Motivaction Arabische Herfst. Auteurs: Leen Sterckx, PhD Derk Berends, MSc Drs

Rapportage Cognitieve test Vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst

Auteurs: Leen Sterckx, PhD Derk Berends, MSc Drs. Nathan Rozema

Dit rapport is geschreven voor de Directie Integratie en Samenleving van het Ministerie van Sociale Zaken & Werkgelegenheid:

© 2015, Labyrinth Onderzoek & Advies Bezoekadres: Archimedeslaan 16 3584 BA UTRECHT Postbus 2496 3500 GL Utrecht T: (030) 2627191 E: [email protected] W: http://www.labyrinthonderzoek.nl

Alle rechten voorbehouden Niets uit deze uitgave mag - door iemand anders dan de opdrachtgever - worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming.

2 Cognitieve test vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst

Inhoud SAMENVATTING EN CONCLUSIES ..................................................................................................................... 5 AANLEIDING .................................................................................................................................................................5 ONDERZOEKSVRAGEN ....................................................................................................................................................5 METHODE ...................................................................................................................................................................5 RESULTATEN EN CONCLUSIES ...........................................................................................................................................6 INLEIDING .................................................................................................................................................... 11 AANLEIDING ...............................................................................................................................................................11 ONDERZOEKSVRAGEN ..................................................................................................................................................11 ONDERZOEKSOPZET EN VERANTWOORDING ......................................................................................................................12 ANALYSE ...................................................................................................................................................................17 KANTTEKENINGEN BIJ HET VELDWERK COGNITIEVE TEST.......................................................................................................17 DEEL 1: TECHNISCHE ANALYSE VAN DE VRAGENLIJST ..................................................................................... 19 ANALYSE VAN DE ONDERZOEKSOPZET ..............................................................................................................................19 STEEKPROEF EN REPRESENTATIVITEIT ...............................................................................................................................20 ANALYSE VAN DE VRAGENLIJST .......................................................................................................................................24 VELDWERKMETHODE ...................................................................................................................................................28 RAPPORTAGE .............................................................................................................................................................29 CONCLUSIES TECHNISCHE ANALYSE .................................................................................................................................30 DEEL 2: PRAKTIJKTOETS .................................................................................................................................. 31 DE CONTEXT WAARIN JONGEREN DEELNEMEN AAN HET ONDERZOEK ......................................................................................31 HOE KRIJGEN JONGEREN HUN INFORMATIE OVER DE ARABISCHE WERELD EN HET MIDDEN-OOSTEN?...........................................34 DE POLITIEKE SITUATIE IN TURKIJE ..................................................................................................................................40 DE OPKOMST VAN IS....................................................................................................................................................42 HET KALIFAAT ............................................................................................................................................................46 JIHAD........................................................................................................................................................................47 HET CONFLICT IN ISRAËL/PALESTINA ...............................................................................................................................52 DE INTERVENTIE VAN DE VS TEGEN IS .............................................................................................................................54 DE GEWAPENDE STRIJD IN SYRIË TEGEN DE REGERING VAN PRESIDENT ASSAD ..........................................................................55 DEMOCRATIE .............................................................................................................................................................57 REACTIES OP DE STELLINGEN TEN AANZIEN VAN DEMOCRATIE ...............................................................................................60 STEUN VOOR GROEPEN DIE STRIJDEN IN NAAM VAN DE JIHAD ...............................................................................................68 SYRIËGANGERS ...........................................................................................................................................................74 VERHOUDINGEN TUSSEN GROEPEN IN NEDERLAND ............................................................................................................80 CONCLUSIES PRAKTIJKTOETS ..........................................................................................................................................81 BIJLAGE 1: REACTIE MOTIVACTION ................................................................................................................ 84 BIJLAGE 2: LIJST VAN GECONSULTEERDE WETENSCHAPPELIJKE EN CULTURELE EXPERTS ............................... 99


WETENSCHAPPELIJKE EXPERTS .......................................................................................................................................99 CULTURELE EXPERTS ....................................................................................................................................................99 BIJLAGE 3: TOPICLIJST COGNITIEVE INTERVIEWS .......................................................................................... 101 BIJLAGE 4: UITEENZETTING JELKE BETHLEHEM ............................................................................................. 108 DE REPRESENTATIVITEIT VAN DE PEILING VAN MOTIVACTION .............................................................................................108 LITERATUUR .............................................................................................................................................................109 BIJLAGE 5: VRAGENLIJST FORUM / MOTIVACTION ....................................................................................... 110 BIJLAGE 6: TOPICLIJST FOCUSGROEPEN ........................................................................................................ 122 TOPICLIJST ...............................................................................................................................................................122 BIJLAGE 7: GESPREKSVERSLAG MOTIVACTION ............................................................................................. 123 TOTSTANDKOMING VRAGENLIJST ..................................................................................................................................123 UITVOERING VAN HET VELDWERK .................................................................................................................................124 RESULTATEN ............................................................................................................................................................125


Samenvatting en conclusies Aanleiding In november 2014 publiceerde FORUM een factsheet met de titel ‘Nederlandse moslimjongeren en de Arabische herfst’, dat was gebaseerd op een door Motivaction uitgevoerde peiling onder 300 Turkse en 404 Marokkaanse jongeren van 18 t/m 34 jaar oud. Deze factsheet schetste een verontrustend beeld over vooral de Turkse jongeren die aan de peiling hadden meegewerkt: er was onder deze groep brede steun voor jihadistische strijdgroepen en voor IS. Er kwamen veel kritische reacties van wetenschappelijk experts en van vertegenwoordigers van belangenorganisaties van Nederlanders van Turkse herkomst: de kwaliteit van het Motivaction onderzoek werd in in twijfel getrokken. De directie Integratie en Samenleving van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid gaf daarom aan Labyrinth Onderzoek & Advies de opdracht een cognitieve test uit te voeren naar het onderzoek van FORUM/Motivaction.

Onderzoeksvragen De cognitieve test van het FORUM/Motivaction onderzoek valt uiteen in een technische analyse van de veldwerkstrategie en de vragenlijst gehanteerd door Motivaction enerzijds en anderzijds een kwalitatieve praktijktoets van de vragenlijst. De cognitieve test moest antwoord geven op de volgende onderzoeksvragen: 1.

Wat is de kwaliteit van de door Motivaction gehanteerde vragenlijst in termen van validiteit en betrouwbaarheid van de vraagstelling?

2.

Wat betekent dit voor de inzichten die met deze vragenlijst zijn verzameld?

3.

Kunnen de uitkomsten van het onderzoek geacht worden representatief te zijn voor de hele populatie? Is generalisatie mogelijk?

4.

Wat zijn de implicaties van de bij onderzoeksvraag 1, 2 en 3 gevonden resultaten voor uitkomsten zoals die door FORUM/Motivaction zijn gerapporteerd in het factsheet ‘Nederlandse moslimjongeren en de Arabische herfst’?

Methode Technische analyse Voor het analyseren van de onderzoeksopzet van het Motivaction onderzoek: de veldwerkstrategie en de vragenlijst, consulteerde Labyrinth experts die verbonden zijn aan verschillende universitaire faculteiten en instellingen van wetenschappelijk onderzoek. De experts hebben jarenlange ervaring en expertise op het gebied van onderzoeksmethoden en onderzoek onder migrantengroepen in Nederland. Hen werd gevraagd afzonderlijk van elkaar de vragenlijst te analyseren en hun feedback te geven. In het eerste deel van dit rapport wordt verslag gedaan van hun analyse. Praktijktoets Het tweede deel van de cognitieve test van het onderzoek van FORUM/Motivaction bestond uit een praktijktoets die als doel had enerzijds, het testen van de vragenlijst onder de doelgroep van het onderzoek en anderzijds, het bieden van meer context bij de antwoorden van jongeren uit de doelgroepen op de vragen in de vragenlijst. Meer context bij de bevindingen van het Motivaction onderzoek en inzicht over de manier waarop jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst denken over de thema’s die daarin aan de orde worden gesteld, verkregen we om te beginnen door het voeren van gesprekken en interviews met culturele en inhoudelijke experts. Culturele experts zijn vertegenwoordigers van belangenorganisaties van Turkse en


Marokkaanse Nederlanders, die veel in contact komen met de doelgroep van jongeren. Inhoudelijke experts zijn (wetenschappelijk) onderzoekers die veel onderzoekservaring hebben onder de doelgroep van Nederlandse moslimjongeren. Daarnaast organiseerden we cognitieve interviews en focusgroepen met jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. In de cognitieve interviews werd in een face-to-face, kwalitatief interview met een jonge man of vrouw van Turkse of Marokkaanse herkomst, de vragenlijst van Motivaction afgenomen en de respondent verder bevraagd om ook de achtergronden van antwoorden te achterhalen. In de focusgroepen werden de verschillende thema’s uit de vragenlijst van Motivaction besproken.

Resultaten en conclusies Wij stellen vast dat er fundamentele tekortkomingen zijn in de opzet en de uitvoering van het onderzoek van FORUM/Motivaction: de betrouwbaarheid en validiteit van de meting is onvoldoende en vanwege de onduidelijke externe validiteit van het onderzoek zijn de gevonden resultaten niet generaliseerbaar. De bevindingen zoals gerapporteerd in het Factsheet “Nederlandse moslimjongeren en de Arabische herfst” kunnen daarom geen representatief beeld schetsen van de opvattingen die leven onder jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. Bij de technische analyse van de vragenlijst door experts uit het wetenschappelijk onderzoek kwamen verschillende methodologische problemen bij het FORUM/Motivaction onderzoek aan het licht. De experts wijzen op een onduidelijke externe validiteit van het onderzoek als gevolg van de gekozen steekproefmethode en op een gebrekkige validiteit en betrouwbaarheid vanwege mankementen in de gebruikte vragenlijst. Door de praktijktoets werden de bevindingen van wetenschappelijke experts met betrekking tot de vragenlijst die door Motivaction is gebruikt, grotendeels bevestigd. Op basis van de inzichten verzameld bij de technische analyse en de praktijktoets concluderen we het volgende: 1.


De kwaliteit van de door Motivaction gehanteerde vragenlijst in termen van validiteit en betrouwbaarheid van de vraagstelling is onvoldoende. De door Motivaction opgestelde en gebruikte vragenlijst werd door de experts erg complex bevonden. Er worden vragen gesteld over veel verschillende situaties, op verschillende niveaus, meer of minder recent. Er wordt veel parate kennis voorondersteld bij de deelnemers. Dat de vragenlijst een te hoge moeilijkheidsgraad heeft wordt bevestigd door de praktijktoets. Respondenten – vooral de laag/middelbaar opgeleiden maar ook hoogopgeleiden - geven regelmatig aan te weinig te weten over een bepaalde situatie om vragen er over te beantwoorden. Toch geven ze antwoord. Dat betekent dat de validiteit en de betrouwbaarheid van de resultaten in het geding is. De vragenlijst vertoont klassieke fouten uit het survey onderzoek als 'dubbelloops' - vragen. De formuleringen van vragen, inleidende teksten en stellingen worden soms als 'sturend' beoordeeld. Van een aantal veel gebruikte termen – bijvoorbeeld ‘jihad’ en ‘kalifaat’ – stellen de experts dat ze voor de doelgroep van het onderzoek een andere betekenis en lading hebben dan die in de vragenlijst wordt gebruikt. Deze factoren wijzen op een wankele validiteit van dit onderzoek: men moet zich bij teveel vragen en stellingen de vraag stellen, of zij wel de attitude meet die zij beoogt te meten. We kunnen niet uitsluiten dat met deze vragenlijst niet de daadwerkelijke attitudes van jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst zijn gemeten, maar dat hun antwoorden het resultaat zijn van onduidelijk, sturend of multi-interpretabel geformuleerde vragen en stellingen.


De moeilijkheidsgraad van de vragenlijst roept vragen op over de rol die de interviewers hebben gespeeld en mogelijke interviewereffecten. Hoewel Motivaction de interviewers instrueert om geen extra uitleg te geven constateren wij dat respondenten in de praktijk vaak steun zoeken. Uit de onderzoeksverantwoording van Motivaction wordt niet duidelijk of en op welke wijze interviewers extra uitleg hebben gegeven bij de vragen, en of dit op een gestandaardiseerde manier is gebeurd. Ook is sprake van een vertaling van de vragenlijst in de taal van de respondent, ‘wanneer dit nodig was’. Er was echter geen gestandaardiseerde vertalingen van de complete vragenlijst. De betrouwbaarheid van de meting is daardoor onduidelijk. 2.


Wij concluderen dat bij een groot aantal stellingen niet duidelijk is vanuit welke attitude de jongeren er op hebben gereageerd, of in andere woorden: het is onduidelijk welk inzicht daadwerkelijk is verkregen met de vragenlijst. We stellen vast dat de jongeren die nieuws en actualiteit volgen (vooral hoogopgeleiden) anders – eerder cognitief - op de stellingen reageren en degenen die nauwelijks nieuws of actualiteit volgen (vooral laagopgeleiden) – eerder affectief. Tijdens de cognitieve interviews zagen we de effecten van te complexe vragen of stellingen, van double- of zelfs triple-barreled stellingen, van het gebruik van begrippen (jihad, kalifaat) op een manier die niet aansluit bij de belevingswereld van de jongeren en van sturende formuleringen. In combinatie met de onduidelijke rol van de interviewers - we merkten tijdens onze interviews dat respondenten steun zoeken bij de interviewer voor de interpretatie van vragen en stellingen - maakt dat de vragenlijst niet in alle interviews hetzelfde heeft gemeten. Uit de praktijktoets bleken met name problemen te bestaan met: -

de stellingen over specifieke politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en Turkije: over veel van deze situaties geven de respondenten aan te weinig te weten om een goed antwoord te geven. Mogelijk hebben hun reacties meer te maken met de formulering van de stelling en de lading van de gekozen begrippen dan met de inhoud.

-

de stellingen die betrekking hadden op democratie in de Arabische landen. Deze stellingen bleken vaak te complex om een eenduidig antwoord op te geven. Van verschillende gebruikte begrippen is de betekenis bij de respondenten niet bekend (bijvoorbeeld kalifaat en Arabische Liga).

-

De stellingen die peilen naar de sympathie voor jihadistische strijdgroepen. De toevoeging (zoals IS) bij een aantal van deze stellingen maakte ze dubbelloops: veel respondenten maken een onderscheid tussen IS en andere strijdgroepen. De term ‘jihad’ roept niet per definitie negatieve associaties op bij de jongeren. De formulering van deze stellingen wordt vaak als ‘positief’ ervaren waardoor men de neiging heeft bevestigend te antwoorden.

Deze stellingen hebben betrekking op de kern van het onderzoek en op de meest saillante bevindingen. De problemen met de vragen en stellingen betekenen echter dat we eigenlijk niet weten wat er met de vragenlijst precies is gemeten. We weten niet of de resultaten van het onderzoek de werkelijke attitudes van de respondenten weergeeft of het effect van de formulering van de stellingen. Uit de interviews met cultureel experts, met jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst en uit de focusgroepen vangen we signalen op van attitudes die zoal leven bij jongeren van verschillende achtergronden. Uit de interviews en focusgroepen kwam naar voren dat de jongeren een andere invulling geven aan het begrip ‘jihad’ dan die is gebruikt in de vragenlijst. In de vragenlijst wordt ‘jihad’ gezien als de ’heilige strijd voor de normen en waarden van de islam’ en wordt als uitleg toegevoegd aan een vraag over ‘de gewapende opstand in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad’ en stellingen over ‘groepen die in naam van de Jihad


strijden in de Arabische landen (zoals Syrië en Irak)’. Voor de moslimjongeren heeft ‘jihad’ meer betekenissen, maar in principe is het een positief begrip: ze associëren het met een innerlijke strijd. De gewapende strijd kan ook onderdeel zijn van de jihad, maar voor een groot aantal jongeren is dat niet meer van deze tijd: ze keuren geweld principieel af. ‘Jihad’ als gewapende strijd is aan strikte regels gebonden, waaronder bijvoorbeeld de humane behandeling van gevangenen. Doordat het woord jihad bij islamitische jongeren veel bredere associaties oproept dan de uitleg van de term en het gebruik daarvan in de vragenlijst in eerste instantie suggereert, is niet duidelijk of jongeren de definitie van Motivaction hanteren of antwoorden vanuit hun eigen invulling van dit begrip. In de rapportage van FORUM/Motivaction staat dat jongeren ondanks hun vermeende steun voor IS geen voorstander zijn van een kalifaat. Echter, uit de praktijktoets blijkt dat het begrip ‘kalifaat’ veel jongeren onbekend is. De zoals door Motivaction geformuleerde ‘neutrale uitleg’ “een kalifaat is een staat die geregeerd wordt door een kalief” helpt hen ook niet verder op weg. Degenen die het wel kennen, plaatsen het kalifaat in de geschiedenis (bijvoorbeeld het Ottomaanse Rijk). Door de onbekendheid met de term kalifaat zijn vragen waarin dit begrip wordt gebruikt niet valide en de antwoorden onbetrouwbaar. Democratie is voor de jongeren in de praktijktoets, net als voor de respondenten van het Motivaction onderzoek, een uitgesproken positieve notie. Ze geven er echter uiteenlopende definities aan. De meeste daarvan hebben betrekking op (de democratische) vrijheden, maar ze associëren ook vrouwenrechten, de rechten van minderheden en zelfs de welvaartsstaat met democratie. Dat maakt ‘democratie’ tot een wel erg complex en abstract begrip om te gebruiken in een vragenlijst. Zeker in combinatie met andere complexe begrippen en stellingen maakte dit de moeilijkheidsgraad van dit vragenblok erg hoog. Door de hiervoor geschetste gebrekkige betrouwbaarheid en validiteit van het FORUM/Motivaction onderzoek kunnen we er niet van uitgaan dat de bevindingen weergeven wat de jongeren werkelijk vinden met betrekking tot de opkomst van IS, de strijd in Syrië en de steun aan jihadistische groeperingen vanuit Nederland. De vragenlijst gebruikt in het Motivaction onderzoek heeft mogelijk geraakt aan een aantal van de breder gedeelde attitudes onder jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst, zoals het onderschrijven van democratische waarden, het feit dat ‘jihad’ niet per definitie iets negatiefs betekent, of de grote steun voor Tayyip Erdoğan onder jongeren van Turkse herkomst. Door de onvoldoende betrouwbaarheid en validiteit kunnen we op basis van deze vragenlijst echter niet meer zeggen dan dat: toevalstreffers zijn mogelijk. We weten op basis van deze vragenlijst echter niet wat jongeren van verschillende achtergronden werkelijk denken over IS, over andere strijdgroepen van Islamitische signatuur, over Syriëgangers of over democratie in de Arabische landen. Ook op basis van het beperkte aantal respondenten dat wij interviewden zijn hierover geen uitspraken te doen. Om daar beter inzicht in te krijgen is verder onderzoek geboden: middels systematischer uitgevoerd kwalitatief onderzoek kan meer licht worden geworpen op de opvattingen en denkbeelden van de jongeren. Gedegen kwantitatief onderzoek dat gebruik maakt van eenduidige stellingen die rekening houden met de belevingswereld van die jongeren, kan een beter idee geven van de spreiding van deze opvattingen onder de populatie als geheel. 3.


Generalisatie van de bevindingen uit het onderzoek naar de volledige populatie van jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst is niet mogelijk. Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van een combinatie van een quotasteekproef en een convenience steekproef. De onderzoekers hebben daarbij gestreefd naar een representatieve afspiegeling van de populatie door quota in te stellen voor leeftijd, geslacht, etniciteit en opleidingsniveau. Ook is er een weging uitgevoerd om de representativiteit te verbeteren. De selectie van respondenten binnen de quota is echter niet gebaseerd op toeval (aselect) maar op het oordeel en de inschatting van de interviewers (valt een persoon op basis van


uiterlijk kenmerken mogelijk in de doelgroep?). Daardoor weten we niet zeker of de onderzoeksgroep daadwerkelijk een representatieve afspiegeling vormt van de populatie. Het is goed mogelijk dat dit niet het geval is inzake twee voor dit thema belangrijke variabelen: generatie en vooral ook religieuze stroming binnen de Islam (en in het bijzonder voor respondenten van Turkse herkomst, de religieuze beweging waartoe ze behoren). Er is met andere woorden een probleem met de externe validiteit van het onderzoek: er kan niet worden vastgesteld dat de in de onderzochte groep gevonden resultaten overeenkomen met die in de bredere populatie van jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. De bevindingen uit het onderzoek mogen daarom niet zomaar worden gegeneraliseerd naar de hele populatie van jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. 4.

Wat zijn de implicaties van de bij onderzoeksvraag 1, 2 en 3 gevonden resultaten voor uitkomsten zoals die door FORUM/Motivation zijn gerapporteerd in het factsheet ‘Nederlandse moslimjongeren en de Arabische herfst’?

De beperkte validiteit van de vragenlijst maakt het onmogelijk te concluderen dat de bevindingen de daadwerkelijke mening van de respondenten weergeven. De gebruikte vragenlijst is te complex, bevat dubbelloopsvragen, sturende formuleringen en gebruikt begrippen op een manier die niet aansluit bij de belevingswereld van de jongeren. Als gevolg daarvan is de betrouwbaarheid en validiteit van het onderzoek in het geding. De resultaten van het onderzoek van FORUM/Motivaction zijn niet generaliseerbaar naar de complete doelgroep. De steekproefmethode houdt intrinsiek een probleem in wat betreft de representativiteit. De externe validiteit van het onderzoek valt niet vast te stellen: daardoor kunnen de uitkomsten van het onderzoek niet worden gegeneraliseerd naar de hele populatie van jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. De meest opzienbarende uitkomsten uit het FORUM/Motivaction onderzoek die gerapporteerd zijn in het factsheet ‘Nederlandse moslimjongeren en de Arabische herfst’ waren: “Wat vooral opvalt is het verschil tussen de houding van Turks-Nederlandse en Marokkaans-Nederlandse jongeren ten opzichte van de ontwikkelingen in Syrië en Irak. Beide groepen beoordelen het uitroepen van het kalifaat door Islamitische Staat (IS) als negatief, maar verschillen in hun beoordeling van jihadistische strijdgroepen in de regio en de deelname van Nederlandse moslims aan de strijd aldaar. Zo zijn Marokkaanse Nederlanders uitgesproken negatief over IS en het geweld dat zij gebruikt, en keuren zij het vertrek van Nederlandse jongeren naar Syrië af. Daarentegen vinden Turkse Nederlanders dat jihadistische strijdgroepen voor verandering kunnen zorgen in Arabische landen, en denken zij positief over IS en de deelname van Nederlandse moslims aan de gewapende strijd in Syrië en Irak. Tegelijkertijd hebben zij de meest uitgesproken pro-democratische opvattingen, en vinden zij net als Marokkaanse Nederlanders dat democratie essentieel is voor de vooruitgang van een land. Als Assad verdreven zou worden, dan dient Syrië dus wel een democratie te worden en geen kalifaat.” Deze conclusies uit het onderzoek van FORUM/Motivaction hebben beperkte ‘ecologische validiteit’: de onderzoeksbevindingen komen niet overeen met de ervaringen van Nederlanders van Turkse herkomst in de dagelijkse praktijk. Ecologische validiteit is geen sterke maatstaf voor de waarde van onderzoeksbevindingen, maar het is wel een teken aan de wand. Het feit dat de vertegenwoordigers van organisaties van Nederlanders van Turkse herkomst zichzelf en jongeren van Turkse herkomst uit hun achterban niet herkennen in de gepresenteerde uitkomsten riep vragen op over de manier waarop het onderzoek is uitgevoerd. De rapportage kampt met een gebrek aan een goede en volledige onderzoeksverantwoording. Daardoor laat de transparantie van dit onderzoek veel te wensen over. Dit schept ook een probleem voor de juiste duiding van de bevindingen. Er worden in deze duiding verbanden gelegd die op zijn minst wankel te noemen zijn op


basis van de eigen onderzoeksbevindingen. Ze worden bovendien ook niet onderbouwd of aangevuld met verwijzingen naar de literatuur waarin het bestaan van die verbanden aannemelijk wordt gemaakt. Dat maakt dat er gerede twijfel is over de conclusies van het rapport, zeker wanneer men daarbij de methodologische tekortkomingen in acht neemt. Een betere en volledigere onderzoeksverantwoording en reflectie op de uitkomsten in het licht van de problemen met de methodologie, had mogelijk een aantal twijfels weggenomen en had de transparantie van het onderzoeksproces vergroot. Dan hadden experts en publiek een betere inschatting kunnen maken van de waarde van de onderzoeksbevindingen. Dat er zoveel twijfels waren over de kwaliteit van het onderzoek heeft het debat afgeleid van waar het eigenlijk over zou moeten gaan: de inhoud. Dit heeft het imago van onderzoek onder deze doelgroepen geen goed gedaan.


Inleiding Aanleiding In november 2014 publiceerde FORUM een factsheet met de titel ‘Nederlandse moslimjongeren en de Arabische herfst’, dat was gebaseerd op een door Motivaction uitgevoerde peiling onder 300 Turkse en 404 Marokkaanse jongeren van 18 t/m 34 jaar oud. Deze factsheet schetste een verontrustend beeld over vooral de Turkse jongeren die aan de peiling hadden meegewerkt: er leefde onder deze groep brede steun voor jihadistische strijdgroepen en voor IS. De publicaties maakten veel reacties los in de media en ook in het politieke halfrond. Al snel rezen echter twijfels over de waarde van de door FORUM gepresenteerde bevindingen: verschillende wetenschappers en deskundigen met zicht op de doelgroep stelden vragen bij de door Motivaction gehanteerde veldwerkstrategie en de opzet van de vragenlijst en de formulering van de vragen. Een aantal woordvoerders van belangenorganisaties van Turkse Nederlanders, in het bijzonder het Turks Nederlands Tegengeluid (TNT) stelden openlijk, zichzelf en hun achterban niet te herkennen in het door FORUM geschetste beeld. Deze kanttekeningen laten evenwel onverlet dat de bevindingen van dien aard zijn dat dit nadere analyses rechtvaardigt. Want, indien ze ook maar enige mate van robuustheid zouden bezitten, verdient dit de volle aandacht van het kabinet. Het ministerie van SZW heeft daarom als reactie op de Motivaction-uitkomsten een onderzoeksprogramma uitgewerkt. Een van de elementen van dit programma is een nadere analyse van de waarde van de bevindingen van FORUM/Motivaction middels het uitvoeren van een cognitieve test. Deze werd in handen gegeven van Labyrinth Onderzoek en Advies. Dit rapport is de weerslag van de resultaten hiervan.

Onderzoeksvragen De onderzoeksvraag die ten grondslag ligt aan deze cognitieve test, is drieledig en luidt: 1.


2.


3.


4.

Wat zijn de implicaties van de bij onderzoeksvraag 1, 2 en 3 gevonden resultaten voor uitkomsten zoals die door FORUM/Motivation zijn gerapporteerd in het factsheet ‘Nederlandse moslimjongeren en de Arabische herfst’?

Bij vraag 1 gaat het niet alleen om de feitelijke formulering van de vragen, maar bijvoorbeeld ook om de context waarbinnen de vragen zijn geformuleerd en gesteld.


Onderzoeksopzet en verantwoording De cognitieve test van het FORUM/Motivaction onderzoek valt uiteen in een technische analyse van de veldwerkstrategie en de vragenlijst gehanteerd door Motivaction enerzijds en anderzijds een praktische toets van de origineel gehanteerde vragenlijst. Technische Analyse Voor het analyseren van de veldwerkstrategie, de operationalisatie en de opbouw van de vragenlijst consulteerde Labyrinth experts die verbonden zijn aan verschillende universitaire faculteiten en instellingen van wetenschappelijk onderzoek. De experts hebben allen jarenlange ervaring en expertise op het gebied onderzoeksmethoden en –technieken, alsmede onderzoek onder migrantengroepen in Nederland. Hen werd gevraagd afzonderlijk van elkaar de vragenlijst te analyseren en hun feedback te geven. Tijdens de technische analyse wordt specifiek aandacht besteed aan de volgende punten: 1) Operationalisatie: de manier waarop een kenmerk wordt gemeten a) eenduidigheid van vragen en stellingen b) eenduidigheid van antwoordcategorieën c) gehanteerde meetniveaus 2) Opbouw van de vragenlijst a) volgorde van vragen en stellingen b) groepering van vragen en stellingen 3) Inhoudelijke component a) cultuurgevoelige elementen b) sturing 4) steekproef en representativiteit Bij de technische analyse focussen we primair op formuleringen en vraagstelling die in verband kunnen worden gebracht met steun voor jihadistische strijdgroepen en IS. Dit doen wij tevens voor vragen die ten grondslag kunnen liggen aan de reeds door verschillende partijen geconstateerde paradoxale uitkomsten. Inleidende teksten, stellingen, vragen en antwoordcategorieën kunnen door bepaald woordgebruik mogelijk sturend zijn voor de antwoorden die respondenten geven. Daarbij denken wij aan woorden die sterke negatieve of positieve associaties kunnen oproepen. Hierbij is het dan ook mogelijk dat deze associaties sterker zijn bij bepaalde culturen of subculturen. Om dit soort triggers te identificeren volgde Labyrinth haar gebruikelijke procedure, waarbij, naast eigen expertise en wetenschappelijke experts ook culturele experts, afkomstig uit specifieke culturele groepen worden ingezet. Hen werd gevraagd naar de kwaliteit van formuleringen in inleidende teksten, stellingen, vragen en antwoordcategorieën en de manier waarop volgens hen de vragen en stellingen resoneren bij jongeren uit de doelgroep. Een overzicht van de door Labyrinth geconsulteerde wetenschappelijke en culturele experts is opgenomen als Bijlage 2. Praktijktoets Het tweede onderdeel van deze cognitieve test omvat een kwalitatieve veldwerkfase waarin we middels cognitieve face-to-face (f-t-f) interviews en focusgroepen, beide met jongeren uit de doelgroepen de door FORUM/Motivaction gehanteerde vragenlijst en stellingen bespreken. Gezien het gevoelige onderwerp en het belang van het blootleggen van interpretatie, associatie en intenties vonden we een spreiding van de methodes


van belang: bij de cognitieve interviews wordt 1 op 1 met respondenten gesproken. De mogelijk verschillende interpretaties, associaties en intenties worden vervolgens verder uitgediept tijdens de groepsgesprekken. Klankbordgroep Gezien de gevoeligheid van het onderzoek en het belang van een juiste methodologische aanpak is vanuit het Ministerie van SZW de wens geuit tot kwaliteitsborging. Labyrinth heeft daarop een klankbordgroep samengesteld waarmee de opzet en uitvoering van het onderzoek kon worden afgestemd. De klankbordgroep heeft, individueel, onder andere gekeken naar het plan van aanpak, topiclijsten (van zowel de cognitieve interviews als focusgroepen) en het conceptrapport. De klankbordgroep bestaat uit de volgende leden: prof. dr. Jaco Dagevos, Hoofd afdeling Onderwijs, Minderheden en Methodologie, Sociaal Cultureel Planbureau. Hoogleraar Integratie en Migratie bij de Faculteit Sociale Wetenschappen van de Erasmus Universiteit Rotterdam; prof. dr. Jelke Betlehem, voormalig onderzoeker op het gebied van survey-methodologie bij het Centraal Bureau voor de Statistiek. Hoogleraar bij de Faculteit Sociale Wetenschappen van de Universiteit Leiden; dr. Martijn de Koning, antropoloog, onderzoeker en docent aan de Universiteit van Amsterdam en de Radboud Universiteit Nijmegen; prof. dr. Richard Staring, criminoloog, hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam; drs. Paolo de Mas, voormalig directeur Nederlands Instituut in Marokko (NIMAR) en thans directeur Marokko Instituut te Den Haag. Voorbereiding praktijktoets Bij de selectie van respondenten voor de interviews en focusgroepen werd rekening gehouden met een evenwichtige verdeling van de deelnemers naar etnische achtergrond (Turks, (Turks) Koerdisch, Marokkaans, Berbersprekend) geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en religieuze/culturele achtergrond. We verwachten immers dat jonge mannen en vrouwen, ‘jongere’ en ‘oudere’ – die misschien al getrouwd zijn en kinderen hebben- , ‘laag’ en ‘hoogopgeleide’ jongeren verschillende opvattingen hebben over jihad en de situatie in het Midden-Oosten. Zo vermoeden we een verschil tussen laag- en hoogopgeleide jongeren wat betreft het volgen van de actualiteit en gebruik van verschillende informatiebronnen. Van Nederlandse moslims van Turkse herkomst is bekend dat ze verdeeld zijn in verschillende etnische groepen en verschillende religieuze (islamitische) stromingen die ieder hun eigen institutioneel kader hebben in Nederland, dat correspondeert met organisaties en politieke facties in Turkije. We verwachten dat de ideologische en religieuze families waarbij de jongeren zijn aangesloten leiden tot verschillende (politieke) opvattingen met betrekking tot het Midden-Oosten. Daarom zoeken we informanten uit de verschillende groepen: Koerdische, alevitische, seculiere, en soennitische jongeren van Diyanet, Millî Görüş, Fethullah Gülen en Süleymancı. De MarokkaansNederlandse jongeren zijn cultureel-taalkundig verder onderverdeeld in Berbers en Arabieren, hetgeen gevolgen kan hebben voor hun competenties wat betreft. het volgen van Arabische en Marokkaanse media. Ook verwachten we een verschil in opvatting tussen salafistische jongeren en niet-salafisten. Labyrinth zette voor de werving van respondenten haar Etnoteam in, dat bestaat uit hoogopgeleide en meertalige veldwerkassistenten met voor dit project een Turkse of Marokkaanse achtergrond. Daarnaast werd via de sneeuwbalmethode geworven door aan de geconsulteerde cultureel experts te vragen of zij ons in contact konden brengen met potentiële respondenten uit hun achterban.


Zowel de cognitieve interviews als de groepsgesprekken werden, met toestemming van de deelnemers, opgenomen en (letterlijk) uitgetypt (getranscribeerd). Na digitalisering van de gesprekken worden deze ingelezen in de kwalitatieve tekstanalyse software MaxQDA. De interviewverslagen zijn volledig geanonimiseerd. Cognitieve interviews Om de eenduidigheid, begrijpelijkheid en invulbaarheid van de vragenlijst te testen werd de vragenlijst voorgelegd aan jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. De cognitieve interviews werden face-to-face uitgevoerd middels de ‘think aloud’ methode. De respondenten beantwoorden daarbij geselecteerde onderdelen van de vragenlijst nadat ze hardop de vragen hebben voorgelezen. Daarnaast wordt hen gevraagd hardop na te denken over specifieke begrippen en termen (‘think aloud’ methode) en hun antwoorden te motiveren. Hiermee wordt getest of: respondenten de woorden, vragen, stellingen en antwoordcategorieën begrijpen, 1 de vraagstelling en begrippen eenduidig geïnterpreteerd worden , zij wel redelijkerwijs antwoord kunnen geven op de vragen, de antwoordcategorieën duidelijk en volledig zijn, vraag en antwoord goed op elkaar aansluiten (dekt de antwoordcategorie het antwoord dat de respondent wil geven), welke associaties respondenten hebben bij specifieke begrippen in de inleiding, vragen, stellingen en antwoordcategorieën. De interviewer stelde bovendien verdiepende vragen om de antwoorden van de respondent waar nodig te verduidelijken (probing questions). De door ons gebruikte topiclijst is bijgevoegd als Bijlage 3. De individuele interviews vonden op een rustige locatie of bij mensen thuis plaats. Alle gesprekken werden in het Nederlands gevoerd en de respondenten waren zonder uitzondering deze taal goed machtig. De respondenten ontvangen een incentive van 30,- euro voor deelname aan een cognitief interview. Overzicht van de respondenten Totaal

13

Turks

6

Marokkaans

6

Man

2

Man

1

Vrouw

4

Vrouw

5

Jong (18 t/m 25)

4

Jong (18 t/m 25)

4

Oud (26 t/m 35)

2

Oud (26 t/m 35)

2

Hoog opgeleid

2

Hoog opgeleid

3

Midden/laag opgeleid

4

Midden/laag opgeleid

3

Koerdisch

1

Man, hoogopgeleid, 26 2 t/m 35 jaar

1

1

Idealiter wordt hier een variantie-analyse toegepast. De doorlooptijd en de beperkte omvang van de aanbesteding maken het echter niet mogelijk om in korte tijd voldoende respons te generen binnen de beoogde doelgroep. 2 Deze persoon is geworven als Koerd afkomstig uit Turkije. Tijdens het gesprek bleek echter dat de respondent afkomstig was uit het noorden van Irak. Vanwege zijn Koerdische achtergrond is alsnog een interview afgenomen.


We hebben gestreefd respondenten te interviewen van zo divers mogelijke achtergrond. Naast de in de tabel genoemde kenmerken zijn de jongeren divers naar religieuze overtuiging of affiliatie. De jongeren van Marokkaanse herkomst zijn meer of minder expliciet moslim. Het varieert van mensen die een islamitische opvoeding hebben gehad tot mensen die zoveel mogelijk volgens de leefregels van de Islam leven. Ze zijn op een respondente na in Nederland geboren en getogen. De ene uitzondering is in België opgegroeid en als huwelijksmigrant naar Nederland gekomen. Onder de respondenten van Turkse herkomst zijn er drie van (deels) Koerdische achtergrond, twee zijn Alevitisch, een is een koranist, de overige zijn meer of minder praktiserende, soennitische moslims. Een van hen rekent zich tot de Millî Görüş stroming, een heeft na omzwervingen langs de vier grote families van de Turkse Islam (Diyanet, Süleymancı, Millî Görüş, Fethullah Gülen) gekozen voor een Diyanet moskee. De overige beschouwen zich niet als aanhanger van een specifieke stroming maar zeggen dat hun ouders tot de Diyanet behoren. De spreiding van de respondenten naar opleidingsniveau was moeilijker te realiseren: we hebben relatief veel hoogopgeleiden gesproken. Degenen die we als midden/laag opgeleid beschouwen hebben mbo 4 of 3 niveau. Om toch ook laagopgeleiden te spreken, is een extra focusgroep georganiseerd met vier laagopgeleide jonge mannen (vmbo tot mbo 3). We merkten tijdens het interviewen dat hoogopgeleiden (WO, HBO) zich meer voor dit onderwerp interesseren, meer parate kennis hebben over de politieke situatie in het Midden-Oosten, actiever de actualiteit volgen op dit terrein en ook op een ander niveau de vragen en stellingen analyseren en kritisch beoordelen (meer meta-niveau) alvorens ze te beantwoorden. De respondenten met MBO niveau geven vaker aan zich niet voor actualiteit in het algemeen te interesseren en minder tot weinig van de onderwerpen van de vragenlijst af te weten. Ze hebben ook minder dan de hoogopgeleiden de neiging de vragen en stellingen te analyseren, maar geven ‘spontaner’ hun antwoord. Dit doet vermoeden dat laagopgeleiden de vragenlijst (gezien de moeilijkheidsgraad en de vooronderstelde achtergrondkennis – zie het verslag van de technische analyse) op een andere manier beantwoorden. Om enigszins te compenseren voor het feit dat we geen cognitieve interviews hebben afgenomen van laagopgeleide jongeren, organiseerden we een extra focusgroep. Hoewel we tevreden zijn over de spreiding van de respondenten over de vooropgestelde kenmerken en we kunnen stellen dat er een zekere saturatie is bereikt wat betreft de hoogopgeleide respondenten, zijn we van 3 mening dat de saturatie nog niet volledig is. Bij een langere veldwerkperiode zou intensiever kunnen worden geworven onder laagopgeleiden, niet actieve jongeren, eerste generatie jongeren en jongeren die behoren tot een salafistische groep of bijvoorbeeld de Hizb-ut-Tahrir. We kunnen op basis van de wel bereikte respondenten wel concluderen dat de vragenlijst op belangrijke punten niet aansluit bij de belevingswereld van de doelgroep, formuleringen bevat die cultureel gevoelig zijn en (te) veel parate kennis vooronderstelt, hetgeen de validiteit en betrouwbaarheid ervan compromitteert. Indien we meer te weten willen komen over de werkelijke opvattingen die leven onder jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst, moet meer werk worden gemaakt van de moeilijker bereikbare categorieën, maar niet per definitie (of bij voorkeur niet) met deze vragenlijst als instrument. Dit is een punt van aandacht voor het vervolgonderzoek. Focusgroepen Voor het tweede deel van de praktijktoets koos Labyrinth voor de focusgroepmethode. Focusgroepen zijn bij uitstek geschikt om breed gedragen opvattingen van een groep te onderzoeken. De eerder geformuleerde

3

Saturatie: het punt waarop nieuwe interviews geen nieuwe inzichten meer opleveren. Dit wil zeggen dat het coderen en analyseren geen nieuwe inzichten meer voortbrengt. De analyse bevestigt alleen wat reeds naar voren is gekomen. Het afnemen van extra interviews heeft hierdoor geen toegevoegde waarde meer.


onderzoeksonderwerpen (interpretatie van de begrippen en onderwerpen uit de vragenlijst, associaties daarbij en motivatie van de eigen positie) waren hierbij leidend. Door de onderlinge interactie van de deelnemers worden verschillende lagen en nuances van een attitude aan het licht gebracht. We organiseerden vijf focusgroepen. Voorafgaand kregen respondenten een korte topiclijst, een lijst van thema’s die in het gesprek aan bod zouden komen, gebaseerd op de eerste analyse van de cognitieve interviews. De keuze om deelnemers vooraf een korte topiclijst te sturen telt twee redenen: de gevoeligheid van het onderwerp vereist dat mensen enigszins zijn voorbereid op de onderwerpen die in het groepsgesprek ter sprake komen, door het vooraf opsturen van de topiclijst hebben respondenten een eigen mening kunnen vormen aangaande het onderwerp, daarmee wordt voorkomen dat zij tijdens het groepsgesprek te veel worden beïnvloed door de mening van anderen Wij hebben overwogen de gesprekken te laten leiden door een persoon afkomstig uit de zelfde etnische/culturele groep als de respondenten. Dit zou kunnen zorgen voor vertrouwen en begrip waardoor men opener is bij gevoelige onderwerpen. Wegens de beperkte omvang en doorlooptijd van het onderzoek was het niet haalbaar heel homogene groepen samen te stellen. Wanneer het groepsgesprek dan wordt geleid door een persoon afkomstig uit een specifieke etnische/culturele of religieuze groep bestaat het gevaar dat respondenten zich niet herkennen in de groepsleider. Daarom hebben we gekozen voor een groepsleider die niet van Turkse of Marokkaanse herkomst is, maar die wel bekend is met deze groep en ervaring heeft in het kwalitatief onderzoek onder deze groepen. Alle gesprekken zijn in het Nederlands gevoerd. Deelnemers aan het groepsgesprek ontvingen een incentive van 35,- euro. Bij de focusgroepen hebben we niet met de vragenlijst als instrument gewerkt, omdat het laten beantwoorden van alle vragen door een groep mensen te tijdrovend zou zijn. Wel hebben we de vragenlijst opgedeeld in thema’s die we systematisch aan de orde hebben gebracht tijdens de groepsgesprekken. De topiclijst voor de focusgroepen is toegevoegd als bijlage 6. Er hebben vijf focusgroepen met in totaal 20 deelnemers plaatsgevonden: 1 met 7 jongeren van Marokkaanse herkomst, 18 – 25 jaar oud 1 met 6 jonge vrouwen van Marokkaanse herkomst, 25 – 35 jaar oud 1 met 5 jongeren van Turkse herkomst, 18 – 25 jaar oud 1 met 2 jonge mannen van Turkse herkomst, 25 – 35 jaar oud 1 met 4 jonge mannen van Turkse (1) en Marokkaanse (3) herkomst, laagopgeleid, 25 – 35 jaar oud De achtergronden van de deelnemers aan de focusgroepen zijn verder divers naar geloofspraktijk. Bij de Turkse jongeren hebben we wel geselecteerd op hun soennitische achtergrond. We hebben Koerdische en Alevitische jongeren gesproken voor een cognitief interview en culturele experts uit deze groepen geïnterviewd. De soennitische jongeren behoren wel tot verschillende religieuze families, genoemd zijn Diyanet, Millî Görüş, Fethullah Gülen en geen. Een respondente was eerste generatie migrant, pas na haar twintigste in Nederland woonachtig. De overige respondenten behoorden tot de tweede of derde generatie. Omdat we aan het eind van de veldwerkperiode oordeelden dat we niet genoeg laagopgeleide, mannelijke informanten hadden bereikt, organiseerden we nog een focusgroep met vier laagopgeleide jonge mannen. Hun leefwereld bleek er inderdaad anders uit te zien dan die van de overige jongeren in ons onderzoek. Waar de laatste vrijwel allemaal bezig zijn met studie en/of werk, waren drie van de laagopgeleide jonge mannen werkloos. Hun wereld is erg klein geworden: ze hebben weinig doel en structuur in hun leven, wonen nog thuis, hebben geen perspectief op werk of een huwelijk. “Je bent 25 en je leven is voorbij”, merkte een van hen op. Ze zeggen dan ook geen belangstelling te hebben voor de situatie in het Midden-Oosten en volgen geen media. Ze hebben zelfs geen Facebook, al kijken ze wel eens Youtube filmpjes via de telefoon. Ze stellen het al moeilijk


genoeg te hebben zelf het hoofd boven water te houden, om zich bezig te houden met politiek ver weg. Deze jongeren kennen andere jongens uit de moskee die ze bezoeken, die naar Syrië zijn afgereisd om te vechten en weer terug zijn gekomen. Het is in hun wereld dat ronselaars actief zijn en jongens een perspectief voor houden om iets van hun leven te maken door in het Midden-Oosten te gaan vechten. De focusgroepen zijn getranscribeerd en gecodeerd aan de hand van dezelfde codeboom als de cognitieve interviews.

