retouches vervangen
door
nieuwe die echter geen originele verf meer afdekken. Ook werden de in deze of in de vorige eeuw toegevoegde stroken door de nieuwe lijst afgedekt, zodat thans binnen de dagmaat van de lijst alle nog bewaarde, originele verf is te zien.
6 Schematisch overzicht van alle aangetroffen eigen¬ handige overschilderingen (repentirs). Schema: Laurent Sozzani
DEVERLOOCHENING VANPETRUS De vernislaag van dit schilderij was behoorlijk gecrepeerd
en
erg vergeeld, terwijl de randen en ook de kromlopende, vertikale naad van het doek rechts van het midden aanzienlijk overschilderd
waren. Sommige van deze retouches, die veel
groter leken dan nodig, waren verkleurd, andere weer nagedonkerd.
De pasteus opgebrachte
verf was overigens licht
ingedrukt, doordat het schilderij reeds twee maal bleek te zijn verdoekt. Na het afnemen van verschillende
oude vernis¬
lagen en de retouches bleek dat de verf helaas niet overal goed bewaard is gebleven. Door eerdere behandelingen
is
deze op sommige plaatsen nogal aangetast en soms ook van glacis ontdaan. Voorbeelden
hiervan zijn te vinden in de
kleding van Petrus, de hand en het haar van de dienstmaagd, bij het dijbeen van de zittende soldaat en ook bij de linker schouder van de staande krijgsman uiterst links. De signatuur is door slijtage of verkleuring
van de verf met het blote oog
nauwelijks meer te zien. Onder infrarood licht is deze echter nog wel uitstekend leesbaar. Tijdens het schoonmaken naamde repentirs, veranderingen
kwamen veel zoge¬
door de kunstenaar zelf, aan
het licht. Boven het hoofd van de dienstmaagd
bijvoorbeeld
was een toorts tegen de muur (?) geplaatst, die later weer werd weggeschilderd.
Röntgenfoto's
van het schilderij wijzen er
eveneens op dat de kunstenaar met de samenstelling
van de
compositie de grootste moeite had en vaak wijzigingen aanbracht. Ook bleek er aan alle randen van het schilderij veel verfverlies te zijn opgetreden,
waarschijnlijk
doordat het ooit
omgeslagen is geweest op een kleiner spieraam. Bij een latere restauratie zijn deze omgeslagen randen weer uitgelegd. Bij strijklicht is bovenaan, rechts van de kromme naad, een moet te zien. Deze moet is de afdruk van een
11
7 REMBRANDT Deverloochening vanPetrus, 1660 olieverf op doek, 152 x 167 cm Gesigneerd en gedateerd rechtsonder: Rembrandtf1660 inv. SKA 3137
i
steunlat van het oude spieraam. Uit deze vertikale moet blijkt overigens dat het schilderij aanvankelijk was. Aannemend
aanzienlijk groter
dat de moet oorspronkelijk
van het doek zat, mag men concluderen
in het midden
dat er rechts een reep
van ongeveer 50 tot 60 cm is afgesneden. Waarschijnlijk
is dit
door de kunstenaar zelf gedaan om redenen van compositie. Het schilderen van De verloochening van Petrus lijkt voor de meester een ware worsteling te zijn geweest.
8 Het schilderij met erin aangegeven de moet rechtsboven, afkomstig van een steunlat in het originele spieraam. Hieruit blijkt dat het doek aan de rechterzijde met minstens 50 centimeter is
MONNIKSDRACHT Als gevolg van een dikke, vuile en hier en daar zelfs blindgeslagen vernislaag was de originele schildering heel moeilijk te zien, met name in de achtergrond.
Bovendien was het doek
bij een vorige restauratie plaatselijk schoongemaakt, het gezicht. Dit leverde mede een onduidelijk
vooral bij
en nogal
storend beeld van het gehele schilderij op. Tijdens het schoonmaken
*
van de achtergrond
10
links naast Titus bleek dat met de vernis ook zwarte en rode pigmentdeeltjes
werden afgenomen. Het zwart bleek bitumen
(asfalt) te zijn. Een dwarsdoorsnede
van de verflagen laat
echter zien dat de gekleurde vernis een latere toevoeging is, want de craquelures van de originele schildering zijn ermee volgelopen. Overigens werden door het verwijderen vernis de bossages in de achtergrond Rechtsonder
bleek zich bovendien
van de
beter zichtbaar. iets van architectuur
bevinden, wellicht een laag muurtje. De ruimtelijkheid schilderij werd zo aanmerkelijk
te van het
verbeterd.