Analyse Coderen en analyse groepsgesprekken en cognitieve interviews De betrokken onderzoekers noemen voorafgaande aan de codering onafhankelijk van elkaar de aspecten die in de cognitieve interviews en groepsgesprekken naar voren zijn gekomen. Op basis hiervan wordt in MaxQDA een voorlopige codeboom opgesteld. Na het opstellen van de codeboom worden de tekstfragmenten op basis van deze voorlopige codeboom gecodeerd in MaxQDA. Dat wil zeggen dat losse tekstfragmenten met een bepaalde ‘code’ aangemerkt worden. Gedurende de codering van de tekstfragmenten wordt de codeboom verder uitgebreid, zodat uiteindelijk de definitieve labels toegekend worden. In het geval dat uitspraken meerdere aspecten bevatten, krijgen deze meerdere labels toegekend. Hiermee wordt duidelijk welke interpretaties, associaties en intenties respondenten hebben bij het invullen van de door FORUM en Motivaction opgestelde vragenlijst. Implicaties resultaten Om antwoord te kunnen geven op de onderzoeksvragen moeten de resultaten van de technische analyse en de praktijktoets worden afgezet tegen de resultaten van FORUM en Motivaction. Hierbij gaan we in eerste instantie in op de in de aanleiding geformuleerde steun voor jihadistische strijdgroepen en IS. Daarnaast kijken we naar de tegenstrijdigheid van dit gegeven met de hoge steun voor democratie en democratische waarden. Er wordt antwoord gegeven op de vraag in welke mate deze ogenschijnlijke steun en tegenstrijdigheid voortkomt uit kenmerken van de gehanteerde vragenlijst. Vervolgens gaan we in op andere eventuele onregelmatigheden die wij aantreffen naar aanleiding van de technische analyse en de praktijktoets.

Kanttekeningen bij het veldwerk cognitieve test Een belangrijke belemmering bij deze cognitieve test is dat hij op dit tijdstip, een goed half jaar na de enquête van Motivaction in augustus/september, minder goed uit te voeren is vanwege ontwikkelingen in de situaties in de Arabische wereld, waarover vragen worden gesteld. Het beste moment voor een cognitieve test was voorafgaand aan de enquêtering geweest. Zowel de situatie in het Midden-Oosten als de doelgroep zijn in maart 2015 niet meer dezelfde als ten tijde van het Motivaction onderzoek. Desalniettemin leverde het bespreken van de vragenlijst genoeg informatie op om de bevindingen van de technische analyse te kunnen verifiëren. In de periode van augustus tot maart 2015 zijn er veel ontwikkelingen geweest in de gebieden waarop het onderzoek van Motivaction betrekking heeft. Met name rond IS zijn dingen gebeurd die de beeldvorming over deze groep onder jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst (alsook onder andere groepen) hebben beïnvloed: er zijn nog veel meer onthoofdingen gevolgd, er was de terechtstelling van de krijgsgevangen Jordanese piloot die levend werd verbrand, er was de strijd rond Kobani aan de Turkse grens en de betrokkenheid daarbij van (Turkse) Koerden, overwinningen van de Koerdische Pesh Merga en Erdoğan heeft zich uitdrukkelijk tegen IS gekeerd waar hij zijn positie lang vaag hield. Het is mogelijk dat de attitudes van de jongeren met betrekking tot IS in deze periode eveneens is geëvolueerd en dat de betekenis die ze aan dit begrip toekennen, anders is dan ten tijde van het Motivaction onderzoek. Om er achter te komen of dit het


geval is en om in te schatten wat voor effect dit heeft op hun interpretatie van de stellingen die gaan over IS hebben we hen daarom in de interviews en focusgroepen gevraagd te reconstrueren hoe hun opvattingen en gevoelens met betrekking tot IS zich in de loop der tijd hebben ontwikkeld en welke gebeurtenissen met name hun mening hebben gevormd. Anderzijds is het conflict tussen Israël en Palestina, in vergelijking tot de nazomer van 2014, meer naar de achtergrond verdwenen. Het is nog steeds een thema dat heftige gevoelens losmaakt bij veel respondenten, maar afgelopen zomer was duidelijk het brandpunt in hun herinnering. Wat betreft radicalisering in Nederland en Syriëgangers waren er ook ontwikkelingen: meer jongeren zijn afgereisd en ook gesneuveld. Spijtoptanten vertelden hun verhaal in de media. In België werd het proces tegen Sharia-4Belgium gevoerd waarin hoge straffen werden uitgesproken tegen Syriëgangers en ronselaars. In januari werd een aanslag gepleegd op de redactie van het blad Charlie Hebdo. Hoewel er geen rechtstreeks verband is met de situatie in het Midden-Oosten, kwam dit gebeuren in verschillende interviews spontaan ter sprake. Het is duidelijk van invloed als de respondenten het klimaat ‘tegen’ moslims duiden dat ze in Nederland waarnemen en dat ze in verband brengen met motieven tot radicaliseren en afreizen naar Syrië. Kortom: de actualiteit is niet dezelfde als een half jaar geleden en in een onderzoek dat rond actualiteit draait, is dit een hindernis. Tijdens het veldwerk bleek dat veel van onze respondenten op een of andere manier hebben gehoord over het onderzoek van Motivaction en het factsheet van FORUM. Sommigen hebben de mediadiscussie er over intensief gevolgd, andere hebben er wel eens iets over opgevangen: “Wilders zei nog dat uit onderzoek blijkt dat 90% van de Turken zegt dat jihadstrijders helden zijn” … verschillende door ons benaderde jongeren gaven aan kritisch te zijn over het FORUM rapport of wat ze er over gelezen of gehoord hebben in de media. De onderzoeksgroep, kortom, is niet (meer zo) onbevangen. Hoewel we bij het benaderen van respondenten in eerste instantie niet meldden dat we een onderzoek uitvoerden naar specifiek het FORUM/Motivaction onderzoek (maar zeiden dat we ‘een vragenlijst’ wilden testen) kregen we regelmatig te maken met enig wantrouwen. Ook op andere momenten tijdens de interviews en focusgroepen kregen we aanwijzingen dat de jongeren erg behoedzaam zijn geworden, onder andere door de berichtgeving over dit soort onderzoeken in de media. Daarbij hadden wij de indruk dat ze vooral bang zijn dat de verschillende lagen en nuances in hun standpunten door de ‘westerse’ interviewer over het hoofd zouden worden gezien, vooral bij vragen en stellingen waarvoor ze vooronderstellen dat ‘westerlingen’ er gevoelig voor zijn of een erg eenzijdige kijk er op hebben. De aarzeling kon meestal worden ondervangen door aan te geven dat we niet zozeer geïnteresseerd waren in hun persoonlijke antwoord op de vraag of stelling, maar in die aarzeling en hun redeneringen daarbij. Maar het geeft aan dat deze doelgroepen inmiddels (deels maar niet alleen door de ophef rond het factsheet van FORUM en de reacties daarop) erg op hun hoede zijn voor en soms uitgesproken wantrouwend tegenover onderzoekers. In een aantal gevallen leidde dit bij het werven van respondenten zelfs tot een weigering om deel te nemen aan dit onderzoek.


Deel 1: Technische analyse van de vragenlijst Voor het eerste deel van dit rapport legden we de vragenlijst, de onderzoeksverantwoording en het verslag van het onderzoek van FORUM/Motivaction voor aan methodologische en inhoudelijke experts uit het wetenschappelijk onderzoek. Ook hadden we een gesprek met de onderzoekers van Motivaction die verantwoordelijk waren voor dit onderzoeksproject. Zij konden ons nadere toelichting geven bij een aantal vragen die zijn opgeworpen door de experts. De toelichting van Motivaction is verwerkt in dit hoofdstuk. Waar hun reactie is toegevoegd, wordt dit duidelijk genoemd. Ook wordt er een aantal keer gebruik gemaakt van herkenbare quotes [Mot]. Een overzicht van de deskundigen die we hebben ingeschakeld is te vinden in Bijlage 2. De experts kwamen los van elkaar tot de vaststelling dat er om diverse redenen ernstig getwijfeld mag worden aan de betrouwbaarheid en de validiteit van het FORUM/Motivaction onderzoek. De argumenten hiervoor geven we hier onder weer. Er is gekeken naar de steekproef en de representativiteit, naar de veldwerkmethode, naar de vragenlijst en naar de interpretatie en rapportage van de bevindingen. De geraadpleegde hoogleraren zijn door de extra toelichting door de onderzoekers van Motivaction bij het onderzoek niet overtuigd. De zorgen over de kwaliteit van dit onderzoek worden door de toelichting niet weggenomen maar bevestigd of zelfs versterkt.

Analyse van de onderzoeksopzet Het onderzoek uitgevoerd door Motivaction behelst een kwantitatief onderzoek onder jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. Er is gebruik gemaakt van een quota steekproef waarbij de onderzoekers hebben gestreefd naar een representatieve afspiegeling van de doelgroep. Prof. Dr. Richard Staring merkt op dat de keuze voor een kwantitatieve onderzoeksopzet met een representatieve steekproef van Turks-Nederlandse en Marokkaans-Nederlandse jongeren, gezien de aanleiding van het onderzoek – het achterhalen van de opvattingen van deze jongeren over politieke situatie in de Arabische wereld en de betrokkenheid van Nederlandse moslimjongeren bij deze ontwikkelingen - een logische is. “Het probleem met het onderhavige onderzoek is dat het met enkele ogenschijnlijk tegenstrijdige uitkomsten meer vragen lijkt op te roepen dan het antwoorden biedt. In het licht van de gevoeligheid van actuele thema’s als radicalisering, jihadisme en de directe betrokkenheid van Nederlandse moslims met de strijd in Syrië zou de discussie over de inhoud moeten gaan zonder dat hierbij de resultaten op voorhand ter discussie staan. Het had dan ook voor de hand gelegen om deze kwantitatieve studie te vergezellen van een kwalitatieve studie waarbij semigestructureerde interviews de mogelijkheid bieden om door te vragen en ogenschijnlijke tegenstrijdigheden helder te krijgen,”.


Steekproef en representativiteit De onderzoekers van Motivaction geven aan gebruik te hebben gemaakt van een quota steekproef waarbij gestreefd is naar een representatieve afspiegeling van de populatie (jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst) naar de variabelen etniciteit, geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en woonplaats. “Voor dit onderzoek is, net als het onderzoek dat in 2011 is uitgevoerd, een mixed-mode veldwerkmethode gehanteerd. Dit is een combinatie van online onderzoek en face-to-face onderzoek met het doel een representatieve steekproef te verkrijgen. Door middel van quota lijsten werden de respondenten representatief geworven naar leeftijd, opleiding, geslacht en etniciteit. Op het gebied van geografische ligging is ervoor gekozen om de respondenten uit de agglomeraties waar de meeste Nieuwe Nederlanders wonen te enquêteren. Dit zijn Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Eindhoven en Twente. Het veldwerk is uitgevoerd onder 300 Turkse en 404 Marokkaanse Nederlanders van 18 tot en met 34 jaar oud in de periode van maandag 25 augustus tot en met vrijdag 19 september 2014” (Motivaction) De wijze van steekproeftrekking door Motivaction komt neer op een combinatie van een quotasteekproef en een convenience steekproef. De respondenten zijn niet geworven op basis van een aselecte steekproef. De populatie is verdeeld in groepen met bepaalde kenmerken. Vervolgens wordt uit elk van die groepen een specifiek aantal respondenten geworven dat een afspiegeling vormt van de aanwezigheid van personen met dit kenmerk in de populatie. Die selectie gebeurt niet at random, maar de interviewers selecteren in elke groep de respondenten. De interviewers hebben potentiële deelnemers aangesproken in moskeeën, supermarkten, winkelstraten, theehuizen, buurthuizen, onderwijsinstellingen, sportverenigingen en bij respondenten thuis. Het wordt uit de onderzoeksverantwoording, gepubliceerd op de website van Motivaction, niet meteen duidelijk hoe het selectieproces in zijn werk is gegaan: op welke gronden hebben de interviewers gedacht met een potentiële deelnemer te maken te hebben? De vraag omtrent de selectie van respondenten is tijdens het gesprek voorgelegd aan Motivaction. Daarbij legden zij uit hoe hun interviewers in het veld te werk gaan. Hun interviewers spreken op straat potentiële respondenten aan die ogenschijnlijk binnen de doelgroep vallen; mannen en vrouwen van 18 tot 35 jaar met een Turks of Marokkaans uiterlijk. De interviewers zijn geïnstrueerd om bij twijfel te checken of respondenten binnen de doelgroep vallen. Zo werd gepoogd een selectiebias uit te sluiten. Dit kan op deze wijze echter niet voor 100% worden uitgesloten. Motivaction benadrukt dat er zoveel mogelijk gepoogd is een doorsnee van de populatie te bevragen. Er is bijvoorbeeld niet alleen gesproken met jongeren die veel kennis of een sterke mening ten aanzien van het onderwerp hebben. Wanneer respondenten aangaven weinig van het onderwerp te weten, zijn zij er door de interviewers op gewezen dat dit geen probleem is. Hen is gezegd dat het belangrijk is dat ook de mening van mensen met weinig kennis van belang is voor dit soort onderzoek. Motivaction geeft aan er nadrukkelijk op te letten dat niet alleen vriendelijke mensen worden bevraagd. Zo geven zij de interviewers ook mee dat elke zoveelste persoon moet worden aangesproken, ook als iemand nors voor zich uitkijkt of haastig is. Dit doen zij om te voorkomen dat een groep wordt uitgesloten die anders op een andere manier wel in het onderzoek betrokken zou worden. Quota en convenience steekproef De methodologische experts geven aan dat met de methode van de quotasteekproef het risico bestaat op ‘schijnrepresentativiteit’: de onderzoeksgroep lijkt in de kenmerken die de basis vormden van de quota wel op de populatie, maar mogelijk op andere relevante kenmerken niet. Omdat de selectie van deelnemers niet aselect gebeurde, kan men daar niet zeker van zijn (zie de uiteenzetting door prof. dr. Jelke Bethlehem in bijlage 4). Door de experts wordt gewezen op een aantal variabelen die gezien deze thematiek waarschijnlijk wel relevant zijn, waar door Motivaction niet op is geselecteerd en waarover verder ook geen reflectie is terug


te vinden in het rapport. Staring wijst op generatie en religieuze achtergrond als relevante variabelen: “Uit de wetenschappelijke literatuur komt naar voren dat 1e, 2e en 3e generaties jongeren zich verschillend oriënteren op Nederland en een andere verbondenheid met Nederland, de Nederlandse samenleving en haar waarden en normen voelen. Jongeren die tot de 2e en 3e generatie behoren, voelen zich in vergelijking met de 1e generatie jongeren (zelf in het buitenland geboren en tenminste één van de ouders) op allerlei manieren meer verwant en verbonden met Nederland dan het land van hun (groot)ouders. Ten tweede, de religieuze achtergrond van de jongeren is niet meegenomen bij de samenstelling van de onderzoeksgroep. Het ligt voor de hand dat afhankelijk van de religieuze groepering waartoe de jongeren zich rekenen zij zich meer of minder verwant voelen met de jihad, Islamitische Staat en het kalifaat. Het is in het onderhavige onderzoek onduidelijk hoe de Turks-Nederlandse jongeren die deel uit maken van de onderzoeksgroep zich verhouden tot de verschillende religieuze stromingen (Soenni/Alevi) en binnen deze stromingen tot de verschillende bewegingen (Diyanet/Millî Görüş/Gülen/etc.) Afhankelijk van hoe de jongeren zich verhouden tot een dergelijke religieuze groep zullen hun oordelen over de kwesties ook uiteenlopen.” Totstandkoming quota Met Motivaction is gesproken over de totstandkoming van de quota en de keuze voor het gebruik van de Gouden Standaard. Het is voor Motivaction niet mogelijk om te werken met een a-selecte steekproef omdat zij geen toegang hebben tot het GBA, zij kunnen dus geen a-selecte steekproef trekken. De keuze voor de variabelen om de quota te bepalen komt voort uit de beschikbaarheid van ijkingsdata (geslacht, leeftijd, etniciteit en opleidingsniveau naar regio) afkomstig van het CBS. Dit wordt ook voorgeschreven door de 4 Gouden Standaard van MOA volgens welke Motivaction de quota vaststelt voor het selecteren van respondenten. Het gebruik van de Gouden Standaard sluit dus ook uit dat er quota konden worden opgesteld ten aanzien van bijvoorbeeld verschillende religieuze stromingen onder de Turkse doelgroep. Daarvan ontbreken immers ijkingsdata. Het gebruik van de Gouden Standaard pleit onderzoekers niet vrij om voor elk nieuw onderzoek vast te stellen hoe de representativiteit kan worden verbeterd. Prof. Dr. Jelke Bethlehem: “Motivaction zegt de Gouden Standaard te gebruiken voor ijkingsdoeleinden. Merk op dat het gebruik van de Gouden Standaard een afspraak is van de bureaus onderling. Doel is het bevorderen van de vergelijkbaarheid van de uitkomsten van de verschillende onderzoeken. Er is echter geen enkele garantie dat daarmee allerlei representativiteitproblemen worden opgelost. De effectiviteit van een ijking hangt af van de correlatie tussen responsgedrag en de ijkvariabelen en de correlatie tussen de onderzoeksvariabelen en de ijkvariabelen. En die correlaties kunnen voor elk onderzoek anders zijn. Niets weerhoudt de onderzoeker om extra ijkvariabelen te gebruiken als die nodig zijn. Helaas is dit hier niet gebeurd.” Prof Dr. Richard Staring: “Motivaction geeft aan dat de Gouden Standaard geen informatie bevat over de verschillende religieuze stromingen onder de Turkse doelgroep, daarom is daarmee geen rekening gehouden bij de selectie. De vraag blijft of hier naar gekeken is of dat hier enigszins rekening mee is gehouden en hoe dat heeft uitgepakt.” Selectie locaties Verschillende methodologische experts wijzen op de mogelijke extra vertekening door de selectie van een beperkt aantal steden waar het onderzoek is uitgevoerd en de werving op specifieke locaties binnen een relatief beperkt tijdskader. Jongeren die zich niet op deze plaatsen begeven zijn hierdoor uitgesloten van de selectie. Er wordt bovendien in de onderzoeksverantwoording geen duidelijkheid gegeven over hoeveel 4

http://www.moaweb.nl/Services/gouden-standaard


jongeren op de verschillende locaties zijn geworven en hoe zich dat verhoudt tot de resultaten. Het valt te verwachten dat jongeren die in de moskee zijn geworven andere opvattingen hebben dan die niet in de moskee zijn geworven en dat bovendien ook de naam of stroming van de moskee zelf een invloed heeft. Zoals de Koning opmerkt: “Het maakt nogal wat uit of ze bij de Hizb-ut-Tahrir [moskee die bekend staat om haar relatief radicale aanhang van vooral moslims van Turkse herkomst] hebben gestaan of bij een andere moskee.” Motivaction geeft aan dat de selectie van locaties voor het werven van respondenten tot stand is gekomen vanuit de verwachting dat respondenten uit de doelgroep op bepaalde plaatsen makkelijk te werven zijn vanwege een hoge verwachte aanwezigheid. Het onderzoek vond zoals afgesproken met de opdrachtgever plaats in de G4, Eindhoven en omgeving Twente, steden met een relatief grote populatie binnen de doelgroep. Binnen deze steden zijn vervolgens locaties gekozen waar deze doelgroep, naar verwachting, wordt getroffen, waarbij een spreiding wordt aangebracht in de wervingslocaties. Zo is er onder andere geworven bij supermarkten, winkelstraten, onderwijsinstellingen, moskeeën, sportverenigingen, theehuizen, stations en door aan te bellen bij adressen met een ogenschijnlijk Turks of Marokkaans naambordje. Prof. Dr. Richard Staring over de selectie van de locaties: “Motivaction geeft nog steeds niet veel informatie over welke locaties precies zijn gekozen. De vraag is wat voor soort moskeeën en wat voor soort wijken: achterstandswijken of veel breder? Relatief veel moslim gezinnen zijn de laatste jaren uit de achterstandswijken vertrokken. Dit kan gevolgen hebben voor de representativiteit.” Motivaction benadrukt dat er zoveel mogelijk gepoogd is een doorsnee van de populatie te bevragen. “Deze toelichting lezende krijg ik nog steeds niet het beeld dat ze daarin geslaagd zijn. Het bevestigt juist het beeld van een selectieve groep. Daar is op zich niets mis mee, maar dat moet je dan ook wel als zodanig duiden,”. Weging Motivaction heeft gebruik gemaakt van de RIM-weging om een representatieve afspiegeling te verkrijgen voor de sociodemografische kenmerken leeftijd, geslacht, opleiding en etniciteit. Een weging wordt in de onderzoekspraktijk toegepast om te corrigeren dat een steekproef mogelijk geen goede afspiegeling vormt van de totale populatie. Een aantal experts heeft twijfels bij de weging: ze hebben niet het idee dat de uitgevoerde weging de vertekening en daarmee het probleem van de representativiteit verbetert. Dr. Joost Kappelhof: “Het onderzoek maakt melding van een weging waarbij o.a. gebruik gemaakt wordt van de variabele opleiding. Dat verbaast mij nogal omdat er helemaal geen populatiegegevens zijn voor opleiding en al helemaal niet voor deze specifieke groep. Daarnaast is het nog maar de vraag wat een 'weging' doet op een zodanig selectieve groep,”. Kappelhof refereert hier aan het feit dat de gegevens over opleidingsniveau waar Motivaction gebruik van maakt (en andere partijen die gebruik maken van de Gouden Standaard) geen populatiegegevens betreffen. De gegevens over opleidingsniveau naar herkomstgroep komen voort uit de Enquête Beroepsbevolking (EBB) waarbij, aldus onder andere Kappelhof, juist voor deze groepen problemen ontstaan vanwege ondervertegenwoordiging. Prof. dr. Jelke Bethlehem: “Motivaction heeft een weging uitgevoerd om te corrigeren voor een mogelijke selectiviteit. Zo’n weging heeft alleen maar zin als de weegvariabelen voldoende sterk correleren met de verschijnselen die worden onderzocht. Ik twijfel zeer of dit het geval is voor leeftijd, geslacht, opleiding en etniciteit,”. Non-respons De methodologisch experts zijn unaniem in hun oordeel dat Motivaction te weinig informatie geeft over de non-respons. Omdat bij de methode van de quotasteekproef wordt geworven tot de quota zijn ‘gevuld’, lijkt het alsof er geen non-respons is. Maar die zal er wel zijn geweest: die bestaat uit de mensen die deelname weigerden of de enquête niet volledig beantwoordden. In de onderzoeksverantwoording is geen informatie terug te vinden over hoeveel mensen deelname hebben geweigerd of tijdens het interview hebben afgehaakt en waarom. Als de non-respons groot is, bestaat er een ernstig risico op vertekening van de uitkomsten. Het is daarnaast goed mogelijk dat de non-respons personen betreft met specifieke opvattingen over de onderzochte


thema’s, bijvoorbeeld die jongeren die zich willen distantiëren van discussies rondom IS enz. Die blijven mogelijk systematisch buiten beeld. Een betere verantwoording van de non-respons is onontbeerlijk om meer inzicht te krijgen in de representativiteit van het onderzoek. Het een en ander heeft gevolgen voor de externe validiteit van het onderzoek: het is heel goed denkbaar dat de groep onderzochte personen niet representatief is. Daardoor is het veralgemenen van de bevindingen naar de ruimere groepen van jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst riskant. Het is, met andere woorden, niet zeker dat de attitudes gemeten in de onderzoeksgroep daadwerkelijk bestaan onder Turks-Nederlandse en Marokkaans-Nederlandse jongeren in dezelfde verhoudingen als in het onderzoek. Dit is een probleem dat inherent is aan de gekozen methode van de quotasteekproef. De onderzoekers hadden deze kanttekeningen bij de representativiteit beter moeten aangeven en verantwoorden. Met een uitgebreidere reflectie op de selectie van deelnemers door de enquêteurs hadden ze meer duidelijkheid kunnen verschaffen over de precieze samenstelling van de onderzoeksgroep. Ook was het door informatie verkregen uit de vragenlijst misschien mogelijk meer inzicht te geven over de precieze samenstelling van de onderzoeksgroep op kenmerken die niet als quotum zijn gebruikt. Aangezien echter geen vraag is gesteld naar de religieuze stroming waartoe de respondenten behoren – althans niet op het niveau van verfijning dat de experts voorstaan – is het niet mogelijk om via een aanvulling uit de data meer zicht te krijgen op de samenstelling van de onderzochte groep. Motivaction stelt dat bij een toevalssteekproef uit de GBA, de non-respons bij onderzoek onder dit soort groepen juist heel hoog is. Los van de hogere non-respons onder Turkse en Marokkaanse Nederlanders bij steekproeven getrokken uit het GBA, krijgt Motivaction van het CBS ook niet de beschikking over GBAgegevens naar etniciteit, waardoor het per definitie voor Motivaction niet mogelijk is om dergelijke steekproeven te trekken (deze worden niet aan commerciële partijen beschikbaar gesteld). Daarom kiezen ze ook voor de aanpak die ook in dit onderzoek is gevolgd. Het nadeel van het aanspreken van mensen op straat voor een face-to-face interview, in vergelijking tot bij een steekproef uit de GBA, is dat men verder niets weet over de mensen die niet willen meedoen en gewoon doorlopen. Gemiddeld worden 5 mensen aangesproken om 1 deelnemer te werven. Dat is niet anders dan in andere onderzoeken die Motivaction doet. Het onderzoek werd heel neutraal geïntroduceerd om potentiële deelnemers niet af te schrikken: “In opdracht van FORUM, Multicultureel kennisinstituut, voeren wij een onderzoek uit naar hoe de Nederlandse bevolking aankijkt tegen een aantal internationale ontwikkelingen” . [Mot] Waar wij verder heel erg op sturen is de mensen mee te laten doen, die in eerste instantie aangeven niet te weten of zij geschikt zijn voor het onderzoek en om die reden overwegen niet deel te nemen aan het onderzoek. Het gaat dan om personen die bij de introductie van het onderzoek aangeven ‘ daar weet ik niet veel vanaf’ of ‘de thema’s spreken me niet aan’ *…+ Als zou blijken dat er veel uitval is, of dat mensen problemen hebben met bepaalde onderdelen, dan krijgen we daar signalen van. Nu is er niets abnormaals gebeurd, anders zouden we van onze interviewers signalen gekregen hebben *…+ Als je eenmaal in de vragenlijst zit en later afhaakt, wordt je gemonitord. Dan vinden wij dat terug in onze data. We hebben geen abnormale afwijkingen gevonden. Motivaction stelt dat er geen opvallende dingen zijn gebeurd wat betreft weigeringen of afhaken van deelnemers. De non-respons op dit onderzoek was hetzelfde als die bij andere onderzoeken van Motivaction. Daarom vonden ze het ook niet nodig om er over te reflecteren in de onderzoeksverantwoording. De hoogleraren prof. dr. Betlehem en prof. dr. Staring geven aan dat er grote problemen zijn met de representativiteit van het onderzoek door de selectiviteit van de steekproef. Die problemen komen juist duidelijker aan het licht door de extra toelichting door de Motivaction onderzoekers. Prof. Dr. Jelke Bethlehem: “Motivaction geeft aan geen aselecte steekproef te hebben kunnen trekken omdat het geen toegang had tot het GBA. Misschien had het bureau dan wel moeten concluderen dit onderzoek dan


niet uit te kunnen voeren. In ieder geval had in het onderzoeksverslag moeten worden aangegeven dat de gebruikte selectieprocedure geen enkele garantie biedt op een representatieve steekproef.” Verder stellen de hoogleraren over de selectie van respondenten door de interviewers zelf: Prof. Dr. Jelke Bethlehem: “Het zwakke punt van de quotasteekproef is dat de respondenten niet worden geloot uit de verschillende groepen (quota), maar op het oog door de interviewers worden geselecteerd. De beschrijving in de toelichting van Motivaction maakt dat schrijnend duidelijk. Er worden jonge mensen aangesproken die zo op het oog een Turks of Marokkaans uiterlijk hebben. Daarbij kan van alles misgaan. Zo zou dit er bijvoorbeeld toe kunnen leiden dat bepaalde groepen niet worden onderzocht. Er is maar op een beperkt aantal locaties geïnterviewd. Motivaction heeft die locaties niet gekozen vanuit een streven naar representativiteit, maar omdat daar veel leden van de doelpopulatie aanwezig zijn. Dit werkt averechts op de representativiteit.” De hoogleraren vinden de keuze van Motivaction om in het rapport niet te reflecteren over de non-respons ‘uitermate vreemd’. Prof. Dr. Jelke Bethlehem: “Motivaction kan kennelijk geen exacte responspercentages geven. Er wordt aangegeven dat 1 op de 5 aangesproken mensen tot respons leidt. Dat zou betekenen dat de respons 20% is. Dat is erg laag. Dat kan makkelijk tot substantiële vertekeningen leiden in de uitkomsten. Het is onwaarschijnlijk dat de toegepaste ijking dit probleem kan oplossen. Het is uitermate vreemd dat Motivaction niet reflecteert over de non-respons omdat die niet afwijkt van andere Motivaction onderzoeken. Non-respons kan in elke onderzoek weer een ander effect hebben. Vanwege de dreiging van vertekeningen moet je daarom steeds weer de non-respons goed analyseren en daarvoor corrigeren.”

Analyse van de vragenlijst De wetenschappelijke experts wijzen op basis van een technische analyse van de vragenlijst op grote problemen met de validiteit en betrouwbaarheid van het onderzoek: heeft de vragenlijst wel gemeten wat de onderzoekers beoogden te meten? Hieronder volgen een aantal algemene opmerkingen met betrekking tot de door Motivaction gebruikte vragenlijst. De volledige vragenlijst, die door de experts is geanalyseerd, is opgenomen als bijlage 5. Keuze voor onderwerpen In gesprek met Motivaction is gevraagd naar de keuze voor de onderwerpen in de vragenlijst. Het onderzoek van FORUM/Motivaction is een vervolg van eerder onderzoek uit 2011. Het onderzoek in 2011 richtte zich op het blootleggen van eventuele veranderingen in denken over democratie van islamitische jongeren als gevolg van de Arabische Lente en andere politieke ontwikkelingen in de Arabische wereld. Omdat het huidige onderzoek een vervolgstudie is volgen de vragen en onderwerpen voor een groot deel de eerdere vragenlijst. Echter, door de grote veranderingen in het gebied (zoals de situatie in Syrië en de opkomst van IS) is een aantal thema’s toegevoegd. Tijdens een interview ligt de volgorde van de onderwerpen en vragen vast. Zo ook bij dit onderzoek. Om volgorde effecten te voorkomen worden op bepaalde plaatsen in de vragenlijst stellingen gerandomiseerd aangeboden. Te grote complexiteit van vragen en stellingen Verschillende experts wijzen op de complexiteit van de vragen en stellingen opgenomen in de vragenlijst. Deze vooronderstellen veel parate kennis over de politieke situatie in diverse onderdelen van de Arabische wereld en Turkije. De vragen zijn vaak ingewikkeld: er worden veel abstracte begrippen gebruikt (democratie,


Arabische Liga, kalifaat) en gaan over complexe onderwerpen die zich moeizaam in eenduidige stellingen laten vangen. Er worden vragen gesteld over verschillende gebeurtenissen in verschillende landen op verschillende niveaus, meer of minder recent. Slechts bij enkele begrippen – jihad, kalifaat en Arabische Liga – wordt nadere informatie gegeven over de betekenis ervan (die in het geval van de duiding bij het woord ‘kalifaat: een staat die geregeerd wordt door een kalief’ niet afdoende is voor wie het begrip niet kent). Laag en middelbaar opgeleide jongeren in de cognitieve test zeggen regelmatig al bij aanvang van het interview dat ze weinig tot niet op de hoogte zijn van politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en nauwelijks het nieuws daarover te volgen. Ook hoogopgeleide jongeren die wel de actualiteit volgen zeggen regelmatig te weinig af te weten van een situatie om de stellingen er over te beantwoorden. Op één hoogopgeleide respondent na, die bij het blok vragen over democratie aangaf dat ze 'normaal gesproken' op dat punt zou afhaken van de enquête (omdat ze het gevoel had op teveel stellingen geen goed antwoord te kunnen geven), voltooiden echter alle respondenten de hele vragenlijst. Prof. dr. Joop Van Holsteyn: “Ik kan me niet voorstellen dat, als je deze vragenlijst bedoeld hebt voor jongeren, zij allemaal begrepen hebben waarover het gaat en zinvolle antwoorden hebben kunnen geven. Ze geven antwoorden, dat weten we uit allerlei onderzoek: als je een vraag stelt dan geven mensen antwoord, maar je meet dan in hoge mate non-attitudes. Ik denk dat dat hier in sterke mate het geval is geweest, ”. De complexiteit van de stellingen en de hoeveelheid kennis over (politieke) gebeurtenissen in de Arabische wereld en Turkije die voorondersteld wordt, roept vragen op over de rol van de interviewer in dit onderzoek. We weten van een aantal respondenten dat de enquête online is ingevuld. Van Holsteyn en Kappelhof wijzen er op dat een vragenlijst lezen en invullen moeilijker is dan een enquête beantwoorden in een face-to-face interview omdat bij een online vragenlijst, de respondent voor de interpretatie van de vragen op zichzelf is aangewezen. Bij face-to-face interviews is vervolgens de rol van de interviewer cruciaal: mogelijke interviewereffecten gaan dan spelen. De interviewer kan de respondent bijvoorbeeld steun bieden bij het beantwoorden van de vragen. Onduidelijk is of en op welke wijze interviewers extra uitleg of verduidelijking heeft gegeven bij de moeilijkere vragen en of dat in alle interviews op een eenduidige manier is gebeurd. In de onderzoeksverantwoording is daarover geen informatie terug te vinden. Motivaction stelt dat de interviewers de instructie krijgen om tijdens het veldwerk geen extra uitleg te geven. In deel twee van dit rapport dat verslag doet van de praktijktoets, zijn voorbeelden terug te vinden van de gevolgen van de hoge moeilijkheidsgraad van sommige vragen en stellingen. Er zijn een aantal stellingen waarbij een opvallend aantal respondenten aarzelt. Hun antwoordstrategie weerspiegelt die aarzeling: ‘weet niet/geen mening’ (indien dit tot de antwoordmogelijkheden behoort) maar ook vaak de categorieën ‘niet eens, niet oneens’ of ‘niet positief, niet negatief’, waarbij men dan volgens de ‘think aloud’ methode aangeeft dat men niet genoeg afweet van het onderwerp van de stelling en daarom het antwoord ‘neutraal’ houdt. Soms geven de respondenten echter wel een duidelijk antwoord, terwijl ze tegelijkertijd aangeven bepaalde termen in de vraag of stelling niet te kennen of er te weinig van af te weten. Dan verwijzen ze naar een ander woord in de vraagstelling dat hun aandacht heeft getrokken en waarbij ze duidelijke associaties hebben die hun antwoord sturen. Een concreet voorbeeld is stelling 6.5, hoe beoordeelt u de gebeurtenis ‘de gewapende opstand in Libië door groepen die strijden in naam van de jihad’ (voor de analyse, zie pagina 47). Ook is onze ervaring bij de cognitieve test dat de respondenten om nadere uitleg vragen wanneer ze (onderdelen) uit de stelling niet begrijpen, of dat ze bij de interviewer ‘steun’ zoeken bij hun interpretatie daarvan. Dat maakt dat de vraag belangrijk hoe de enquêteurs van Motivaction op die momenten hebben gereageerd. Double-barreled questions Er worden in de vragenlijst nogal wat constructies gebruikt die in handboeken als ‘double-barreled of dubbelloops’ worden aangeduid. Een 'dubbelloopsvraag' is een vraag met twee onderwerpen, ofwel: ze bestaat eigenlijk uit twee vragen, terwijl er maar één antwoord kan gegeven worden. In het enquête onderzoek geldt als regel dat dubbelloopsvragen moeten worden gemeden, omdat daarin twee dingen aan de orde worden gesteld: daardoor weet de onderzoeker eigenlijk niet op welke van de twee vragen het antwoord van


de respondent precies betrekking heeft. Van Holsteyn: “Zo gaat het bijvoorbeeld in een aantal vragen over ‘de Arabische wereld en/of Turkije’. Gaat het dan over de Arabische landen, over Turkije, over allebei of wisselt het per vraag wat daarmee wordt bedoeld…?". Een ander voorbeeld is de stelling "De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen". De EU en de NAVO zijn twee heel verschillende instanties die mogelijk een verschillende reactie uitlokken bij de respondent. Heeft het antwoord betrekking op de EU of op de NAVO? Het gebruik van 'en/of' wijst in veel gevallen op een dubbelloops constructie. Maar soms zijn dubbelloopsvragen of stellingen moeilijker te detecteren. Een voorbeeld daarvan is het eerder reeds aangehaalde "De gewapende opstand in Libië van groepen die strijden in naam van de Jihad": vraagt deze naar attitudes ten aanzien van de gewapende opstand in Libië of ten aanzien van specifiek de groepen daarin die strijden in naam van de Jihad? Antwoordcategorieën sluiten niet aan Bij nogal wat vragen sluiten de antwoordcategorieën niet aan bij de vraag zoals die gesteld wordt. Het zijn vaak vragen met als antwoordcategorieën zogenaamde ‘Likert items’, de vijfdeling zeer eens-eens-niet eens, niet oneens-oneens-zeer oneens. Bij veel stellingen die worden voorgelegd gaat het om een feitelijke situatie. Veel stellingen beginnen met ‘Ik ben’, ‘ik vind’ of ‘ik denk’: daar ben je het uiteraard mee eens. Daar zijn de passende antwoordcategorieën: Het is zo of het is niet zo. Er is bij verschillende vragen een mismatch tussen de vraag zoals die is voorgelegd en de antwoorden die geboden worden. Dat heeft mogelijk tot verwarring geleid bij de respondenten. Ook ontbreekt in een aantal gevallen de antwoordcategorie: ik weet niet/geen mening, waarbij die wel op zijn plaats zou zijn geweest. Gekozen terminologie suggestief De terminologie waarvoor is gekozen bij het opstellen van de vragen is alles behalve neutraal. Er wordt gesproken over ‘gewapende opstand’ en ‘gewapende strijd’ van groepen in Libië of het Midden-Oosten en van ‘ militaire interventie’ van de VS en de ‘militaire acties’ van Israël, waarbij ‘gewapende strijd veel harder klinkt dan militaire acties. In een vraag over Egypte is sprake van ‘het aantreden van (voormalig generaal) Al-Sisi’ waarbij de toevoeging tussen haakjes de suggestie wordt gedaan dat het hier om een militair bewind gaat, wat over het algemeen eerder negatieve associaties oproept. De term ‘jihad’ die voor moslims vaak eerder een positieve lading heeft, wordt consequent gebruikt in associatie met ‘strijdende groepen’, dat een eerder negatieve lading heeft. Uit de praktijktoets blijkt ook dat sommige stellingen de respondenten in verwarring brengen omdat er bijvoorbeeld woorden in worden gebruikt met een voor hen eerder positieve lading, terwijl ze cognitief redenerend een negatief antwoord zouden geven. Door de positieve formulering voelen ze de neiging een positief of bevestigend antwoord te geven. Voorbeelden daarvan is stelling (8.2) "Ik vind het goed dat dergelijke groepen zorgen voor verandering"; hoewel de meeste respondenten in de cognitieve test het niet eens zijn met deze stelling, botst dat voor hun gevoel met de positieve termen 'goed' en 'verandering': verschillende zeggen hierdoor in verwarring te worden gebracht. Hetzelfde geldt voor de stelling (8.4) 'Ik vind het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen als IS', met 'goed' en 'steun' en mogelijk ook 'Nederlandse moslims' als woorden die positieve associaties oproepen. Dit is mogelijk een reden dat opvallend veel respondenten van het Motivaction onderzoek, deze stelling positief of bevestigend beantwoorden. Het is niet uit te sluiten dat de antwoorden de positieve formulering van de stelling weerspiegelen in plaats van de onderliggende attitude van de respondenten. Slechte aansluiting bij de belevingswereld van de doelgroep Verschillende methodologische en inhoudelijke experts hebben opgemerkt dat deze vragenlijst ‘op de tekentafel’ lijkt te zijn opgesteld, door iemand die weinig kennis heeft van de doelgroep. Er worden termen gebruikt die weinig aansluiten bij de belevingswereld van de respondenten, of die in de belevingswereld van de respondenten een andere weerklank hebben dan zoals gebruikt in de vragenlijst. Een voorbeeld is de term 'jihad': deze wordt in de vragenlijst gekoppeld aan gewapende opstand en strijdgroepen en uitgelegd als 'de


heilige strijd voor normen en waarden van de Islam'. Voor jonge Nederlandse moslims echter is 'gewapende opstand' slechts één van de mogelijke verschijningsvormen van jihad; jihad betekent voor hen ook: proberen te leven volgens de regels van het geloof, je eigen lusten overwinnen of je best doen om je doel te bereiken. Jihad is een veel voorkomende meisjesnaam in de Arabische wereld. De term 'jihad' kortom heeft voor hen niet dezelfde negatieve lading als in de Nederlandse media en is in principe zelfs een positief begrip. Voor een uitgebreide analyse van de reacties van de jongeren op de term Jihad, zie pagina 47. Een opmerking van de culturele experts die hierbij aansluit is dat in de Turkse media, Islamitische Staat ISIT wordt genoemd, in plaats van IS of ISIS. In de Arabische en Marokkaanse media wordt dan weer gesproken van 'Dawish'. Als het zo is dat met name jongeren van Turkse herkomst hun informatie over het Midden-Oosten in belangrijke mate betrekken bij de Turkse media, dan kan deze discrepantie tussen het in de vragenlijst gebruikte woord en het in de Turkse media gebruikte woord consequenties hebben. Zeker als - zoals we op basis van de interviews met de jongeren en met de culturele experts vermoeden - in augustus en september 2014 veel jongeren nog weinig van IS/ISIT hadden gehoord en dat ze dit fenomeen in het begin het voordeel van de twijfel gaven. Culturele experts van Turkse herkomst geven bovendien aan dat er aanvankelijk helemaal niet veel berichtgeving was over ISIT in de Turkse media, die trok pas aan toen ISIT ook Turkse posities ging bedreigen in het najaar van 2014. De experts schatten in dat de vragenlijst niet vooraf is getest op een kleine groep respondenten uit de doelgroep. Een cognitieve test voorafgaand aan het uitvoeren van de enquête zou de hoge moeilijkheidsgraad van de vragenlijst aan het licht hebben gebracht en ook de termen waar jongeren over struikelen, hetzij omdat ze voor hen een andere betekenis hebben dan die in de vragenlijst wordt weergegeven (bijvoorbeeld jihad) of omdat veel jongeren niet weten wat het begrip betekent (bijvoorbeeld kalifaat). Testen vragenlijst Aangezien er vraagtekens worden gezet bij de totstandkoming van de vragenlijst is hier met Motivaction over gesproken. Motivaction geeft aan de vragenlijst vooraf getest te hebben. Er is een pilot gehouden onder 7 personen. Daarbij is op een aantal zaken gelet. Er is gekeken naar de ‘flow’ van de vragenlijst (zitten er geen abrupte overgangen in, sluiten vraagblokken logisch op elkaar aan) en er is gecontroleerd of de vragen helder zijn en op zichzelf te begrijpen. Naar aanleiding van de pilot is een aantal veranderingen doorgevoerd in de vragenlijst. Zo kwam naar voren dat een aantal termen niet direct helder waren. Als gevolg daarvan is er voor gekozen om de vragenlijst aan te passen en een aantal termen zo neutraal mogelijk toe te lichten in de vragenlijst. [Lab] Is de vragenlijst vooraf getest? [Mot] Wat wij eigenlijk doen, bij al onze veldwerkprojecten, is dat wij een pilotperiode inplannen. In dit geval heeft dit ook plaatsgevonden. Waarbij inderdaad wordt nagegaan of de vragenlijst goed wordt begrepen. De vragenlijst wordt op zodanige wijze afgenomen zodat echt de situatie van het veldwerk nabootst. Mensen worden benaderd waarbij wordt gezegd dat het een inderdaad pilot is. Dat het belangrijk is te weten of de vragen helder zijn, dingen anders moeten en vervolgens wordt de vragenlijst afgenomen. Dat is ook bij dit onderzoek gebeurd. [Lab] Is de vragenlijst nog aangepast, zijn er nog veranderingen geweest en wat waren de grootste veranderingen? [Mot] Wat vooral naar voren kwam is dat een aantal van de termen die wij gebruikten niet heel erg duidelijk waren of niet bekend zijn. Antisemitisme is één van de woorden die naar voren kwam als te weinig bekend. Dat zijn van die woorden die je in eerste instantie gebruikt en die dan uiteindelijk niet helemaal geschikt blijken. Daarnaast wat aspecten in de routing en overlap tussen vragen. Dat soort dingen kwamen naar voren en zijn voor het definitieve onderzoek aangepast. Bij een pilot kijk je naar de flow van de vragenlijst en de content van


de vragen. Dat is standaard bij Motivaction en wordt bij alle onderzoeken van te voren gedaan. Om te voorkomen dat mensen de vragen anders begrijpen dan dat wij bedoelen.

Veldwerkmethode In het onderzoek van Motivaction zijn verschillende methoden van data verzamelen ingezet. Enerzijds is er sprake van een online enquete, onder leden van het Mixxit panel van Motivaction (N=59) anderzijds van faceto-face interviews (N=645). Bij de face-to-face interviews is waar nodig het interview in het Turks, MarokkaansArabisch of Berbers afgenomen. In de onderzoeksverantwoording is geen informatie opgenomen over het controleren van eventuele modeeffecten. Vooral het al dan niet aanwezig zijn van een interviewer is hier relevant, stellen Van Holsteyn en Kappelhof, omwille van de moeilijkheidsgraad van de vragen en stellingen die werden voorgelegd. Kappelhof: “Ook is de etniciteit van de interviewer van invloed op de antwoorden die een respondent verstrekt. Onderzoek toont aan dat wanneer men wordt geïnterviewd door iemand uit de eigen groep, men sneller geneigd is om antwoorden te geven waarvan verwacht wordt dat deze als sociaal wenselijk worden gezien in de groep. Ik heb in het gehele stuk ook geen enkele melding gezien over het controleren op eventuele interviewer-effecten (sturing, vertaalfouten, etc) en/of antwoordstijlen, zoals acquiesence (ja zeggen ongeacht de vraag). Dit zal hier zeer zeker hebben plaatsgevonden. Het is aannemelijk dat a) er een hoge samenhang is tussen de antwoorden van respondenten die zijn geïnterviewd door dezelfde interviewer en b) dat er sprake is van acquiesence bij lange opsommingen van items zoals bijvoorbeeld bij vragen nw 9 en nw 11.” Vertaling van de vragenlijst Van Holsteyn en Kappelhof wijzen beide ook op mogelijke vertekening door het vertalen van de vragenlijst. Uit de onderzoeksverantwoording is niet op te maken of gebruik is gemaakt van vertaalde vragenlijsten of dat de interviewer ad hoc de vragenlijst heeft geïnterpreteerd en vertaald. Op zich is er niets mis met het vertalen van een vragenlijst, hoewel dat mogelijk vertekenend werkt: in veel onderzoek onder minderheden is het onvermijdelijk dat gewerkt wordt met mogelijk onvolkomen vertalingen van de vragenlijst. In het onderhavige onderzoek zijn er echter twee redenen aan te wijzen waardoor het wenselijk zou zijn dat er met een gestandaardiseerde vertaling van de vragenlijst wordt gewerkt. De eerste reden is dat culturele experts aangeven dat in het Turks en Arabisch, kernbegrippen uit de vragenlijst heel anders worden besproken. Zo wijzen Turkssprekende culturele experts er op dat er in het Turks geen uitdrukkingswijze bestaat voor het idee 'extremistische of radicale moslim' - een woord dat weliswaar niet voorkomt in de vragenlijst maar wel past in de context van de onderwerpen die erin aan bod komen - in het Turks is men moslim of men is het niet. De tweede reden is het feit dat vermoedelijk de respondenten meer toelichting bij de vragen hebben gezocht bij de interviewers en dat de interviewers daarmee in potentie veel invloed hadden op de manier waarop vragen worden beantwoord. Motivaction stelt tijdens het gesprek dat Interviewers nadrukkelijk zijn geïnstrueerd om respondenten niet op weg te helpen wanneer zij vragen hadden. Hierbij wijst Motivaction ook op de mogelijkheid om ‘weet ik niet/geen mening’ te kunnen antwoorden bij diverse vragen en stellingen. Het werken met een vertaalde vragenlijst op zich is niet verkeerd en in het minderheden onderzoek vaak aangewezen. Maar de onderzoekers hadden beter kunnen verantwoorden of en hoe dat is gebeurd en hadden bovendien moeten reflecteren op de mogelijke consequenties daarvan. “Het werken met vragenlijsten in verschillende talen is notoir moeilijk” , aldus van Holsteyn, “en is extra problematisch in dit onderzoek omdat er een groep is die de Nederlandstalige vragenlijst kan gebruiken en een groep die dat niet kan. Die groepen wijken waarschijnlijk niet alleen van elkaar af door de taal waarin ze de vragen hebben beantwoord maar ook in een aantal andere kenmerken, waaronder opvattingen. Als het meetinstrument, de vragenlijst, in verschillende talen is gebruikt en we meten verschillen, dan weten we niet wat we eigenlijk aan het meten zijn: is het een effect van de vertaling van de vragenlijst of zijn die mensen toch een andere mening toegedaan? Een van die twee kan je niet uitsluiten.”


Toepassing van vertalingen tijdens het veldwerk In gesprek met Motivaction wordt aangegeven dat voor het onderzoek dat zij uitvoerden een interview 49 keer in een andere taal dan het Nederlands is afgenomen. Daarvoor is geen letterlijke vertaling van de vragenlijst geprogrammeerd. Dat heeft te maken met het feit dat Motivaction voor deze vragenlijst onder de doelgroep 18 – 35 jaar vooraf weinig taalproblemen verwachtte. Bij oudere doelgroepen worden wel volledige vertalingen geprogrammeerd. Omdat het in sommige gevallen voorkomt dat respondenten een interview liever in het Turks, Arabisch of Berbers doen (bijvoorbeeld bij sommige huwelijksmigranten), wordt die mogelijkheid wel geboden. Om te voorkomen dat vragen op verschillende manier worden geïnterpreteerd zijn interviewers vooraf geïnstrueerd. Hierbij zijn ook passende vertalingen van vragen en begrippen aan de orde gekomen.

Rapportage De rapportage kampt – zoals duidelijk wordt in de analyse hiervoor – met een gebrek aan een goede en volledige onderzoeksverantwoording. Daardoor laat de transparantie van dit onderzoek zoals gerapporteerd, veel te wensen over. Dit schept ook een probleem voor de juiste duiding van de bevindingen. Een van de onduidelijkheden waar een aantal experts over struikelde is de periode waarover wordt gerapporteerd. Er is sprake van een eerdere periode van dataverzameling, in 2011, naast de meest recente van augustus/september 2014. De experts wijzen er op dat het in de rapportage niet altijd duidelijk is op welke periode de bevindingen en uitspraken die er over worden gedaan, betrekking hebben. De politieke situatie in de landen waar vragen over wordt gesteld was wezenlijk anders in 2011 dan in 2014. Ook in 2014 volgen de ontwikkelingen elkaar snel op, zodat het moment van bevragen waarschijnlijk grote gevolgen heeft voor de gemeten antwoorden. De onderzoekers van Motivaction reflecteren volgens de experts onvoldoende op dit temporele effect: ze maken onvoldoende duidelijk dat de context van het moment waarop de vragenlijst is afgenomen zeer sterk van invloed is op de antwoorden van de respondenten. Staring en De Koning wijzen ten slotte op een aantal gebreken in de duiding van de onderzoeksresultaten. Er is om te beginnen erg weinig aan duiding gedaan. De resultaten worden zonder veel uitleg of context beschreven. De vraag is of je dat wel kan doen met een dergelijk politiek gevoelige problematiek. In de duiding die wel wordt gegeven worden verbanden gelegd die op zijn minst gechargeerd te noemen zijn, met enkel de eigen onderzoeksbevindingen als basis. Een voorbeeld zijn de uitspraken: “ …als Assad verdreven zou worden, dan dient Syrië dus wel een democratie te worden en geen kalifaat.” (FORUM/Motivaction factsheet p. 1) Duidingen als deze worden bijvoorbeeld ook niet onderbouwd of aangevuld met verwijzingen naar de literatuur waarin het bestaan van die verbanden aannemelijk wordt gemaakt. Dat maakt dat er gerede twijfel is over de conclusies van het rapport, zeker wanneer men daarbij de methodologische tekortkomingen in acht neemt. We hebben contact gehad met Motivaction over de resultaten en zij stelleen dat de resultaten van het onderzoek hen ook hebben verrast. Motivaction geeft wel aan achter hun methode van dataverzameling en de resultaten te staan. Wel waren zij ervan overtuigd, en zijn ze nog steeds van mening, dat de resultaten meer duiding behoeven. Er is daarom bij FORUM aangedrongen op verdiepend onderzoek. FORUM heeft er echter voor gekozen om deze resultaten naar buiten te brengen zonder extra duiding. Motivaction stelt, naar aanleiding van de resultaten en de ontstane ophef, de data uitvoerig te hebben gecontroleerd. Ook zijn alle analyses opnieuw gedaan, met de zelfde resultaten. Motivaction stelt de data desgewenst beschikbaar aan collega onderzoekers.


In eerste instantie was het niet het plan om verschillen tussen Turkse en Marokkaanse Nederlanders te duiden. Het doel was een beeld te schetsen van jonge moslims als groep. Op basis van de uitgevoerde analyses kwamen echter duidelijke verschillen naar voren tussen de twee groepen.

Conclusies technische analyse Bij de technische analyse van de vragenlijst door experts uit het wetenschappelijk onderzoek kwamen verschillende methodologische problemen bij het FORUM/Motivaction onderzoek aan het licht. De experts wijzen op een onduidelijke externe validiteit van het onderzoek omwille van de gekozen steekproefmethode en op een gebrekkige validiteit en betrouwbaarheid vanwege mankementen in de gebruikte vragenlijst. Complexe vragenlijst De door Motivaction opgestelde en gebruikte vragenlijst werd door de experts erg complex bevonden. Er worden vragen gesteld over veel verschillende situaties, op verschillende niveaus, meer of minder recent. Er wordt veel parate kennis voorondersteld bij de deelnemers. Dat de vragenlijst een te hoge moeilijkheidsgraad heeft wordt bevestigd door de praktijktoets. Respondenten – vooral de laag/middelbaar opgeleiden maar ook hoogopgeleiden - geven regelmatig aan te weinig te weten over een bepaalde situatie om vragen er over te beantwoorden. Toch geven ze antwoord. Dat betekent dat de validiteit en de betrouwbaarheid van de resultaten in het geding is. Dubbelloopse vragen, sturende vragen, multi-interpretabele begrippen De vragenlijst vertoont klassieke fouten uit het survey onderzoek als 'dubbelloops' - vragen. De formuleringen van vragen, inleidende teksten en stellingen worden soms als 'sturend' beoordeeld. Van een aantal veel gebruikte termen – bijvoorbeeld ‘jihad’ en ‘kalifaat’ – stellen de experts dat ze voor de doelgroep van het onderzoek een andere betekenis en lading hebben dan die in de vragenlijst wordt gebruikt. Deze factoren wijzen op een wankele validiteit van dit onderzoek: men moet zich bij teveel vragen en stellingen de vraag stellen, of zij wel de attitude meet die zij beoogt te meten. We kunnen niet uitsluiten dat met deze vragenlijst niet de daadwerkelijke attitudes van jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst zijn gemeten, maar effecten van de vragenlijst op zich. De moeilijkheidsgraad van de vragenlijst roept vragen op over de rol die de interviewers hebben gespeeld en mogelijke interviewereffecten. Uit de onderzoeksverantwoording van Motivaction wordt niet duidelijk of en op welke wijze interviewers extra uitleg hebben gegeven bij de vragen, en of dit op een gestandaardiseerde manier is gebeurd. Motivaction stelt in het aanvullende gesprek dat er tijdens interviews geen extra uitleg wordt gegeven. Ook is sprake van een vertaling van de vragenlijst in de taal van de respondent, ‘wanneer dit nodig was’: er wordt niet duidelijk gemaakt of er gewerkt is met gestandaardiseerde vertalingen van de vragenlijst. In gesprek met Motivaction blijkt dat er wel vertalingen zijn besproken met interviewers. Dit heeft gevolgen voor de betrouwbaarheid van het onderzoek. De geraadpleegde hoogleraren zijn door de extra toelichting door de onderzoekers van Motivaction bij het onderzoek niet overtuigd. De zorgen over de kwaliteit van dit onderzoek worden door de toelichting niet weggenomen maar bevestigd of zelfs versterkt.


Deel 2: Praktijktoets Het tweede deel van de cognitieve test van het onderzoek van FORUM/Motivaction bestaat uit een praktijktoets die als doel heeft enerzijds, het testen van de vragenlijst onder de doelgroep van het onderzoek en anderzijds, het bieden van meer context bij de antwoorden van jongeren uit de doelgroepen op de vragen in de vragenlijst. Meer context bij de bevindingen van het Motivaction onderzoek en inzicht over de manier waarop jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst denken over de thema’s die daarin aan de orde worden gesteld, verkregen we om te beginnen door het voeren van gesprekken en interviews met culturele en inhoudelijke experts. Culturele experts zijn vertegenwoordigers van belangenorganisaties van Turkse en Marokkaanse Nederlanders, die veel in contact komen met de doelgroep van jongeren. Inhoudelijke experts zijn (wetenschappelijk) onderzoekers die veel onderzoekservaring hebben onder de doelgroep van Nederlandse moslimjongeren. In de paragraaf ‘de context waarin jongeren deelnemen aan het onderzoek’ vatten we samen wat de experts te zeggen hadden over met name de belevingswereld van jongeren van Turkse herkomst en hun attitudes ten aanzien van de onderwerpen van het FORUM/Motivaction onderzoek. Het laatste deel van dit rapport bestaat uit een analyse van de vragenlijst die door Motivaction werd gebruikt op basis van cognitieve interviews en focusgroepen met jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. In de cognitieve interviews werd in een face-to-face, kwalitatief interview met een jonge man of vrouw van Turkse of Marokkaanse herkomst, de vragenlijst van Motivaction afgenomen en de respondent verder bevraagd om ook de achtergronden van antwoorden te achterhalen. In de focusgroepen werden de verschillende thema’s uit de vragenlijst van Motivaction besproken. In de tekst worden citaten uit de interviews cursief weergegeven. Elementen uit de vragenlijst gebruikt in het onderzoek worden in de tekst in tekstvakken geplaatst. Citaten in de tekst zijn als volgt te herkennen: I interviewer R respondent MJ fragment uit focusgroep met Marokkaanse jongeren (18 – 25 jaar) MV fragment uit focusgroep met Marokkaanse vrouwen (25 – 35 jaar) TJ fragment uit focusgroep met Turkse jongeren (18 – 25 jaar) TO fragment uit focusgroep met Turkse mannen (25 – 35 jaar) MT fragment uit focusgroep met laagopgeleide Turkse (1) en Marokkaanse (3) mannen (25 – 35 jaar)

De context waarin jongeren deelnemen aan het onderzoek Naast methodologische experts, consulteerde Labyrinth verschillende deskundigen die hun sporen hebben verdiend in het wetenschappelijk en beleidsonderzoek naar jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst, vooral in relatie tot onderwerpen als Islam en radicalisering. Daarnaast interviewden we ook vertegenwoordigers uit de doelgroep, veelal betrokken bij een vereniging of organisatie van jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst in Nederland. In dit hoofdstuk van het rapport schetsen we – op basis van deze gesprekken met inhoudelijke en culturele experts – de achtergronden waartegen de bevindingen van het FORUM/Motivaction onderzoek moeten worden geïnterpreteerd. Omdat vooral de bevindingen onder jongeren van Turkse herkomst opzien baarden in de ogen van de zelforganisaties van Nederlanders van Turkse herkomst en van de wetenschappelijke experts met zicht op


migranten van Turkse herkomst en hun nakomelingen, ligt het zwaartepunt van deze paragraaf bij de Turkse groep. Sterkere oriëntatie op de Islam onder Turkse jongeren, maar een rem op radicalisering In hun zoektocht naar een identiteit, wenden steeds meer Turkse Nederlanders en vooral jongeren zich tot de Islam als belangrijkste referentiekader, zo is de breed gedragen mening van de experts. Staring et al. (2014) spreken in hun rapport van medio 2014 van een ‘heropleving’ van het geloof onder jonge Nederlanders van Turkse origine. Ook geven, volgens dit rapport, jongeren een individualistischere invulling aan hun geloof (in vergelijking tot eerdere generaties). Tot zover zijn ze te vergelijken met jongeren van Marokkaanse herkomst, bij wie een zelfde hang naar een individualistische, moderne versie van de Islam is geconstateerd (vgl. De Koning 2008). Jongeren van Turkse herkomst echter beginnen hun zoektocht meestal bij een van de vier grote Turks-Islamitische bewegingen, die in Nederland gevestigd zijn en die bestaan uit netwerken van moskeeën, socio-religieuze organisaties, vrouwen- en jongerenorganisaties: Diyanet, Millî Görüş, Süleymanci en Fethullah Gülen. Daar krijgen ze antwoorden op hun vragen van Imams en rolmodellen die tot het kader van deze gematigde stromingen (van de Turkse seculiere Islam) behoren. De deskundigen en ook een aantal jongeren die ons over hun eigen zoektocht vertelden tijdens de focusgroepen, zijn er van overtuigd dat dit bescherming biedt tegen de lokroep van radicalere predikers en ronselaars. Een aantal experts stelt dat het vooral de jongeren zijn die in hun identiteitscrisis ‘afdwalen’ van de moskee organisaties, die vatbaar zijn voor de prediking van radicale figuren. “Jongeren in een bepaalde leeftijdsfase hebben altijd rare ideeën, die kunnen heel radicale opvattingen hebben. Het is een tijdelijke toevlucht voor een identiteitscrisis denk ik. Het gebeurt juist bij jongeren die hier zijn geboren en getogen. Degenen die later hier naartoe zijn gekomen uit Turkije en Marokko, die hebben een sterker persoonlijkheidsbesef… De jongens die onder invloed komen van de salafisten, dan gaat het om onzekere jongens die houvast zoeken. Als je je identiteit goed kent, heb je dat niet nodig. Dan ben je trots op wie je bent. Dat hebben zij niet. Voelen zich altijd gekleineerd. Hebben geen voorbeelden gehad. Bij onze (Islamitische) scholen en in de moskee, in de jongerenorganisatie krijgen ze een islamitische identiteit mee, ze krijgen rolmodellen mee, maar als je dat niet meegeeft en thuis is ook heel gefragmenteerd, dan heb je de media… dan ontwikkel je een ongezonde identiteit. Als je dan iemand tegenkomt die zijn verhaal heel goed weet te verpakken en je bent zestien, zeventien jaar… dan zijn ze vatbaar daarvoor. En als je geen opleiding hebt, geen werk, dan denk je misschien: wat heb ik te verliezen?” In de bredere groep migranten van Turkse herkomst in Nederland en hun nakomelingen is er historisch gezien sprake van twee belangrijke referentiekaders - enerzijds het Turkse nationalisme en anderzijds de Islam - die elkaar in evenwicht houden. De laatste jaren wordt Islam echter steeds belangrijker: een groeiende groep profileert zich in eerste instantie als moslim en dan pas als Turks. Dat is een denkwijze die volgens Thijl Sunier is ontstaan bij Millî Görüş: door te focussen op het gedeelde geloof vinden mensen overeenkomsten en verwantschap met een grotere groep mensen. Ze voelen ook meer solidariteit met (soennitische) moslims wereldwijd, ook in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Volgens een – zelf seculiere - culturele expert hebben de streng gelovigen de ‘moral highground’, elke discussie of debat beslechten zij met een verwijzing naar de religieuze leefregels. Andere moslims hebben daar weinig tegenin te brengen. Met betrekking tot de opkomst van IS en andere groepen die handelen ‘in naam van de Islam’, stellen experts dat deze groepen aanvankelijk het voordeel van de twijfel krijgen, omwille van de redenering: als ze in naam van de Islam handelen, kan het toch niet slecht zijn wat ze doen? Uit onze interviews komt inderdaad naar voren dat gewapende strijd in naam van de Islam door een aantal jongeren van Turkse herkomst niet onmiddellijk wordt veroordeeld, maar dat men kijkt naar het doel waarvoor (voert men een rechtvaardige strijd?) en de manier waarop (zonder excessieve wreedheid) wordt gevochten. Ze veroordelen wel eenduidig


IS, dat zich door zijn extreme wreedheid ‘hors categorie’ heeft geplaatst: die zijn niet Islamitisch. Deze signalen komen voort uit een beperkt aantal interviews met jongeren uit de doelgroep en is het waard om systematisch te worden onderzocht in vervolgonderzoek. Het is dus mogelijk dat ten tijde van het FORUM/Motivaction onderzoek, waarin een aantal gebeurtenissen die de mening over IS sterk kleuren (bijvoorbeeld het levend verbranden van de Jordaanse piloot) nog niet hadden plaatsgevonden, dit ‘voordeel van de twijfel’ gevoel bij sommigen nog aanwezig was. Daarom hebben wij in onze vraagstelling tijdens de interviews en focusgroepen geprobeerd hun veranderende gevoelens met betrekking tot de opkomst van IS proberen te reconstrueren in de tijd. De heropleving van de Islam in Turks Nederlandse kringen vormt volgens de experts wel een van de belangrijkste verklaringen voor de grote populariteit van president Tayyip Erdoğan onder Nederlanders van Turkse origine, die ook werd teruggevonden in het onderzoek van FORUM/Motivaction. Steun voor Erdoğan is te vinden onder jong en oud, van hoog tot laagopgeleid en door de verschillende religieuze gemeenschappen heen. Erdoğan wordt bewonderd omdat hij een succesvol bewind voert dat Turkije welvaart en ontwikkeling brengt, en dat hij de Islam ‘uit het verdomhoekje’ haalt. Ook geldt hij als een charismatisch leider, die de taal van het volk spreekt. Dat spreekt Turken heel erg aan. Veel Turkse Nederlanders volgen de Turkse media (eerder dan de Nederlandse). Jongeren volgen minder dan hun ouders de Turkse media en combineren die meer met Nederlandse (vgl. Staring et al. 2014), maar doordat thuis bijvoorbeeld wel de hele dag de Turkse TV aanstaat, krijgen ze daar toch veel van mee. De Turkse media is gekleurd, zeggen alle experts: die is grotendeels op de hand van de AK partij, in combinatie met de toch al grote populariteit van Erdoğan is het niet verwonderlijk dat het perspectief dat ze hebben op de gebeurtenissen in lijn is met zijn beleid. Met betrekking tot de onderwerpen die aan bod komen in het FORUM/Motivaction onderzoek gaven de experts ons een beeld van hoe daar in de Turkse mainstream media over wordt bericht. Het is ten eerste opvallend dat onderwerpen leven in de mate waarin en de manier waarop Turkije is geïnvolveerd in de situatie. IS(IS) – wordt in de Turkse media ISIT genoemd (en in de Arabische Dawish). Aanvankelijk was er niet zoveel bekend over ISIT en werd er in de Turkse media ook niet veel aandacht aan besteed. Later was de houding ook nog sterk afwachtend. Omdat IS vooral in strijd was met de Koerden, werd door veel Turken gedacht: ‘de vijand van mijn vijand is mijn vriend’, ‘laat ze elkaar maar afmaken, dan heeft Turkije de handen vrij’. Pas toen ISIT echt de Turkse grens ging bedreigen, was de aandacht en de bezorgdheid van Turken in Turkije maar ook in Nederland gewekt. Toch was eerst de houding afwachtend: men zag het aanvankelijk niet zitten dat de PKK zou worden bewapend voor de strijd tegen ISIT. Ook was er wantrouwen naar het Westen toe: wanneer kwam de interventie? Waarom werden de Koerden van terroristen plots bondgenoten en vrijheidsstrijders? Erdoğan heeft zich pas laat uitgesproken tegen IS. Volgens de cultureel experts, laat een deel van de Erdoğan aanhang hier in Nederland zich ook daardoor leiden. In Turkije zien we nu ook dat de verhoudingen tussen Turken en Koerden vooruit gaan onder invloed van de strijd tegen IS. Met betrekking tot de oorlog in Syrië stellen de experts dat de situatie complex is. President Assad van Syrië – eerst een bondgenoot – viel uit de gratie van de Turkse overheid. Verschillende groepen die ook in Turkije leven: Koerden, Nusayri, soennieten, raakten in Syrië slaags en geen enkele leider in de Arabische wereld, Turkije of het Westen stelde een duidelijke lijn. Daardoor ontstonden er spanningen tussen de groepen in Turkije en van weeromstuit ook tussen deze groepen in Nederland. Met betrekking tot het conflict in Israël/Palestina stellen de experts, dat Erdoğan de Palestijnen steunt. De Palestijnse autoriteit doet steeds meer beroep op de Turkse overheid voor steun. De Palestijnen komen in de Turkse media naar voren als het (religieuze) broedervolk dat zich moet verdedigen tegen de onderdrukking door Israël. De actie met de vloot een paar jaar geleden, die uit Turkije vertrok en waarbij ook Turken zijn omgekomen, heeft de Turken nog meer op de Palestijnse kwestie betrokken.


Literatuur Koning, de M. (2008) “De ‘zuivere’ islam. Geloofsbeleving, identiteitsvorming en radicalisering van jonge Marokkaanse moslims”, Amsterdam: Bert Bakker. Staring, R. H. J. M., Geelhoed, F., Asanoglu, G., Hiah, J.W. & Kox, M.H. (2014) “Ontwikkelingen in de maatschappelijke positiek van Turkse Nederlanders. Risico’s op criminaliteit en radicalisering?” Den Haag: Boom/Lemma .

Hoe krijgen jongeren hun informatie over de Arabische wereld en het Midden-Oosten? In wat volgt doen we verslag van de cognitieve interviews en focusgroepen met jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst met als onderwerp de vragenlijst die door Motivaction is gebruikt. In een eerste deel bundelen we de reacties van de jongeren op vragen die te maken hebben met de manier waarop zij informatie krijgen over politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en Turkije De vragen uit de vragenlijst van Motivaction die hierop betrekking hebben zijn: 1. o o o o

In hoeverre heeft u de recente politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije gevolgd? Ik heb deze een beetje gevolgd Ik heb deze goed gevolgd Ik heb deze intensief gevolgd Ik weet nergens van

o o o o o o o o o o o o o o o o o o

Op welke wijze volgt u of heeft u de gebeurtenissen in de Arabische wereld gevolgd? (meerdere antwoorden mogelijk) Via Nederlandse nieuws(web)sites Via Turkse nieuws(web)sites Via Arabische nieuws(web)sites Via Twitter Via Facebook Via Nederlandse tv Via Turkse tv Via Marokkaanse tv, zoals RTM, 2m, Almaghribia Via Arabische tv, zoals Aljazeera en Alarabiya Via BBC World Via CNN Via Nederlandse kranten Via Turkse kranten Via Arabische kranten Via Vrienden/familie/kennissen in Nederland Telefonisch met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije Via e-mail met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije Anders, namelijk:………..

2.


3.Kunt u aangeven in welke mate u de politieke situatie in onderstaande landen volgt of heeft gevolgd? nooit zelden af en toe vaak Marokko 0 0 0 0 Egypte 0 0 0 0 Turkije 0 0 0 0 Tunesië 0 0 0 0 Libië 0 0 0 0 Syrië 0 0 0 0 Gazastrook/Palestina 0 0 0 0 Irak 0 0 0 0 Bij deze vraag hebben we in de eerste plaats gevraagd welke landen de jongeren voor ogen hebben bij ‘De Arabische wereld’ en we hebben gevraagd aan welke ‘recente politieke gebeurtenissen’ ze denken. Als definities van de Arabische wereld wordt onder andere gegeven: ‘alle landen rond de Middellandse zee, aan de kant van het Midden-Oosten en Noord-Afrika’ ‘Noord-Afrika en het Midden-Oosten tot en met Irak’ ‘alle landen waar de Islam als wet geldt’ ‘De landen waar Arabisch wordt gesproken’ ‘De olielandjes’ ‘Landen waar geen vrijheid is: bijvoorbeeld waar vrouwen niet met de auto mogen rijden of waar geen alcohol mag worden verkocht’ Landen die vanzelfsprekend tot de Arabische wereld worden gerekend: Saoedi-Arabië, Syrië, Irak, Egypte, Israël/Palestina. Er wordt getwijfeld aan Iran, Turkije en Marokko als uiterste grenzen. Daarbij wordt Marokko meestal wel en Iran soms tot de Arabische wereld gerekend. Turkije wordt op twee uitzonderingen na door niemand tot de Arabische wereld gerekend. Wel wordt gesteld door een aantal informanten en cultureel experts van Turkse herkomst, dat de Arabische wereld vroeger, ten tijde van het Ottomaanse Rijk, Turks gebied was. De jongeren denken bij ‘recente politieke gebeurtenissen’ vooral aan Israël/Palestina, IS en de burgeroorlog in Syrië. Ook degenen die nauwelijks de actualiteit volgen, hebben hier wel eens iets over gehoord. Uitzonderlijk worden andere landen genoemd die een rol speelden in de Arabische lente, zoals Libië en Tunesië. Egypte wordt in dat verband nog het vaakst genoemd en dan vooral het afzetten van president Morsi. Volgens de culturele en methodologische experts zouden met name de woorden ‘De Arabische wereld en/of Turkije’ en ‘recente’ verwarring op kunnen leveren, omdat dit vage aanduidingen zijn van plaats en tijd. We vonden bij de cognitieve test niet terug dat ‘recente’ verwarring teweegbrengt bij de respondenten. Wel zien we uit de voorbeelden hiervoor dat de ‘Arabische wereld’ door de respondenten op verschillende manieren wordt afgebakend. In ieder geval wordt door bijna iedereen ‘Turkije’ duidelijk onderscheiden van ‘de Arabische wereld’. Dat maakt de vraag ‘dubbelloops’: we weten niet op welk gebied het antwoord van de respondenten betrekking heeft. Vervolgens interpreteren en beantwoorden veel jongeren van Turkse herkomst, vragen 1 en 2 alsof ze betrekking hebben op Turkije. Jongeren van Marokkaanse herkomst denken bij het beantwoorden van vragen 1 en 2 juist niet aan Turkije. De onduidelijkheid van de plaatsaanduiding ‘Arabische wereld en/of


Turkije’ levert voor de rest van de vragenlijst niet zoveel problemen op omdat – te beginnen in vraag 3 – verder wel redelijk goed wordt aangegeven op welke regio of op welk land een specifieke stelling betrekking heeft. Bewust niet kijken In deze paragraaf geven we iets uitgebreider de antwoorden van de geïnterviewden over hun mediagebruik weer. De bronnen waaruit zij hun informatie over de Arabische wereld betrekken zijn divers en bepalen mee het referentiekader van waaruit zij de situaties en begrippen gebruikt in de vragenlijst interpreteren. De mate waarin de jongeren het nieuws volgen over de gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije, is wisselend. Zoals valt te verwachten volgen sommige informanten het nieuws over gebeurtenissen in dit gebied op de voet, andere volgen het goed of een beetje en sommigen helemaal niet. Vooral de laag- tot middelbaar opgeleide jongeren zeggen dat het nieuws, en met name het nieuws over politieke gebeurtenissen in het Midden-Oosten, hen niet interesseren. De Arabische wereld is voor hen letterlijk en figuurlijk heel ver weg en ze hebben niet het gevoel dat het iets met hun leven te maken heeft. R:

Ja, kijk ik eigenlijk ook niet echt naar, maar goed... [Lacht beetje beschaamd] Ja grotendeels, mijn interesse ligt er ook niet. Ik denk dat dat misschien ook een stukje meespeelt. Ik ben eigenlijk meer met andere dingen bezig, meisjesdingen weet je, lifestyle en ook met mijn opleiding, bijvoorbeeld, met het ontwerpen van dingen, dat vind ik hartstikke interessant... en lekker creatief bezig zijn. Er zijn genoeg andere dingen, zeg maar, ja, make-up, nageltjes, dat soort dingen. (Jonge vrouw van Turkse herkomst)

Ook degenen die zeggen weinig van politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije af te weten en nauwelijks het nieuws er over te volgen, beantwoorden echter de vragen in de vragenlijst. We moeten ons dan wel de vraag stellen wat hun antwoorden eigenlijk weerspiegelen. Net als uit het onderzoek van Motivaction blijkt ook uit de cognitieve test, dat niet alle situaties of landen altijd in dezelfde mate worden gevolgd. De actualiteit dicteert waar de belangstelling naar uitgaat en hoe goed men op de hoogte is. Ten tijde van ons veldwerk (maart 2015) krijgen de informanten het nieuws mee over Syrië, Irak en in mindere mate Israël/Palestina, waarbij ze aangeven dat het laatste vooral in de zomermaanden van 2014 (ten tijde van het Motivaction onderzoek) aan de orde was en nu wat meer naar de achtergrond is verdwenen. De meeste informanten geven aan op dit moment niet bezig te zijn met Egypte, Tunesië of Libië, maar wel ten tijde van het oproer daar. In de week na ons veldwerk vond de aanslag in Tunesië plaats, hetgeen mogelijk betekent dat men daar nu wel wat aandachtiger naar kijkt, maar de meeste informanten hadden ten tijde van de interviews moeite om zich voor de geest te halen wat daar in de afgelopen jaren kon zijn gebeurd. Turkije en Marokko vormen een uitzondering, omdat dit de herkomstlanden zijn van onze informanten. Jongeren lijken de actualiteit in hun eigen land van herkomst, als zij daar belangstelling voor hebben, regelmatiger te volgen dan het nieuws over andere delen van de Arabische wereld/Turkije. Jongeren van Turkse herkomst zeggen relatief vaak wel aandacht te hebben voor politieke en andere gebeurtenissen in Turkije. Jongeren van Marokkaanse herkomst zeggen vaak niet bijzonder geïnteresseerd te zijn in nieuws uit Marokko. Degenen die zelf niet bezig zijn met nieuws of actualiteit uit hun land van herkomst geven aan dat hun ouders wel intensief de gebeurtenissen in de herkomstlanden volgen. Vooral vaders hebben thuis de hele dag de televisie met nieuws- en praatprogramma’s uit het land van herkomst opstaan en zo krijgen de nog thuis wonende jongeren hier ook wel het een en ander van mee. Een aantal jongeren, vooral jonge vrouwen, geeft aan het nieuws over deze regio bewust niet (meer) te volgen, niet op zoek te gaan naar extra informatie en zelfs discussies hierover met vrienden (al dan niet online) te mijden. Een Alevitisch Turks/Koerdische geeft aan dat ze de ervaring heeft dat praten over politieke gebeurtenissen leidt tot ruzie, daarom houdt zij zich daar verre van.


I: R: I: R:

I: R:

Volg je een beetje de actualiteit, eh...? Nee... ...nieuws of kranten of zo? ...helemaal niks. Dat doe ik expres niet. *…+ Omdat, politiek kan heel veel dingen verpesten, zoals vriendschap of ook in de familie zeg maar...en dat vind ik het niet waard. En ik heb ook zoiets van, ik leef hier, het interesseert me niet wat buiten, ja, Nederland om gebeurt eigenlijk. Nee, dus je bedoelt: je volgt niet de Turkse media en politiek? Nee, echt helemaal, nee... (Jonge vrouw van Alevitische Turks/Koerdische herkomst)

Andere jonge vrouwen zeggen dat vooral het nieuws over de Gazastrook (in de zomer) en uit Syrië hen te zeer aangreep. Om zichzelf te beschermen gaan ze het momenteel uit de weg. I: R:

I: R:

En wat is een beetje ‘too much’? Wat bedoel je daarmee, als je dat zegt? Het is dan, dan is het zeg maar te veel informatie, te veel negativiteit en dat trekt mij niet zo heel erg, persoonlijk *…+ in de trant van, dat je te veel ziet wat voor onrecht er allemaal gebeurt...En… heel veel mensen zijn daar wel immuun voor geworden. Dus dat het eigenlijk gewoon heel normaal is om te zien. Maar dat doet mij eigenlijk nog wel wat. En ze tonen meer dingen...? Veel bloed en live beelden, dat is natuurlijk, in de huidige generatie is dat steeds meer acceptabel. Maar ik weet niet zozeer of dat wel...ethisch is. (Jonge vrouw van Marokkaanse herkomst)

Ten slotte geven deze vrouwen (en ook, opvallend genoeg, de laagopgeleide jonge mannen) aan dat er in de media veel negatieve berichtgeving is over moslims. Dit botst zo met hun eigen beleving van de Islam, die een positief aspect is in hun leven, dat ze er gedeprimeerd en moedeloos van worden. I: TJ1: I: TJ1: MJ2: TJ1: MJ3: TJ1: I: MJ2: I: MJ2: MJ3: MJ2: MJ3:

Volg jij het nieuws in het Midden-Oosten? Als het toevallig op tv is, maar het is niet zo dat ik het ga opzoeken en zo. Als ik het hoor van iemand, dan wel. Maar het is niet zo dat ik me erin ga verdiepen. Dat vind je niet zo interessant? Nee, voor mij is het niet echt interessant. Omdat ik denk ... ... dat de helft een leugen is. Omdat je denkt dat de oorlog ver weg van je is. Begrijp je? Soms lees je het wel, als het af en toe langskomt. Dan komt het wat dichterbij. Dan denk je: “Als het maar niet dichterbij gaat komen.” Voor de rest denk je, ja, wat kan je er aan doen? Je hebt er geen invloed op en je hebt er niks over te zeggen. Jij zei: “De helft is leugens.” En wat is dan ...? Er worden zoveel verhalen gemaakt. De ene zegt dit en dat en ... Kun je een voorbeeld noemen van iets wat volgens jou een leugen is? Ja, ik kan het niet bevestigen, maar het is meer dat je het niet gelooft. Dat het niet geloofwaardig overkomt. Met alles wat er gebeurt, zijn we meteen terrorist. Met laatst. Dat is gelijk ‘moslims’. Terwijl ook met dat Charlie Hebdo, dat filmpje, dan zie je dat dat echt geen terrorist is. Een terrorist behandelt zijn wapen echt met macht. Die man die daar stond te slingeren met z’n ... Tegen de grond, losse flodders, dat zijn toch geen ...


MJ2:

Net als het vliegtuig wat laatst is neergestort, staat er op het nieuws: verwarde man. Als het een moslim was, was het gelijk een terrorist geweest. (focusgroep met laagopgeleide mannen van Turkse en Marokkaanse herkomst)

Sociale media betrouwbaarder Het stuk dat volgt heeft voornamelijk betrekking op jongeren die wel regelmatig het nieuws of de actualiteit over de Arabische wereld of Turkije volgen. Turks-Nederlandse en Marokkaans-Nederlandse jongeren volgen het nieuws over de Arabische wereld en/of Turkije vooral via Nederlandse media: nieuwswebsites, TV en kranten en via sociale media als Facebook, Youtube en Instagram. Jongeren van Turkse herkomst geven daarnaast aan dat ze ook kijken naar Turkse nieuwssites, Turkse televisie en in Turkse online kranten. Een enkeling onder de jongeren (van beide herkomstgroepen) kijkt wel eens naar Al Jazeera Engels. De jongeren van Marokkaanse herkomst zeggen zelden of nooit Marokkaanse of Arabische media te volgen. Dat heeft vooral te maken met een taalbarrière: ze zijn het Arabisch dat daar wordt gesproken niet (voldoende) machtig. Veel jongeren stellen wel dat hun ouders (en vooral vaders) veel tv kijken uit het land van herkomst (en vaders van Marokkaanse herkomst ook wel naar Al Jazeera). Jongeren van Turkse herkomst ondervinden meestal (op een enkeling) na geen taalbarrière als het gaat om informatieconsumptie via Turkse media. Wel zijn ze er zich van bewust dat het Turkse nieuws politiek gekleurd is. De meeste media zijn onder controle van de overheid, dus van de partij van Erdoğan. Ze kennen ook alternatieve sites waarop nieuws wordt gebracht vanuit een andere invalshoek en sommigen zoeken en vergelijken bewust verschillende bronnen. De opvatting wordt breed gedeeld, dat je pas echt te weten komt wat er in de Arabische wereld en/of Turkije gebeurt, via sociale media. MJ1: MJ2: MJ1:

Ja, weet je wat het is? Op Facebook worden de echte beelden gepost en die laten ze dus niet zien. Die worden [niet] door een filter gehaald. Dat is bij de media wel zo. Dan hebben bijvoorbeeld personen, die dan familieleden in Palestina hebben en die krijgt het beeld ... Eh die krijgt de beelden van zijn familie en die posten het dus op Facebook. Dat is, dat is gewoon de waarheid. Dat is wat je niet op televisie te zien krijgt. (focusgroep met Marokkaanse jongeren 18 – 25 jaar)

Informatie over met name het Israëlisch-Palestijns conflict en in mindere mate ook over de burgeroorlog in Syrië circuleert via de sociale media onder vrienden en bekenden uit verschillende landen, ook uit de conflictgebieden. De jongeren hebben het gevoel dat informatie geplaatst door ‘gewone’ mensen ter plaatse, een authentieker beeld geeft van de situatie dan dat van westerse of niet-westerse media. Vooral nieuws van personen in Gaza maakt indruk: die vertellen over gebeurtenissen en laten dingen zien die je in de media niet meekrijgt. We hebben het idee dat ze er nauwelijks rekening mee houden, dat ook de informatie die op sociale media wordt geplaatst ‘gemanipuleerd’ kan zijn. Als ze al manipulatie zien, is die van de hand van niet nader gedefinieerde ‘ instanties’. Maar wanneer die informatie gecensureerd wordt blijkt voor de jongeren de kracht van de social media: ze wordt dan door iemand anders op een andere plaats opnieuw aangeboden. I: MJ1: MJ2:

Want je zei ook: dingetjes op Facebook. Facebook is dus die filmpjes, dat is ander soort nieuws. Waar komen die filmpjes vandaan? De meeste zijn zelf gefilmd. Individueel.