Omdat de linkerhand
van Titus beduidend
lichter
van kleur was dan zijn rechter, werden er enkele verfmonsters genomen om er achter te komen of deze misschien later was overschilderd
en veranderd.
Een dwarsdoorsnede
en pigment¬
analyse van de verf wees evenwel uit dat de pigmenten bovenste verflaag van de linkerhand
overeen komen met die
in de rest van de schildering. In de onderliggende werden bovendien
in de
dezelfde pigmenten
verflaag
aangetroffen
als in de
monnikspij van Titus. Dit betekent dat de vorm van Titus' linkerhand
pas veranderd
Deze verandering
werd, nadat de pij was geschilderd.
dateert bovendien
hoogstwaarschijnlijk
uit Rembrandts
tijd en is
van de meester zelf. Tijdens de
restauratie werd tevens onderzoek verricht naar de moeilijk
9
leesbare signatuur. Over de originaliteit hiervan bestond enige twijfel. Na bestudering
van een verfmonster van deze
signatuur bleek dat hij direct, maar wel heel dun, op de verflaag van de achtergrond 9 REMBRANDT Titusvan Rijn (1641-1668), Rembrandtszoon,in monniksdracht,1660 olieverf op doek, 79 x 66 cm Gesigneerd en gedateerd links midden: Rembrandt./ f: 1660 inv. SKA 3138
De gebruikte pigmenten
was aangebracht
zijn daarbij dezelfde als in de rest
van het schilderij, zodat Rembrandts waarschijnlijkheid
(afbeelding).
origineel is.
signatuur naar alle
10 Dwarsdoorsnede van de verflagen bij de signatuur onder ultraviolet fluores¬ cerend licht. De onderste laag is een bruin geworden transparante krijtgrondering. Daarop ligt een vrij dikke laag met veel zwart pigment gemengd met rood. Op deze ondergrond is heel dun een zwarte verflaag aan¬ gebracht, die van de signa¬ tuur. Het geheel wordt afge¬ dekt door twee vernislagen. Foto Matthijs de Keijzer, Centraal Laboratorium,
1661 - ligt gedeeltelijk op zo'n oude retouche, waarmee het bewijs geleverd is dat deze signatuur, overigens net als de retouches, niet van Rembrandts
hand is. Vermoedelijk
is deze
signatuur, die daar reeds aan het einde van de 18de eeuw is gezien, er in dezelfde tijd als de overschilderingen nadat de uitzonderlijk
opgezet,
grote, uit stippen opgebouwde
het ware in het tafelkleed geknoopte
en als
signatuur onderaan
slecht leesbaar was geworden. De overschilderingen waarschijnlijk
in de achtergrond
allerlei kleurstellingen
had aangebracht
teniet die Rembrandt
om onregelmatigheden
suggereren, zoals hij dat bijvoorbeeld
doen
12
in de muur te ook bij zijn Zelfportret als
de apostel Paulus heeft gedaan. Het was niet mogelijk deze oude retouches van de originele verflaag te scheiden zonder een grote kans op beschadiging
van de oorspronkelijke
verf.
Daarom werd besloten ze te laten zitten en ook niet bij te werken. In de schaduwpartijen
van het tafelkleed waren
rtfybftK*/
gelige, grijze plekken te zien. Nader onderzoek
leerde dat deze
vreemd uitziende laag toch tot de originele schildering 11
behoorde. Analyse van enkele verfmonsters Rembrandt
Dit werk werd ontsierd door een zeer sterk vergeelde en op
oorspronkelijk
sommige plaatsen wit uitgeslagen vernislaag. Bovendien was
heeft. Deze smaltlaag lag mogelijk als een blauw glacis over de
het doek plaatselijk op een grove wijze overgeschilderd,
rode ondergrond
vooral op de muur in de achtergrond,
ook lila-achtig van kleur kan zijn geweest.
terwijl er ook langs de
randen tal van retouches waren aangebracht. waren nagedonkerd
Al deze
bleken de randen niet beschilderd
en verkleurd.