MJ1:

En ze gooien hem ook op Facebook. Maar je ziet ook dat ie na een dag of twee meteen verwijderd is van Facebook. Waarom? Je ziet de waarheid. En de waarheid willen ze daar niet hebben, dat halen ze meteen weg. Er zijn genoeg mensen die ze er elke keer vanaf halen en overal publiceren. Dat ie steeds terugkomt. (focusgroep met laagopgeleide mannen van Turkse en Marokkaanse herkomst)

Nederlandse (westerse) media Vrijwel al onze respondenten en verschillende van de culturele experts geven aan een verschil te zien tussen de berichtgeving over de verschillende conflicten in de Arabische wereld in de Nederlandse of – in de manier waarop er wordt gesproken synoniem daarmee – westerse media en die uit het land van herkomst en/of de Arabische (Al Jazeera). De Nederlandse media zijn ‘terughoudender’ met het tonen van bloed en slachtoffers enerzijds en de emoties van slachtoffers en hun familieleden anderzijds. In de plaats daarvan tonen zij ‘koele’ cijfers. Daardoor, vinden de jongeren, lijkt het allemaal minder erg wat er gebeurt. Heel vaak valt de zinsnede “Als u zou weten wat er echt gebeurt daar (in Gaza, in Syrië)…” waarmee bedoeld wordt: “Als u de beelden zou zien die ik onder ogen krijg (via media uit het gebied en via sociale media)…” De Nederlandse media is sterieler en dat op zich wordt al beschouwd als een vorm van partijdigheid. Met name waar het gaat om de berichtgeving over de bombardementen op de Gazastrook afgelopen zomer: de Nederlandse media tonen geen kinderlijkjes, jammerende moeders, hun andere nieuwsbronnen wel. Het algemene beeld is dat moslims in de berichtgeving worden benadeeld. Moslim slachtoffers krijgen minder aandacht, moslim daders juist teveel, of er wordt teveel nadruk gelegd op de Islamitische achtergrond van daders. Een sprekend voorbeeld waar regelmatig naar wordt verwezen is dat van de berichtgeving over de aanslag op Charlie Hebdo enerzijds, en anderzijds de moord op drie moslimstudenten uit de VS in februari 2015 door een dader (de Chapel Hill Shooting, volgens de moslimgemeenschap met racistisch of islamofobisch motief). In de Nederlandse media is dit tweede incident niet verslagen, in de Turkse media wel en op de sociale media is het uitvoerig besproken. Dit incident is symbool geworden voor het ‘meten met twee maten’ door de Nederlandse media. Veel jongeren geven aan dat ze zichzelf en hun standpunten niet vertegenwoordigd voelen in de Nederlandse media. Dat is voor een aantal van hen reden om zich ervan af te keren, of het geboden nieuws met de nodige scepsis te benaderen. Gevolgen voor het Motivaction onderzoek Het feit dat veel jongeren zich tot andere media wenden dan de Nederlandse televisie en kranten om aan informatie te komen, vooral over gebeurtenissen in het Midden-Oosten, werkt in de hand dat zij een andere interpretatie en betekenis geven aan een aantal situaties en begrippen die in de stellingen worden omschreven, dan die in de Nederlandse media gebruikelijk is en die ook in de vragenlijst zelf wordt gehanteerd. Bij de interpretatie zou die context moeten worden aangegeven alsook de implicaties hiervan voor de interpretatie van de antwoorden van de jongeren. Dit is door Motivaction deels gebeurd, waar zij wijzen op het feit dat jongeren van Turkse herkomst veel informatie krijgen via Turkse media en dat dit mogelijk hun antwoorden heeft beïnvloed. Op welke manier dit gebeurt is op basis van de antwoorden op de vragen in het kwantitatieve onderzoek van FORUM/Motivaction niet te achterhalen. Daarnaast bleek uit de praktijktoets dat ook jongeren van Marokkaanse herkomst sceptisch zijn over de Nederlandse media. Zij wenden zich weliswaar minder tot media uit het land van herkomst maar eerder tot sociale media. Dat laatste doen ook de Turkse jongeren. Een aanvulling uit de literatuur en verder (kwalitatief) onderzoek zou meer inzicht kunnen bieden in welke informatie het dan is die de jongeren krijgen over politieke gebeurtenissen, op welke manier die verschilt van de informatie in de Nederlandse media en hoe dit verband houdt met hun attitudes ten aanzien van verschillende van die gebeurtenissen.


De politieke situatie in Turkije In vraag 6 komen verschillende stellingen aan bod waarop de respondenten kunnen antwoorden met zeer positief, positief, niet positief / niet negatief, negatief, zeer negatief, weet niet / geen mening. Omdat deze stellingen tot de kern van de geteste attitudes behoren, besteden we aan elk van de stellingen een afzonderlijke paragraaf. (of twee stellingen in 1 paragraaf, die beide betrekking hebben op de politieke situatie in Turkije). De eerste twee stellingen bij vraag 6 hebben betrekking op de politieke situatie in Turkije. Ze luiden als volgt: 6. Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen? 6.1 De protesten in Turkije tegen het beleid van de Turkse regering 6.2 De winst van Erdoğan bij de recente presidentsverkiezingen in Turkije We hebben deze stellingen voorgelegd aan alle deelnemers van de cognitieve interviews. In de focusgroepen hebben we ze enkel besproken met de deelnemers van Turkse herkomst. In de rapportage van FORUM/Motivaction valt het grote aantal respondenten (93% van de respondenten van Turkse herkomst) op dat (zeer) positief is over de overwinning van Erdoğan bij de recente presidentsverkiezingen. Een vergelijkbaar groot aantal is zeer negatief over de protesten in Turkije tegen het beleid van de Turkse regering. We hebben om te beginnen de informanten gevraagd of ze wisten welke protesten werden bedoeld in stelling 6.1. Een informante vond het niet handig dat dit niet nader gespecificeerd wordt. R:

Ik moest wel echt even graven: welke protesten. Dat was me dan wel vrij snel duidelijk, dat was van vorig jaar. Als ik denk aan de protesten, dan denk ik aan Taksim Square, omdat hij daar het een en ander wilde bouwen, dat er een heel grote ophef was over zijn beleid en toen opeens begon het balletje te rollen van: jongens, waarom accepteren wij eigenlijk zo iemand in ons land. Dus daar dacht ik aan als ik aan die protesten dacht. Maar inderdaad, de protesten in Turkije en dan kan het misschien wel even gespecialiseerd worden: welke protesten eigenlijk. Zet er in ieder geval een jaartal of een maand bij en waar dan. Misschien denken mensen heel ergens anders over. (vrouw van Turkse herkomst, hoogopgeleid)

Alle informanten van Turkse herkomst en ook een enkeling van Marokkaanse herkomst denken bij deze stelling spontaan aan de protesten rond Gezi Park en het Taksimplein. De meeste Nederlands-Marokkaanse informanten zeggen weinig van de Turkse politieke situatie af te weten en geven met name bij stelling 6.1 er te weinig van af te weten om hun mening te kunnen geven. Apart is dat een aantal van de respondenten van Marokkaanse herkomst wel gehoord heeft van de overwinning van Erdoğan bij de presidentsverkiezingen en dat ze dit (in eerste instantie) positief vonden omdat hij opkomt voor de Islam in Turkije. R:

Ja, dat hij heel positief staat, ja, positief denkt over de islam, en zo. En hij is tegen Israël en wat daar gebeurt, zeg maar, dus daarom. (vrouw van Marokkaanse herkomst, middelbaar opgeleid)

Ook bij de meeste van onze informanten van Turkse herkomst, vindt president Erdoğan veel bijval. Vooral degenen die meer uitgesproken (soennitisch) moslim zijn, zijn positief over zijn beleid. Hun beoordeling is dat Turkije onder Erdoğan er op is vooruitgegaan: economisch doet Turkije het goed, de welvaart is groter geworden, de infrastructuur verbeterd. De minderheden hebben volgens de Erdoğan-sympathisanten meer


rechten gekregen. Moslims, die in de seculiere Turkse staat onderdrukt werden, of een achtergestelde positie hadden volgens deze jongeren, nemen dank zij Erdoğan en zijn partij weer deel aan de macht en krijgen meer ruimte om in het openbare leven hun geloof uit te dragen. Erdoğan voert een conservatief beleid dat deze conservatieve jongeren wel aanspreekt. Sommige bewonderen Erdoğan om zijn standvastigheid in zijn relatie met de oppositie in Turkije en ook met andere wereldleiders: Erdoğan geeft Turkse moslims hun trots terug, dat ze Turk zijn èn dat ze moslim zijn. R:

Ik vind hem wel een leidinggever. Charismatisch ook. En hij staat waar hij voor staat. Buigt niet snel om [naar] andere grote regeringsleiders, wel wat strategisch, maar ik vind wel, bijvoorbeeld, afgezien daarvan, want je moet ook een doener zijn, niet alleen een prater, je moet ook wat doen voor het land. Ik woon er zelf niet, maar als ik daar kom, het is wel veranderd. Het gaat wel beter, qua infrastructuur gaat het ook beter, de leefomstandigheden van mensen, als ik gewoon met mijn eigen familie praat. Heel veel mensen zijn er ook tegen, maar dan zijn ze of persoonlijk geraakt heel vaak, waardoor ze ertegen zijn. Maar ik vind dat hij heel veel heeft bereikt in de tijd dat hij president is en nog steeds. (man van Turkse herkomst)

Negatieve gevoelens beluisterden we bij jongeren die zichzelf als eerder seculier benoemen en die jongeren die behoren tot minderheidsgroepen in Turkije; Koerdische en Alevitische jongeren. R:

Nu is het, dat heeft Erdoğan wel gedaan, ik ben wel van het eerlijk zeggen wat ze wel hebben gedaan en dat is, deze partij heeft er wel voor gezorgd dat het economisch veel beter gaat dan tien jaar geleden. En omdat het economisch veel beter gaat is, heeft Turkije zelfvertrouwen gekregen. Mensen hebben hun zelfvertrouwen teruggekregen en de mensen krijgen, ja, hebben zoiets van: “We weten nu, we zijn een land, samen gaan we ervoor.” En dat is op zich een positieve ontwikkeling *…+ Maar van de andere kant, *…+ het staat voor mij wel symbool voor… Een bepaalde groepering, een bepaalde… Handelen vanuit een bepaald geloof. Zij noemen dat de islam maar het is een eigen verzonnen geloof naar mijn idee. Waar er dus mensen mee kunnen mobiliseren. En ehh… Ik zie het daarom ook als een soort totalitair regime… Waar mensen gewoon een beetje blind worden gehouden door het gebruik van de godsdienst. (vrouw van Turkse herkomst)

Wat betreft de protesten tegen het beleid van Erdoğan (stelling 6.1.) zijn de meeste van onze informanten negatief, ook degenen die zich kritisch uitlaten over Erdoğan. Maar de redenen waarom lopen uiteen. De meest uitgesproken voorstanders van Erdoğan zijn negatief over de protesten omdat ze vinden dat deze Turkije proberen te destabiliseren en de regering Erdoğan omver werpen. De meeste jongeren vinden, los van de vraag of ze zich ideologisch kunnen identificeren met de demonstranten in Gezi Park of niet, dat het protest is ‘gekaapt’ door relschoppers en onruststokers die in sommige gevallen werden betaald om amok te maken. Ze veroordelen het feit dat het protest uit de hand is gelopen en dat aan beide zijden geweld is gebruikt. Ze stellen dat ze in principe protesten goed vinden: het is iets dat hoort bij democratie. Maar als er oproer, vernielingen en geweld van komt keuren ze dit af. R:

Ja, ik moet zeggen, bij Taksim, het is wel grappig, je had mensen die echt ervoor gingen alleen om te protesteren zodat de bomen niet gekapt werden. Dat waren maar 1.000 mensen. En als er al 1.000 mensen zijn en als het dan zo erg opgefokt is, komen er nog miljoenen mensen die alleen maar om ruzie te maken, om het zwart te maken of die waren betaald om daarheen te geen. Ze waren ook letterlijk betaald die daarheen gaan, die mensen. En de 1.000 mensen waren direct die dag weer naar huis, want het was daar gewoon een rel geworden. Ik moet ook wel zeggen, wel idioot in Turkije die


I: R:

I: R:

zich Moslim noemt, gaat met bierflessen en schoenen in een Moskee lopen? Dan gaan ze daar helemaal naar de, alles even kapot maken, helemaal stuk, dat doen ze niet, dat hoort niet. En jij vindt het slecht dat ze probeerden om de Turkse regering omver te werpen? Ja, dat is gewoon anti-democratisch. Dat gaat niet om de huidige of de nieuwe of de vorige regering, het is gewoon niet democratisch. Je dient gewoon respect te hebben voor de stem van de volk, de gekozen president of de… Jij vindt dat als je gaat protesteren, heb je geen respect voor de stem van het…? Nee, je kan protesteren inderdaad, maar dat was geen protesten meer, hè? Het waren, het waren slagvelden en de hele…er zijn straten afgezet. Er zijn heel veel van die bussen vernield en…Kijk als het op protesten waren gebleven dan zou dat wel kunnen. Dat is geen probleem. Iedereen kan protesteren. (man van Turkse herkomst)

Het een en ander wijst er op dat achter een ogenschijnlijk eenduidige stelling en een eenduidig antwoord heel veel verschillende afwegingen schuilgaan. Dat maakt het moeilijk om zonder meer informatie deze uitkomsten te duiden. Het is onduidelijk welke attitude met deze stellingen is gemeten en wat zegt dat over de attitudes van Nederlandse moslimjongeren over de politieke situatie in Turkije, over democratie in de Arabische wereld en Turkije of over de Arabische Lente.

De opkomst van IS De mening van jongeren met betrekking tot Islamitische Staat (IS) (voorheen ISIS/ISIL) werd in het onderzoek van FORUM / Motivaction als volgt gevraagd: Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen? 6.3 De opmars van IS (voorheen ISIS/ISIL) in Syrië en Irak Ook zijn in de vragenlijst een aantal stellingen opgenomen waarin het oordeel wordt gevraagd over ‘strijdgroepen zoals IS’ die iets kunnen zeggen over de houding van de jongeren ten opzichte van IS. Omdat wij bij de cognitieve test merkten dat de jongeren een scherp onderscheid maken tussen IS en andere groepen die in het Midden-Oosten deelnemen aan de strijd, behandelen we de vragen die daar over gaan (vragen 8 en 9) op een andere plaats in dit rapport. Volgens de bevindingen van Motivaction stond in augustus/september 2014, 72% van de respondenten van Turkse origine positief tegenover de opmars van IS. Wat opvalt is het grote contrast met de respondenten van Marokkaanse herkomst, waarvan 68% negatief staat tegenover de opmars van IS (pp. 9 – 12 Factsheet). In contrast tot deze uitkomsten, beoordelen de deelnemers aan de cognitieve test zonder uitzondering de opmars van IS als zeer negatief. Dit komt door het buitensporige geweld en de wreedheid waarmee IS tewerk gaat. Ook bezorgen de strijders van IS die zeggen te handelen in naam van de Islam, moslims een slechte naam. Wat zij doen echter, is volgens de jongeren die wij interviewden, op geen enkele manier te rijmen met de Islam. MJ4:

Die afschuwelijke onthoofdingen. Die je dan op internet zag voorbij schieten, waar je dan zo snel mogelijk weg ging scrollen natuurlijk. Maar zodra je erover leest, denk je: “Dit gaat nergens over. Dit is geen moslimgroep of iets eh ... Die vrede willen meebrengen jegens anderen ... Dat doen ze gewoon niet.” Het is gewoon een verschrikkelijke groep die zich dan moslims noemen. En wij, als moslims, wij zijn op de hoogte van die groep, want in ons heilige boek de Koran, wij zijn eerder gewaarschuwd over deze groep. Het zegt dan letterlijk dat het een teken is, er zal een groep komen, in


zwart gekleed, die hun gezichten niet willen laten zien en die dan zeggen: “Wij komen namens God en wij handelen namens God. En terwijl zij... Zover mogelijk van Mij afstaan, het zijn totaal geen mensen die Mij aanbidden of gehoorzaam zijn.” Dat klopt ook. Dat is geen ... Het is geen groep die gehoorzaam is, het is een groep die mensen martelt en afslacht. (uit de focusgroep met jongeren van Marokkaanse herkomst 18 – 25 jaar) MV3:

MV5:

I: TJ6: I: TJ4:

TJ5:

R:

Ik schaam mezelf dat IS [Islamitische Staat] wordt genoemd. In Marokko noemen we het gewoon: ‘Dawish’ . Het is gewoon een andere, totaal andere term dan hoe het gewoon hier wordt genoemd. *…+ In Marokko of in Arabische zenders [hoor] je geen ‘IS’. Het is niet Islamitisch. Ja, ik geloof ook niet dat het Islamieten zijn, moet ik eerlijk zeggen. (focusgroep met vrouwen van Marokkaanse herkomst 25 – 35 jaar) Je zegt dat het niet hoort – wat hoort niet? Ja, hoe zij handelen [met] mensen. En hoe hun gedachtegang is zeg maar. Van IS bedoel je? Ook die video’s heeft u misschien ook wel gezien, wat ze hebben uitgezonden. Mensen levend verbranden en zo, dat heeft niks met Islam te maken. Je gaat niet iemand zomaar levend verbranden, of met een shotgun door z’n hoofd schieten. Omdat hij niet Moslim is. Dat is gewoon niet oké. Islam die legt het ook niet op. Die geeft jij de vrijheid om te geloven en om niet te geloven. Als een Moslim een niet-Moslim dwingt om Moslim te worden, dat mag gewoon niet. Want ieder mens is vrij. Ieder mens heeft z’n eigen ideologie, heeft z’n eigen manier van denken, z’n eigen visies. Die moet een Moslim gewoon respecteren. (uit de focusgroep met jongeren van Turkse herkomst 18 – 25 jaar) Als je het zo bekijkt, ze slachten mensen af, ze onthoofden mensen, ze verbranden mensen en …Kijk, ten eerste als je moslim bent dan mag je geen onschuldige mens doden. Er staat ook in de Koran van als je een onschuldige mens doodt, dan is het alsof je de hele mensheid hebt gedood. Dus dat staat er gewoon echt letterlijk in. En zij handelen in tegenstrijd daarmee. Dus ze zijn gewoon een terroristische groepering die de islam gebruikt om aanhangers te werven. (man van Turkse herkomst)

De jongeren vinden het extreme geweld van IS zo moeilijk te rijmen met de Islam zoals zij die beleven, dat ze naarstig op zoek gaan naar verklaringen voor het bestaan van IS. Een paar informanten denken dat het gaat om bevolkingsgroepen uit Irak die daar jarenlang onderdrukt zijn door het regime. Deze jongeren stellen dat je niet weet wat er allemaal in je omgaat als je familie is vermoord of bedreigd en je de kans hebt je te wreken. Ze kunnen zich voorstellen dat de IS aanhangers denken dat wat zij doen wel in lijn is met hun interpretatie van de Islam. Ze keuren IS niet goed, maar proberen te begrijpen waar het vandaan komt. MJ1:

Laten we ook niet vergeten dat we realistisch moeten denken. En ik keur het absoluut niet goed, dat hoor je mij niet zeggen, maar wat ik wel wil zeggen: alles heeft wel zijn reden gehad. En, en, los van het feit dat als precies hetzelfde hier gaande was en de Russen kwamen en alle families uit elkaar gerukt en weet ik het allemaal niet. En er komt een groep die jou de kans biedt om wraak te nemen, dan doe je dat als mens. Dan ben je ook wel blind voor wat goed of fout is, dat maakt niet uit, je hebt alles verloren. Ja, en als dat gepaard gaat met religie, dan kan je daar nog meer boost uit halen en, en, en dan kan je verschillende mensen op het verkeerde been zetten. Dan wordt het


geloof helaas wel op de verkeerde manier gebruikt, ja. (respondent van Marokkaanse herkomst, uit de focusgroep 18 – 25 jaar) Maar veel meer informanten vinden de kloof tussen de praktijken van IS en hun geloof niet te overbruggen. De theorieën dat IS eigenlijk een uitvinding is van Israël en de VS met als een van de doelen, het zwartmaken van de Islam en de moslims, tieren welig. MJ1:

Ja, er was wel op de media heel veel meningsverschil over eh het feit of ze wel of niet moslim zijn. Er waren heel veel foto’s onderschept over, ja, of die groep, of ze dan ... Dan zag je ze, ja, onder die zwarte kleden, dingen, die ze aan hadden, dat hun armen vol zaten met tattoos bijvoorbeeld. Dat hoort niet bij een moslim. (respondent van Marokkaanse herkomst uit de focusgroep 18 – 25 jaar)

MJ6:

... Ja, er zijn heel veel journalisten ontvoerd door ze en er zijn ook heel veel journalisten ook vrijgelaten door ze. Maar er was dus één journalist die dus vrijgelaten werd, ik weet nog, een Engelsman was het, of zo. En hij zei ook zo van: “Ik heb geen één Koran bij hun zien liggen.” Ja, dat kan toch niet? Dat is toch raar. (uit de focusgroep van vrouwen van Marokkaanse herkomst 25 – 35 jaar)

MJ4:

R:

De opmars van IS, voorheen ISIS/ISIL in Syrië en Irak. Zal ik eerlijk zeggen, ik denk dat die IS gewoon, ze waren net uitgekomen toen Israël Gaza aan het aanvallen was, dat het al bijna zou ophouden en toen kwam ISIS tevoorschijn en om dat moment was Amerika in samenwerking met Israël en ze steunden de aanvallen tegen Gaza, dus ik denk, naar mijn mening heeft Israël een groep IS mensen gesticht van jongens, ga maar plunderen, ga maar aanvallen. Daarna vallen ze aan, je hoorde ze nooit, maar opeens zijn ze in Irak. Hoe snel ze ook zo rijk en zo groot zijn geworden? Dat kon haast niet anders, want alle ogen waren gericht naar Gaza op dat moment. En we waren eigenlijk zo ver van, om Israël in de meeste landen als een terroristische staat te benoemen. En op dat moment komt ISIS uit en die verkondigt en die doet van alles, die gaat mensen onthoofden, zo erg mogelijk maken. Daar geloof ik niks van. En altijd midden in een woestijn. Geen enkel vliegtuig die ze kan vinden. Tegenwoordig is het ook zo makkelijke met een green screen in je achtergrond de woestijn na te schetsen en 2 acteurs even doen of je iemand gaat onthoofden. Ik geloof er niets van. Ik denk dat ISIS gewoon opgesticht is door Israël en Amerika samen. (man van Turkse herkomst)

We vinden in de interviews wel aanwijzingen van een mogelijke evolutie in de tijd van het denken over IS onder de jongeren, zoals ook de culturele experts aangaven. Dat zou kunnen betekenen dat ten tijde van het onderzoek van Motivaction, de mening van de jongeren (van Turkse herkomst) nog weinig gevormd waren (omdat ze nog weinig van IS hadden gehoord) en zeker nog niet zo negatief waren als nu. We hebben de informanten gevraagd wanneer ze voor het eerst hoorden over IS, wat ze hoorden en wat ze daar destijds over dachten. Ook vroegen we naar gebeurtenissen die hen zijn bijgebleven en die hen ervan overtuigden dat IS niet goed was. Voor de meesten waren de onthoofdingen het eerste wat ze hoorden over IS en dat vonden ze van meet af aan negatief. Een aantal anderen, zowel van Turkse als Marokkaanse herkomst, geeft aan dat ze IS eerst zagen als één van de groepen die streden tegen president Assad van Syrië. Omdat ze positief staan tegenover het verdrijven van Assad en IS successen leek te boeken op dat gebied, vonden ze de opmars van IS aanvankelijk wel een interessante ontwikkeling. Het varieert nogal wanneer het beeld precies kantelde, maar de gebeurtenissen waaraan ze dit verbinden hebben over het algemeen wel plaatsgevonden voor de enquête van Motivaction in de zomer van 2014. De jongeren geven ook aan dat dankzij het label dat IS zou strijden in naam


van de Islam, de groep aanvankelijk voor veel mensen het voordeel van de twijfel genoot. Dit zou een verklaring kunnen zijn voor het grote aantal jongeren dat destijds aangaf de opmars van IS een positieve ontwikkeling te vinden. We vinden deze reflecties terug bij jongeren van beide herkomstgroepen, het geeft daarom nog geen verklaring voor het grote verschil in antwoorden van respondenten van Turkse en Marokkaanse herkomst in het Motivaction onderzoek. Die verklaring moet wellicht worden gezocht in hetzij steekproefeffecten, hetzij in de bemerking van een aantal experts dat in de Turkse media weinig bericht werd over IS voor het conflict de Turkse grens bereikte en dat Erdoğan lang niet duidelijk stelling nam tegen IS. Als Turkse Nederlanders hun informatie vooral krijgen via Turkse media, zou ook hier kunnen hebben gespeeld, dat de groep aanvankelijk het voordeel van de twijfel kreeg door het Islamitische karakter en de strijd tegen Assad. Nogmaals: in maart 2015 zijn alle geïnterviewde jongeren zonder aarzelen en zonder uitzondering zeer negatief over IS. R:

I: R:

I: R:

I: R: I:

R:

I: R:

Nee, dat is wel gaan groeien. Ik wist eigenlijk nooit zo goed wie IS was en ik sprak altijd met mijn nichtje. Mijn nichtje is Arabiste, en ik weet nog dat ik toen tegen haar zei van dat ik IS helemaal niet zo een negatieve beweging vond. Toen vertelde ze van je weet helemaal niet wat IS allemaal doet? Ze doen dit en ze doen dat en ze vermoorden mensen en ook hun eigen mensen, soennieten. Ik zei van dat weet ik niet, zover ben ik er nog niet ingedoken. Maar toen was het nog vrij onbekend wie IS was, maar ik dacht wel, waar ik heel erg voor ben, is dat er een beweging ontstaat uit de eigen groep. Ik ben niet zo voor interventies vanuit buiten. Weet je zo een VS of Europa die daar gaat ingrijpen, daar ben ik niet zo voor. Ik denk dat het vanuit de mensen zelf moet komen. Dus in eerste instantie had je ze ingeschat als een beweging die vanuit de mensen zelf kwam. Ja, een beweging vanuit de mensen zelf en later werd pas bekend wie ze werkelijk waren. *…+ Zo krijgsgevangenen levend verbranden dat is zo on-islamitisch. Het verkrachten van vrouwen, zo on-islamitisch. Ik denk dat de Islam daar heel duidelijk is. Ook krijgsgevangenen, dat is oorlogsrecht. Krijgsgevangenen dienen met respect behandeld te worden. Die mag je niet eens doden en laat staan verbranden of verkrachten. Weet je dat wanneer dat bij jou is beginnen kantelen of door wat voor gebeurtenissen zodat we een beetje kunnen reconstrueren wanneer dat dat ongeveer was. Dat weet ik nog wel, dat was toen ik beelden had gezien, ik denk ook ergens vorig jaar, dat ze geboeide mannen, krijgsgevangenen, effe neerknalden. Weet je nog hoe weergaloos dat is gebeurd? Dat vond ik zo gruwelijk. Toen dacht ik van wie zijn deze mensen? (man van Marokkaanse herkomst) Je zei net, had je het erover van algemeen idee, dat ISIS, in het begin toen ze daar toe kwamen, dat ze misschien tegen… Assad? Assad gingen strijden, later is dat gebleken dat ze misschien een toch iets andere agenda hebben. Wat is jouw evolutie over, de evolutie in jouw denken over ISIS? Wat ze in het begin minder negatief dan dat je nu bent? Nee, want eerst had je geen ISIS. Eerst had je wel de Syrische tegenstand. Daar tegen over ben ik nog steeds volop positief, dat zijn gewoon de Syriërs, maar zodra het echt gaat verschuiven naar de kant van het extremisme, dan sta ik daar zeker, zeker erg negatief tegen over. Wat is volgens jou extremisme? Mensen dwingen om mee te doen met de eigen mening. Met de eigen geloofsovertuiging. Met de eigen dingen. Dus de vrijheid van de anderen beperken. (man van Koerdische herkomst)


Uit de interviewfragmenten is ook op te maken dat een deel van de jongeren niet per definitie afkeurend staat tegenover de gewapende opstand tegen Assad, of tegenover groepen met een Islamitische signatuur die betrokken zijn bij die opstand. IS gaat echter veel grenzen over (die verderop nader worden besproken) en heeft hierdoor voor de jongeren een aparte status, waar de westerse publieke opinie weinig onderscheid maakt tussen de verschillende Islamitische strijdende groepen. Het feit dat de jongeren een andere lading toekennen aan IS dan aan andere (islamitische) strijdgroepen die betrokken zijn bij de oorlog in Syrië en Irak, maakt dat de andere vragen in de vragenlijst die betrekking hebben op IS (vragen 8 en 9), vanuit het perspectief van de jongeren, dubbelloops zijn: in die vragen is namelijk sprake van ‘groepen die strijden in naam van de jihad ‘zoals IS’’. Voor de jongeren zijn ‘groepen die gewapende strijd voeren (tegen een dictator, tegen Israël)’, ‘jihad’ en ‘IS’ echter heel verschillende dingen. We weten dus niet op welk onderdeel van deze stellingen, hun antwoord betrekking heeft. De toevoeging ‘zoals IS’ aan een vraag of stelling kan het antwoord op de stelling helemaal doen kantelen. Dat kan betekenen dat als de houding van jongeren ten opzichte van IS veel meer uitgesproken negatief is geworden, de resultaten van de enquête indien deze op dit moment zou worden afgenomen, op vele punten heel anders zouden zijn.

Het Kalifaat De eerste vraag in de vragenlijst van Motivaction waarin het idee van een Kalifaat ter sprake komt, is in de volgende stelling: Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen? 6.4. Het uitroepen van het kalifaat (i) door IS (voorheen ISIS/ISIL) (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief De toevoeging van IS zorgt er bij de meeste informanten meteen voor dat deze gebeurtenis als ‘(zeer) negatief’ wordt beoordeeld. Een aanzienlijk aantal echter, van vooral laag- tot middelbaar opgeleiden, geeft aan niet te weten wat een ‘kalifaat’ is. De definitie die wordt ‘bijgeleverd’: een staat die geregeerd wordt door een kalief, schept voor deze jongeren geen helderheid; ze weten ook niet wat een ‘kalief’ is. Dat roept de vraag op, op welk aspect van de stelling de jongeren reageren wanneer ze hun antwoord geven. Hetzelfde geldt voor de stelling in het blok over democratie. 12.10 Een kalifaat (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief is beter dan een democratie voor de Arabische landen Ook hier geven veel informanten aan niet genoeg te weten over een kalifaat om de stelling te beoordelen. Anderen reageren met ‘negatief’ omdat ze een hoge positieve waarde toekennen aan democratie en het kalifaat hiertegen wordt afgezet. De hoger opgeleiden hebben meestal wel eerder van een ‘kalief’ en een ‘kalifaat’ gehoord. Voor hen is het kalifaat iets uit de geschiedenis van de Islam en heeft als zodanig positieve connotaties. Het kalifaat, volgens de definitie van de jongeren, is dat alle moslims verenigd zijn onder een leider en in een land leven waar ze allemaal de Islamitische wet naleven. Er is per definitie tolerantie en ruimte voor anders gelovigen. Het Ottomaanse Rijk was volgens veel informanten het laatste kalifaat. Het is een utopie. Vandaag de dag is een kalifaat onmogelijk omdat er teveel verschillende stromingen zijn onder de moslims. Het gebied waar moslims leven is ook teveel versnipperd. Volgens de jongeren kan je de moslims niet meer onder één leider samenbrengen en de meesten vinden dat ook niet wenselijk. Wat IS een kalifaat noemt is dit per definitie niet, vanwege het feit dat ze andersdenkenden vervolgen. Ook zou het accepteren van het kalifaat van IS betekenen, dat men IS en Kalief Al Baghdadi erkent als de geestelijk leiders van alle moslims. Dat zien de jongeren helemaal niet zitten. Deze dubbelheid maakt de vraag op zich moeilijk te beantwoorden.


R:

Ik denk dat het een beetje een dubbele vraag is. Iedereen kan het anders interpreteren. Hoe ik dan het kalifaat ken, of hoe het eigenlijk hoort, dat is niet zoals zij het uitvoeren. Je hebt een actie en je hebt ook een theorie, dat klopt dan niet met elkaar. Dus hoe wil je dan die vraag beantwoorden. Want hoe zij het doen is het niet goed, dus eigenlijk zou je dan aankruisen “nee, is niet goed”, maar een kalifaat op zich is niet slecht. Dus. Ja… (vrouw van Turkse herkomst)

TO4:

Nee, nee, ik vind het heel lastig. Waarom? Omdat het laatste kalifaat opgehouden is met het Ottomaanse Rijk *…+ Ik denk, en dat is juist het grootste probleem, dat er sindsdien een vacuüm is ontstaan over het begrip wat het kalifaat überhaupt is. Ik denk dat bijna geen enkele Nederlander weet wat kalifaat betekent. Wat is het? Een staat? Moslims weten het zelf dus ook niet. Nee, ik weet het ook niet. Ik zie een kalifaat als, kalifaat daar denk ik van ok, het is nog van het ouderwetse. *…+ Het punt is, mensen die dus lezen over het kalifaat, die lezen dan over het Ottomaanse Rijk en de rijken ervoor. Dus hun beeld van wat kalifaat is, is ook dan weer eigenlijk historisch, het is eigenlijk ouderwets. Want zij denken aan die monarchieën en dergelijke. Het is daarom ook dat ISIS aansluit bij de gedachtenis van de mensen van dat is ook…. Dus dat is dus iets dat eigenlijk in hun beleving dan, refererend aan die geschiedenis, iets glorieus. Ja, iets utopisch. Het is eigenlijk een utopie en toen was alles altijd beter. (focusgroep met Turkse jongeren 25 – 35 jaar)

I: TO4: TO3: TO4:

I: TO4:

Het feit dat het begrip ‘kalifaat’ weinig bekend is onder in ieder geval een deel van de jongeren en dat zij er wisselende betekenissen aan toekennen maakt het gebruik van dit begrip in de vragenlijst problematisch.

Jihad De eerste stelling in onze topiclijst waarin het begrip ‘Jihad’ voorkomt is stelling 6.5. Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen? 6.5 De gewapende opstand in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad (i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam) Deze stelling is een voorbeeld van de vragen of stellingen die eigenlijk te moeilijk zijn om een helder antwoord op te geven. Dat merken we aan het feit dat in de cognitieve interviews veel wordt geaarzeld bij deze stelling. (Om dat te laten zien, hebben we de interviewfragmenten hier onder weergegeven met alle aarzelingen, stiltes, twijfel en herhalingen) Er zijn drie componenten in de stelling waarop de informanten kunnen reageren: ‘de gewapende opstand’, ‘Libië’ en ‘groepen die vechten in naam van de Jihad’. De ‘gewapende opstand’ en ‘vechten’ wordt vaak als negatief beoordeeld: de meeste jongeren keuren het gebruik van geweld af. Over ‘Libië’ weten ze meestal niet zoveel, het is al een tijd geleden dat Libië regelmatig in het nieuws kwam. Na een poosje graven in het geheugen denken een aantal jongeren aan de opstand tegen en het omverwerpen van Khadafi. Bij de formulering ‘groepen die vechten in naam van de Jihad’ gaan de meesten uitleggen wat voor hen ‘Jihad’ is en dat dit op gespannen voet staat met ‘gewapende opstand’ en ‘vechten’. Het een en ander heeft ten gevolg, dat we met deze stelling niet weten welke attitude wordt gemeten.


R:

I: R:

I: R: I: R: I: R: I: R: I: R: I: R: I: R: I: R: I: R: I: R: I: R: I: R: I: R: I: R: I:

R: I: R: I: R: I:

De gewapende opstand in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad. (Jihad is de heilig strijd van de normen en waarden van de Islam). Die heb ik inderdaad wel meegekregen. Mm-hm. [Mompelt] Gewapende opstand... [Lange stilte] Ja... [Lange stilte] Even kijken wat ik daarbij eh... Zeer negatief, negatief, niet negatief/niet positief, positief of zeer positief. [Korte stilte] Ja, dat vind ik wel negatief inderdaad. Waarom? Ja, de Islam, dat is toch wel iets wat bij mijn geloof hoort.....en, ehm, ja, dat ze daar inderdaad tegen vechten. Of voor vechten? Ehm, dat ze eigenlijk vechten in naam van, eh... Ja, van de Jihad. ...van de Islam? Ja….Hm... *Valt stil+ Is Jihad in deze zin een, eh, moeilijk begrip? Nee, nee, nee, dat niet…Die, eh... Dat is wel wat, dat betekent wel wat voor je? Ja, ja. En, eh, en wat is dat voor jou een Jihad? Ja... Is dat wat ze hier zeggen, is dat, is dat goed, goed uitgelegd: Jihad is de heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam? Nee, ik denk niet dat, ik denk dat het wel goed uitgelegd is in die zin. Mm-hm. Ja, op zich, op zich kun je er ook geen negatief erop neerzetten. Op beoordelen dan. Omdat ze er natuurlijk voor vechten. Dat vind ik in ieder geval positief, ja. Ja. Dus, ja, ze vinde...je vindt het wel groepen zijn die vechten voor, voor de Islam? Ja. En, eh, weet je iets over specifieke, de, die toestand in Libië waar dat betrekking op heeft volgens jou? Eh, even kijken... Nee, van Libië weet ik inderdaad ook helemaal niet, eh, niet veel van. Nee. Dus dan meer in het algemeen zeg maar dat je zegt van, nou ja... Meer in het algemeen dat... ...groepen die vechten, eh... ...voor de Islam... ..voor de Islam dat is positief? ...is wel positief, ja. Ja? Ja. Ja. En, ze hebben, ze hebben het hier over een gewapende opstand, dus dat is echt, ja dat is, eh, vechten voor, vechten met wapens, hè, eh... Ss..ja... Anders kan ik het niet zeggen… in een oorlog, hè? Verandert dat nog iets aan je...? [Korte stilte] Ja, dat vind ik dan wel minder inderdaad... Dat vind ik wel minder. Ja. Tot zover dat, eh, dat vind ik dan ook weer niet positief om het zo te zeggen. Nee. Nee. Terwijl aan de ene kant is het wel positief, maar aan de andere kant is het eigenlijk ook weer, eh, eh, negatief dat het op die manier moet van, van gewapend zijn. Mm-hm. Ja, dus, eh, meer in actie komen voor je geloof, dat is, dat is positief... Dat is wel positief, dat is wel goed... Maar daarvoor de wapens opnemen, dat, ehm...


R:

Ja, ik denk dat er best wel een alter, alternatief was om, eh, om er voor te, om er voor te gaan inderdaad. Dus je hoeft niet denk ik gewapend te zijn. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

R:

6.5 De gewapende opstand in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad. Hm, hoe beoordeel ik het? [stilte] Niet negatief, niet positief. Jihad is de heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam. Ja, dat klopt. Maar Jihad heeft ook een andere betekenis, een innerlijke strijd. En ja, Jihad heeft meestal wel een negatieve, een imago, zeg maar, maar van origine heeft het ook een mooie betekenis, zeg maar. Het is ook een, geeft ook aan de ontwikkeling die je meemaakt als moslim. En ja, maar goed, helaas heeft het wel tegenwoordig wel een negatieve, ja, imago gekregen, dus los van de gewapende opstand is het wel een beetje negatief, maar als ik kijk naar de gewapende opstand, dan denk ik: niet negatief, niet positief. Ja. Dus… Ja, doe maar, zeg maar. Dan denk ik inderdaad, misschien dat het een opstand was tussen de extreme islamieten of ik weet niet, en tegen het leger. Dan denk ik dat dat het is. Ja, als ik dat op het nieuws zie, dan denk ik van hm, ok, maar ja, dan heb ik niet echt negatieve of positieve gevoelens erbij. Ja, misschien ligt het er ook aan omdat Libië niet mijn land van herkomst is. (vrouw van Turkse herkomst)

I: R: I: R:

In de interviews en focusgroepen gingen we vervolgens uitvoerig in op de verschillende betekenissen van het woord Jihad. De interpretatie van het woord ‘Jihad’ heeft ook weer gevolgen voor de antwoorden op de stellingen die nog volgen, met name in vragen 8 en 9 over jihadistische groepen in Syrië. De informanten in de interviews en focusgroepen doen hun best om aan de interviewer(s) duidelijk te maken dat ‘Jihad’ voor hen meerdere betekenissen heeft, waarvan de meeste niet stroken met de manier waarop de term gebruikt wordt in westerse media en in deze vragenlijst in verband wordt gebracht met ‘gewapende opstand’. I1: TJ6: TJ1: TJ6:

TJ1:

TJ6: TJ4: I2:

Wat betekent dat voor jullie, jihad? Van Islamitisch oogpunt heb je [de grote en de kleine jihad] – jihad betekent eigenlijk “iets voor God willen doen”, toch? Ja, alles wat je doet om te zorgen dat God tevreden is over jou. Ja. Maar in de media – vooral Westerse media dan zeg maar – als het gaat over jihad dan is het altijd vechten en wapens en baarden en weet ik veel wat. En of je het nou wilt of niet, wordt een beeld zo geschetst. Dus als jij denkt aan het woordje jihad, dan zie je dat voor je. En heel veel geweld en onschuldige mensen worden doodgemaakt. Het woord jihad is eigenlijk heel rijk. Het betekent ook wel vechten in naam van God, dat is een van de meerdere betekenissen. Maar de algemeen betekenis is gewoon: alles wat jij doet, al jouw daden om ervoor te zorgen dat God tevreden is over jou. Niet je medemensen slecht doen, geen slechte daden uitvoeren, niet slecht praten over je buurman of je buurvrouw. Het is gewoon eigenlijk – Heel algemeen. Ja, dat je gewoon een goeie leven leidt. Dat je niet je medemens stoort met je acties en je woorden. Dus dat betekent het eigenlijk. Maar het is eigenlijk, los van wat ze er in de Westerse media van hebben gemaakt, is jihad ook weer iets positiefs. Is iets goed.


TJ1: I2: TJ1: TJ3: I1:

TJ?: TJ3:

Maar de meeste mensen hebben ook een vooroordeel over bepaalde woorden, bijvoorbeeld jihad. Als ze het in een vraag zien dan zeggen ze gelijk “Oh, da’s negatief.” Ik denk als een gemiddelde Nederlander die er niet veel van afweet, dan zegt die zonder twijfel “zeer negatief”, want “jihad is gevaarlijk”. Maar ik heb ook zo’n hekel aan het woord jihadist. Jihadisten. Dat klinkt zo negatief. Maar dat komt omdat er momenteel in de media heel negatief wordt gedaan. Maar wat is een jihadist? Jij zegt een strijd en je hebt een grote strijd en een kleine strijd, maar, dan is eigenlijk iedereen dan toch… want iedereen voert dan zo’n interne strijd -iedereen is dan toch een jihadist? Als ik voor de Moslims moet spreken, elke Moslim is wel een jihadist. Maar is dan iedereen een terrorist of zo? Is dan iedereen een potentieel gevaar voor het land? Maar er is een heel groot verschil tussen jihad en terror. (Focusgroep van jongeren van Turkse herkomst, 18 – 25 jaar)

TO4:

Mijn persoonlijke invulling is Jihad is een opheffing van een gordijn tussen jou en je schepper. Een gordijn, tenminste een opheffing van een hindernis. Dus wegen zoeken om jezelf tot je schepper dichterbij te brengen en een hele welbekende overleveren en zo zal je dat waarschijnlijk ook wel kennen, is dat Moslims werden aangevallen, er werd strijd geleverd. De strijd werd gewonnen, iedereen gewond, vermoeid, komt terug en toen zei de profeet van “wat jullie net hebben meegemaakt, dat is de kleine Jihad, nu gaan we over tot de grote Jihad”, toen waren ze verbaasd. Is er nog een grotere Jihad dan dit? “Ja”, zei hij, “dat is de strijd die je tegen je nefs”, nefs is ego/lust. Dus tegen je eigen ego moet voeren, dat is de grote Jihad. Dat is een hele bekende overlevering. Dit is voor mij altijd wel cruciaal geweest in mijn inkadering van de term Jihad. (focusgroep met jongeren van Turkse herkomst, 25-35)

MJ1:

Als je kijkt naar het Arabische woord daarvan, dan betekent het eigenlijk letterlijk: je spant je in eh je hoopt of je streeft naar iets. Dat hoeft niet altijd te zijn op het gebied van bijvoorbeeld religie. Als klein kind heb ik wel eens meegekregen van mijn vader van ... “Streef naar het beste.” En dan zei hij ook: “Jihad.” Van, zet je in, span je in, ga ervoor. En nu is het echt heel simpel. Als je dat – weet ik veel – in welke zoekmachine je dat intikt of vraagt aan iemand, ja, dan is het meteen: de heilige oorlog. Dat zijn de moslims. (uit de focusgroep met jongeren van Marokkaanse herkomst, 18-25)

Voor vrijwel alle informanten is ‘Jihad’ in eerste instantie een positief begrip, dat zoveel betekent als ‘strijden tegen jezelf’ om het pad van het geloof te bewandelen, of ‘streven naar het goede’. Maar het kan ook gewapende strijd betekenen, of vechten in een oorlog. De overlevering van de Profeet die het heeft over ‘de kleine Jihad’ en ‘de grote Jihad’ wordt door meerdere informanten aangehaald, waarbij de ‘kleine’ (of minder belangrijke) Jihad staat voor de gewapende strijd om het geloof te verdedigen en de ‘grote’ (of belangrijkste) Jihad staat voor de innerlijke strijd tegen het eigen ego. Voor de meeste jongeren is de ‘kleine’ Jihad iets van vroeger: politieke strijd moet tegenwoordig ‘met de pen, niet met het zwaard’ worden gevoerd. Er zijn, met andere woorden, andere en betere middelen om op het wereldtoneel de strijd aan te gaan. Veel jongeren keuren op basis van dit principe, alle vormen van gewapende strijd of geweld af. Toch zijn er in de ogen van een aanzienlijk deel van onze informanten, ook situaties waarin je wel naar de wapens mag grijpen en je gewapende strijd een vorm van ‘Jihad’ is. Gewapende strijd en oorlog voeren is dan echter aan een aantal strikte principes gebonden: bijvoorbeeld het moet zijn ter verdediging, niet om aan te vallen, je verzetten tegen onrecht en onderdrukking is ook geoorloofd, maar je moet de vijand ten allen tijde netjes behandelen. Daarom vindt een aantal van de jongeren dat wat bijvoorbeeld Hamas doet in de Palestijnse gebieden, wel een vorm is van Jihad, maar wat IS doet niet omdat die niet ‘volgens de spelregels’


strijden. Deze jongeren, vooral jonge mannen van beide herkomstgroepen, vinden dus gewapende strijd onder bepaalde omstandigheden een vorm van Jihad, ze vinden het in die gevallen geoorloofd en staan er eerder positief tegenover. Ze weten tegelijkertijd, dat ze voorzichtig moeten zijn in het uitspreken daarvan. Ze vooronderstellen (wellicht terecht) dat de doorsnee westerse luisteraar geen oog zal hebben voor het verfijnde onderscheid dat ze maken tussen groepen, daden en doelen die ze wel en niet als ‘geoorloofd’ geweld, behorende tot de Jihad, beschouwen. R:

I: R: I: R:

Als ik nu zou zeggen dat ik ook bezig ben met Jihad, dan zou de politie mij gelijk arresteren. Dan zouden ze denken dat is een terrorist, terwijl ik bezig ben met [mijn opleiding] en dat is mijn Jihad. En ik ben bezig om voor mijn gezin te zorgen, voor mijn kinderen en zo, dat er brood op de plank komt, dat is ook mijn Jihad. Je kan het ook zo omschrijven, eigenlijk is dat de betekenis. Dus als jij dit ziet staan, in naam van de Jihad, zeg je dan zeer negatief omdat je vindt dat dat woord hier verkeerd gebruikt wordt? Ja. Maar op zich, Jihad, zoals wat het voor jou betekent, is het wel iets positief? Want het is wat je doet? Ja, zoals ik het heb omschreven, is Jihad wel een positieve zin. Maar zoals het hier staat, de heilige strijd. De heilige strijd, dat bestaat wel, maar dat gaat niet door in opstand te komen, je geweer en alles pakken en zomaar mensen uitroeien. Dat gaat niet. De Islamitische regels in een oorlog heb je ook nog. Je raakt geen vrouw aan, je raakt geen kinderen aan en je raakt geen mannen aan zonder een geweer of als ze niet aanvallen, dan ga je ze ook niet aanvallen. Dat zijn gewoon dingen. Het is gewoon man tegen man vechten. Je moet eerst de oorlog verklaren voordat je ook gaat vechten *…+ Ik zeg het heel vaak, maar dan word ik heel snel uitgemaakt voor extremist. Heel snel. Want als ik, als ze iets over IS zeggen, dan zeg van ‘ dat zijn geen Moslims’, of dat Hamas vecht tegen Israël, ‘ doen ze goed’ , als ik dat zeg, dan word ik heel snel uitgemaakt voor een extremist. (man van Turkse herkomst)

Verschillende jongeren beoordelen strijdende groepen en (oorlogs)daden aan de hand van de Islamitische regels voor de strijd. Daarbij baseren ze zich op wat ze hier over weten of menen te weten op basis van de media via welke ze hun informatie krijgen. We hebben de indruk dat daarbij wel eens aan ‘information tailoring’ wordt gedaan, dat feiten over het hoofd worden gezien of voorondersteld als dit beter bij hun definitie van de situatie past. De mening over IS is wederom duidelijk: wat die ook doen, ze hebben belangrijke regels overschreden, zijn niet Islamitisch, dus wat zij doen is geen Jihad. Hamas, daarentegen, is een ander verhaal. Over het algemeen zijn deze jongeren geneigd om de acties van Hamas wel als ‘goed’ en ‘volgens de regels’ te beschouwen. We horen regelmatig ook dat Hamas alleen verdedigt, niet aanvalt, geen onschuldige burgers doodt en ook vooraf waarschuwt dat ze zullen toeslaan. I:

R:

Want die groepen die jij noemt, gelijk Hamas en die andere Palestijnse groepen die je noemde. Vechten die, ze doen Jihad zeg jij, maar vechten ze voor de Jihad? Kan je dat zo noemen of vechten ze tegen het onrecht dat ze wordt aangedaan daar? Ze vechten tegen het onrecht. Ik heb nog nooit Hamas, ik heb nog nooit gehoord dat Hamas een land probeert te veroveren. Dat ze een plek aanvallen om te veroveren, dat heb ik nog nooit gehoord. Ik heb altijd gehoord dat Hamas het land verdedigt waar ze staan of waar de Moslims leven en die geen hulp krijgen. Ik heb altijd gehoord dat Hamas precies op dat moment op de juiste plek is om te verdedigen. Ze zijn altijd in verdediging, nooit in aanval. En tijdens de verdediging sneuvelen er heel veel soldaten van Hamas, maar nog nooit gehoord dat ze zijn gaan aanvallen. Nog nooit een aanval gepleegd in een gebouw waar mensen onschuldig rondlopen, ook als is het Joden of de


Christenen of de vijand. Nog nooit gehoord een bom zomaar ergens neergegooid dat er duizenden kinderen dood van zijn gegaan. Nog nooit een land zomaar binnen gerend met wapen en alles om daar even te veroveren. Heeft u dat gehoord ooit? (man van Turkse herkomst) Uit de verschillende interpretaties die worden gegeven aan het begrip ‘jihad’, moeten we concluderen dat vragen en stellingen die gaan over ‘groepen die strijden in naam van de jihad’ niet valide zijn. Uit het beperkte aantal interviews dat wij hielden onder moslimjongeren komt naar voren dat ze een veel verfijnder onderscheid maken tussen verschillende vormen van ‘jihad’, maar ook tussen verschillende groepen die gewapende strijd leveren. Afhankelijk van het doel van de strijd waarin ze betrokken zijn maar ook de manieren waarop ze (volgens de jongeren) te werk gaan is hun strijd al dan niet een vorm van ‘jihad’. Als de jongeren de stellingen beoordelen, weten we niet aan welke interpretatie van jihad in combinatie met andere begrippen in de stelling, ze precies hun oordeel hechten.

Het conflict in Israël/Palestina Zoals al een aantal keer naar voren is gekomen in dit rapport, houdt het conflict in Israël/Palestina de gemoederen van de jongeren heel erg bezig. Deze kwestie speelt op de achtergrond mee in hun antwoorden en reacties op verschillende vragen en stellingen in dit onderzoek, niet alleen die letterlijk betrekking hebben op dit conflict. Dat zijn er twee: Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen? 6.8. De gewapende strijd van Hamas tegen Israël 6.9. De militaire acties van Israël in de Gazastrook/Palestina Vooraf hadden de methodologische experts gewaarschuwd voor een mogelijke vertekening in de antwoorden, vanwege de gekozen terminologie die niet neutraal is: ‘gewapende strijd’ heeft een heel andere lading dan ‘militaire acties’. De jongeren die wij interviewden, lieten zich door deze formulering echter niet verleiden om op stelling 6.8 ‘negatief’ te antwoorden en op stelling 6.9 ‘positief’. Ze zijn zo uitgesproken in hun beoordeling van dit conflict, dat de bewoordingen waarin de stellingen zijn geformuleerd, weinig tot geen invloed hebben. Met één uitzondering: I: R:

I: R: I: R:

De gewapende strijd van Hamas tegen Israël? De gewapende strijd van Hamas tegen Israël: gewapende strijd ben ik sowieso negatief. *…+ Ik vind het gewoon geen oplossing, de gewapende strijd van Hamas tegen Israël. Misschien konden ze ook wel erbij zeggen: welke gewapende strijd dan, overall de hele gewapende strijd tegen Israël, ja, ik denk wel dat ze dat bedoelen. Ik vind het ook wel een hele algemene vraag. Ook hier zou je kunnen zeggen de rebellie van de Palestijnen tegen Israël of de opstand van de Palestijnen tegen Israël. Dan had ik wel wat anders geantwoord. Hamas is hier ook heel specifiek, want het is één specifieke partij. Zo zijn er ook nog wel meer. Misschien denken sommige mensen wel van Hamas: dat zijn alle islamitische mensen daar, dus daar ben ik het wel mee eens dan. Als islamieten tegen Israël vechten, dan ben ik het er wel mee eens. Misschien denken sommige mensen zo en mensen die tegen Israël zijn, ik denk misschien ook wel veel jongere Turken, die zijn het dan wel daarmee eens, met 6.8. Dat zou kunnen, maar daar kan ik verder niets over zeggen.


Stelling 6.8 lijkt op het eerste zicht eenduidig, maar valt bij nader inzien uiteen in meerdere stellingen. Zoals eerder gezegd maakt het Israëlisch/Palestijnse conflict heel veel los bij de jongeren. Het speelt ook in antwoorden op vragen of stellingen die niet specifiek over dit onderwerp gaan, toch een rol. Uiteraard is dat ook het geval bij deze stelling. Sommige respondenten interpreteren deze stelling als een vraag naar hun oordeel over de (bredere) strijd van de Palestijnen in de Gazastrook. MV 5:

Ik vind het een soort van David en Goliath verhaal. Waarbij Goliath Israël is. Wat heel krom is, want zij, zij ... Zij zijn in mijn ogen Goliath. En Hamas en de Palestijnen in mijn ogen David. *…+ Nou ja, onder andere het onrecht wat de Palestijnen wordt aangedaan. Zeg maar, de regering van Israël vind ik één van de grote kwaden hier in de wereld, maar ja, het Westen denkt er anders over. Of eh misschien denken ze het wel, maar ze doen niks. Ze laten het maar gewoon toe. (focusgroep met Marokkaanse vrouwen van 25 – 35 jaar)

De meningen over specifiek de groep ‘Hamas’ zijn meer verdeeld. Eerder gaven we al aan dat de meeste jongeren Hamas niet per definitie als ‘negatief’ beoordelen. Hamas wordt eerder gezien als de strijdmacht – bij gebrek aan een officieel leger – die het Palestijns grondgebied verdedigt. Je moet ze volgens de jongeren dus eerder zien als ‘soldaten’ en dat legitimeert volgens hen ook voor een groot deel hun acties. Een enkeling wijst er op dat Hamas niet de enige groep is die actief is in Palestina, maar dat er andere partijen zijn die hun verzet tegen Israel op een andere manier kenbaar maken, waar ze meer mee op hebben. SP(M): Het lijkt omdat Hamas de enige is die wat terugdoet, fysiek gezien. Maar als jij heel Palestina zou ondervragen, dan is iedereen er eigenlijk tegen. I: O ja, nee, ik bedoel ook niet dat alleen Hamas er tegen strijdt, maar dat is de strijdende macht van Palestina? SP(M): De macht is Hamas, want ze hebben geen leger, of iets dergelijks. Dan worden ze ook bestempeld als een terroristische organisatie. SP(M) Niks te maken met terroristen. Mix Nee. SP(M) Dat is net als dat er bijvoorbeeld bepaalde mensen opkomen voor het recht van hun volk, dat is wat groter geworden. Ze hebben geen eigen leger, geen tanks, geen helikopters, niks. Ze doen het met wat ze hebben. Dat is normaal toch, als je wordt aangevallen? Als je wordt verdreven? De Tweede Wereldoorlog, de Duitsers komen binnen en nemen je land over en zeggen: “Je hebt hier niks meer voor het zeggen.” Dan heb je die verzetsstrijders, daarmee kan je Hamas mee vergelijken. (focusgroep met laagopgeleide mannen van Turkse en Marokkaanse herkomst) R:

Maar je had ook de [naam groep] van Gaza. Kijk, dat was ook een gewapende opstand. Dat was ook een groepering. Dat is eigenlijk anders omdat Palestina geen legermacht heeft en de [naam groep] ook in Gaza is, gingen ze Gaza beschermen. Dat kan je eigenlijk ook het leger van Palestina noemen omdat ze voor die mensen of voor de eigen bevolking probeert te verdedigen tegenover Israël. (man van Turkse herkomst)

R:

Ja, ja, kijk, voor mij is ISIS gewoon echt, echt een terroristische organisatie. Vooral ze gaan vreselijke dingen doen met mensen. Allemaal omdat ze vinden dat het niet voldoet aan hun eigenheid. Maar in Israël is dat heel anders. Daar is een probleem over het grondgebied. Dus dan vind ik wel dat je eigenlijk twee regeringen hebt. Maar ik vind wel dat Hamas wel in zijn opvattingen wat extreem is. Ik vind, ik ben zelf meer voor Abbas. Die heeft… Wie, van welke partij is hij en welke groep is hij Abbas?

I:


R:

I: R: I: R:

Van de Fatah… Dus ik vind dat hij, dat die man, meer kan bereiken dan Hamas die dan gewapende strijd willen leveren met Israël, die veel sterker is en eigenlijk uiteindelijk geen [?] heeft en wat ertoe leidt tot een oorlog en burgers zijn ook de slachtoffers. Jij bent meer voor een… Ik kies altijd voor een scheiding van staat en kerk. Dus je vindt Hamas te extreem. Hamas te extreem, maar ik [vind] ook Netanyahu te extreem. (man van Koerdische herkomst)

Het reduceren, in de stelling, van het conflict in Israel/Palestina tot de acties van Hamas, ondermijnt de validiteit van deze stelling. Wellicht heeft Motivaction niet tot doel gehad het Israël/Palestina conflict terug te brengen tot twee stellingen maar uit de praktijk blijkt dat deze vragen zoveel losmaken bij de respondenten dat niet meer met zekerheid kan worden gesteld dat er daadwerkelijk enkel op de vraag wordt ingegaan of dat een veel diepgaander onderwerp wordt aangesneden. Over stelling 6.9 ‘de militaire acties van Israël in de Gazastrook / Palestina‘ is geen twijfel, iedereen is daar negatief tot zeer negatief over. R:

En wat mij toen heel erg opviel, wat nu bij me is blijven hangen is volgens mij ook beelden, het waren beelden in ieder geval van dat Israëliërs op een soort van heuvel zaten te kijken naar de verschrikkelijke toestand waarin de Palestijnen eigenlijk verkeerden en daar eigenlijk een soort van genot uit kregen. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

In de ogen van de jongeren is de strijd van de Palestijnen tegen Israël een strijd van David tegen Goliath, de verhouding is zo scheef dat je in hun ogen niet anders kan dan sympathie hebben voor de ‘underdog’. Ze geven aan dat in hun omgeving deze mening breed wordt gedeeld. Ze zien deze mening echter niet terug in de Nederlandse media en politiek. Daar zijn ze erg teleurgesteld over. I:

R:

I: R:

Dat is actie reactie. Ehh… Wat vind je ervan? Het wordt ook anders genoemd hè? Het is de gewapende strijd van de Hamas en de militaire acties, het wordt voorgesteld als twee verschillende dingen. Zijn het twee verschillende dingen volgens jou, of…? Nee, kijk. Dat is alweer zo hypocriet. Dat is ook precies hetzelfde, wat ik dus bedoel wat continu in de media ook gebeurt. Als Israël het doet, dan zijn het militaire acties, dus het wordt eigenlijk van tevoren al benoemd. Het is macht, het is OK, het is normaal. Maar bij Hamas is het een gewapende strijd, dus dan is het meteen een terreurorganisatie. Onrechtvaardig of onrechtmatig. Gewapende strijd tegen het heilige land Israël. Dus er is al bij voorbaat al een oordeel. Ja. Ook in deze vraag bedoel je? In deze vraag. Hoe het opgeschreven is, snap je? (vrouw van Turkse herkomst)

Een aantal van de respondenten merkt op dat in deze vragenlijst, verschillende situaties zoals ook het conflict tussen Israël en Palestina geïnterpreteerd zijn op de manier die gebruikelijk is in de Nederlandse media. Omdat dit niet strookt met hun eigen beleving van dit conflict, wekken stellingen 6.8 en 6.9 wrevel op. Wederom is niet duidelijk welke attitude precies is gemeten met deze stellingen.

De interventie van de VS tegen IS Deze stelling is als volgt geformuleerd Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen?


De recente militaire interventie van de VS in Irak tegen IS (voorheen ISIS/ISIL) Op deze stelling wordt in de interviews vaak gereageerd met ‘niet negatief, niet positief’. Dat komt voor een deel van de informanten omdat ze weinig of niets weten van de interventie van de VS tegen IS. Anderen vinden het positief omdat er iets gedaan moet worden tegen IS. Ze vinden het tegelijkertijd ook negatief, omdat ze over het algemeen geen positief beeld hebben van westers en specifiek Amerikaans militair ingrijpen in deze regio. I: R:

De recente militaire interventie van de VS in Irak tegen IS. Daar heb je op geantwoord niet negatief, niet positief. Daar moest je ook wel een poosje over nadenken. Ja, ik ben tegen IS, maar ik ben ook tegen interventie. Zeker van de VS. Ik geloof niet zo in de VS. Ik vind het nog steeds een lastige. Ik had liever gewild dat er een interventie was vanuit Islamitische landen tegen de IS. Dat Amerika zich vooral niet moet bemoeien met wat er zich daar afspeelt. Want ik vind dat de VS ook wel één van de grootste oorzaken is van wat zich daar afspeelt nu. Van al die conflicten heeft de VS, maar ook Europa een hele grote bijdrage aan geleverd. (man van Marokkaanse herkomst, hoog opgeleid)

Door de complexe afwegingen die deze stelling oproept, omwille van de combinatie van ‘militaire interventie van de VS’ met ‘tegen IS’ kunnen we deze vraag als dubbelloops beschouwen.

De gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad De eerste stelling in de vragenlijst die betrekking heeft op de burgeroorlog in Syrië is stelling 6.7 Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen? 6.7 De gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad Opvallend veel van onze informanten zeggen te weinig van de situatie in Syrië af te weten om deze stelling te kunnen beantwoorden. R:

6.7 De gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad. Ja, niet negatief, niet positief, omdat ik niet echt weet hoe de politieke situatie in Syrië is. Wat ik heb begrepen is, je hebt christelijke Arabieren, islamitische Arabieren, je hebt Koerden en je hebt ook sjiieten heb je daar. Dus waarschijnlijk is het wel wat ingewikkelder dan wij weten of een gemiddelde persoon, maar ja. [stilte] Nee, daar heb ik niet echt een mening over. Of nou ja, wat me dan wel opviel is dat de profilering van president Assad, dat werd als een monster genoemd, de duivel, een mens zonder emoties, geen geweten, in de Turkse media in ieder geval, en dat was wel grappig. Sommige kritieken zeiden ook van eens was Assad Erdoğan’s grote vriend, maar nu het Westen tegen Syrië is gekeerd is Erdoğan ook bijgedraaid, zeg maar, en nu is hij opeens de duivel en is niet meer de beste vriend, dus ja, dan denk ik ja, dat is eigenlijk wel typisch politiek eigenlijk. En ja, maar de gewapende strijd, dat heeft ook natuurlijk gevolgen voor Turkije, zoals de vluchtelingen die dan de grens oversteken en dan hebben ze allemaal vluchtelingenkampen, dat weet ik dan wel allemaal. Maar dat, er werd ook wel eens gezegd dat het daar best wel chaotisch daar was en er heel veel problemen waren, maar in de media wordt er maar eigenlijk een klein beetje over verteld, dus dat we eigenlijk als burger niet veel over wisten wat er nou werkelijk aan de hand was daar. Ja.


I: R: I: R:

Dus ja, eigenlijk zeg je niet negatief, niet positief, omdat het allemaal te complex is om een simpel antwoord op te geven. Ja. Je zegt eigenlijk van ik heb niet genoegd inzicht. Om echt een oordeel te geven. (vrouw van Turkse herkomst)

Bij degenen die wel op de hoogte zijn van de situatie in Syrië, maakt deze veel los. Ze hebben op de Arabische en/of Turkse media en vooral op de sociale media beelden gezien van kinderen die zijn omgekomen (bijvoorbeeld bij de gifgasaanval in Damascus). Deze jongeren zijn unaniem in hun oordeel dat president Assad moet verdwijnen. Tegelijk is de situatie niet zo ‚‘overzichtelijk‘ als die in Israël/Palestina: de jongeren weten zelden welke groepen zoal meestrijden tegen Assad of hoe deze te werk gaan. Dat zien we terug in het feit dat ze ISIS aanvankelijk, als een van de groepen die streed tegen Assad, het voordeel van de twijfel gaven. Van de andere groepen die tegen president Assad strijden, hebben ze een veel minder duidelijk beeld. Dat heeft bijvoorbeeld gevolgen voor de stellingen in vragen 8 en 9. Ook maken ze een duidelijk onderscheid tussen buitenstaanders, bijvoorbeeld westerlingen die in naam van de Jihad naar Syrië afreizen om mee te vechten in de Syrische burgeroorlog en de strijd door Syriërs zelf. De laatste vinden zij wel te rechtvaardigen, de eerste niet. Hier komen we verderop op terug. I: R: I: R:

I: R:

I: R:

I: R:

I:

R:

Wat vind je van de strijd tegen Assad? Er zijn twee verschillen. Oké De strijd tegen Assad. De ene gebeurt in de naam van jihad en die andere gebeurt in de naam van hun eigen land, om daar vrijheid te brengen. Dus niet alle groepen, de gewapende groepen in Syrië…ik volg het niet, ik weet niet welke groepen er zijn, maar er zijn een aantal groeperingen die in de naam van jihad handelen. Dat is vooral…en daar ben ik het totaal niet mee eens, dus daar, dat zal ik ook nooit steunen. Oké, dat is één punt. En de andere punt is de strijd… Ja, vooral de strijd tegen Assad. Ja, ik denk dat Assad sowieso eh, z’n tijd heeft gehad. Die heeft dat hele land ook uitgemolken en eh,…(ze lachen) en eh, tot niets uitgebracht en de afgelopen, want hoelang duurt dat burgeroorlog al? Drie jaar, zoiets? Twee jaar? Hij heeft al zoveel daden en moorden gepleegd en zoveel mensen ook vermoord. Wat voor daden bedoel je dan? Hij heeft z’n hele bevolking bijna uitgeroeid. Hij heeft honderdduizenden gewoon vermoord. Kinderen, mensen die tegen hem waren, politieke tegenstanders dus eh,…hij heeft ook chemische wapens gebruikt. Dat is toen destijds direct wereldnieuws geworden. Toen hij chemische wapens heeft gebruikt om duizend man die die heeft vermoord. Maar met conventionele wapens heeft hij honderdduizend mannen vermoord. Want jij zegt zelf, de gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad, die vind ik goed. Maar dat is omdat hij volgens jou zijn volk uitmoordt. Het is de strijd van het eigen volk tegen Assad. Dus zo moet je het neerzetten. Niet de gewapende strijd…ja, het is een gewapende strijd dat de bevolking moet groeperen, maar niet in de naam van jihad of van de islam. Eigenlijk is het dus ook best wel een ingewikkeld concept. Een: de mensen die opkomen tegen hun eigen regering. Dat vind jij positief, want die regering heeft het land uitgemolken eigenlijk, de burgers. Ja en ook vermoord. (man van Turkse herkomst)


Democratie In het onderzoek van FORUM/Motivaction werd gepeild naar de attitudes van Nederlandse moslimjongeren rond democratie in de Arabische landen. De bevindingen bij dit onderdeel, die er op neerkomen dat er bij de jongeren grote steun is voor democratie en democratiseringsprocessen in de Arabische landen, droegen bij aan de bedenkingen bij dit onderzoeksrapport. Het wekt immers verwondering dat zij zowel hoog scoren op democratische waarden, als sympathie uiten ten aanzien van islamitische strijdgroepen zoals IS. De vragen waarmee gepeild werd naar de houding van de jongeren ten opzichte van democratie, werden in de vragenlijst van Motivaction als volgt geformuleerd: 12. Kunt u aangeven in hoeverre u het eens bent met de volgende stellingen. Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting. 12.1. Democratie zal de Arabische landen geen goed doen 12.2. De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie 12.3. Democratie is essentieel voor de vooruitgang van een land 12.4. De Arabische wereld kan lessen trekken uit hoe in Nederland de democratie werkt 12.5. De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen 12.6. Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in de Arabische landen en/of Turkije 12.7. Het is beter dat één leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land en/of Turkije, dan dat het volk beslist door middel van een democratie 12.8. Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dat religieuze leiders het land besturen dan het volk 12.9. De Arabische Liga (i) (i)een organisatie van 22 Arabische landen die in 1945 werd opgericht om samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de gemeenschappelijke belangen te behartigen heeft de verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen 12.10 Een kalifaat (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief is beter dan een democratie voor de Arabische landen -

Zeer oneens Oneens Niet eens, niet oneens Eens Zeer eens

Bij dit specifieke vragenblok hadden de wetenschappelijke experts nogal wat opmerkingen. Politicoloog Joop van Holsteyn vindt dat de vragen te veel kennis vooronderstellen bij de respondenten. Voor dit blok geldt in het bijzonder dat de vragen gecompliceerd zijn. Om te beginnen is de aanduiding ‘De Arabische landen’ te breed en enigszins vaag: gaat dit over de Arabische wereld, zoals in eerdere vragen, wordt Noord-Afrika meegerekend of enkel het Arabische schiereiland? Stelling 12.2 ‘ De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie’ heeft zowel betrekking op het heden als op het verleden. Stelling 12.5 ‘De EU en/of de NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen’ is een voorbeeld van een double-barreled stelling: de EU en de NAVO zijn heel verschillende instellingen met verschillende missies en middelen. Van het in 12.9 genoemde ‘Arabische Liga’ kunnen we verwachten dat veel respondenten niet weten wat dat inhoudt. (De experts die wel op de hoogte zijn, vinden dit een vreemde stelling: de Arabische Liga bestaat grotendeels uit landen die zelf niet democratisch zijn, dus hoe zouden die een bijdrage moeten leveren aan de overgang naar democratie?) Van Holsteyn stelde met betrekking tot dit vragenblok: “Ik ben politicoloog, maar ik zou aarzelen om hier antwoord op te geven. De complexiteit van de


vragen haalt de validiteit van de meting onderuit. De informatie die erdoor gegenereerd wordt is moeilijk interpreteerbaar,”. Definitie van democratie Deze opmerkingen van de experts indachtig, begonnen we dit blok vragen in de cognitieve interviews met het stellen van vragen die peilen naar de interpretatie van het begrip ‘democratie’ door de geïnterviewden. De eerste vraag was: ‘wat houdt ‘democratie’ volgens u in?’. Ook in de focusgroepen stelden we een vraag naar de betekenis van democratie. Antwoorden die we optekenden waren: ‘Iedereen heeft hetzelfde recht’ (focusgroep met Turkse jongeren 18 – 25 jaar) ‘Dat mensen vrijheid hebben en basisrechten hebben’ (man van Koerdische herkomst) ‘De stem van het volk Ja, verkiezingen, dus de gekozen partijen, leiders die de volk gekozen heeft. *…+ Dat ja, iedereens stem meetelt dus. En dat de gekozen leiders en partijen ook niet [alleen] een deel van de bevolking vertegenwoordigen die ze gekozen hebben, maar gewoon de hele bevolking eigenlijk tegemoet komen. Vrijheid om te demonstreren *…+ vrijheid van meningsuiting.’ (man van Turkse herkomst) ‘Vrijheid van meningsuiting, tolerantie, een multiculturele samenleving waarbij verschillende etnische groepen, mensen van verschillende geloofsovertuigingen wel allemaal met elkaar kunnen leven en ook daarover kunnen spreken. En dat er keuzes gemaakt worden waarbij iedereen wel de voorkeur voor een bepaalde keuze kan uiten (vrouw van Marokkaanse herkomst) Dat mensen inspraak hebben, dat een willekeurige burger iets te zeggen heeft over het bestuur in een land. Dat zij grondrechten hebben en dat zij daarop kunnen terugvallen, dus dat ze de vrijheid hebben en gelijkheid. Dat versta ik onder democratie.’ (vrouw van Turkse herkomst) Alle informanten hebben een idee van wat democratie betekent; hoewel de precieze invulling die ze er aan geven onderling verschilt, komt hun definitie van wat democratie inhoudt wel overeen met wat daar in Nederland in het algemeen onder wordt verstaan. De jongeren zeggen ook vrijwel zonder uitzondering dat zij Nederland zien als een goed werkende democratie. (Moslim) minderheden in Nederland Wat betreft de positie van minderheden in de Nederlandse samenleving merkt een aantal jongeren op dat er wel vrijheid van meningsuiting is voor personen die de Islam bekritiseren, maar omgekeerd minder. Dit sluit aan bij de antwoorden op vragen over de vertegenwoordiging van jonge moslims en hun standpunten in de Nederlandse media die eerder aan bod kwamen (en met name hun visie over pro-Israëlische berichtgeving die botste met hun kijk op het conflict in Israël/Palestina). We beluisteren in deze praktijktoets regelmatig geluiden dat de jongeren het gevoel hebben dat de positie van moslims in Nederland achteruit gaat en dat ze zich slecht vertegenwoordigd voelen in Nederlandse media en politiek. Voor wie erg kritisch luistert klinkt er ook iets van deze zorg door in de definitie van democratie die hier boven wordt gegeven door de twee informanten van Marokkaanse herkomst: beide leggen zij daarin de nadruk op een samenleving waarin iedereen volgens zijn eigen voorkeuren kan leven. I: R:

Zijn er nog andere van dat soort rechten die erbij horen? Nou, ik denk dat je ook kritiek kan uiten op de politiek en ook alles mag zeggen… [binnen] de respectnormen, zeg maar.


I: R:

I: R:

I: R: I: R:

I: R:

En wat bedoel je daarmee? Zijn er bijvoorbeeld dingen in Nederland die gezegd worden die over die grens heen gaan dan? Ja, vooral wat Wilders zegt dus. Dat gaat wel meestal te ver, ja. *…+ maar ja, wat ie allemaal roept over de islam is gewoon… dat ie altijd roept dat de islam een ideologie is… Dat vind je te ver gaan? Dat vind ik al te ver gaan *…+ Dat zit je over het islam een oordeel te vormen, waar heel veel mensen dus eh… of een geloof zeg maar hebben en een ideologie is toch meer een gedachtegang wat ontstaan is door mensen. Dat is religie niet. En dan probeert ie de status van islam af te waarderen naar een ideologie. Dat is vooral wat me dwars zit, vooral. *…+ is dat iets wat hij volgens jou dan wel of niet mag zeggen? Ja, dat mag hij wel zeggen. Dat mag hij inderdaad wel zeggen, maar ook [binnen] de fatsoensnormen. Ja, oké. En wat bedoel je daar dan mee? Die fatsoensnormen? Ja, hoe hij, hoe hij het overbrengt, dus. Hij kamt daar alle moslims wel over één kam, dus alle Marokkanen ook vooral *…+ Dus hij kan kritiek uiten over islam, dat is normaal dat je het er niet mee eens bent wat volgens de regels of de wetten van de islam, dat kan je roepen. Dat mag ook. Dus vrijheid van meningsuiting hoort daar ook bij, volgens jou, bij democratie, hoor ik jou zeggen? Dat klopt, dat klopt, maar dan heb ik een vraag terug. Als je iets over de Jodendom zegt, dan is dat geen vrijheid van meningsuiting. (man van Turkse herkomst)

Democratie in de (rest van de) Arabische landen? De meningen zijn echter verdeeld , wanneer gevraagd wordt of er in de Arabische wereld (buiten het eigen herkomstland) democratieën te vinden zijn. Hierbij wordt vaak te kennen gegeven dat ze niet genoeg weten over de politieke situatie in de meeste van die landen. Er worden een aantal landen genoemd waarvan men denkt dat die een democratisch systeem hebben (Libanon, Egypte). Meestal wordt er wel bij vermeld, dat de ‘democratie’ van de Arabische landen een andere is dan de westerse democratie of wat daaronder in het Westen wordt verstaan. R:

Nee, ik ben niet zo, ik ben niet zo bekend met alle politieke begrippen of zo. Maar als we het hebben over democratie en vrijheid en zo, dan is het heel erg subjectief, denk ik. En wat het Westen geneigd is om te doen, is te zeggen dat hun democratie heel goed is en alles wat er in andere landen is, of het nou democratie is of iets anders, dat is super slecht. En ja, ik weet het niet. Ik denk dat het ook gewoon de samenleving zelf is, wat beslist wat zij willen hebben, toch? En dat dat eigenlijk ook een vorm van democratie is. Dus ik noem maar wat: als ze in Saudi-Arabië volgens de sharia willen leven, dan is dat hun democratie. En ja, in welk opzicht moet je dat dan definiëren? Ik weet niet, ik ben er niet zo goed in. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

R:

Ik ben niet heel erg thuis in de Arabische wereld, maar op dit moment Irak niet, Iran niet, Saudi Arabië niet of volgens mij een soort van, alleen mannen mogen daar volgens mij stemmen. Er zijn denk ik niet veel landen die democratisch zijn daar op dit moment.

Hoewel we over de situatie in Egypte geen vragen stelden, werd door een aantal respondenten spontaan verwezen naar de machtswissel tussen Morsi en Al Sisi. Dit is een situatie die de jongeren in verwarring brengt: een democratisch gekozen leider wordt afgezet (uit angst voor een Islamitisch bewind), is de machtsovername


door Al Sisi eigenlijk geen militaire coup? Ze wijten de verwarring hier over zelf ook aan de manier waarop in de westerse media over deze machtswissel wordt bericht. In de oorspronkelijke vragenlijst van Motivaction waren ook stellingen opgenomen over deze machtswissel, met de toevoeging (voormalig generaal) bij Al Sisi. Daardoor is de formulering niet meer neutraal te noemen, waardoor we de validiteit van deze set stellingen dus in twijfel moeten trekken.

Reacties op de stellingen ten aanzien van democratie 12.1. Democratie zal de Arabische landen geen goed doen Deze stelling wordt niet makkelijk gevonden door de respondenten. Er wordt veel geaarzeld, respondenten blijven lang stil of lezen de vraag opnieuw. Een aantal respondenten die het niet weten, antwoordt met ‘niet eens, niet oneens’ . R:

I: R:

12.1 Democratie zal de Arabische landen geen goed doen. Hm, even kijken... O ja, daar moest je dus beantwoorden: zeer oneens, oneens, niet eens/niet oneens, eens of zeer eens. Ja, ik denk dat ze in de Arabische landen ook aan democ...ja... Even kijken, [mompelt] democratie zal de... [Korte stilte] Ja, ik zou niet weten waarom niet eigenlijk. Hier zeggen ze van ‘het zal de Arabische landen geen goed doen’, maar ja, de eerste vraag van wat er in me opkomt is: ja, waarom niet? Dus dan ben je het eerder oneens met de stelling? Ja. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

R:

Pfff... Ja, het kan wel en niet goed, ja, het ligt er maar net aan hoe die mensen, ja, het is heel moeilijk, want de een denkt zo en de ander denkt zo en de ander heeft er wel behoefte aan en de ene weer niet. Niet eens en niet oneens. (...) (vrouw van Turkse herkomst)

I: R:

Democratie zal de Arabische landen geen goed doen. Dan moet je nadenken. ‘Geen goed doen’ vind ik geen goede vraagstelling. Ik zou gewoon ‘ goed doen’ zeggen en dat je dan kijkt wat je wil antwoorden. Nu moet ik dubbel denken. Ik vind het heel verwarrend, want dat is met alle negatief gestelde vragen, dat ik nog verder moet nadenken. Ik vind het geen goede vraagstelling, maar ik ben het ermee oneens, want het zou ze wel goed doen. Dat beredeneer ik wel juist volgens mij. (vrouw van Turkse herkomst)

De respondenten worden in verwarring gebracht door de negatieve formulering van de vraag. Zoals de vrouw in het laatste citaat aangeeft: waarom niet gekozen voor de eenvoudigere formulering dat democratie de Arabische landen goed zal doen. Overigens blijkt uit de motivatie van hun antwoord, dat een aantal jongeren geen spanningsveld ziet tussen een islamitische regering en een democratie: ook islamitische leiders kunnen democratisch gekozen zijn. Dat werpen ze ook op bij stelling 12.8. Dat geeft aan dat we bij de interpretatie van ‘eens’ en ‘zeer eens’ antwoorden op deze vraag, er niet automatisch vanuit kunnen gaan dat ze een religieuze leider verkiezen boven democratie, of dat het een stellingname is tegen democratie. Ook blijkt uit de antwoorden dat een aantal respondenten bij het in de stelling aangeduide gebied ‘de Arabische landen’ een ander, kleiner gebied voor ogen heeft dan bij het eerder gebruikte ‘de Arabische wereld’. We weten niet of alle respondenten dat op dezelfde manier doen. We weten met andere woorden niet over welk gebied ze het precies hebben wanneer ze de vragen beantwoorden en of dit overeenkomt met het gebied dat de onderzoekers voor ogen hadden toen ze de vragen opstelden.


R:

Democratie zal de Arabische landen geen goed doen. Zeer eens [beantwoordt de volgende twee stellingen. Bij stelling 12.3 keert de respondent terug op antwoord op stelling 12.1] Ja [twijfelt]. Even weer 1 de Arabische landen, dan denk ik gelijk aan Saoedi-Arabië, of Irak, Iran, maakt ook niet uit. Eigenlijk weet ik niet eens wat voor antwoord ik hierop moet geven. Ja, democratie het komt niet goed, hoe hun werken. Maar ja, in Iran, Irak en Saoedi-Arabië, de rijke oliesjeiks en de familie daarvan is wel heel erg rijk, die niet eens werken, maar al die anderen zijn dan weer straatarm, die kunnen niet eens een brood halen. *…+ Ik denk dat democratie zal de Arabische landen geen goed doen… vind ik niet eens, niet oneens, denk ik. De Arabische landen zijn nog niet klaar voor democratie, dat vind ik wel eens, laat ik het zo zeggen. (man van Turkse herkomst)

Veel jongeren geven als uitleg bij stelling 12.1 aan dat ze vinden dat democratie vrij ver afstaat van wat de Arabische landen nu kennen als politieke praktijk. 12.2 De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie Deze stelling is wederom niet makkelijk te beantwoorden voor een aanzienlijk deel van de respondenten. Een paar respondenten hebben het gevoel niet genoeg af te weten van de situatie in de Arabische landen om hier over te oordelen. ‘Weet niet/geen mening’ is echter geen beschikbare antwoordcategorie bij deze vraag. Hun aarzeling heeft mogelijk te maken met de manier waarop deze stelling is geformuleerd: als een ‘kennisvraag’ om de complexe situatie te beoordelen, een taak die veel kennis en politiek inzicht vooronderstelt bij de respondent. De stelling is volgens hen niet geformuleerd op een zodanige manier dat goed naar een opinie ergens over wordt gepeild. R: I: R: I R:

12.2 Arabische landen zijn nog niet klaar voor democratie. Na, weet ik niet. Ik weet het echt niet. Ja, hier kan je dan weer niet... Nee, is moeilijk. ...weet niet zeggen, maar je... Ik weet niets van de Arabische landen. (vrouw van Turkse herkomst)

I: R:

Ja. De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor de democratie. Dat is hetzelfde als de eerste vraag. Ik weet niet of ze klaar zijn of niet. Wie ben ik om dat te weten? Ik vind het niet echt een mening vraag. Dat is meer een kennisvraag. Waarom zou je hier een mening over moeten hebben, over of ze klaar zijn voor de democratie of niet? Dat is zo of niet, dus ik vind het eigenlijk niet een passende vraag om iemands mening te peilen. (vrouw van Turkse herkomst)

I:

De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie. Ja, ik denk dat je eerder bij deze stelling kan zeggen, er moet nog een hoop gebeuren voordat de Arabische landen werkelijk democratisch zijn. Nu klinkt het alsof ze met één knopje of één stapje al meteen democratisch kunnen zijn. Zo is het ook niet gegaan in het Westen, dus deze stelling is een beetje krom, als ik eerlijk mag zijn. Maar ja, ze zijn inderdaad nog niet klaar, dat is wel waar. Eens. (vrouw van Turkse herkomst)

In de antwoorden van een aantal andere respondenten lijkt inderdaad te zijn gereageerd op de manier waarop de vraag is geformuleerd. Daarom is het moeilijk in te schatten wat hun antwoord, hetzij ‘eens’ hetzij ‘ oneens’ op deze stelling, precies betekent. R:

De Arabische landen zijn nog niet klaar voor democratie. Wat houdt hun tegen? Wat zou die mensen tegenhouden om de vrouwen [deze respondent interpreteert


I: R: I: R:

I:

R: I: R:

democratie vooral als ‘meer bewegingsvrijheid voor vrouwen in de Arabische landen+ *…+ En heb je dan, wat houdt je tegen? Ja, wat houdt u als Arabisch land tegen om democratisch te worden? Dus dan ben je het eigenlijk oneens met de stelling…? Want je zegt dat zou zo maar kunnen, maar ze moeten willen? Ja, ze moeten willen. Ja, want, het is echt de cultuur die zoiets heeft van, als we de vrouwen te veel vrijheid geven dan zal dit en dat gebeuren. Heel jammer. Dat ze daar macht over kunnen hebben. (vrouw van Marokkaanse herkomst) *…+ dus daar zei je bij stelling 12.2: De Arabische landen zijn nog niet klaar voor democratie. Daar was je het niet mee eens, je vroeg: waarom zouden ze nog niet klaar zijn? Dus voor jou zou dat wel kunnen? Ja, het zou wel kunnen, ja. En je bent, je hebt wel het idee van het zou goed zijn dat er meer democratie komt. Ja, zeker, ja. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

De andere respondenten antwoorden op deze stelling vooral ‘eens’ omdat ze om diverse redenen vinden dat de Arabische landen nog een ontwikkeling door hebben te maken, vooraleer de democratie er kan worden ingevoerd. Dat heeft vooral te maken met het feit dat de bevolking nog niet gewend is aan de vrijheden die de basis vormen van democratie. Ze zou daar nog niet op een verantwoordelijke manier mee om kunnen gaan. De redenering is: democratie (vooral in de betekenis van: meer democratische vrijheden) zou goed zijn voor de Arabische landen, maar moet geleidelijk aan worden ingevoerd. R:

12.2 Nou, Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie. Daar ben ik het wel mee eens. Dat het geleidelijk moet. Maar het ligt er ook aan welke landen ze bedoelen met ‘Arabische landen’. Ieder land heeft zo zijn eigen geschiedenis en sommige landen zouden wel klaar zijn voor democratie, dus ik vind het eigenlijk een beetje een lastige vraag. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

R:

[twijfel]. Een wat lastige vraag. Ik denk dat de democratie op zich goed is maar Arabische mensen hebben een bepaald gedachtegoed. Dus het is heel lastig om in een (1) keer te bedenken van okee, je hebt een land dat geen democratie gewend is en dat gaan we democratie geven. Ik denk dat mensen daarmee heel veel moeite zullen hebben maar dat ook op een verkeerde manier gaan gebruiken. Dus of het of het … Hen geen goed doet weet ik niet. En of het hen goed zal doen weet ik ook niet. Ik denk dat zoiets geleidelijk moet gebeuren. *…+ Nee, je zegt… Je hebt het over een Arabische mindset en wat moet ik me daar bij voorstellen of of heb je daar een… [twijfel] Ik denk dat over het algemeen dat de Arabische wereld over het algemeen meer corrupt is dan de Westerse wereld dus vooral daarop doelend. Hmm. Ja, ja. Ja, dat is iets wat niet goed te rijmen is met democratie? Nee. Dat betekent [niet] dat het Westen helemaal [niet] corrupt is, maar ik denk wel in mindere mate. Ik weet het eigenlijk niet. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

I: R: I R:

12.3 Democratie is essentieel voor de vooruitgang van een land Deze stelling is beduidend makkelijker te beantwoorden. Ook voor de kritische respondenten is deze duidelijk en vraagt ze naar een mening. Een respondente beantwoordde deze vraag ook als een ‘kennisvraag’, met ‘niet


eens, niet oneens’ omdat “er misschien landen bestaan die geen democratie hebben en waar het ook goed gaat”.