te zijn. De grondering
overschilderingen
en
touwtjes teruggevonden
een naad. Aan de achterzijde is het nog te zien. Ook zijn de
van de zoom waarin, zoals in de
17de eeuw wel vaker voorkwam, een koord werd geregen om het doek in een raam of lijst op te spannen. Pas na verwijdering
van de vernis werd duidelijk
hoe hard en grof de overschilderingen achtergrond
op de muur in de
waren. De signatuur rechtsboven
en latere
bleek het schilderij eigenlijk in een goede
- Rembrandt f.
in de plaatsing van de figuren was al
geruime tijd door röntgenfoto's
bekend - ten dele door de
bovenste laag heen schijnen. Bij de restauratie bleek het
Ongeveer in het midden van het
originele stiksel van de omslagranden
van het tafelkleed, dat op die plaatsen dan
de talrijke veranderingen
schildering zelf. Hieruit blijkt dat het schilderij zijn originele
doek loopt horizontaal
13
conditie te zijn. Wel bleven de talloze repentirs in de verflaag -
is daar wel aanwezig, maar niet de
afmetingen heeft behouden.
blauw van kleur was en hier zijn kleur verloren
Na het afnemen van de vuile vernislagen
Nadat de lijst om het schilderij was verwijderd
mogelijk de imprimatuur
m
hier als pigment gebruik gemaakt heeft van veel
smalt, een fijngemaakt glas dat door kobaltoxide
DESTAALMEESTERS
overschilderingen
^ éIfll
toonde aan dat
daarom soms nodig om de transparantie 11 REMBRANDT De staalmeesters:het college van staalmeesters (waardijns)van het Amsterdamselakenbereidersgilde, 1662
olieverfop doek, 191,5x 279cm Gesigneerd en gedateerd op het tafelkleed: Rembrandtf. 1662rechtsboven een niet originele signatuur inv.SK C 6, bruikleen van de Stad Amsterdam
van de verf hier en
daar wat af te dekken. Overigens was slechts aan de onderrand van het doek verfverlies opgetreden. onderaan
Misschien heeft het doek
ooit slap en naar voren gehangen, waardoor het op
die plaats snel beschadigde.
Doordat de levendigheid
van de
geportretteerden
aanzienlijk is toegenomen,
van Rembrandts
paletmes en penseel opnieuw zijn bloot¬
gelegd en ook de krachtige kleurstellingen
de forse streken
herwonnen
zijn,
heeft het schilderij thans veel van zijn vroegere glorie terug.
12 Vergroting(200 maal) van smalt omgeven door gedegradeerd bindmiddel (het wittigemateriaal). Foto Karin Groen, SRAL 13 De 17de-eeuwsetouwtjes van de zoom waarin een koord geregen werd om het doek in een raam op te
L. - .
HETJOODSEBRUIDJE
^ l
Ook dit schilderij had een dikke, zeer gele vernislaag met daar
. .v
overheen nog een streperige waslaag. Het werk werd voorts ontsierd door grote, verkleurde langs de onderrand,
retouches op dikke stopsels
Mm J V*,-W
van het originele spanraam volgen. De beschadiging
is
mogelijk ontstaan doordat het doek, vanwege de dik opgebrachte
verf op het in verhouding
dunne schilderslinnen,
slap is gaan hangen. Bij het verwijderen
van de stopsels bleek
eronder overigens nog veel oorspronkelijke
verf van goede
kwaliteit te zitten. Uit de röntgenfoto
viel op te maken dat het
schilderij oorspronkelijk
groter was en dat alle randen zijn
afgesneden. Spanbogen
in het linnen zijn links en onder nog
wel aanwezig, maar bovenaan
en rechts niet. Waarschijnlijk
het schilderij door Rembrandt
zelf verkleind, want de vorm
is
van het 17de-eeuwse spanraam is aan alle zijden herkenbaar aan de moeten in de verf. Bij deze moeten is een afwijkende patroon van de craquelure te zien, wat betrekkelijk beschildering
kort na de
is ontstaan. Rembrandt
heeft in een vroeg stadium een schets
gemaakt (afbeelding). Deze opzet heeft hij echter in een later (fototijdens restauratie)
stadium aanzienlijk gewijzigd. Op de röntgenfoto bijvoorbeeld
is
duidelijk te zien dat het been van de man
oorspronkelijk
veel langer was. Hierop was eerst, conform de
tekening, de vrouw gezeten, maar repentirs laten zien dat Rembrandt
vervolgens van gedachte is veranderd.