12.4. De Arabische wereld kan lessen trekken uit hoe in Nederland de democratie werkt Deze stelling is door een aantal respondenten geïnterpreteerd als een vraag over de werking van de Nederlandse democratie, en door anderen als ‘zou een democratie naar Nederlands model goed zijn voor de Arabische wereld’. De laatsten antwoorden doorgaans dat het Nederlandse model niet per definitie kan worden geëxporteerd en zeker niet naar de Arabische wereld. Wat werkt in Nederland, werkt niet per definitie elders. R:

12.4: De Arabische wereld kan lessen trekken uit hoe in Nederland de democratie werkt. Ja, niet eens, niet oneens. Want je hebt toch te maken met culturele normen en waarden en geografische factoren in een land en er is ook geschiedenis. De democratie in Nederland dat was, ik weet eigenlijk niet meer wanneer democratie in Nederland kwam, maar dat zijn toch hele andere tijden dan nu. Maar ze kunnen wel misschien, ja, kijken hoe zo’n rijk, zo’n staat, zo’n hoe noem je dat, zo’n rechtssysteem in elkaar steekt. Daarom kan je wel kijken, maar niet klakkeloos overnemen, wat wel eens wordt beweerd dat dat in Turkije is hoe het gebeurt. Dat ze sommige wetten gewoon klakkeloos overnemen uit een paar Europese landen. Ik had ook zo’n mevrouw die ging over alcoholbeleid, ja, die was daar eigenlijk helemaal niet blij mee. Die zei het ook van, je hebt daar andere, dat is contextafhankelijk, en je kan niet zomaar dingen klakkeloos overnemen en in een andere wet, in een ander land uitvoeren. Dat is ja, het is geen copy/paste systeem in je computer…Dus, ik ben niet oneens, niet eens. (vrouw van Turkse herkomst)

Omdat deze vraag betrekking heeft op Nederland, is hij voor de meeste respondenten wel goed te beantwoorden. Ook als ze weinig weten over de Arabische wereld, weten ze wel iets over Nederland. Dat heeft er waarschijnlijk toe geleid dat ze hun oordeel over deze stelling enkel baseren op hun impressie van de Nederlandse democratie. I: R:

I: R:

R:

De Arabische wereld kan lessen trekken uit, of moet een voorbeeld nemen aan hoe in Nederland de democratie werkt? Ik vind het zeg maar een beetje, eh, dat er zo gesteld wordt van, ja, weet je, die Arabische landen kunnen er helemaal niks van en Nederland is echt supergeweldig. En wat ook wel zo is, hoor. Nederland is ook wel... Ha, supergeweldig, haha. Ha, ja, vind ik zelf. Maar het is een beetje, het lijkt wel alsof er in de vraag al een bepaalde mening is gevormd. Plus, ook weer ‘de Arabische wereld’. Ja, wie? Wie dan? Dus dat eh... Maar ik vind het wel een beetje een subjectieve vraag. (vrouw van Marokkaanse herkomst) Nou. [stilte] Ik weet niet of Nederland het nou heel erg goed doet als democratisch land. Hoe lang ehh… Hoe lang is het geleden dat we een regering hebben gehad die is


blijven zitten? Dus ik denk niet dat Nederland het juiste model is om eh… Ik zou hierop antwoorden oneens eigenlijk. (vrouw van Marokkaanse herkomst) 12.5 De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen Stelling 12.5 heeft er weer onder te lijden, dat ze erg complex is. Van de EU hebben de meeste nog wel een voorstelling, van de NAVO is dat veel minder het geval. R:

12.5 De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen. [stilte] Niet eens, niet oneens. Niet echt een mening over. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

De stelling is dus dubbelloops, of zelfs ‘tripelloops’: een aantal respondenten reageert op het idee in deze stelling dat een buitenstaander zich inmengt in de politiek van de Arabische landen. Zelfs wanneer ze voor democratisering van de Arabische landen zijn, zijn een aantal respondenten van mening dat die ontwikkeling moet komen vanuit de bevolking van de Arabische landen zelf. Dat wil zeggen dat deze stelling niet alleen peilt naar de specifieke rol van de twee genoemde instanties, maar ook naar de opvattingen van de respondent over interventie van buitenaf. R:

12.5 De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen. Dat kan, maar ze kunnen het dan verkeerd opvatten, zo van, wat bemoeien jullie je met ons? Maar het kan ook, ja, ik weet niet, het kan ook goed uitpakken, maar ik, ja, ik denk het niet, want ze moeten het gewoon zelf doen, snap je? Dus eh, ik ben het er niet, eh, mee eens. [Mompelt] Dus oneens. (vrouw van Turkse herkomst)

I:

V12.5: De EU of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen. Ik denk dat de EU er sowieso heel weinig mee te maken heeft. Want de Arabische wereld is de Arabische wereld en niet de Europese Unie. De NAVO daarentegen… *stilte+ Kan misschien wel een beetje helpen. En waarom dan wel? Omdat zij. Ik weet het niet zo goed. Ik weet helemaal niet hoe dat systeem werkt. Wie zijn er allemaal lid van? Iedereen? Behalve Palestijnen…Of is dat niet doorgegaan? Ik kan me herinneren dat er een stemming was en dat Amerika toen een land had bedreigd en dat ze toen gestemd hadden, dus hoe democratisch dat is, dat is maar de vraag. Lastig. Misschien moet de Arabische Liga wat doen met de NAVO. Ja, nee, dus… Ja, dus je vindt deze stelling ook eigenlijk best moeilijk? Je hebt dan de EU aan de ene kant en de NAVO aan de andere kant. Maar bij de EU zei je vrij beslist van: “Nee…” Die hebben er niks mee te maken. Laten die Europa maar op orde brengen, hè. Wat al niet heel soepel gaat. Ik heb natuurlijk makkelijker praten als student, ik zit er niet. Maar ehh… Ja, ik denk niet dat de EU zich daar ook nog mee moet gaan bemoeien, daar heb je andere organisaties voor. Ehh… Ik weet het niet. Ik denk dat ik zou hebben aangestreept niet eens en niet oneens. Hmm. Omdat je het eigenlijk niet goed kan beslissen op basis van deze stelling. En wat bedoel je dan met goede overgang? Hoe zie je dat voor je? (vrouw van Marokkaanse herkomst)

R:

I: R:

I: R:

12.6 Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in de Arabische landen en/of Turkije


Deze stelling is op een ingewikkelde manier geformuleerd, vinden respondenten. Ze kunnen er doorgaans een duidelijk antwoord op formuleren, maar net als bij andere stellingen in het blok weten we zonder bijkomende uitleg niet waar hun antwoord betrekking op heeft. We zien respondenten wiens opvattingen over democratie eigenlijk overeenkomen, tegenstrijdige antwoorden geven op deze stelling. Sommigen antwoorden bijvoorbeeld ‘oneens’, niet omdat ze democratie niet belangrijk vinden, maar omdat ze het altijd al belangrijk vonden. Anderen antwoorden ‘eens’ omdat ze democratie belangrijk vinden, los van het feit of ze er meer over zijn gaan nadenken door de gebeurtenissen in het Midden-Oosten. Een respondente antwoordt ‘oneens’ omdat ze weinig belangstelling heeft voor de situatie in de Arabische landen en Turkije en ze een beetje verveeld raakt met de vragenlijst. Het is kortom niet helder welke attitude hier precies is gemeten. De vraag had geprofiteerd van een eenvoudigere formulering als ‘Ik vind democratie belangrijk’ I: R:

R: I: R:

R: I: R: I: R: I: R:

I: R:

Wat vind je van die stelling zoals die is geformuleerd in 12.6. Je moest er ook even over nadenken, volgens mij? Nee, ik las het verkeerd. Ik dacht, er moet toch staan ‘ik vind democratie’, maar later pas snapte ik ... (vrouw van Marokkaanse herkomst) 12.6 Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in Arabische landen en/of Turkije. Eh, oneens. En waarom oneens? Ik vind het altijd al belangrijk, ik heb het altijd al belangrijk gevonden, dus niet zo, het heeft het niet zozeer beïnvloed. (vrouw van Marokkaanse herkomst) 12.6 Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in de Arabische landen en/of Ara.. of in Turkije, oneens. En waarom zeg je ‘oneens’ hier? Ehm, ik blijf gewoon bij mijn standpunt dat ik eh... Het interesseert me gewoon niet. Ik vind het gewoon niet leuk. Nee, maar omdat je, omdat je eigenlijk zei, je bent eigenlijk redelijk positief over democratie... Ja, klopt. ...en is het dan van, ja, ik vond eigenlijk al belangrijk, dus ik ga het niet belangrijker vinden...door dat? Ja, het is gewoon...het ligt heel neutraal, maar...ik bedoel, hoe het in Nederland allemaal gaat vind ik supergoed, qua studiefinanciering, qua zorg, eh, qua eh, wegen die we hier hebben, weet je wel... En, eh, even kijken, ook bijvoorbeeld op gehandicaptenzorg... vind ik ook echt supergoed, maar het komt gewoon puur, het zijn ook dingen die ik weet, omdat ik hier leef. Mm-hm, omdat je hier leeft. En eigenlijk zeg je een beetje van, eh, wat daar gebeurt, dat moeten ze zelf weten, haha. Inderdaad, ja, dat boeit me niet, want ik kom er nooit. (vrouw van Turkse herkomst)

12.7 Het is beter dat één leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land en/of Turkije, dan dat het volk beslist door middel van een democratie In deze stelling wordt als het ware de dictatuur gezet tegenover de democratie. Wanneer we uitgaan van de abstracte, theoretische definities van deze twee regeringsvormen is dit een vrij eenduidige stelling. Echter, juist de nasleep van de Arabische lente in de landen van de Arabische wereld laat zien dat de overgang van een dictatuur naar een nieuw politiek systeem als een democratie, gepaard kan gaan met politieke onrust, burgeroorlog, chaos en geweld. Zelfs in het Nederlandse politieke debat wijzen bepaalde partijen er op dat het afzetten van een dictator onwenselijke gevolgen kan hebben in de vorm van oorlog en het aanzwellen van de


vluchtelingenstroom uit deze gebieden. Dat maakt de reacties van de respondenten op deze stelling moeilijk te interpreteren. Hun antwoorden en motivatie van de antwoorden weerspiegelen de twijfels die ook leven in de Nederlandse publieke opinie, die te maken hebben met de oorlog die kan ontstaan bij een opstand tegen een dictator. R:

I: R: I: R:

R:

I: R:

12.7 Het is beter dat een leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land, dan dat het volk beslist door middel van democratie. Ja. Ik denk dat als je dit, eh, dit krijgt dat er dan inderdaad minder ophef zal ontstaan. Als je één leider hebt? Als je één leider hebt, ja. Die gewoon, eh, de beslissingen maakt. Dus daar ben ik het wel mee eens. En dat is, eh, dat is denk jij beter voor een Arabisch land dan dat je, eh, een volk, dat het volk moet gaan stemmen en, eh, dat je verschillende partijen krijgt? Ja. Want als je dat gaat doen, dan krijg je inderdaad juist partijen. De één is er wel voor en de ander is ertegen...Dan krijgen ze op die manier, ja...natuurlijk wel ruzie (vrouw van Marokkaanse herkomst) Het is beter dat één leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land en/of Turkije dan dat het volk beslist door middel van een democratie. [twijfelt] Dat is een lastige. Kijk, één leider zal beslissen, dat betekent dan, je hebt leiders die dictators zijn en je hebt leiders die eigenlijk Sultans zijn, zou ik zeggen. Maar ja, als het volk in zijn eigen land niet kan kiezen wat hij wil, dan is het ook weer niet goed. Maar ja, als de ene dit wil en de andere wil weer het andere, dan heb je weer een oorlog tussen de burgers. Ja, zal je dan wel of geen democratie doen. *…+ En een Sultan is voor jou een goede leider, maar je kan ook een dictator krijgen zoals Assad, Sadam Houssein. Ja, Assad, Sadam Houssein, dat waren dictators. En de Sultans van het Ottomaanse Rijk dat waren gewoon de goede mensen. (man van Turkse herkomst)

12.8 Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dat religieuze leiders het land besturen dan het volk Op deze stelling zijn heel uiteenlopende antwoorden gegeven. Zoals eerder opgemerkt vinden sommige respondenten dat religieuze leiders ook door het volk verkozen kunnen worden. Jongeren van Turkse herkomst verwijzen in hun antwoord op deze stelling wel eens naar Erdoğan als een voorbeeld van iemand die regeert vanuit zijn Islamitische normen en waarden. Blijkbaar associëren zij het idee van een ‘religieuze leider’ ook met een moslimpartij of politicus. R:

I: R:

R:

Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dan religieuze leiders het land besturen dan het volk. Zeer eens. Met leiders bedoel ik dan geen Imams of kalifaten. Dan bedoel ik gewoon een president die wel een goed Moslim is en alles weet over de Islam, alle ins en outs en dat. Zo iemand als Erdoğan bijvoorbeeld. Precies. Ja en alle ander Sultans die voor hem waren gewoon. Kijk, de koning van Saoedi Arabië die kan zich gewoon Moslim noemen, alleen ik zie hem niet zo. Ik zie hem meer als iemand die hondje van Engeland, precies gezegd. (man van Turkse herkomst) 12.8 Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dat religieuze leiders het land besturen dan het volk: nou, dat is echt een kromme vraag eigenlijk, hè? Dan vraag ik, hier staat, ja, het is voor Turkije beter dat religieuze leiders het land besturen dan het volk… zou het beter of, het is voor Turkije beter dat leiders, dus politieke leiders het


land besturen dan het volk, dus, hierin staat eigenlijk dat een politieke leider niet religieus mag zijn. Ondanks dat ie gekozen is of niet. (man van Turkse herkomst)

12.9 De Arabische Liga De Arabische Liga (i) (i)een organisatie van 22 Arabische landen die in 1945 werd opgericht om samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de gemeenschappelijke belangen te behartigen heeft de verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen De meeste respondenten hebben amper enige notie van wat de Arabische Liga is. Op basis van de geboden uitleg, denken verschillende onder hen dat het een soort ‘EU’ van de Arabische landen is. Vanuit dat standpunt – iets als de EU maar dan van de Arabische landen – zien ze het wel als een goed iets dat de Arabische Liga zich in zou spannen voor de democratisering van de Arabische wereld. R:

12.9 De Arabische Liga, een organisatie van 22 Arabische landen die in 1945 werd opgericht om samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de gemeenschappelijke belangen te behartigen, heeft de verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen. Hm, even kijken, ja, ben ik ’t mee eens. Al helemaal als het al echt vanaf 1945 is opgericht en, en dat ze dus al die jaren al zo’n samenwerking hebben...dan mogen ze inderdaad wel verantwoordelijkheid inderdaad nemen. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

R:

12.9 De Arabische Liga... Zo, nou word ik wel een beetje duizelig van die vraag, hoor. Even kijken. Ik vind het echt een hele lange vraag. [Korte stilte] Oké, de Arabische Liga, uiteindelijk, heeft de verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen. [Lange stilte] Ja. Eens. En, weet jij wat dat is, de Arabische Liga? Ben je daarmee bekend? Nee, ik moet, het eerste wat in mij opkwam was de Arabische Liga in Vlaanderen. O ja, de AEL daar? Ja. Dat wordt ook wel de Arabische Liga genoemd, dus...dat was het eerste wat in mij opkwam. De Arabische Liga, Liga is een soort van EU, alleen dan van de Arabische landen. Maar volgens mij wordt er niet zo, ik heb niet zo het gevoel dat er echt wat mee gedaan wordt of iets dergelijks, dus eh...ze zouden misschien wat meer kunnen praten met elkaar, wat meer kunnen doen eigenlijk om, eh, om meer democratie te creëren. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

I: R: I: R:

I:

R: I:

R:

De vraag over de Arabische Liga. De Arabische Liga heeft verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan de goede overgang naar democratie in de Arabische landen. Daar ging je heel erg twijfelen bij die vraag. Ik wist niet precies wat Liga was. Dan staat daar een informatiedingetje bij: een organisatie van 22 Arabische landen die in 1945 werd opgericht om samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de gemeenschappelijke belangen te behartigen. Is dat een soort Navo van Arabische landen? Ik weet niet wie het zijn, dus ik kan er eigenlijk geen antwoord op geven. Als je niet weet wie ze zijn, kun je ook niet zeggen of


je dat vindt of niet. Misschien zijn ze heel erg tegen en dan kun je hier wel antwoord op geven, maar ik vind dat deze vraag niet gesteld hoeft te worden of iedereen weet wat de Liga is. Ik weet het niet, dus ik denk niet dat mijn omgeving dat weet. Een organisatie van 22 landen, aan die informatie heb je helemaal niks. Dan kun je net zo goed alleen maar een organisatie erachter zetten. Het zegt helemaal niks wat er staat over de Arabische Liga. Gaan ze over vrede of over democratie of over ontwikkeling? Ik weet niet, ik vind het heel raar dat ze het hierover hebben. (vrouw van Turkse herkomst) 12.10 Een kalifaat (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief is beter dan een democratie voor de Arabische landen Een aanzienlijk deel van de respondenten geeft ook bij deze vraag aan niet te weten wat een kalifaat is. Algemene indruk ten aanzien van de stellingen over democratie Respondenten hebben allen een basaal begrip van wat democratie inhoudt. Het valt wel op dat ze van alles onder het begrip scharen, van de stem van het volk tot bewegingsvrijheid voor vrouwen en het bestaan van een sociaal vangnet. De zeer diffuse invulling van dit begrip maakt daarom dat stellingen omtrent democratie niet bij iedereen het zelfde meten. Iedere respondent hanteert namelijk en enigszins eigen invulling van het begrip democratie. Wij stellen verder vast dat dit vragenblok bleek over het algemeen (te) moeilijk is te beantwoorden voor de respondenten. Er werd veel geaarzeld en getwijfeld. Velen gaven aan niet genoeg op de hoogte te zijn van de politieke systemen van landen in de Arabische wereld, om zich een goed oordeel te vormen over de stellingen. Desalniettemin geven velen een antwoord, wellicht omdat de antwoordcategorie ‘weet niet/geen mening’ ontbreekt. Een enkele keer kwam het voor dat een respondent weigerde een antwoord te geven omdat de stelling te complex wordt bevonden.

Steun voor groepen die strijden in naam van de Jihad In de vragenlijst van het FORUM/Motivaction onderzoek wordt middels vraag 8 gepeild in hoeverre er steun bestaat voor strijdende groepen in Syrië en Irak van Islamitische signatuur. De vraag is hier onder weergegeven. 8. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? De stellingen hebben betrekking op de groepen die in naam van de Jihad (i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam) strijden in de Arabische landen (zoals Syrië en Irak). Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting. 8.1. Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad strijden in de Arabische landen 8.2. Het is goed dat deze strijdgroepen zorgen voor verandering 8.3. Het geweld dat deze strijdgroepen gebruiken tegen niet gelovigen of anders gelovigen vind ik verkeerd 8.4 Ik vind het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen zoals IS (voorheen ISIS/ISIL) 8.5. Mensen hebben het recht om te demonstreren vóór IS (voorheen ISIS/ISIL) -

Zeer oneens Oneens Niet eens, niet oneens Eens Zeer eens


In deze vraag wordt geen onderscheid gemaakt tussen IS en andere groepen die strijden in naam van de Jihad. In stellingen 8.1 tot en met 8.3 wordt IS niet specifiek genoemd, maar in stellingen 8.4 en 8.5. wel. Het is niet duidelijk in hoeverre de onderzoekers ook IS impliceren in de stellingen 8.1 tot en met 8.3. Dat is relevant, omdat uit de eerdere antwoorden die de geïnterviewden van de cognitieve test gaven, blijkt dat ze een scherp onderscheid maken tussen IS en andere strijdgroepen (van Islamitische signatuur). In onderstaande citaat geven we weer op welke criteria ze de groepen beoordelen om te beoordelen of de strijd die ze voeren en de manier waarop wel en niet gelegitimeerd zijn. I1: TJ7:

TJ3: TJ7: TJ4: TJ7: TJ2:

I1: TJ2:

TJ7: I1: TJ7: TJ6: TJ7: TJ4:

En zijn er ook groepen in Syrië waar je van denkt “Dat vind ik een gerechtvaardigde strijd”? Een groep is voor mij negatief als ie zijn ideologie oplegt aan de ander. Dus: jij moet geloven wat ik geloof, anders is het niet goed, gaan er slechte dingen gebeuren. Dan is voor mij een groepering geen zuivere koffie meer. Dus jij moet het als het ware als een stroming zien. Je mag je erbij toevoegen of niet, het is aan jou de keus. Ja, dat. Maar dat gebeurt heel weinig in die landen. Het is vaak van “dit is de waarheid en dit is niets meer dan de waarheid”, en dan… anders ben je er geweest. Of je bent voor of je bent tegen. Ja, er is geen middenweg. Je sluit je aan of we maken je dood zo is het wel. Dat is het beeld dat ik heb. Wat jij zegt zie ik ook vooral terug bij ISIS. Bij Hamas zie ik dat niet echt. Zoals [x] zei, zij hebben echt één doel zeg maar, dat is hun land terugkrijgen. En in Syrië heb je ook een groepering, weet ik een de naam niet van. Het Vrije Syrië Leger of zo. Het Vrije Leger van Syrië. Ja. Die strijden dus tegen Assad. Die verdedigen eigenlijk ook een beetje zichzelf, dus hun doel is ook wel bekend. Als zij zichzelf niet verdedigen worden ze zo afgemaakt. Dus het doel van Hamas is hun land en van Syrië is verdediging, maar ISIS… ja, wat is hun doel? Ik vind het moeilijk om onderscheid te maken, steun betuigen aan een bepaalde groepering, ik vind het zo… Je vindt het heel ingewikkeld. Ik kan me niet inbeelden, hoe kan je steun betuigen aan een bepaalde groep als daar… Maar dat is denk ik omdat je niet precies kan weten wat ze allemaal hebben gedaan. Exact. Ik weet dat niet, wat hebben ze dan gedaan? Het is zo abstract allemaal. Als je in je land woont, wij wonen hier in Nederland en wij worden aangevallen, wij verdedigen onszelf, dan ben jij een burger van je land en je verdedigt jezelf tegen je buitenlandse troepen bijvoorbeeld. En over Syrië, als ze het hebben over mensen die daar wonen, die hun land willen verdedigen, die hun huis willen verdedigen, dat is inderdaad een kleine Jihad en dat is heel wat anders dan dat je daar vanuit het buitenland gaat komen om rakelings zonder te weten wie of wat de tegenstander is om dan neer te schieten, dat is heel wat anders. Het is een enorme beperkte vraagstelling en het is heel suggestief ook. (focusgroep met jongeren van Turkse herkomst, 18 – 25 jaar)

De jongeren in bovenstaand citaat – en we beluisteren een vergelijkbaar geluid in de andere focusgroepen en cognitieve interviews – maken onderscheid tussen verschillende strijdgroepen die in de Arabische wereld actief zijn. In een aantal gevallen kan gewapende strijd gerechtvaardigd zijn: als het gaat om zelfverdediging of het verdedigen van je familie of land tegen aanvallers Dan moet de strijd ook gevoerd worden volgens de ‘Islamitische spelregels’ voor de oorlog die we eerder al bespraken. Daar horen verder bij: geen excessief geweld gebruiken, geen geweld gebruiken tegen onschuldigen (vrouwen en kinderen), je vijand een uitweg


bieden, je vijand waarschuwen dat je geweld gaat gebruiken (oorlogsverklaring) en krijgsgevangenen humaan behandelen. Op basis van deze regels zien ze IS in ieder geval als een ‘klasse apart’: IS volgt deze ‘spelregels’ niet. Het onderscheid dat ze maken heeft gevolgen voor alle vragen die gaan over groepen die strijden in naam van de jihad. Zodra daar de toevoeging ‘zoals IS’ aan wordt gekoppeld, is de vraag voor de jongeren dubbelloops. Tegen het eind van het citaat nemen de respondenten al een voorproefje op vragenblok 9 over jongeren die vanuit Nederland naar Syrië of Irak afreizen om daar mee te vechten: dat vinden ze niet legitiem, omdat ze niet vinden dat deze jongeren zichzelf of hun volk verdedigen. Met andere woorden, ze trekken ook een grens tussen jihadstrijders van ginds en jihadstrijders van hier. Deze redenering vinden we terug in de antwoorden op de stellingen van vraag 8 en natuurlijk ook van vraag 9. 8.1 Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad strijden in de Arabische landen Op deze stelling is door veel jongeren gereageerd met ‘oneens’ omdat zij zich geen zorgen maken over wat in de Arabische landen gebeurt. Het is voor hen een ‘ver van mijn bed’ gebeuren. Dat wil niet zeggen dat ze daarmee ook de ‘ (toename van groepen) die in naam van de Jihad strijden’ goedkeuren. Zoals hierboven aangegeven zijn er jongeren die dat doen, maar een groot aantal is afkerig van alle geweld en gewapende strijd. Ook interpreteren een aantal respondenten deze vraag als dat ze betrekking heeft op personen die vanuit Nederland naar Syrië en Irak reizen om mee te doen aan de Jihad. Het is wederom niet duidelijk welke onderliggende attitude precies is gemeten met het antwoord op stelling 8.1. I: R:

R:

8.1 Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad strijden in de Arabische landen. Ik heb moeite met, dat heb ik net al gezegd, Jihadi’s. Want dat zijn gewoon een stelletje gekken die gewoon geen enkel nut op deze wereld hebben. Die niet kunnen nadenken, die onwetend zijn. Die zich mee laten slepen, die gewoon hun eigen verstand niet gebruiken. Ehh… Die zijn sowieso heel makkelijke prooi. Voor die groepen. Maar als we het vanuit de Nederlandse benadering bekijken, dan zeg ik gewoon: “Ik maak me zorgen om de toename van groepen…” Nee, ik maak me geen zorgen. Ze mogen van mij elkaar afschieten. (vrouw van Turkse herkomst) V8.1 Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad strijden in de Arabische landen. Oneens. Ik heb me er nooit zorgen om gemaakt. Ja. Ik maak me meer zorgen om de moslims in Nederland dan om Jihadstrijders in de Arabische landen. En dan als in, niet zozeer de radicaliserende jongeren, maar meer als in zoals mensen zoals ik en mijn ouders en mijn vrienden en mijn familie, van hoe gaat, hoe zal het er voor ons later uitzien naarmate dit soort ontwikkelingen juist steeds meer toenemen en er steeds meer spanning zal zijn in de samenleving. Het klinkt misschien egoïstisch, maar het is wel realistisch. Ik denk, ja, daar maak ik mij zorgen om. (vrouw van Turkse herkomst)

8.2 Ik vind het goed dat deze groepen zorgen voor verandering Het meest problematische woord in deze stelling is ‘verandering’ dat niet nader gespecificeerd wordt: het is niet duidelijk op welke veranderingen de onderzoekers doelen. Verschillende respondenten merkten op dat deze stelling heel positief is geformuleerd, omwille van de woorden ‘goed’ en ‘verandering’. Veranderingen kunnen ten goede of ten kwade zijn, maar omdat niet wordt verduidelijkt in de stelling, om welke verandering het gaat, wordt de invulling hiervan overgelaten aan de respondent. In principe, stellen de meeste, vinden ze verandering een positieve term. Hoewel ze over het algemeen geneigd zijn te zeggen dat ze het soort verandering dat deze groepen brengen niet goed vinden, voelen ze zich ‘op het verkeerde been’ gezet door de


positieve formulering van deze stelling. Het is niet uit te sluiten dat de formulering heeft bijgedragen aan een groot aantal positieve antwoorden (zeer eens of eens) op deze stelling bij het Motivaction onderzoek. I: R:

Het is goed dat deze strijdgroepen zorgen voor verandering. Dat is een beetje vreemd. Verandering is niet per se slecht, maar hoe ze het doen, daar ben ik het niet mee eens. Als zij gaan en vredig strijden, dan ben ik het er misschien wel mee eens. Wat is de verandering? Ik ben het er op zich niet helemaal mee oneens, maar ik ben het niet eens met hoe ze het doen en dat ze ook echt vechten. Als ze met verandering bedoelen: van alles een kalifaat maken, dan ben ik het er niet mee eens. Verandering is heel abstract. Ik vind eigenlijk deze vraag niet goed. (vrouw van Turkse herkomst)

I: R:

8.2: Het is goed dat deze strijdgroepen zorgen voor verandering. Nee, oneens. We hebben het nu over IS toch? Dat is even niet zo duidelijk. Over Jihadgroepen. *twijfel+. Ehh… Zoals het in het begin ging, met het doel om Assad af te zetten, leek dat een positieve verandering. Maar ehhh… in de context waarin we nu zitten is de verandering [die] ze proberen aan te brengen absoluut niet positief. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

Een aantal respondenten van de cognitieve test reageert op de stelling met ‘eens’ of ‘zeer eens’. In de beredenering van hun antwoord zien we terug dat ze dan vooral doelen op de bijdrage die deze groepen leveren aan de strijd tegen Assad. De jongeren in ons onderzoek maken een duidelijk onderscheid tussen IS en andere groepen die in Syrië tegen Assad strijden. Het is mogelijk dat ten tijde van het Motivaction onderzoek, nog niet dezelfde negatieve houding tegenover specifiek IS bestond en dat destijds inderdaad IS niet werd onderscheiden van andere strijdgroepen in dat conflict. Ook zien we in de reacties terug dat een aantal respondenten redeneert: als de groepen werken in naam van de Islam, kan het niet slecht zijn wat ze doen. Deze antwoorden komen van jongeren die weinig afweten van de situatie in Syrië, die gelovig zijn en die reageren op voor hen positieve termen in deze stellingen: jihad, goed en verandering. 8.3 Het geweld dat deze strijdgroepen gebruiken tegen niet gelovigen of anders gelovigen vind ik verkeerd De jongeren vinden deze stelling helder en duidelijk. Dat komt met name door het gebruik van het woord ‘verkeerd’. Een paar respondenten geven expliciet aan dat ze deze helder geformuleerde vraag als een ‘verademing’ ervaren na alle eerder ‘ambigue’ (voor veel interpretaties vatbare) vragen die daarvoor kwamen. In deze stelling zijn ook verschillende termen opgenomen die een eerder negatieve lading hebben voor de jongeren: ‘geweld’, ‘strijdgroepen’ en ‘verkeerd’. Dit kan ervoor hebben gezorgd dat degenen die er weinig van af weten, hierdoor hun mening over de stelling hebben laten beïnvloeden: dat ze de daden van de strijdgroepen hierdoor sterker afkeuren. R:

I: R R:

8.3 Het geweld dat deze strijdgroepen gebruiken tegen niet-gelovigen of andere gelovigen vind ik verkeerd. [Korte stilte] Ja, inderdaad, dat ze dus gewapend zijn, dat vind ik inderdaad wel verkeerd. Maar dat ze dan voor, eh, gelovigen zijn, ja, dat vind ik wel goed. Maar ja, daar had ik net ook al over gesproken, dat...het ook eigenlijk op een hele andere manier kan. En niet altijd gewapend. En dat ze, eh, bijvoorbeeld christenen of, eh, joden of, eh, sjiieten aanvallen, dat... ...dat vind je niet goed? :...dat vind ik niet goed, nee. (vrouw van Marokkaanse herkomst) Maar die stelling vind ik eigenlijk onzin. Vind ik niet goed, het is gewoon het eens zijn dat ze geweld gebruiken tegen niet-gelovigen zomaar. Het lijkt wel alsof je zomaar


I: R: I: R: I: R:

geweld gebruikt tegen iemand, Christenen of Joden, dat doen ze niet. Ze gebruiken niet en er is geen geweld. Als je oorlog voert… Is het verdediging? Is het verdediging ja, zelfverdediging of verdediging van een staat. Dat is geen geweld. Geweld is, als je zeg maar zomaar opeens aanvalt zonder een reden, dat is geweld. En als je dan bijvoorbeeld denkt aan IS dat die Sjiieten of Christenen aanvalt, dan is het wel verkeerd? Hoe bedoelt u? Dat bijvoorbeeld IS, dat christenen aanvalt of dat de sjietische moslims of soennieten die het niet met hun eens zijn of Yezidis aanvalt, dat is wel fout? Dat IS hun aanvalt? Alles is fout gewoon wat IS aanvalt, dat wel. Alles is fout aan IS, zelfs die naam is fout, dat klopt niet. Dat het om [moslims] gaat, dat is ook het ergste. Wij zitten nu wel IS, IS te zeggen, maar in de Nederlandse kranten schrijven ze expres Islamitische Staat. Islamitische strijdkracht, weet ik veel, hoe dan ook. Zolang mensen maar dat Islamitische horen. Dat doen ze, dat is het ergste. *…+ Ik wil eigenlijk op 8.3 geen antwoord geven want ik vind dat gewoon niet kunnen, die hele stelling is gewoon verkeerd. (man van Turkse herkomst)

Het bovenstaande citaat geeft aan wat er kan gebeuren wanneer een stelling niet aansluit bij de belevingswereld van de respondent: die weigert de vraag te beantwoorden. Op een dergelijk moment kan een respondent ook afhaken van de hele enquête. De stelling sluit niet aan bij de belevingswereld van deze respondent, omdat in zijn beleving ‘islamitische strijdgroepen’ zich per definitie niet schuldig maken aan geweld tegen niet- of andersgelovigen. Hij staat sympathiek tegenover bepaalde groepen die in het westen ‘jihadistisch’ of ‘islamitisch’ genoemd worden en die strijden in met name Syrië en Palestina. Hij windt zich bovendien op om het feit dat in de westerse media, islamitische groepen in een kwaad daglicht worden gesteld (onder andere door ze over een kam te scheren met IS). Hetzelfde gebeurt in feite in deze stelling, vandaar dat hij zich ervan afkeert. In de cognitieve test die wij uitvoerden vertoonde slechts een deelnemer deze reactie. Het is wel goed mogelijk dat andere respondenten van dit ‘type’ een soortgelijke reactie hebben: als die ook weigeren een vraag of de rest van de enquête te beantwoorden leidt dit tot een systematische non-respons onder een relevante groep. 8.4 Ik vind het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen zoals IS (voorheen ISIS/ISIL) Het viel respondenten op dat ook deze stelling positief geformuleerd is, vanwege de woorden ‘goed’ en ‘steun’ die een positieve lading hebben. Het eventuele effect dat respondenten daarom bevestigend op de stelling antwoorden zien wij in de cognitieve test echter niet terug. Dat komt door de sterk negatieve associaties die de jongeren hebben bij ‘IS’. Het is dus wel mogelijk dat als ten tijde van het Motivaction onderzoek de gevoelens ten aanzien van IS minder uitgesproken negatief waren, de positieve formulering van de vraag wel de doorslag gaf. Een bevestigend antwoord, met andere woorden zou dan niet per definitie een onderliggende attitude weergeven, maar wel de positieve formulering van de stelling. Een andere observatie die wij deden is dat verschillende respondenten de stelling hebben gelezen of geïnterpreteerd als: ‘Ik denk dat er steun is van Nederlandse moslims aan groepen zoals IS’. Dan kunnen ze verrassend genoeg ook wel met ‘eens’ antwoorden, ook al staan ze negatief tegenover IS. Dan bedoelen ze met ‘eens’ : ja, ik denk dat er (in sommige kringen) steun bestaat voor IS. Of nog: als er steun bestaat voor IS, dan kan ik daar niets tegen beginnen. R:

Volgens mij [is dat er] niet, hoor. Of zijn dat die jihadisten die je dan naar, zijn dat degene die voor IS vechten?


I: R:

Ja, die zullen er allicht wel zijn, die dat doen, maar… Ik heb daar geen begrip voor. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

R:

Ik vind het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen zoals de IS. [Korte stilte] Even kijken... Ja, vanuit Nederland wordt het inderdaad veel gesteund... [Korte stilte] Ja, eigenlijk vind ik het wel goed. Eigenlijk wel eens. Dus je vindt het, eh, je vindt het goed dat er steun is vanuit Nederland, van Nederlandse moslims... voor die groepen, ehm, hier staat ‘groepen zoals IS’, dus, eh, dus dat er eigenlijk dat er steun is voor IS, vanuit Nederland, dat vind je goed? Ja, ja, als die steun er is, ja...dan is dat zo denk ik, ja. Wat je daarstraks zei, dat je IS...ehm, eerder negatief vond qua ontwikkeling... [Aarzelend] Ja... Ja, dat wel... Maar, eh, goed, hier staat van ‘ik vind het goed dat er een steun is van Nederlandse moslims voor groepen’. Als dat al gebeurt en als die steun er al is...ja, ik kan moeilijk zeggen van, nee, die steun die moet er niet zijn, ha. Ja, op die manier bedoel je? Ja, oké. Nou ja, je kan het, je kan zeggen: ik vind dat er, dat het er niet zou moeten zijn. Nou... Ja... ...dan bereik je nog niks natuurlijk, maar... Nee, maar dan geef ik je inderdaad wel daarbij mijn mening... Maar nu, eh, neem ik echt de vraag zo echt letterlijk over...en, eh, ja, goed, als die steun er is, ja... Ja, oké, wat doe ik eraan? Ja, precies, wat doe ik er dan aan? (vrouw van Marokkaanse herkomst)

I:

R: I: R:

I: R: I: R: I: R:

8.5 Mensen hebben het recht om te demonstreren vóór IS (voorheen ISIS/ISIL) Bij deze stelling valt op dat de respondenten zich niet goed voor de geest kunnen halen of en wat voor demonstraties voor IS er in Nederland zijn geweest. Een aantal herinnert zich een incident met betrekking tot ‘IS vlaggen’ die werden meegedragen bij demonstraties in Den Haag. In de focusgroepen ontvouwt zich daarop een aantal keer een discussie over de vlaggen: men twijfelt er aan of dit nu daadwerkelijk ‘IS’ vlaggen waren of dat de media er dat van hebben gemaakt. Hoe dan ook wuiven ze deze zogenaamde demonstraties weg als de acties van misleide, rellerige pubers. Vrijwel niemand gelooft dat er ook echt sprake is van een steunbetuiging aan IS. MJ7: I1: MJ7:

MJ4:

MJ6: MJ4: MJ7: MJ4:

Ja, ik weet ook niet of het echt ISIS-vlaggen waren, of dat het gewoon vlaggen waren die op de ISIS-vlaggen leken. Ja, dat kan ook nog. Ik kan ook geen Arabisch. Ik zou niet weten wat erop staat. Naar mijn idee dacht ik dat het zoiets was als een zwarte vlag met een Islamitische tekst of zo. Of een Arabische tekst erop. Waarvan mensen denken van: “Het lijkt verdomd veel op een, op een ISIS-vlag.” Ik denk ook dat er jongeren zijn die niet precies weten wat ISIS doet of ... Weet je wel? Ik denk dat ze alleen maar denken: “Oké, die zijn voor moslims en meer niet.” En dan daar achter gaan staan. Maar die zijn net zo dom als eh ... (Gelach) Maar je hebt jongeren, dan heb ik over dertien, veertien, die weten echt niet veel. Die gaan op hormonen, die weten niet ... Maar wat zij wel doen is de aandacht trekken. Ik bedoel, we hebben het er nu wel over. (focusgroep met vrouwen van Marokkaanse herkomst, 25 – 35 jaar)

We hebben ook aanwijzingen dat deze stelling eigenlijk ‘dubbelloops’ is. Sommige respondenten reageren vooral op het onderdeel ‘mensen hebben het recht om te demonstreren’. Dan geeft hun antwoord iets weer


over hun kijk op het recht op vrije meningsuiting. Anderen reageren op de stelling ‘Ik vind het goed dat mensen demonstreren voor IS’. Dan geeft hun antwoord vooral hun mening over IS weer. R:

Mensen hebben het recht om te demonstreren voor IS? [Korte stilte] Eens. Als in, we leven in een democratie, je mag overal voor demonstreren waarvoor je maar wilt, dus ook voor de IS als ze dat zo graag willen. Misschien zou dat eigenlijk best wel goed zijn, want dan je gelijk zien wie aanhangers zijn, haha. (vrouw van Marokkaanse herkomst)

R:

Ja, we leven in een democratie zou je zeggen… En ehh… IS is gedefinieerd als een terroristische groep, dus daarmee vervalt je recht om te demonstreren voor IS. Ja, dus daar, daar ben ik het mee oneens met deze stelling. Ik sta niet achter het idee, maar demonstreren zou moeten mogen. Dat denk ik wel dat sommige mensen dat bij deze vraag denken. Maar ja…(vrouw van Marokkaanse herkomst)

I:

Mensen hebben het recht om te demonstreren. Daar heb je ook lang bij getwijfeld en je hebt uiteindelijk gezegd: weet niet. Ik vind dat iedereen het recht heeft om te demonstreren en iedereen heeft vind ik ook wel het recht om voor een bepaalde voorkeur te zijn. *…+ Mensen hebben het recht om te demonstreren voor IS. Ik vind eigenlijk wel dat mensen het recht hebben om te demonstreren, maar wat de IS doet, daar ben ik het niet mee eens. Eigenlijk zou ik moeten zeggen oneens. Ik ben voor demonstratie, maar tegen IS, maar dat kun je niet antwoorden. (vrouw van Turkse herkomst)

R:

Syriëgangers Vragen 9 en 10 in de vragenlijst van Motivaction hebben betrekking op de opvattingen van mensen over jongeren die vanuit Nederland naar Syrië afreizen om daar mee te vechten, de zogenaamde ‘Syriëgangers’.


INTRO: In Syrië woedt momenteel een oorlog. Uit verschillende landen vertrekken mensen om mee te vechten. 9. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting. 9.1. Ik vind het goed dat Nederlandse moslims naar Syrië vertrekken om mee te vechten tegen president Assad van Syrië 9.2. Nederlandse moslims die in Syrië meevechten zijn helden 9.3. Ik vind dat vechten in Syrië onderdeel is van de Jihad(i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam) 9.4. Ik vind het terecht dat Nederlanders die naar Syrië willen vertrekken om mee te vechten in Nederland opgepakt en vervolgd worden 9.5. Nederlanders die in Syrië hebben gevochten en terugkeren naar Nederland zijn een bedreiging voor de veiligheid in Nederland 9.6. Ik vind dat Nederlanders die in Syrië gevochten hebben hun Nederlandse nationaliteit moeten verliezen 9.7. Nederlanders die in Syrië hebben gevochten moeten bij terugkomst in Nederland geholpen worden door de Nederlandse samenleving -

Zeer oneens Oneens Niet eens, niet oneens Eens Zeer eens Weet niet / geen mening

10.Waarom denkt u dat Nederlandse jongeren deelnemen aan een gewapende strijd in Syrië? 10.1 Omdat zij het zien als een religieuze plicht 10.2 Omdat zij zich buitengesloten voelen in Nederland 10.3 Omdat zij op zoek zijn naar avontuur/actie 10.4 Omdat zij personen willen helpen die in Syrië onderdrukt worden 10.5 Omdat zij bij een groep willen horen 10.6 Omdat zij thuis problemen hebben Zeer oneens Oneens Niet eens, niet oneens Eens Zeer eens Weet niet/geen mening De jongeren hebben geen problemen met het interpreteren van de stellingen bij vraag 9, met als uitzondering stellingen 9.7 ‘Nederlanders die naar Syrië vertrekken om te vechten hebben vaak een crimineel verleden’. Bij deze stelling antwoorden opvallend veel respondenten dat dit niet gaat om een vraag naar een mening, maar naar kennis. En die kennis hebben ze niet: ze antwoorden dat ze niet kunnen weten of veel van de Syriëgangers een crimineel verleden hebben. R:

Als in, dat weet je niet, ten eerste of ze veel crimineel... Je kan niet van iemand vinden dat hij een crimineel verleden heeft. Het is of hij heeft een crimineel verleden of hij heeft het niet. Daar kan je niet echt wat over vinden, toch? Ja, dus dat vind ik wel een beetje een gekke vraag, hoor. (vrouw van Marokkaanse herkomst)


Enkelen geven aan dat ook 9.5 ‘Nederlanders die in Syrië hebben gevochten en terugkeren naar Nederland zijn een bedreiging vormen voor de veiligheid’ als een kennisvraag is gesteld. Het antwoord daarop moet dan volgens hen zijn ‘ik weet niet of zij een bedreiging vormen voor de veiligheid want ik weet niets over de specifieke situatie van die jongeren af’. De respondenten maken allen een onderscheid tussen Syriërs die meestrijden in de burgeroorlog en buitenstaanders, zoals Nederlandse moslimjongeren die naar Syrië afreizen om zich in de strijd te mengen. Daarom zien we dat ze ongeacht hun oordeel over de strijd in Syrië vaak sceptisch zijn over de zogenaamde Syriëgangers die uit Nederland vertrekken. Toch is er een gedeelte van de respondenten dat wel begrip heeft voor jongeren die willen meevechten in Syrië. Zij maken dan weer een scherp onderscheid tussen strijden voor IS (of een andere ‘terroristische’ groepering) of voor andere groepen (vrijheidsstrijders). Zij kunnen zich voorstellen dat je bij het zien van de onderdrukking van de Syrische bevolking door president Assad, je daar dermate door geraakt bent dat je ook een bijdrage wil leveren aan de strijd. Zeker geldt dat voor degenen die persoonlijke belangen, bijvoorbeeld familie hebben in het Midden-Oosten, die worden bedreigd. Nog iets anders is of ze zo’n beslissing om naar Syrië te gaan en mee te strijden ook goedkeuren of er bewondering voor hebben. R:

Nou, als het een Nederlander is met een Syrische afkomst en hij wil bijvoorbeeld voorkomen dat een Syrische stad onder de handen van IS valt of hij wil niet dat er een, hij behoort tot een minderheidsgroep die problemen heeft met Assad, dan denk ik van ja, dat vind ik wel knap van hem. Maar als hij lid wil worden van een terroristische groep, dan denk ik van oei, nee, dat is niet goed. Dat is, ja, dat is vragen om problemen. En daar heb ik ook eigenlijk geen begrip voor, waarom geef je je goede leven hier op om lid te worden van zo’n helse groep. Ja, dan heb ik, nee. Dus ik vind het lastig om deze stellingen echt te beantwoorden, omdat ik niet helemaal weet, ja, wie tegen wie vecht. Als jij gaat om andere mensen te vermoorden en om de boel te terroriseren, dan heb ik daar natuurlijk geen begrip voor. Als je denkt dat je, met het idee ik wil opkomen voor de anderen, ik wil opkomen voor mijn mensen, dan denk ik ja, los van mijn persoonlijke band of mijn mening: dat is eigenlijk ook wel knap. (vrouw van Turkse herkomst)

Tenslotte werd duidelijk dat een aantal respondenten zich bewust zijn van hoe hun antwoord mogelijk overkomt op de interviewer. Daar past men zijn antwoord op aan. R:

I: R:

Ik vind het goed dat Nederlandse Moslims naar Syrië vertrekken om mee te vechten tegen president Assad van Syrië. [Stil] Ja, wat kan je daar op zeggen? Alles wat ik nu zeg wordt verkeerd opgevat denk ik. Of alles wat ik zeg wordt, of, als er ook een vraag was, als je zou gaan vergelijken met de mensen die naar Israël zijn vertrokken om mee te vechten tegen Gaza, wat ze daar van vinden… Als ze daar een antwoord op kunnen geven, dan zou ik hier een antwoord op willen geven. Maar… Je bent het op zich eens met de stelling, denk ik, maar je bent ook wel bang dat het verkeerd geïnterpreteerd wordt wat jij daarover denkt. Dat wel, maar de vraag, de vraag leidt daar naar toe. Want ze zetten ze zo gesteld. (man van Turkse herkomst).

De Turkse man in het citaat onmiddellijk hiervoor geeft aan dat hij bang is dat zijn oprechte antwoord op de stelling 9.1 zal worden uitgelegd als sympathie voor een terroristische groepering. Dat wil hij absoluut vermijden. Daarom zou hij in een enquête waarin hij geen ruimte heeft zijn argumenten voor het voetlicht te brengen, wellicht ‘sociaal wenselijk‘ antwoorden dat hij het met de stelling oneens is.


Koerden Bij het doorvragen bij dit blok is af en toe gevraagd naar de mening van de jongeren over Nederlanders met een Koerdische achtergrond die naar Syrië of Irak afreizen om daar mee te strijden. Jongeren denken wanneer het om Koerden gaat niet anders dan wanneer het gaat om mensen die zich om andere redenen bij de strijd in Syrië aansluiten (met uitzondering van een man van Turkse herkomst die met name de Koerdische strijdgroep PKK als ‘terroristisch’ ziet en deze op dezelfde lijn plaatst als IS). Met andere woorden: als zij positief zijn over Syriëgangers zijn zij dat ook over Koerdische strijders en wanneer zij negatief zijn over Syriëgangers, zijn zij dat eveneens over Koerdische jongeren die naar het slagveld trekken. R:

Ja, ik zag een documentaire die ging over Koerdische Nederlanders die gingen strijden in Irak tegen IS. Een hele familie. Ik weet niet of u het gezien. Die worden dan wel als een soort van helden bewonderd. [twijfelt] Het zijn naar mijn idee wel helden. (man van Marokkaanse herkomst)

I:

Je hebt ook Koerdische jongeren hè die ginder gaan vechten tegen Is. Die heb je ook, die vanuit Nederland naar daar gaan. Nu wordt het veel persoonlijker. *…+ Ja, ik ben half Koerdisch. Ik vind het gewoon raar. Als je tegen vecht dan ben je goed en als je voor vecht dan ben je slecht. Het is gewoon van beide kanten slecht. Ik wil gewoon geen oorlog voeren, klaar. Maar is dat misschien anders voor je gevoel, in de zin van… die gaan daar om de Koerden te verdedigen hè, tegen IS, dat is nog weer wat anders dan… Ik vind sowieso het hele gedoe IS maar raar. Misschien wat hij zei, dat ik een ander denkbeeld heb en zij een ander denkbeeld, vind ik het van geen ene kant goed. (focusgroep met jongeren van Turkse herkomst, 18 – 25 jaar)

TJ3: TJ3:

I: TJ3:

Nationaliteit afpakken De stelling over het intrekken van de nationaliteit van Syriëgangers (9.6) roept veel weerstand op bij de respondenten. Ze zien niet wat nationaliteit te maken heeft met het plegen van criminele feiten of met het meestrijden in Syrië. Bovendien: wat als iemand enkel de Nederlandse nationaliteit heeft? Een aantal respondenten vindt het problematisch dat Syriëgangers niet als Nederlanders worden gezien. R:

I: R:

MV5:

Ik denk dat de mensen die in Syrië vechten ook niet meer naar Nederland komen, dus kunnen ze op een gegeven moment ook niet meer verlengen. Maar wat doe je dan als iemand Nederlands is en naar Syrië gaat? Dan pak je zijn nationaliteit af en dan? Nationaliteitloos. Ik denk niet dat dat een oplossing is. Nee. En als mensen een dubbele nationaliteit hebben? Ja, wat los je daarmee op behalve het probleem verschuiven? Ik denk dat…Ja, criminelen horen in de bak. Of het nou… Het maakt dan toch niet uit wat voor nationaliteit ze hebben en of het dubbel is of niet? Als je crimineel bent dan wordt je opgesloten. Het is niet van: “Okee, je hebt een Marokkaans en een Nederlands paspoort, okee je bent crimineel dus we pakken je Nederlands paspoort af.” Dan mag je crimineel zijn in Marokko. Diegene moet gewoon opgesloten worden. (vrouw van Marokkaanse herkomst) Ja, wat ik erg vind, het zijn gewoon jongens die hier gewoon waarschijnlijk geboren en opgetogen zijn, het zijn gewoon Nederlanders. En zodra ze zoiets eh flikken, dat het gelijk wordt gezien als geen Nederlander, dus we pakken het paspoort af. En we gaan


MV2:

ze niet – weet ik veel – heropvoeden, zodra ze terugkomen, of weet ik veel wat. Nee, ze zijn al gelijk afgeschreven. Dat vind ik ook heel erg. Terwijl we het nog steeds hebben over jongetjes. Nederlandse jongetjes. En zoiets als ze opvangen als ze terugkomen en ze, nou ja, wie weet, wie weet wat die daar allemaal hebben meegemaakt hè? En ze toch even begeleiden van eh trauma’s verwerken. (focusgroep met jongeren van Marokkaanse herkomst, 25-35)

Motieven om naar Syrië te gaan Vraag 10 wordt op heel wisselende wijze beantwoord. De hogeropgeleiden antwoorden op bijna elke stelling ‘eens’ omdat ‘het wel zou kunnen dat die jongeren het zo zien (ongeacht of ik het een geldig motief vind)’. De uitzonderingen vormen stellingen 10.3 en 10.6 omdat ze het wel een heel extreme reactie vinden om bij een zucht naar avontuur of bij problemen thuis naar Syrië af te reizen. Van die stellingen kunnen mensen zich niet voorstellen dat ze een motief vormen, dus is het antwoord - hun redenering volgend - ‘oneens’. De lager en middelbaar opgeleiden antwoorden eerder ‘eens’ of ‘oneens’ op basis van de geldigheid die het motief in hun ogen heeft, bijvoorbeeld: “ ‘oneens’ want het is geen religieuze plicht”. Bij een stelling als 10.6 is het antwoord dan vaker: ik weet niet of ze problemen hebben thuis. Met andere woorden, de formulering van deze stellingen roept verwarring op en leidt ertoe dat we niet weten welke attitude precies wordt gemeten. R:

I: R:

R:

I: R:

10 Waarom denkt u dat Nederlandse jongeren deelnemen aan een gewapende strijd in Syrië? Even kijken. Omdat zij het zien als een religieuze plicht. Eens, dat kunnen ze zo zien, ja. Omdat zij zich buitengesloten voelen in Nederland. Ja, dat kan ook. Eens. Omdat zij op zoek zijn naar avontuur/actie. Dan zoek je wel op een hele rare plek, denk ik dan. Ja, dat weet ik niet. Ik heb niet echt, ik kan het me niet voorstellen. Omdat zij personen willen helpen die in Syrië onderdrukt worden. Ja. Eens. Omdat zij bij een groep willen horen. Ja, dat kan ook. Eens. Omdat zij thuis problemen hebben. Oneens. Waarom ben je daarbij oneens of waarom vind je wat dat betreft oneens? Dat lijkt, ja, dat lijkt me niet heel erg reëel eigenlijk. Dat als je problemen hebt met je ouders, dat je denkt, nou weet je wat, ik ga naar Syrië en doe daar even een vakantie. Dat, nee. (vrouw van Turkse herkomst, hoogopgeleid) Waarom denkt u dat Nederlandse jongeren deelnemen aan een gewapende strijd in Syrië? Omdat zij het zien als een religieuze plicht. Neen. Omdat zij zich buitengesloten voelen in Nederland. Misschien. Omdat zij op zoek zijn naar avontuur/actie. Dat denk ik niet. Omdat zij personen willen helpen die in Syrië onderdrukt worden. Weet ik niet. Omdat zij bij een groep willen horen. Misschien. Omdat zij thuis problemen hebben. Dat weet ik niet. Deze… Ja, omdat ik zelf nooit achter gezocht heb, dat ze zich buitengesloten voelen, dat zijn meestal de redenen waarom mensen criminele activiteiten, maar om dan zoiets te gaan doen… Tja, 10.7, ze zijn mentaal niet in orde. En je denkt niet dat het is omdat zij het zien als hun religieuze plicht? Dat zij denken dat dat moet van het geloof? Ik denk dat deze mensen geen kennis hebben over het geloof. En dat daar eigenlijk het grootste probleem ligt. Geen kennis over het geloof. Want als je dit ziet als religieuze plicht ga je me niet vertellen… Misschien in de tijd van de profeet werd er gestreden, maar dat was strijd omdat er al oorlog was. En de een verdedigde zichzelf tegen de


ander. Maar god zegt niet ”ga naar een land en”… Nee, op die manier niet. Nee, ik kan me bijna niet voorstellen dat dit een zogenaamde religieuze plicht is. In mijn ogen niet. (vrouw van Marokkaanse herkomst) Jongeren zonder perspectief We vroegen jongeren wat, naar hun mening, de redenen zijn dat sommige van hun peers naar Syrië afreizen om daar mee te strijden. Hun antwoorden daarop zijn divers, maar er wordt vooral gewezen op het feit dat veel jongeren in Nederland weinig perspectieven hebben om mee te doen en ergens bij te horen. Ze hebben weinig kansen, worden veel geconfronteerd met discriminatie of worden steeds gezien en behandeld als ‘allochtoon’. Er zijn jongeren (vooral pubers) die worstelen met hun identiteit en positie en die op dat moment vatbaar zijn voor de invloed van predikers en ronselaars die pretenderen de antwoorden te hebben. Deze ronselaars spelen bewust in op het gevoel van die jongeren dat ze niet gewenst zijn en dat ze nergens bijhoren: ze vertellen hen dat ze in Syrië wel een verschil kunnen maken, dat daarginds wel mensen op hen zitten te wachten. En ze bieden de jongeren warmte en het gevoel bij een groep te horen - soms voor het eerst in hun leven, zo schatten onze respondenten het in. En ten slotte: de jongeren geven aan dat ronselaars ook geld bieden. TJ7: TJ6: TJ7:

Het gevoel om erbij te horen denk ik. Als je het gevoel hebt dat je niet ergens bij hoort, je bent niet hier… Gewild. Nou, gewild, ja, dat kun je gebruiken. De wijk waar je in woont, je praat nooit met je buren, maar je praat wel goed met de mensen in de moskee bijvoorbeeld, of je praat wel goed met de mensen die het zelfde beeld met jou delen zeg maar. En je kan het vinden ergens… een paar duizend kilometer verderop kun je dat helemaal vinden, daar hoor je er gewoon bij, “We zijn samen”, voor dat gevoel – en misschien ook voor de sensatie van het vechten. Ik denk dat dat de redenen zijn dat mensen daar naartoe gaan. Om erbij te horen, weet je. Het is niet per se ISIS zelf, maar dat je ergens bij hoort. Dat is het denk ik ook. (focusgroep met jongeren van Turkse herkomst, 18 – 25 jaar)

Vooral in de focusgroep met laagopgeleide jonge mannen komt deze redenering pregnant naar voren. De deelnemers aan deze focusgroep hebben zelf het gevoel dat ze buiten de samenleving staan, dat ze geen perspectief (meer) hebben op een baan, een gezin en een betere positie. Dan hangt het er volgens deze jongeren van af of je een extremist tegen het lijf loopt of iemand die je voorhoudt dat het antwoord niet ligt in een extremistische beleving van de Islam of de jihad in Syrië. Ze hebben in hun omgeving ook jongeren gezien die het zo is vergaan. Iets goed te maken De jongeren die mannen in hun omgeving hebben zien afreizen naar Syrië vertellen ook dat de meeste van hen ‘niet zo goed bezig waren’. Daarmee bedoelen ze dat ze een crimineel verleden hebben. Voor deze exdelinquenten, stellen ze zich voor, is naar Syrië gaan om mee te vechten een manier om boete te doen voor hun misstappen waarna ze weer met een schone lei kunnen beginnen. MJ10:

I:

Ik heb jongeren gesproken, dus ik ... Ja, ik ken mensen die daar nu zitten, ik weet precies ... Misschien is dat wel een smoesje, maar dat zijn wel dingen die ze tegen mij zeggen, waarom ze zijn gegaan. Laatst zijn er ook een aantal mensen opgepakt, die, die wilden gaan. Ja, ze voelen zich ... Het zijn jongens die heel fout zijn geweest en dan krijgen ze ... Dan denken ze: “Dit is een kans. Dit is voor mij een makkelijke weg.” Als compensatie.


MJ10: MJ9: MJ7:

MJ4: MJ7:

Als compensatie voor alles wat ik gedaan heb. Dan gaan ze. Ja. Het wordt ook heel makkelijk ... Grote sommen worden betaald aan die mensen, je krijgt het geld, je krijgt eten. Maar dat is ook een beetje voor zichzelf. Er zijn mensen die heel beïnvloedbaar zijn en sommigen die heel sterk in hun schoenen staan. Daar is ook nog verschil in mensheid. Je kan wel zeggen: “Ja, dat is de keuze die jij hebt gemaakt.” Maar je hebt ook heel veel mensen die echt ... Als ik bijvoorbeeld ga zeggen: “Kom, wij gaan naar de Albert Heijn, jij gaat wat stelen voor mij.” Jij zegt misschien: “Nee, dat mag niet.” Maar hij zegt: “Oké, is goed.” Dan zeg je: “Het is je eigen keuze.” Maar heel veel mensen die ... Ik weet niet, die zijn heel beïnvloedbaar. Die doen dan de dingen die ze eigenlijk niet willen doen. Daarom gaan ze nu heel erg uit op jongeren. Zoals ik al zei. Die proberen ze ... Kijk: het zijn meestal de jongeren die nog niet echt hooggeleerd zijn. Of die eigenlijk ook niet echt een bezigheid hadden in hun leven. (focusgroep met jongeren van Marokkaanse herkomst, 18 – 25 jaar)

Verhoudingen tussen groepen in Nederland 11. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? 11.1 Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de recente ontwikkelingen in de Arabische landen 11.2 Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen moslims en joden door het conflict in de Gazastrook/Palestina 11.3 Ik verwacht in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de oorlog in Syrië en Irak 11.4 In Nederland horen soennieten en sjiieten niet naar dezelfde moskee te gaan 11.5 Sjiieten zijn verantwoordelijk voor de spanningen in het Midden-Oosten 11.6 Alle joden zijn verantwoordelijk voor geweld door de staat Israël 11.7 Door ontwikkelingen in de Arabische landen zijn vriendschappen tussen soennieten en sjiieten in Nederland niet meer mogelijk 11.8 Door het conflict in de Gazastrook/Palestina zijn vriendschappen tussen moslims en joden in Nederland niet meer mogelijk 11.9 Haat tegen Joden (antisemitisme) is een probleem in Nederland 11.10 Ik maak me zorgen over geweld tegen Joden in Nederland 11.11 De Turkse en Marokkaanse overheden mogen zich niet bemoeien met kwesties die in de Nederlandse samenleving spelen 11.12 Het is goed dat de Turkse/Marokkaanse overheid contact houdt met de Turkse/Marokkaanse gemeenschap in Nederland De impressie op basis van de interviews en focusgroepen is dat de jongeren vrijwel geen beeld hebben bij ‘spanningen tussen soennieten en sjiieten in Nederland’. Ze zeggen nauwelijks sjiieten te kennen en in ieder geval nog nooit gehoord te hebben dat er binnen Nederland, spanningen tussen deze groepen zouden bestaan. De stellingen die gaan over soennieten en sjiieten zijn dus in hun beleving betekenisloos. Over de verhouding tussen moslims en joden zeggen ze ook weinig problemen te zien. In stelling 11.6 is het woord ‘alle’ heel belangrijk. Wat ze ook denken over de verantwoordelijkheid van joden in het Israëlisch/Palestijns conflict, ze geven unaniem aan niet alle joden verantwoordelijk te houden voor geweld door de staat Israël. Stellingen 11.9 en 11.10 die gaan over geweld en haat tegen joden beantwoorden ze meestal met ‘oneens’. De redenering daarachter is dat ze denken dat er geen geweld tegen joden, of haat tegen joden is in Nederland. Mocht er wel sprake zijn van geweld, dan vinden ze dat wel zorgwekkend. Het antwoord ‘oneens’ op deze stellingen zegt dan niet dat ze geweld tegen joden goedkeuren of begrijpen, maar dat het volgens hen in Nederland niet speelt.


Tot slot geven een aantal respondenten aan dat in dit blok vragen ontbreken over de verhouding tussen moslims en niet-moslims in Nederland, en of die veranderd zijn onder invloed van de gebeurtenissen in de Arabische wereld. Daar maakt een heel aantal zich wel zorgen over. Verhalen over discriminatie van vrouwen met hoofddoek bijvoorbeeld, doen de ronde op de sociale media. Over het algemeen maken de jongeren zich geen zorgen over zichzelf: ze kunnen wel van zich afbijten. Maar ze maken zich wel zorgen voor mensen die dat niet kunnen.

Conclusies praktijktoets Het tweede deel van de cognitieve test van het onderzoek van FORUM/Motivaction bestond uit een praktijktoets die als doel had de vragenlijst onder de doelgroep van het onderzoek te testen. We voerden hiertoe kwalitatieve interviews uit, om de motivering te horen van waaruit de jongeren op de vragen antwoorden. Daaruit kunnen we opmaken of de jongeren de vragen en stellingen op een eenduidige manier hebben begrepen en met welke begrippen, stellingen en formuleringen uit de vragenlijst ze het moeilijker hebben. Meer context bij de bevindingen van het Motivaction onderzoek en inzicht over de manier waarop jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst denken over de thema’s die daarin aan de orde worden gesteld, verkregen we om te beginnen door het voeren van gesprekken en interviews met culturele en inhoudelijke experts. Culturele experts zijn vertegenwoordigers van belangenorganisaties van Turkse en Marokkaanse Nederlanders, die veel in contact komen met de doelgroep van jongeren. Inhoudelijke experts zijn (wetenschappelijk) onderzoekers die veel onderzoekservaring hebben onder de doelgroep van Nederlandse moslimjongeren. Daarnaast organiseerden we cognitieve interviews en focusgroepen met jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst. In de cognitieve interviews werd in een face-to-face, kwalitatief interview met een jonge man of vrouw van Turkse of Marokkaanse herkomst, de vragenlijst van Motivaction afgenomen en de respondent verder bevraagd om ook de achtergronden van antwoorden te achterhalen. In de focusgroepen werden de verschillende thema’s uit de vragenlijst van Motivaction besproken. Door de praktijktoets werden de bevindingen van wetenschappelijke experts met betrekking tot de vragenlijst die door Motivaction is gebruikt, grotendeels bevestigd. Tijdens de cognitieve interviews zagen we de effecten van te complexe vragen of stellingen, van double- of zelfs triple-barreled stellingen, van het gebruik van begrippen (jihad, kalifaat) op een manier die niet aansluit bij de belevingswereld van de jongeren en van sturende formuleringen. Bij een groot aantal stellingen bleek het niet duidelijk te zijn vanuit welke attitude de jongeren er op hebben gereageerd, of in andere woorden: welke attitude ermee is gemeten. De validiteit van de meting is daarom onvoldoende. Ook stelden we vast dat de stellingen niet bij alle jongeren hetzelfde heeft gemeten: vaak reageren hoog- en laagopgeleide jongeren op heel verschillende manieren op de stellingen. Daarom is de meting ook onvoldoende betrouwbaar. Uit de praktijktoets bleken met name problemen te bestaan met -

de stellingen over specifieke politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en Turkije: over veel van deze situaties geven de respondenten aan te weinig te weten om een goed antwoord te geven. Mogelijk hebben hun reacties meer te maken met de formulering van de stelling en de lading van de gekozen begrippen dan met de inhoud.

-

de stellingen die betrekking hadden op democratie in de Arabische landen. Deze stellingen bleken vaak te complex om een eenduidig antwoord op te geven. Van verschillende gebruikte begrippen is de betekenis bij de respondenten niet bekend (bijvoorbeeld kalifaat en Arabische Liga).

-

De stellingen die peilen naar de sympathie voor jihadistische strijdgroepen. De toevoeging (zoals IS) bij een aantal van deze stellingen maakte ze dubbelloops: veel respondenten maken een onderscheid


tussen IS en andere strijdgroepen. De term ‘jihad’ roept niet per definitie negatieve associaties op bij de jongeren. Ook maken ze onderscheid tussen ‘lokale’ strijders en strijders die vanuit Europa naar Syrië afreizen om mee te vechten. De formulering van deze stellingen wordt vaak als ‘positief’ ervaren waardoor men de neiging heeft bevestigend te antwoorden. Deze stellingen hebben betrekking op de kern van het onderzoek en op de meest saillante bevindingen. De problemen met de vragen en stellingen betekenen echter dat we eigenlijk niet weten wat er met de vragenlijst precies is gemeten. We weten niet of de resultaten van het onderzoek de werkelijke attitudes van de respondenten weergeeft of het effect van de formulering van de stellingen. Uit de interviews met cultureel experts, met jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst en uit de focusgroepen vangen we signalen op van attitudes die zoal leven bij jongeren van verschillende achtergronden. Uit de interviews en focusgroepen kwam ook naar voren dat de jongeren een andere invulling geven aan het begrip ‘jihad’ dan die is gebruikt in de vragenlijst. In de vragenlijst wordt ‘jihad’ gezien als de (gewapende) strijd voor de heilige normen en waarden van de islam’. Voor de moslimjongeren heeft ‘jihad’ meer betekenissen, maar in principe is het een positief begrip: ze associëren het met een innerlijke strijd. De gewapende strijd kan ook onderdeel zijn van de jihad, maar voor een groot aantal jongeren is dat niet meer van deze tijd: ze keuren geweld principieel af. ‘Jihad’ als gewapende strijd is aan strikte regels gebonden, waaronder bijvoorbeeld de humane behandeling van gevangenen. Doordat het woord jihad bij islamitische jongeren veel bredere associaties oproept dan de uitleg van de term in de vragenlijst in eerste instantie suggereert, is niet duidelijk of jongeren de definitie van Motivaction hanteren of antwoorden vanuit hun eigen invulling van dit begrip. In de rapportage van Motivaction staat dat jongeren ondanks hun vermeende steun voor IS geen voorstander zijn van een kalifaat. Echter, uit de praktijktoets blijkt dat het begrip ‘kalifaat’ veel jongeren onbekend is. De zoals door Motivaction geformuleerde ‘neutrale uitleg’ helpt hen ook niet verder op weg. Degenen die het wel kennen, plaatsen het kalifaat in de geschiedenis (bijvoorbeeld het Ottomaanse Rijk). Dan hebben ze er positieve associaties mee. Door de onbekendheid met de term kalifaat zijn vragen waarin dit begrip wordt gebruikt niet valide en de antwoorden onbetrouwbaar. Democratie is voor de jongeren in de praktijktoets, net als voor de respondenten van het Motivaction onderzoek, een uitgesproken positieve notie. Ze geven er echter uiteenlopende definities aan. De meeste daarvan hebben betrekking op (de democratische) vrijheden, maar ze associëren ook vrouwenrechten, de rechten van minderheden en zelfs de welvaartsstaat met democratie. Dat maakt ‘democratie’ tot een wel erg complex en abstract begrip om te gebruiken in een vragenlijst. Zeker in combinatie met andere complexe begrippen, waarmee veel jongeren niet vertrouwd blijken te zijn en stellingen waarin veel kennis wordt voorondersteld over de politieke situatie in de Arabische wereld maakte dit de moeilijkheidsgraad van dit vragenblok erg hoog. Door de hiervoor geschetste gebrekkige betrouwbaarheid en validiteit van het FORUM/Motivaction onderzoek concluderen we dat we er niet van mogen uitgaan dat de bevindingen (en de duiding ervan) weergeven wat de jongeren werkelijk vinden met betrekking tot de opkomst van IS, de strijd in Syrië en de steun aan jihadistische groeperingen vanuit Nederland. De vragenlijst gebruikt in het Motivaction onderzoek heeft mogelijk geraakt aan een aantal van de breder gedeelde attitudes onder jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst, zoals het onderschrijven van democratische waarden, het feit dat ‘jihad’ niet per definitie iets negatiefs betekent, of de grote steun voor Tayyip Erdoğan onder jongeren van Turkse herkomst. Door de onvoldoende betrouwbaarheid en validiteit kunnen we op basis van deze vragenlijst echter niet meer zeggen dan dat. Ook op basis van het beperkte aantal respondenten dat wij interviewden zijn geen uitspraken te doen over wat jongeren van Turkse en Marokkaanse herkomst dan wel denken over deze onderwerpen en dat was nadrukkelijk ook niet het doel van ons onderzoek. Om daar beter inzicht in te krijgen is verder onderzoek


geboden: middels systematischer uitgevoerd kwalitatief onderzoek kan meer licht worden geworpen op de opvattingen en denkbeelden van de jongeren. Gedegen kwantitatief onderzoek dat gebruik maakt van eenduidige stellingen die rekening houden met de belevingswereld van die jongeren, kan een beter idee geven van de spreiding van deze opvattingen onder de populatie als geheel.


Bijlage 1: Reactie Motivaction Vanuit het Ministerie van Sociale Zaken en Labyrinth bestond de wens om ook Motivaction een reactie te laten geven op de rapportage aangaande de cognitieve test. Motivaction reageert middels een aantal stukken welke integraal en zoals door Motivaction aangeleverd zijn opgenomen in deze rapportage. De reactie van Motivaction bestaat uit de volgende stukken: Onderdeel A: Reactie Motivaction op cognitieve test Labyrinth Onderdeel B: Rapport MOA Ombudsman Onderdeel C: Analyse Motivaction-onderzoek door prof. Derksen Onderdeel D: Overzicht feitelijke onjuistheden en inconsistenties


bezoekadres Marnixkade 109 1015 ZL Amsterdam

postadres Postbus 15262 1001 MG Amsterdam E [email protected] T +31 (0)20 589 83 83 W www.motivaction.nl

Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Directie Samenleving en Integratie T.a.v. mevrouw A. van Rijn Postbus 90801 2509 LV DEN HAAG Labyrinth Onderzoek & Advies T.a.v de heer N. Rozema Postbus 2496 3500 GL Utrecht.

Betreft: Reactie op de rapportage ‘Cognitieve test Vragenlijst FORUM/Motivaction’

Amsterdam, 8 juni 2015

Geachte mevrouw Van Rijn, geachte heer Rozema, Conform op maandag 8 juni per mail is afgesproken met de heer Verweij (ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, directie Samenleving en Integratie) ontvangt u beiden hierbij onze reactie op het rapport van de cognitieve test zoals deze door Labyrinth is uitgevoerd. U ontvangt beiden onze reactie: Ministerie van SZW als opdrachtgever van de cognitieve test Labyrinth als uitvoerder van de cognitieve test en verantwoordelijk voor de rapportage. Motivaction heeft kennisgenomen van het rapport ‘Cognitieve test Vragenlijst FORUM/Motivaction’, opgesteld door Labyrinth. Labyrinth uit in dat rapport kritiek op het door Motivaction eerder verrichte onderzoek. Vanwege tekortkomingen die Motivaction en onafhankelijke experts hebben geconstateerd in het rapport van Labyrinth, heeft het ministerie van SZW ons in de gelegenheid gesteld om een hoofdstuk aan de rapportage toe te voegen waarin wij onze visie kunnen aangeven. Hieronder treft u onze visie aan. Wij willen vooropstellen dat Motivaction na de onderzoekspeiling in november 2014 in een toelichtend gesprek aan opdrachtgever FORUM en betrokkenen van het ministerie van SZW uitdrukkelijk heeft geadviseerd om voorafgaand aan publicatie aanvullend onderzoek te doen om de verkregen onderzoeksresultaten te duiden. Dit om te voorkomen dat er verregaande conclusies getrokken zouden worden op basis van het door ons verrichte verkennende onderzoek. Na het publiek maken van de onderzoeksresultaten van genoemde peiling door FORUM en de reactie van minister Asscher hierop, heeft Motivaction hier nogmaals voor gepleit.

Veel van de commotie had naar onze mening voorkomen kunnen worden als de aanbevelingen van Motivaction waren opgevolgd. Niet alleen had de onrust in de Turkse gemeenschap hiermee kunnen worden voorkomen maar ook had het ministerie eerder handvatten verkregen voor een gericht beleid. Wij zijn groot voorstander van het uitvoeren van verdiepend en duidend onderzoek. Ook Motivaction heeft in de afgelopen maanden verder onderzoek uitgevoerd om de uitkomsten van de peiling verdergaand te kunnen duiden. Op enkele van deze resultaten gaan wij later in deze brief nog verder in. Het door Labyrinth uitgevoerde onderzoek is ons inziens echter niet een verdiepend onderzoek. Niet alleen vertoont het rapport vele tekortkomingen en onjuistheden en wekt het de indruk allesbehalve objectief te zijn (waarover verder meer) maar bovendien geeft het geen antwoord op de vraag waar de opvattingen van de ondervraagden op gestoeld zijn. En dat is waar het op dit moment om zou moeten gaan.

Onderstaand een beschrijving van vier belangrijke tekortkomingen van het Labyrinth onderzoek en de rapportage: 1.

2.

3.

1

Het Labyrinth- onderzoek houdt geen rekening met het tijdverloop en de ontwikkelingen tussen de uitvoering van de Motivaction-peiling en de cognitieve test: Labyrinth geeft onvoldoende gewicht aan het feit dat het tijdsbeeld in de tussenliggende periode (van ruim 7 maanden) is veranderd en dat veranderde inzichten weliswaar tot andere onderzoeksuitkomsten kunnen leiden maar dit rechtvaardigt niet de conclusie dat de uitkomsten van de door Motivaction uitgevoerde peiling niet valide zijn. Dit is relevant omdat juist in die tussenliggende periode gruweldaden van IS aan het licht zijn gekomen die alom tot gewijzigde inzichten hebben geleid (zie daarover later meer). Het is van groot belang om rekening te houden met dit tijdverloop van 7 maanden omdat de door Labyrinth gehanteerd methode om een veranderd tijdsbeeld te reconstrueren een beroep doet op het geheugen van 1 respondenten en deze methode niet als nauwkeurig en betrouwbaar kan worden gezien . Bovendien voelden (Turkse) respondenten zich negatief bejegend in de media op basis van het rapport van Motivaction hetgeen hun onbevangenheid in de tussentijd kan hebben weggenomen. De uitvoering van de cognitieve test is niet door een onafhankelijke bureau gedaan: de directeur van Labyrinth heeft reeds voordat de opdracht voor de cognitieve test was vergund op 17 november 2014 op zijn weblog geschreven dat er vraagtekens waren te plaatsen bij het Motivaction-onderzoek. (zie http://labyrinthonderzoek.blogspot.nl/2014/11/face-to-facemigranten-onderzoek-is-een.html) In de webblog afficheert de directeur van Labyrinth zich nadrukkelijk als concurrent van Motivaction en heeft hij (als concurrent) een belang bij een kritische (en misschien wel negatieve) beschouwing van de Motivaction-peiling en laat daarmee de verdenking op zich vooringenomen te zijn. De gehanteerde onderzoeksmethode van de cognitieve test is methodologisch niet valide: bij de cognitieve test is gebruik gemaakt van culturele experts die vóór de test al in de media te kennen hadden gegeven geen vertrouwen te hebben in de peiling van Motivaction. Daarbij blijkt verder dat ondervraagde respondenten in de cognitieve test niet aselect zijn geselecteerd maar door dezelfde culturele experts zijn aangedragen die reeds grote vraagtekens bij de peiling van Motivaction hadden geuit. Deze selectieve wijze van respondenten selecteren moet als onwetenschappelijk worden beschouwd.

Zie Vergeetboek van prof. Draaisma, hoogleraar Geschiedenis van de Psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen

2

4.

Conclusies over de gevolgde onderzoeksmethode door Motivaction zijn eenzijdig: bij een onderzoek gericht op het in kaart brengen van de kwaliteit van een gehanteerde vragenlijst en methode, zou verwacht mogen worden dat voor- en nadelen van de gehanteerde opzet worden benoemd alvorens conclusies te trekken. Ook mag verwacht worden dat dan alternatieven worden benoemd, waarvan eveneens de voor- en nadelen worden aangekaart (zie hierbij ook het rapport van de MOA Ombudsman dat wij hierbij voegen). Dit is in het rapport van de cognitieve test achterwege gelaten waardoor geen gebalanceerde conclusies mogelijk zijn. Dit blijkt verder uit het feit dat resultaten in de cognitieve test die de uitkomsten 2 van de Motivaction-peiling ondersteunen , niet in het rapport zijn opgenomen.

Motivaction heeft het rapport van de Motivaction-peiling en het rapport van de cognitieve test voorgelegd aan dr. L. Olivier in zijn functie van MOA Ombudsman. De MOA Ombudsman is een onafhankelijke instantie die de kwaliteit van uitgevoerd marktonderzoek kan toetsen. Na bestudering van het Motivaction-rapport en het rapport van de cognitieve test komt dr. Olivier tot de volgende conclusie (zie bijlage A bij deze brief): "De kritiek op Motivaction is slecht onderbouwd en er worden geen goede alternatieven m.b.t. de vraagstelling en onderzoeksopzet geformuleerd. Hiermee doet Labyrinth haar opdrachtgever de Directie I en S van het Ministerie van SZW ernstig tekort. De experts hadden zich beter op de synergie dan op de tekortkomingen kunnen richten". Het rapport van de Motivaction-peiling hebben wij ook voorgelegd aan prof. dr. J.J.L. Derksen, hoogleraar Klinische Psychologie en werkzaam bij de Radboud Universiteit Nijmegen en de Vrije Universiteit Brussel, en eveneens actief als praktiserend psychotherapeut. Prof. Derksen kwalificeert de Motivaction-peiling als “een adequaat uitgevoerde opiniepeiling waarvan de uitkomsten bovendien in lijn lijken te liggen met andere onderzoeken in Nederland en daarbuiten”. Prof. Derksen komt in zijn analyse tot verschillende redenen waarom de uitkomsten van het Motivaction-onderzoek te begrijpen zijn in de context van de situatie in september/oktober 2014:  Er heerst onder veel Turkse jongeren in Nederland onvrede m.b.t. hun slechte economische en maatschappelijke positie;  Redenen die samenhangen met de opvoeding, in Turkse gezinnen worden fysieke krenkingen niet geschuwd;



Het afzetten tegen de Nederlandse politiek.

Tot slot wijst prof. Derksen erop dat de sympathie voor de jihad onder vooral Turkse jongeren in september/oktober 2014 ook te begrijpen valt vanuit een meer politieke invalshoek. In de nazomer van 2014 werd het regime van president Assad in Syrië bevochten door streng gelovige jihadstrijders onder de vlag van IS. Daarmee werd er daadwerkelijk uitvoering gegeven aan de frustratie die al langere tijd 3 voelbaar was om ook actief wat te doen aan de terreur van Assad tegen zijn eigen bevolking . Hierbij speelde bovendien een religieuze factor mee: het gevoel dat er een islamitische groep was die vocht voor de goede zaak (een staat waar de islam wordt geëerbiedigd). De volledige analyse van het Motivaction-onderzoek door prof. Derksen voegen wij als bijlage B bij deze brief. Zoals hierboven aangegeven is er het nodige aan te merken op de uitvoering, verslaglegging en conclusies van de cognitieve test.

2

Zo hebben respondenten in de cognitieve test opgemerkt dat men ten tijde van de Motivaction-peiling in eerste instantie IS het voordeel van de twijfel gaf. 3 Dit fenomeen werd in de pers aangeduid met ‘de vijand van mijn vijand is mijn vriend’

3

Dat wil echter niet zeggen dat wij denken dat de opvattingen die wij indertijd in het verkennende kwantitatieve onderzoek hebben gevonden, vandaag de dag nog steeds in diezelfde omvang leven onder Turkse Nederlanders. Motivaction heeft als gevolg van de commotie omtrent het onderzoek en de behoefte om de onderzoeksresultaten te duiden, zoals gezegd op eigen initiatief aanvullend kwalitatief onderzoek gedaan. De eerste resultaten van dit (kwalitatieve) onderzoek tonen aan dat de opvattingen van (jonge) Turkse Nederlanders t.a.v. IS in de afgelopen periode sterk zijn veranderd. Daar waar IS in het begin ook positieve emoties opriep of het voordeel van de twijfel kreeg, heeft men, waarschijnlijk mede doordat men beter is geïnformeerd over de gruwelijkheden en immorele handelswijze van IS, nu de mening herzien. Men denkt op dit ogenblik overwegend anders over IS, namelijk dat deze groepering aangepakt moet worden en dat het criminele en agressieve terroristen zijn in plaats van islamitische strijders die vechten voor een rechtvaardige wereld. Het kwalitatieve onderzoek geeft ook inzicht in de achterliggende factoren bij de positieve opvattingen die men indertijd had bij IS. Overigens wordt deze verschuiving van de mening van Turkse Nederlanders ook bevestigd door de cognitieve test in het Labyrinth-onderzoek. Ook bij de cognitieve test komt naar voren dat men IS in het begin het voordeel van de twijfel gaf als zijnde een islamitische groepering die opkomt voor de onderdrukten (strijd tegen de kindermoordenaar Assad). De eerste signalen van begane gruwelijkheden (waaronder de onthoofding van James Foley) werden bijvoorbeeld afgedaan als ”consipiracy theorieën om de islam zwart te maken”. Men kon zich niet voorstellen dat een islamitische groepering dergelijke gruwelijkheden zou begaan. Op het moment dat in de Westerse Wereld IS al werd bestempeld als een terroristische groepering, was dit nog geen gemeengoed onder Turkse jongeren in Nederland.

Samenvattend De cognitieve test zoals deze door Labyrinth is uitgevoerd, is methodologisch niet objectief te noemen, bevat onvolkomenheden, inconsistenties en foute aannames en rechtvaardigt niet de conclusie om het indertijd door Motivaction uitgevoerde onderzoek te bestempelen als onbetrouwbaar en niet valide. Gerenommeerde experts geven daarbij aan dat de opzet en uitvoering van het Motivaction-onderzoek voldoet. En ten slotte wijzen ook een aantal uitkomsten van de cognitieve test in dezelfde richting als de indertijd gevonden resultaten door Motivaction. Motivaction heeft, voorafgaand aan publicatie van de onderzoeksresultaten uit de peiling, aan FORUM en het ministerie van SZW geadviseerd om te wachten met publicatie van deze onderzoeksresultaten totdat aanvullend kwalitatief onderzoek zou worden gedaan. Het betrof hier immers een verkennende peiling, waarbij de onderzoeksresultaten aanleiding waren voor het verkrijgen van duiding. Mede ingegeven door het feit dat in de periode die lag tussen het door Motivaction gedane onderzoek en de verslaglegging van de resultaten (een paar maanden later), het tijdsbeeld in die zin was gewijzigd dat IS ook openlijk diverse wreedheden had getoond. Het is zeer te betreuren dat naar ons advies niet is geluisterd. Het verkennende onderzoek is indertijd door Motivaction naar eer en geweten uitgevoerd. Wij hebben daarbij binnen de ons toegestane hoeveelheid tijd en middelen een gangbare onderzoeksmethode gehanteerd en ons gehouden aan de sociaal-wetenschappelijke richtlijnen voor het verrichten van 4 deugdelijk onderzoek . Dat een onderzoek altijd voor verbetering vatbaar is, moge duidelijk zijn. En dat geldt ook voor ons onderzoek; de opmerkingen die in de cognitieve test zijn gemaakt over een aantal vraagstellingen in onze vragenlijst die verbeterd kunnen worden, zijn waardevol en nemen wij ter harte.

4

Zoals vastgelegd door de internationale onderzoekorganisatie ESOMAR en de MOA.

4

De aandacht en energie die nu gestoken wordt in het napluizen van de juistheid van de bevindingen van de peiling van de nazomer van 2014, leidt de aandacht af van een veel belangrijker vraagstuk. En dat is hoe in Nederland groepen inwoners met verschillende culturele achtergronden, attitudes, meningen en opvattingen op een plezierige manier met elkaar kunnen samenleven en meer betrokken kunnen zijn bij de Nederlandse maatschappij. Het wordt tijd dat hier de nadruk weer op komt te liggen. Motivaction draagt met zijn onderzoeken hier graag aan bij. Ik vertrouw erop u hiermee voldoende geïnformeerd te hebben. Hoogachtend,

Pieter Paul Verheggen Algemeen directeur Motivaction Bijlage: A. B. C.

Rapport MOA Ombudsman Analyse Motivaction-onderzoek door prof. Derksen Overzicht feitelijke onjuistheden en inconsistenties

5

Vertrouwelijk De heer P.P. Verheggen Marnixkade 109 1015 ZL AMSTERDAM

8 Mei 2015

Briefing aan de Ombudsman. Op 6 mei j.l. ontving de MOA OMBUDSMAN het verzoek om, op vertrouwelijke basis, een antwoord te formuleren op de volgende vraag: Zijn de conclusies van de “Labyrinth Test” deugdelijk? Het gaat om het onderzoek: Cognitieve test - Vragenlijst FORUM / Motivaction Arabische Herfst. April 2015. De telefonische formulering van de briefing heeft vijf minuten geduurd en hierna heeft er geen contact meer plaatsgevonden tussen de Ombudsman en Motivaction. De conclusies van de ombudsman zijn derhalve uitsluitend gebaseerd op de objectieve bestudering van het, op een later tijdstip, toegezonden rapport. Het verslag van de Ombudsman baseert zich in belangrijke mate op de teksten uit het Labyrinth rapport. De overgenomen teksten zijn cursief weergegeven. De MOA Ombudsman Ter bevordering van de kwaliteit en de goede naam van het Marktonderzoek in het algemeen is door het bestuur van de MOA een Ombudsman benoemd. De Ombudsman oefent zijn functie onafhankelijk naar eigen inzicht uit en aanvaardt geen instructies van wie dan ook aangaande de uitoefening van zijn functie. Conclusie Na bestudering van het Labyrinth verslag komt de Ombudsman tot de conclusie dat MOTIVACTION in het desbetreffende onderzoek voor wat betreft de opzet en uitvoering van het onderzoek in alle opzichten voldoet aan de eisen die de MOA stelt wanneer het gaat om kwalitatief hoogwaardig onderzoek. De conclusies van Labyrinth o.a. met betrekking tot de validiteit en de representativiteit zijn derhalve niet deugdelijk. Ook het Labyrinth onderzoek voldoet overigens vaan de MOA kwaliteitseisen Dit geldt in gelijke mate voor Motivaction als voor Labyrinth. Wij geven een tweetal voorbeelden waaruit de gelijkwaardigheid o.a. blijkt.