kleding van de vrouw zijn onderaan partijen overschilderd
Rembrandt
Bij de
links en rechts grote
om de vrouw meer los en staande naast
de man weer te geven. Voor de veranderingen
in de jurk heeft
overigens gebruik gemaakt van een ander soort
rood. De jurk is in eerste opzet geschilderd met het oranjerode vermiljoen, maar voor de donkerrode
overschilderingen
is
van een ander pigment gebruik gemaakt. Bij het schoonmaken 14 REMBRANDT
Portret van een paar als Oud-Testamentische figuren,genaamd 'Het joodse bruidje' olieverfop doek, 120x 165,4cm Gesigneerd en gedateerd rechts onder: Rembrandt f 16[..] inv.SKC 216,bruikleen van de Stad Amsterdam
werd duidelijk hoe de
eertijds moeilijk te definiëren contouren rechts van de vrouw moeten worden gelezen. De ooit als een fonteintje beschreven vorm bleek die van een pot te zijn met een struikje erin. Deze potvorm staat in een vaag aangeduide omgeving, waarvan andere elementen 66 hoofd van de vrouw zijn te zien.
architectonische
duidelijker boven het J
Er zijn overigens veel meer repentirs aanwezig.
F? j
die daar de moeten - de afdruk in de verf -
r,r,.,,,r,-r 15 REMBRANDT Isaac en Rebecca tekening, 14,5x 18,5cm Particuliereverzameling
Op de röntgenfoto
is te zien dat de vrouw oorspronkelijk
kroontje (?) op het hoofd had, dat later door Rembrandt weggeschilderd.
een is
Een ander repentir is te vinden bij de
elleboog van de rechterarm
van de man. Daar heeft de
schilder onderaan met zwart de vorm van de mouw veranderd. Bij het afnemen van de vernis bleek dat het zwart van de hoed grotendeels
van later datum was. Uit de tekening
(afbeelding) valt overigens al op te maken dat de man oorspronkelijk ontberen
een dergelijk groot hoofddeksel
moest
en een kapje ophad. Ook uit de röntgenfoto
dat een hoed oorspronkelijk Rembrandt
blijkt
16
niet was voorzien: de voor
welhaast kenmerkende
onderschildering
van de
hoed ontbreekt geheel. Verfanaly se toonde aan dat een deel van dit zwart bestond uit een zwart pigment met een synthetisch bindmiddel
van alkyd en een ander deel uit zwart
pigment gemengd met damar. Alkyd wordt sinds circa 1930 gebruikt in doodgewone
huis-, tuin- en keukenverf, terwijl
damar sinds ongeveer 1825 wordt gebruikt. Bij verder schoonmaken
van de hoed bleven er
echter toch nog enkele zwarte contouren van de hoed als dunne verfstreken achter, die met hetzelfde oplosmiddel verdwenen.
Zoals uit de röntgenfoto
op het hoofd van de man bovendien
niet
al viel af te leiden bleek een bruin-oranje
verflaag
te zitten, die de vorm had van een soort baret of kalotje (afbeelding). Onderzoek resterende
hiervan heeft aangetoond
dat de
zwarte verf weliswaar in de craquelures van de
onderliggende
laag is gelopen, maar zodanig is samengesteld
dat hij in de 17de eeuw gebruikt kan zijn - maar ook van later datum kan zijn. Deze resten werden dan ook niet verwijderd. Aangezien de zwarte contouren van een hoofd¬ deksel bij de schoonmaak
bewaard bleven - ook al is niet
duidelijk of ze van Rembrandt verder verwijderen
zelf afkomstig zijn - en het
van de hoed een essentiële verandering
het uiterlijk van Het joodse bruidje zou inhouden, werden de J J J resten zwarte verf gebruikt om een hoofddeksel te reconstrueren.
in _ ., , , .. 16 Detail van het hootd van de man na verwijderingvan de zwarte verf op basisvan alkyd.
Sponsor:
■ ABNAMRO Tekst: W.Th. Kloek, G. M.C.Jansen
RIJ K S | MUSEUM a m s t e r d a Basisvormgeving: Studio Dumbar, Den Haag Druk: Drukkerij Mart. Spruijt bv, Amsterdam