MOA

1

Voorbeeld 1- Herweging Zo heeft Motivaction gebruik gemaakt van de RIM-weging om een representatieve afspiegeling te verkrijgen voor de socio-demografische kenmerken leeftijd, geslacht, opleiding en etniciteit. Een weging wordt in de onderzoekspraktijk toegepast om te corrigeren dat een steekproef mogelijk geen goede afspiegeling vormt van de totale populatie. Een aantal experts heeft twijfels bij de weging: ze hebben niet het idee dat de uitgevoerde weging de vertekening en daarmee het probleem van de representativiteit verbetert. Motivaction experts hebben dit vertrouwen kennelijk wel. Labyrinth beroept zich op, niet onderbouwde, gevoelsmatige externe expertise. Beide partijen onderbouwen de door hen gekozen weegprocedure niet met argumenten. Hierdoor ontstaat een gelijkwaardige en vergelijkbare situatie. Voorbeeld 2 - Convenience steekproef Labyrinth zette voor de werving van respondenten haar Etnoteam in, dat bestaat uit hoogopgeleide en meertalige veldwerkassistenten met voor dit project een Turkse of Marokkaanse achtergrond. Daarnaast werd via de sneeuwbalmethode geworven door aan de geconsulteerde cultureel experts te vragen of zij ons in contact konden brengen met potentiële respondenten uit hun achterban. Motivaction heeft voor het onderzoek gebruik gemaakt van een combinatie van een quotasteekproef en een convenience steekproef. De onderzoekers hebben daarbij gestreefd naar een representatieve afspiegeling van de populatie door quota in te stellen voor leeftijd, geslacht, etniciteit en opleidingsniveau. Ook is er een weging uitgevoerd om de representativiteit te verbeteren. De selectie van respondenten binnen de quota is echter niet gebaseerd op toeval (aselect) maar op het oordeel en de inschatting van de interviewers (valt een persoon op basis van uiterlijk kenmerken mogelijk in de doelgroep?). Daardoor weten we niet zeker of de onderzoeksgroep daadwerkelijk een representatieve afspiegeling vormt van de populatie. Met name voorbeeld 2 toont aan dat beide partijen convenience sampling hebben toegepast en daardoor niet zeker weten of de onderzoeksgroep daadwerkelijk een representatieve afspiegeling vormt van de populatie. Voorbeeld 2 toont daarnaast aan dat beide onderzoekspopulatie niet alleen qua onderzoeksperiode maar ook qua expertiseniveau feitelijk onvergelijkbaar zijn. De Labyrinth resultaten kunnen de Motivaction resultaten derhalve wel nuanceren maar niet ontkrachten.

MOA

2

De vragenlijst Iedere kwantitatieve vragenlijst bevat altijd een aantal subjectieve elementen zodat achteraf altijd gediscussieerd kan worden of de vraagstelling wel optimaal was. Dit zal ongetwijfeld ook van toepassing zijn op het Motivaction onderzoek. De ombudsman is niet de instantie om hierover oordelen te vellen. Labyrinth komt wel met kritiek op de vragenlijst, maar verzuimt om aan te geven welke verbeteringen er dan concreet zouden moeten worden aangebracht. Conclusie: Een gemiste kans De conclusies van Labyrinth zijn niet deugdelijk. De kritiek op Motivaction is slecht onderbouwd en er worden geen goede alternatieven m.b.t. de vraagstelling en onderzoeksopzet geformuleerd. Hiermee doet Labyrinth haar opdrachtgever de “Directie Integratie en Samenleving van het Ministerie van Sociale Zaken & Werkgelegenheid” ernstig tekort. De experts hadden zich beter op de synergie dan op de tekortkomingen kunnen richten. Labyrinth rapporteert weliswaar binnen het mandaat van hun briefing maar negeert daarmee een kans om samen met Motivaction een aantal gezamenlijke learnings te trekken uit beide onderzoeken en deze aan de Directie Integratie en Samenleving van het Ministerie van Sociale Zaken & Werkgelegenheid ter hand te stellen. Met vriendelijke groeten Dr. A.J. Olivier OMBUDSMAN MOA Arlandaweg 92 1043 EX Amsterdam e-mail:[email protected]

MOA

3

Radboud University Nijmegen Department of Clinical Psychology Montessorilaan 3; A.07.04 6525 HR Nijmegen, The Netherlands E-mail: [email protected] Tel: +31 24 36 12666

Sympathie voor de jihad als zoektocht naar identiteit

Uit een in november 2014 door Motivaction uitgevoerd onderzoek onder Turkse en Marokkaanse jongeren tussen de 18 en 34 jaar blijkt dat, voordat IS haar barbaarse gezicht liet zien en onthoofdingen online zette, er onder veel van hen enige sympathie bestond voor IS en dat vooral de Turkse jongeren vonden dat de Nederlandse moslims die daar vechten als helden gezien konden worden. Dit onderzoek heeft veel stof doen opwaaien maar psychologisch gezien kan begrepen worden dat de attitude van deze groep niet samenvalt met hoe hun gedrag nu en in de toekomst vorm zal krijgen. De relatie tussen attitude en gedrag is overigens altijd complex van aard. De resultaten van deze attitudepeiling zijn ook 6 maanden na het verschijnen van het rapport nog interessant maar geen reden om in paniek te geraken of het openbaar ministerie aan te zetten tot al te drastische maatregelen tegen bv. Syriëgangers. Het onderzoek Na het bestuderen van de factsheet die bij het onderzoek hoort en de gebruikte vragenlijst blijkt dat het gaat om een omvangrijke attitudepeiling die in redelijke korte tijd is uitgevoerd. De onderzoekers hebben er voor gekozen om een quota steekproef uit te voeren en de respondenten in een aantal grote steden en in hun eigen leefomgeving (op straat, in de omgeving van moskeeën, buurtcentra en supermarkten) te interviewen. Het betreft geen uitgebreid wetenschappelijk onderzoek maar een attitude peiling in een deel van Nederland waar het merendeel van de Nieuwe Nederlanders woonachtig is. De Motivaction studie is adequaat uitgevoerd en de uitkomsten lijken bovendien in lijn te liggen met andere onderzoeken in Nederland en daarbuiten (zie verder). De onderzoekers hebben in hun conclusie aangegeven dat de uitkomsten verder onderzoek vragen en duiding behoeven. Dit laatste betreft met name de uitkomst dat een deel van de Turkse jongeren in November van 2014 positieve gevoelens toonde voor de Jihad in Syrië. In het navolgende ga ik kort in op de achtergronden die hierbij een rol kunnen spelen.

1

Jihadstrijders Op basis van psychopathologie kennis kunnen we ons voorstellen dat er onder een kerngroep van strijders voor het Kalifaat enkele psychische kwetsbaarheden een grote rol spelen en veel belangrijker zijn voor hun gedrag dan hun attitude. Op twee momenten in de levensloop zijn jongens (meer dan meisjes) het sterkst, openlijk agressief: als peuter (omstreeks drie jaar) en als adolescent (vanaf 12 jaar). De peuter wordt doorgaans goed in de gaten gehouden en deze wordt geleerd agressie te remmen en reguleren. De opvoeding van een kerngroep die nu het front opzoeken in Syrië is van een geheel andere aard geweest dan die van de meeste Nederlandse leeftijdsgenoten: er zit veel meer trauma, agressie en krenking in de wijze waarop de doorgaans laaggeschoolde ouders met peuter, kleuters en jongeren omgegaan. Dit kan betekenen dat de vroegkinderlijke opbouw van de hechtingsrelaties zodanig wordt verstoord dat de identiteitontwikkeling van de latere adolescent mislukt. In plaats van basisvertrouwen ontwikkelt zich een basiswantrouwen en dit laatste roept tijdens de adolescentie, waarin de hormonen een handje helpen, gemakkelijk de overdadig aanwezig agressie op; de ander die niet te vertrouwen is wordt op voorhand aangevallen. De vernederingen en krenkingen, bekend uit de opvoedingprocessen van Turken en Marokkanen, die al een behoorlijk reservoir aan agressie hebben geproduceerd telt nu op bij het gegeven dat ze in Nederlandse de laatste jaren vaak het gevoel krijgen niet welkom te zijn. Tijdens de adolescentie beseffen ze dat ze in het huidige economisch en opleidingsklimaat van Nederland weinig kansrijk zijn. Demoralisatie ligt voor de hand. De kwetsbare identiteit als gevolg van verstoorde hechtingsrelaties, de slecht gereguleerde agressie en de onwelkome bejegening in Nederland zorgen nog voor extra agressie die nu wordt gelegitimeerd met citaten uit de koran maar een doel krijgt en daarmee voelen ze zich sterker. In plaats van de gebruikelijke strijd van de puber tegen zijn ouders worden nu gehele Nederlandse politiek en alle ongelovigen het doelwit en is de actiebereidheid groot. Tegen deze achtergrond is het mogelijk dat een eenduidig en strikt geformuleerde leer zoals de IS en jihadstrijders verkondigen, in november 2014 op een positieve waardering kan rekenen. De samenleving kan deze jongeren helpen door ze te laten voelen dat ze welkom zijn, dat er op hen wordt gerekend dat ze belangrijk zijn en een plaats zullen vinden. Afsluitende opmerkingen De adolescent die met een gebrekkige identiteit in het leven staat en die zich verlaten, vaak ook gekrenkt en gekwetst voelt door zijn ouders, mist identificatiefiguren die voor een koers op hun gedragskompas kunnen zorgen. Het psychologisch functioneren is wankel totdat er een perspectief opduikt waarin de regels duidelijk zijn, de koers helder is uitgezet, de agressie kan worden gericht (en dus gereguleerd) op alles wat slecht lijkt. Zo goed hebben deze jongeren zich in geen jaren gevoeld, een extreme agressieve beweging zoals IS helpt ze aan een gevoel van psychologische stevigheid die ze steeds moesten missen; ze gaan ervoor en denken te weten waarvoor.

2

Dit vermoeden wordt bevestigd in andere onderzoeken waar soortgelijke resultaten worden gevonden als die in de Motivaction peiling van november 2014. Zo blijkt uit een onderzoek waar de Engelse krant de Guardian1 in november 2014 melding van doet, dat daar een substantieel deel van de Arabische social media in het westen op dat moment positieve gevoelens voor IS rapporteerde in tweets en facebook berichten. Daarnaast geeft Marcel Hulspas in zijn blog van 12 november naast psychologische redenen ook een politieke reden waarom Turkse (jongeren) op dat moment positieve gevoelens kunnen koesteren jegens IS en de jihad.

De stof die de Motivaction peiling heeft doen opwerpen, vraagt om een verdiepingsslag. In dat licht is de conclusie die de onderzoekers op basis van deze peiling trekken terecht; het ministerie doet er goed aan om aanvullend kwalitatief en kwantitatief onderzoek uit te laten voeren waar duiding kan worden gevonden voor deze opmerkelijke uitkomsten. Mei 2015.

Prof dr. J.J.L Derksen, hoogleraar Klinische Psychologie werkzaam aan de Radboud Universiteit Nijmegen, de Vrije Universiteit van Brussel en als praktiserend psychotherapeut.

1

http://www.theguardian.com/world/2014/nov/28/support-isis-stronger-arabic-social-media-europe-us-thansyria

3

bezoekadres Marnixkade 109 1015 ZL Amsterdam

postadres Postbus 15262 1001 MG Amsterdam E [email protected] T +31 (0)20 589 83 83 W www.motivaction.nl

UITSLUITEND PER EMAIL VERZONDEN Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid T.a.v. De heer A.O. Verweij Samenleving en Integratie Postbus 90801 2509 LV DEN HAAGA

Betreft: onjuistheden en inconsistenties Labyrinth onderzoek Amsterdam, 28 mei 2015

Geachte heer Verweij, Zoals besproken in onze meeting van 27 mei stelt het ministerie van SZW het op prijs om te worden geïnformeerd over onjuistheden in het rapport van Labyrinth zodat deze kunnen worden gecorrigeerd. Voor de overzichtelijkheid hebben wij een onderscheid gemaakt in:

-

feitelijke onjuistheden feitelijke inconsistenties

Daar waar wordt verwezen naar paginanummers in het rapport, betreft dit het rapport dat ons is toegezonden op 28 april 2015. Wij ontvangen graag een bevestiging dat de feitelijke onjuistheden en inconsistenties in het rapport worden aangepast. Feitelijke onjuistheden in het rapport

1. (P7, alinea 8 ook pag. 45 alinea 2). Gesteld wordt dat de Jihad wordt gezien als een ‘gewapende’ strijd. Dit is feitelijk onjuist weergegeven: door Labyrinth wordt tussen haakjes het woord ‘gewapend’ geplaatst, terwijl door Motivaction in de vragenlijst het woord ‘gewapend’ niet wordt gebruikt. De toevoeging ‘gewapend’ is door Motivaction ook doelbewust achterwege gelaten, omdat bekend is dat de term jihad zowel van toepassing is op de ‘kleine’ als op de ‘grote’ jihad. De kleine jihad heeft betrekking op de innerlijke strijd. En de grote jihad op de gewapende strijd, maar overigens niet alleen op de gewapende strijd. Het met je mond

mensen ervan weerhouden dat zij zondes begaan wordt namelijk ook onder de grote jihad geschaard. 2. (P21, alinea 2). Hier wordt door experts gesteld dat er geen populatiegegevens naar opleiding beschikbaar zijn en dat Motivaction zodoende ook geen weging kan hebben uitgevoerd naar deze gegevens. Dit is feitelijk onjuist. Deze referentiegegevens zijn terug te vinden in de goudenstandaard van MOA die het betrekt van uit CBS statistieken (zie http://www.moaweb.nl/Services/gouden-standaard/). 3. (pag 24, alinea 2) De opmerking dat de vragenlijst op de tekentafel lijkt te zijn opgesteld en niet van te voren is getest. Dit is feitelijk onjuist; Motivaction heeft in het toelichtende interview aangegeven dat er wel degelijk test interviews zijn uitgevoerd. 4. (pag 50, alinea 1) Het reduceren van het Israël/Palestina conflict tot de acties van Hamas, ondermijnt de validiteit van deze stelling. Dit is feitelijk onjuist: deze uitspraak doet voorkomen dat Motivaction het Israël/Palestina conflict heeft willen vatten door middel van deze twee stellingen. Deze vooronderstelling wordt in het rapport niet onderbouwd en is niet de intentie geweest van de vraagstelling. 5. (pag 26, alinea 2) De opmerking dat verwijzingen naar literatuur ontbreken en dat daardoor gerede twijfels bestaan over de conclusies. Dit is feitelijk onjuist: Met deze opmerking wordt de indruk gewekt dat er verwezen zou moeten worden naar literatuur ter onderbouwing. Echter, de Motivaction peiling betreft geen literatuuronderzoek. Het rapport geeft uitsluitend een weergave van de verkregen onderzoeksresultaten en in de onderzoeksopdracht is ook geen sprake van een noodzakelijk literatuur onderzoek. 6. (pag 7, alinea 1) er worden vraagtekens geplaatst bij de vraag of de vragenlijsten

gestandaardiseerd zijn afgenomen. Dit is feitelijk onjuist: door Motivaction is hier uitvoerig op ingegaan tijdens het interview. De door ons gegeven informatie hierover is niet verwerkt in het rapport. Feitelijke inconsistentie

1. (pag 43, alinea 1) Hier wordt aangegeven dat het begrip Kalifaat ten tijde van het onderzoek onder de ondervraagden onbekend zou zijn. Deze opmerking strookt niet met het feit dat de respondenten wel degelijk antwoord geven op deze vraag. Uit de gegeven antwoorden wordt duidelijk dat respondenten wel een voorstelling van zaken hebben bij een Kalifaat (“iets Utopisch, evenbeeld van het Ottomaanse Rijk, Kalifaat is op zich niet slecht”). Het gaat er meer om dat zij een Kalifaat

niet meer van deze tijd achten en de realisatie ervan niet realistisch vinden. Op basis van de antwoorden kan derhalve niet geconcludeerd worden dat het begrip Kalifaat ‘onbekend’ is, maar wel dat het begrip verschillend wordt geïnterpreteerd. 2. (pag 21, alinea 3) Labyrinth stelt dat het niet zeker is of de attitudes zoals gemeten door Motivaction daadwerkelijk bestaan. Deze opmerking is in strijd met de onderzoeksresultaten van Labyrinth waarin veel van de bevindingen van Motivaction door (een gedeelte van) de respondenten worden bevestigd. Waarbij bij sommige opvattingen wel wordt aangegeven dat deze in de afgelopen tijd zijn veranderd, zoals de houding t.a.v. IS. Tot slot valt het op dat er opmerkingen in het rapport staan die geen betrekking hebben op de cognitieve test en bovendien onnodig grievend zijn. Wij geven een voorbeeld: (pag 21, alinea 4) de opmerking “al worden de resultaten daar niet beter van”. Hier wordt eerst een bewering gedaan en vervolgens wordt aangeven dat het toch niks uitmaakt. Niet alleen is dit inconsistent maar bovendien heeft deze opmerking geen relatie tot de cognitieve test.

Wij vertrouwen erop u hiermee van dienst te zijn geweest en vernemen graag uw reactie. Met vriendelijke groet, Motivaction International B.V.

Pieter Paul Verheggen

Bijlage 2: Lijst van geconsulteerde wetenschappelijke en culturele experts Wetenschappelijke experts Prof. dr. Jelke Bethlehem – Tot aan zijn pensionering, onderzoeker op het gebied van survey-methodologie bij het Centraal Bureau voor de Statistiek. Hoogleraar bij de Faculteit Sociale Wetenschappen van de Universiteit Leiden. Doceert over survey-methodologie. Heeft bij de cognitieve test vooral opgetreden als deskundige op gebied van steekproeven en representativiteit. Prof. dr. Joop van Holsteyn – politicoloog, hoogleraar kiezersonderzoek aan de Universiteit van Leiden. Hij heeft met name als deskundige op gebied van vragenlijsten een technische analyse gemaakt van de door Motivaction gebruikte vragenlijst. Prof. dr. Richard Staring – criminoloog, hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Publiceerde: Staring, R.H.J.M., Geelhoed, F., Aslanoglu, G., Hiah, J.W. & Kox, M.H. (2014), Ontwikkelingen in de maatschappelijke positite van Turkse Nederlanders. Risico's op criminaliteit en radicalisering? Den Haag: Boom/Lemma Dr. J. Kappelhof is sinds 2001 werkzaam bij het SCP als survey methodoloog. Zijn interesses liggen op het gebied van non-response, mixed mode onderzoek, meetfouten, steekproefontwerpen, survey onderzoek onder moeilijke bereikbare populaties en crossnationaal vergelijkend survey onderzoek. Hij is ook lid van het zogenaamde core scientific team van de European Social Survey. In juni verdedigt hij zijn proefschrift dat gaat over de relatie tussen survey ontwerp en de kwaliteit van survey data onder etnische minderheden. Dr. Gerben Moerman, docent methodologie aan de afdeling Sociologie en Antropologie van de Universiteit van Amsterdam. Heeft bij dit project gereflecteerd op methodologische aspecten van dit onderzoek. Prof. dr. Thijl Sunier – antropoloog verbonden aan de Vrije Universiteit. Hoogleraar ‘Islam in Europese samenlevingen’. Deskundige op gebied van Turkse Islam in Nederland. Dr. Martijn de Koning - antropoloog, onderzoeker en docent aan de Universiteit van Amsterdam en de Radboud Universiteit Nijmegen. Promoveerde op het onderwerp ‘ jongeren van Marokkaanse herkomst op zoek naar de zuivere Islam’. Deskundige op gebied van salafistische groepen in Nederland, radicalisering, Syriëgangers, Da’wa. Drs. Paulo de Mas – voormalig directeur Nederlands Instituut in Marokko (NIMAR) en thans directeur Marokko Instituut te Den Haag.

Culturele experts Ahmet Kaya – psycholoog van Turks Koerdische herkomst. Doet als promovendus onderzoek naar meervoudige identiteiten en loyaliteiten van Nederlands-Turkse moslimstudenten. Vrijwilliger bij de Dialoog Akademie (voor interreligieuze dialoog) Yusuf Altuntas – Voorzitter van Islamitische Schoolbesturen Organisatie (ISBO)


Yunus Ulaş – voorzitter van een landelijk samenwerkingsnetwerk van 16 studentenverenigingen van studenten van Turkse herkomst Turkse docente aan hoger onderwijsinstelling. Werkt dagelijks met studenten van Turkse en Marokkaanse herkomst Cemil Yilmaz – Diversity INC Deniz Özkanli – Cultureel expert Cultureel expert van Koerdische en Alevitische achtergrond Bestuurder Diyanet Vertegenwoordiger van Turks zakelijk netwerk en ondernemers Mesut Çavuşoğlu – cultureel expert Ebubekir Özture – ex-directeur CMO Dogukan Ergin – voorzitter van een studentenvereniging van studenten van Turkse herkomst Saïd Essanousi – Amazigh expert en oprichter Amazigh.nl, master in Arabische taalwetenschappen


Bijlage 3: Topiclijst cognitieve interviews Persoonskenmerken registreren: Geslacht: Leeftijd: Opleidingsniveau: Werkt/werkt niet: Gezinssituatie (getrouwd/verloofd/kinderen?) Etnische achtergrond (Arabisch/Berbers/Koerdisch/Turks/Nusayr (van waar in Turkije/Marokko?) Religie: Ben je gelovig? Welke religie/groep? Hoe sta je in het geloof? Bij een Turkse of Marokkaanse organisatie? Welke? Hoe belangrijk vind je politiek? Volg je de actualiteit? Vragen hardop laten voorlezen, hardop nadenken is wenselijk. Ten behoeve van de opname (en transcriptie en coderen): noem het nummer van de vraag! Vervolgens gaan we per thematisch blok de vragen bespreken. De blokken zijn hier onder weergegeven, met de bijbehorende vragen en een aantal suggesties voor doorvragen. Laat persoon hardop nadenken over de vragen Doorvragen. In de topiclijst zetten we bij elk blokje vragen ook een aantal vragen om mee door te vragen, maar hoe meer ze er spontaan over gaan filosoferen hoe beter.

Blokje 1. Nieuws volgen/informatie krijgen __________________________________________________________________________________ 1. In hoeverre heeft u de recente politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije gevolgd? Ik heb deze een beetje gevolgd Ik heb deze goed gevolgd Ik heb deze intensief gevolgd Ik weet nergens van 2. Op welke wijze volgt u of heeft u de gebeurtenissen in de Arabische wereld gevolgd? (meerdere antwoorden mogelijk) Via Nederlandse nieuws(web)sites Via Turkse nieuws(web)sites Via Arabische nieuws(web)sites Via Twitter Via Facebook Via Nederlandse tv Via Turkse tv Via Marokkaanse tv, zoals RTM, 2m, Almaghribia Via Arabische tv, zoals Aljazeera en Alarabiya Via BBC World Via CNN Via Nederlandse kranten Via Turkse kranten Via Arabische kranten


Via Vrienden/familie/kennissen in Nederland Telefonisch met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije Via e-mail met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije Anders, namelijk:……….. 3.Kunt u aangeven in welke mate u de politieke situatie in onderstaande landen volgt of heeft gevolgd? Nooit zelden af en toe vaak o Marokko 0 0 0 0 o Egypte 0 0 0 0 o Turkije 0 0 0 0 o Tunesië 0 0 0 0 o Libië 0 0 0 0 o Syrië 0 0 0 0 o De Gazastrook/Palestina 0 0 0 0 o Irak 0 0 0 0

________________________________________________________________________________ Doorvragen: Wat is volgens hen de ‘Arabische wereld’, welke landen vallen daar onder? Welke gebeurtenissen, waar denken ze aan bij deze vraag? Welke gebeurtenissen springen er uit? Verschillende informatiekanalen. Hoe komen ze aan informatie? Hoe gaat dat in zijn werk? Bv. Horen iets via kennissen of lezen iets op facebook en gaan dan verder info opzoeken…? Waarom zoeken ze specifiek via dat kanaal/die kanalen naar meer informatie? Lezen ze ook Nl kranten/ kijken ze Nl journaal? Wat vinden ze van de berichtgeving in Nederlandse media over Syrië, IS, jihadisten, Gaza? Blok 2. Actie naar aanleiding van het nieuws

__________________________________________________________________________________ 4. Kunt u aangeven wat u heeft gedaan of nu doet naar aanleiding van de recente gebeurtenissen in de Arabische landen en/of Turkije? Aansluiten bij actiegroep Financieel steunen van politieke partijen/actiegroepen Volgen van/deelnemen aan discussies op Facebook Twitter gebruiken voor het volgen van nieuws en/of het voeren van discussies Deelname aan groepsdiscussies op internetfora Lidmaatschap van een Nederlandse politieke partij Lidmaatschap van een Marokkaanse of Turkse politieke partij Discussie met familie/vrienden Opzoeken van artikelen/nieuws op het internet/nieuwswebsites Ondertekenen petities Deelnemen aan demonstraties/protesten Het boycotten van bepaalde producten Anderen overtuigen om bepaalde producten te boycotten Geen van deze 5. Kunt u aangeven wat u zou willen doen naar aanleiding van de recente gebeurtenissen in de Arabische landen en/of Turkije? (meerdere antwoorden mogelijk)

Aansluiten bij actiegroep Financieel steunen van politieke partijen/actiegroepen


Volgen van/deelnemen aan discussies op Facebook Twitter gebruiken voor het volgen van nieuws en/of het voeren van discussies Deelname aan groepsdiscussies op internetfora Lidmaatschap van een Nederlandse politieke partij Lidmaatschap van een Marokkaanse of Turkse politieke partij Discussie met familie/vrienden Opzoeken van artikelen/nieuws op het internet/nieuwswebsites Ondertekenen petities Deelnemen aan demonstraties/protesten Het boycotten van bepaalde producten Anderen overtuigen om bepaalde producten te boycotten Geen van deze

__________________________________________________________________________________ Doorvragen Heb je zelf iets gedaan? Wat? Naar aanleiding van? Waarom wel/niet? Voorbeelden van aanleidingen (als er geen enkele fantasie is bij…) gifgasaanval op wijk van Damascus, bombardementen op Gaza, uitroepen Kalifaat, de Yezidi’s, de Koerden in Erbil of Kobani… Zijn de genoemde mogelijkheden goed gekozen? Zijn er andere? Bijvoorbeeld bericht liken of delen op facebook, naar een vriend sturen, geld inzamelen, geld doneren, bidden voor de slachtoffers… Wat zou je zeker niet doen? Waarom niet? Blok 3. Specifieke nieuwsfeiten/ontwikkelingen

__________________________________________________________________________________ 6. Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen? 6.1. De protesten in Turkije tegen het beleid van de Turkse regering 6.2. De winst van Erdoğan bij de recente presidentsverkiezingen in Turkije 6.3. De opmars van IS (voorheen ISIS/ISIL) in Syrië en Irak 6.4. Het uitroepen van het kalifaat (i) door IS (voorheen ISIS/ISIL) (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief 6.5. De gewapende opstand in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad (i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam) 6.6. De recente militaire interventie van de VS in Irak tegen IS (voorheen ISIS/ISIL) 6.7. De gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad 6.8. De gewapende strijd van Hamas tegen Israël 6.9. De militaire acties van Israël in de Gazastrook/Palestina Zeer negatief Negatief Niet negatief, niet positief Positief Zeer positief Weet niet, geen mening

__________________________________________________________________________________ Doorvragen: Punt voor punt antwoordcategorieën nalopen en hardop laten nadenken en associëren bij elk punt. Wat verstaan ze onder ‘de protesten in Turkije’? De opmars van IS – wat is de evolutie in hun denken over IS (we willen het time frame proberen te achterhalen, verschil tussen aug. Sept 2014 en nu) , wat zijn belangrijke momenten in hun


beeldvorming daar over – executie 1500 soennieten in Irak, yezidi’s, strijd tegen de koerden, de onthoofdingen, de executie van de Jordaanse piloot…? Wat zijn hun gevoelens daarbij? Het uitroepen van een kalifaat – wat verstaan zij onder een kalifaat? Wat vindt men van de definitie gebruikt in de vragenlijst. Zien zij het nog los van Het Kalifaat (van IS)? Waarom (bij alles) De gewapende groepen in Libie die vechten in naam van de Jihad – Wat weten ze hier van af? Welke partijen noemen zij? Welke woorden gebruiken ze daarbij? Wat zijn hun associaties bij het woord ‘jihad’ . Wordt het goed gebruikt in deze vragenlijst? Militaire interventie VS (VN?) in de regio. Is dat wel of niet wenselijk? Niet in Syrië tegen Assad, wel tegen IS in Irak, wat vinden ze daarvan? Onderscheid tussen VS en VN? Wat vinden ze van de houding van de Nederlandse overheid in deze? De gewapende strijd in Syrië tegen het bewind van Assad – Welke groepen zijn daarbij betrokken? Het Israëlisch-Palestijns conflict. Wat weten ze daar over? Hoe praten ze daar over – welke woorden gebruiken ze? Met name de zomer van 2014 (bombardementen Israël, tunnels en aanslagen Palestijnen). Wat zijn hun gevoelens daarbij? Doorvragen… Blok 4. Democratie 12. Kunt u aangeven in hoeverre u het eens bent met de volgende stellingen. Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting. 12.1. Democratie zal de Arabische landen geen goed doen 12.2. De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie 12.3. Democratie is essentieel voor de vooruitgang van een land 12.4. De Arabische wereld kan lessen trekken uit hoe in Nederland de democratie werkt 12.5. De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen 12.6. Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in de Arabische landen en/of Turkije 12.7. Het is beter dat één leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land en/of Turkije, dan dat het volk beslist door middel van een democratie 12.8. Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dat religieuze leiders het land besturen dan het volk 12.9. De Arabische Liga (i) (i)een organisatie van 22 Arabische landen die in 1945 werd opgericht om samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de gemeenschappelijke belangen te behartigen heeft de verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen 12.10 Een kalifaat (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief is beter dan een democratie voor de Arabische landen Zeer oneens Oneens Niet eens, niet oneens Eens Zeer eens Doorvragen: Wat versta je onder democratie? Wat is belangrijk in een democratie? o (hoe zit het met de democratische vrijheden: vrijheid van pers, vrijheid van vergadering, vrijheid van meningsuiting, vrije verkiezingen, stemrecht, verkozen leiders…) Zijn er democratische landen in de Arabische wereld/Turkije? Hoe zit het in het eigen herkomstland? Is daar democratie? Waarom vind je van wel/niet? Vind je dat er meer democratie zou moeten komen? Denk je dat er meer democratie kan komen? (Hoe dan?) Genummerde stellingen bespreken


Blok 5. Nederlandse Jihadi’s

__________________________________________________________________________________ 8. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? De stellingen hebben betrekking op de groepen die in naam van de Jihad (i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam) strijden in de Arabische landen (zoals Syrië en Irak). Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting. 8.1. Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad strijden in de Arabische landen 8.2. Het is goed dat deze strijdgroepen zorgen voor verandering 8.3. Het geweld dat deze strijdgroepen gebruiken tegen niet gelovigen of anders gelovigen vind ik verkeerd 8.4 Ik vind het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen zoals IS (voorheen ISIS/ISIL) 8.5. Mensen hebben het recht om te demonstreren vóór IS (voorheen ISIS/ISIL) Zeer oneens Oneens Niet eens, niet oneens Eens Zeer eens Weet niet/geen mening INTRO: In Syrië woedt momenteel een oorlog. Uit verschillende landen vertrekken mensen om mee te vechten. 9. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting. 9.1. Ik vind het goed dat Nederlandse moslims naar Syrië vertrekken om mee te vechten tegen president Assad van Syrië 9.2. Nederlandse moslims die in Syrië meevechten zijn helden 9.3. Ik vind dat vechten in Syrië onderdeel is van de Jihad(i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam) 9.4. Ik vind het terecht dat Nederlanders die naar Syrië willen vertrekken om mee te vechten in Nederland opgepakt en vervolgd worden 9.5. Nederlanders die in Syrië hebben gevochten en terugkeren naar Nederland zijn een bedreiging voor de veiligheid in Nederland 9.6. Ik vind dat Nederlanders die in Syrië gevochten hebben hun Nederlandse nationaliteit moeten verliezen 9.7. Nederlanders die in Syrië hebben gevochten moeten bij terugkomst in Nederland geholpen worden door de Nederlandse samenleving 9.8. Nederlanders die naar Syrië vertrekken om te vechten hebben vaak een crimineel verleden Zeer oneens Oneens Niet eens, niet oneens Eens Zeer eens Weet niet/geen mening 10.Waarom denkt u dat Nederlandse jongeren deelnemen aan een gewapende strijd in Syrië? 10.1 Omdat zij het zien als een religieuze plicht 10.2 Omdat zij zich buitengesloten voelen in Nederland


10.3 Omdat zij op zoek zijn naar avontuur/actie 10.4 Omdat zij personen willen helpen die in Syrië onderdrukt worden 10.5 Omdat zij bij een groep willen horen 10.6 Omdat zij thuis problemen hebben Zeer oneens Oneens Niet eens, niet oneens Eens Zeer eens Weet niet/geen mening

__________________________________________________________________________________ Doorvragen: Vind je de bewoording ‘strijden in naam van de Jihad’ goed gekozen? Welke groepen strijden in Syrië? Welke daarvan zou je scharen onder ‘ strijden in naam van de Jihad’? Waarom wel/niet? Wat zijn gevoelens bij de oorlog in Syrië? Evolutie van die gevoelens? Naar aanleiding van welke gebeurtenissen/ontwikkelingen veranderden die? Voor welke groepen positieve of negatieve gevoelens? Waarom? Vooral reflecteren op zin ‘ of die groepen zorgen voor verandering’ Idem voor ‘ geweld gebruiken tegen anders gelovigen’ Nederlandse steun voor groepen als IS – hoe versta je ‘ steun’ in deze vraag? Op welke manieren kan je vanuit Nederland die groepen steunen? Steun je zelf een van de groepen of zou je dat willen/overweeg je dat? Waarom wel/niet? Recht om te demonstreren voor IS – Wat versta je onder deze vraag? Waar denk je aan? Wat vond je van die acties? Van de reactie erop door Nederland? Je kan naar Syrië gaan om te vechten, als hulpverlener, als vrouw van een strijder… om al deze redenen zijn mensen afgereisd. Wat vind je daar van? Vervolgens laten reflecteren op elke stelling. Waarom denk je dat jongeren afreizen naar Syrië, vraag stellen als open vraag. Vervolgens praten over de mogelijke antwoorden. Blok 6. Verhoudingen tussen de groepen in Nederland

__________________________________________________________________________________ 11. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? 11.1 Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de recente ontwikkelingen in de Arabische landen 11.2 Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen moslims en joden door het conflict in de Gazastrook/Palestina 11.3 Ik verwacht in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de oorlog in Syrië en Irak 11.4 In Nederland horen soennieten en sjiieten niet naar dezelfde moskee te gaan 11.5 Sjiieten zijn verantwoordelijk voor de spanningen in het Midden-Oosten 11.6 Alle joden zijn verantwoordelijk voor geweld door de staat Israël 11.7 Door ontwikkelingen in de Arabische landen zijn vriendschappen tussen soennieten en sjiieten in Nederland niet meer mogelijk 11.8 Door het conflict in de Gazastrook/Palestina zijn vriendschappen tussen moslims en joden in Nederland niet meer mogelijk 11.9 Haat tegen Joden (antisemitisme) is een probleem in Nederland 11.10 Ik maak me zorgen over geweld tegen Joden in Nederland 11.11 De Turkse en Marokkaanse overheden mogen zich niet bemoeien met kwesties die in de Nederlandse samenleving spelen


11.12 Het is goed dat de Turkse/Marokkaanse overheid contact houdt met de Turkse/Marokkaanse gemeenschap in Nederland Zeer oneens Oneens Niet eens, niet oneens Eens Zeer eens Weet niet/geen mening

__________________________________________________________________________________ Doorvragen: Noemen ze hier de juiste groepen? Soennieten-sjiieten, moslims-joden, mss ook moslims-niet moslims? Zijn er spanningen of moeilijke verhoudingen tussen s-s, m-j, m-nm? Nemen die toe door gebeuren in Syrië? Waaraan merk je dat? Heb je daar persoonlijk op een of andere manier last van/ervaringen mee? Bespreek antwoorden op de stellingen Maak je je zorgen over positie van moslims in Nederland? Discriminatie etc.?


Bijlage 4: Uiteenzetting Jelke Bethlehem De representativiteit van de peiling van Motivaction Om de uitkomsten van een steekproef te kunnen generaliseren naar de hele populatie, moet die steekproef op correcte wijze zijn getrokken. Hierin betekent ‘correct’ dat de steekproef moet zijn geloot uit de populatie. Dit wordt een aselecte steekproef genoemd. Als een aselecte steekproef wordt getrokken, dan kunnen de schattingen geen systematische afwijking hebben. Bovendien is het dan mogelijk om de onzekerheidsmarges in de uitkomsten te kwantificeren. De theorie van de kanssteekproeven is al meer dan 100 jaar geleden ontwikkeld. Zie bijvoorbeeld Bethlehem (2009a). De aselecte steekproef is het algemeen aanvaarde principe voor het trekken van steekproeven. Dit is, bijvoorbeeld, ook de manier waarop een groot instituut als het CBS haar steekproeven trekt. Zie voor een meer algemene uiteenzetting over het loten van steekproeven bijvoorbeeld Bethlehem (2009b). In de peiling van Motivaction is niet gebruik gemaakt van een aselecte steekproef. In plaats daarvan is gebruik gemaakt van een quota-steekproef. Bij een quotasteekproef wordt niet geloot. Eerst wordt de populatie op basis van een beperkt aantal variabelen in groepen verdeeld. Vervolgens wordt uit elke groep door een interviewer een van te voren opgegeven aantal personen geselecteerd. De aantallen in de steekproef zijn naar rato van de aantallen in de populatie. Een quotasteekproef is representatief met betrekking tot de variabelen die gebruikt zijn voor het maken van de groepen. Bij de steekproef van Motivaction waren dit de variabelen leeftijd, opleiding, geslacht en etniciteit. Dat betekent niet automatisch dat de steekproef ook representatief is met betrekking tot veel belangrijker onderzoeksvariabelen. Het zwakke punt van de quotasteekproef is dat binnen de groepen niet wordt geloot, maar dat de interviewer personen uitkiest. Dit ondermijnt de representativiteit van de steekproef. Bewust of onbewust komen zo personen in de steekproef die systematische afwijken. Een klassiek voorbeeld van het falen van de quotasteekproef is een peiling van Gallup tijdens de campagne voor de Amerikaanse presidentsverkiezing van 1948. De Democraat Truman en de Republikein Dewey streden toen tegen elkaar. Gallup voorspelde dat Dewey de verkiezing zou winnen, maar deze peiler bleek er flink naast te zitten. Nader onderzoek achteraf wees uit dat de Republikeinen in de steekproef oververtegenwoordigd waren. De interviewers kozen in de groepen vaker Republikeinen uit dan Democraten, omdat die makkelijker in de steekproef te krijgen waren (hoger inkomen, vast baan, vast woonplaats). Deze mislukking was voor Gallup reden om af te stappen van quotasteekproeven en verder gebruik te maken van aselecte steekproeven. De steekproef van Motivaction is ook een quotasteekproef. Daarom is er geen enkele garantie dat deze steekproef representatief is. Er zijn echter nog meer factoren die de representativiteit verder aantasten: De respondenten zijn alleen geworven in de stedelijke gebieden Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht, Eindhoven en Twente. Dat betekent dus dat jongeren in andere gebieden niet in de steekproef konden komen. Als jongeren uit de grote stedelijke agglomeraties dus anders over allerlei zaken denken dan jongeren daarbuiten, dan kan dit een extra bijdrage leveren aan de vertekening in de uitkomsten.


De jongeren zijn op straat door interviewers geworven bij moskeeën, supermarkten, theehuizen, scholen e.d. Dit betekent dat jongeren die hier nooit komen, ook nooit in de steekproef kunnen worden getrokken. Als jongeren die hier nooit komen, anders denken over allerlei zaken, zal dit dus ook een bijdrage leveren aan de aantasting van de representativiteit. Een laatste aspect dat nog moet worden genoemd, is non-respons. Dit verschijnsel doet zich voor als geselecteerde personen weigeren mee te doen aan de peiling. Doordat de interviewers van Motivaction doorgingen met hun pogingen jongeren te werven totdat alle quota vol waren, lijkt het of er geen non-respons is. Maar die is er natuurlijk wel. Alleen is daarvan niets terug te vinden in het onderzoeksverslag van Motivaction. Als de non-respondenten afwijken van de respondenten, en dat gebeurt heel vaak in peilingen, dan leidt dit ook weer tot een extra vertekening. Meer over het probleem van de non-respons is, bijvoorbeeld, te vinden in Bethlehem, Cobben & Schouten (2011). Samenvattend kan worden geconcludeerd dat er zoveel problemen zijn met de trekking van de steekproef bij de peiling van Motivaction dat het hoogst onwaarschijnlijk is dat deze representatief is. Daarom zijn de uitkomsten niet valide. Zonder nader onderzoek is het niet mogelijk aan te geven hoe groot de vertekeningen zijn en in welke richting ze gaan.

Literatuur Bethlehem, J.G. (2009a), The Rise of Survey Sampling. Discussion Paper 09015, Statistics Netherlands, The Hague/Heerlen. Bethlehem, J.G. (2009b), Applied Survey Methods, A Statistical Perspective. John Wiley & Sons, Hoboken, NJ. Bethlehem, J.G., Cobben, F. & Schouten, B. (2011), Handbook of Nonresponse in Household Surveys. John Wiley & Sons, Hoboken, NJ.


Bijlage 5: Vragenlijst FORUM / Motivaction Projectnummer:Z4979 Forum Conceptvragenlijst Kick-off Steekproef: Marokkaanse en Turkse Nederlanders in de leeftijd van 18-35 jaar Allereerst stellen we enkele vragen over uw persoonlijke situatie. Intro Intro: In opdracht Forum, een onafhankelijk kennisinstituut voor multiculturele vraagstukken, voeren wij een onderzoek uit naar de wijze waarop de Nederlandse bevolking aankijkt tegen internationale ontwikkelingen. Selectievragen Intro: Allereerst zouden we graag enkele vragen willen stellen over uw persoonlijke situatie. A lleen f2f S1nw. Wat is uw leeftijd? DM: Single respons Jonger dan 18 jaar  eindkort 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 jaar of ouder  eindkort A lleen f2f S2nw Wat is uw geslacht? DM: single respons Man Vrouw f2f en Stempunt


DM: single respons S3nw. Wat is uw hoogst genoten opleiding? U hoeft hier geen diploma voor behaald te hebben. Master HBO/WO, WO doctoraal / post-doctoraal Bachelor HBO/WO (hts, heao, kandidaatsopleiding) Propedeuse HBO/WO Havo/VWO bovenbouw (klas 4 of hoger) (mms, hbs, gymnasium, lyceum, atheneum) Havo/VWO onderbouw (klas 1,2 of 3) (onderbouw van mms, hbs, gymnasium, lyceum, atheneum) MBO-2 / MBO-3 / MBO-4 / MBO voor 1998 (mts, meao, mhno, inas, mis, e.d.) VMBO (theoretisch/gemengd) (mavo, ulo, mulo, ivo, vglo, e.d.) VMBO (beroepsgericht) / MBO-1 (assistentenopleiding) (lts, ito, leao, lhno, huishoudschool, lavo, e.d.) Basisschool (lagere school) Geen opleiding Andere opleiding in het buitenland Indien andere opleiding in het buitenland genoemd bij vraag 16 DM: single respons S4nw. Wat is het niveau van het diploma uit het buitenland? Laag Middelbaar Hoog f2f en Stempunt S5nw

In welk land bent u geboren? In welk land zijn uw ouders geboren? DM: Meerdere onderwerpen met single respons Nederland Turkije Marokko Nederlandse Antillen/Aruba Suriname Anders In welk land bent u geboren? In welk land is uw vader geboren? In welk land is uw moeder geboren?

Alleen respondenten met een Turkse en Marokkaanse etniciteit gaan door naar de vragenlijst, de rest eindkort


Vragenlijst A llen DM: Single respons V1a. In hoeverre heeft u de recente politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije gevolgd? Ik heb deze een beetje gevolgd Ik heb deze goed gevolgd Ik heb deze intensief gevolgd Ik weet nergens van Indien V 1a = 1,2,3 DM: Mulitple respons 2. Op welke wijze volgt u of heeft u de gebeurtenissen in de Arabische wereld gevolgd? 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

Via Nederlandse nieuws(web)sites Via Turkse nieuws(web)sites Via Arabische nieuws(web)sites Via Twitter Via Facebook Via Nederlandse tv Via Turkse tv Via Marokkaanse tv, zoals RTM, 2m, Almaghribia Via Arabische tv, zoals Aljazeera en Alarabiya Via BBC World Via CNN Via Nederlandse kranten Via Turkse kranten Via Arabische kranten Via Vrienden/familie/kennissen in Nederland Telefonisch met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije Via e-mail met vrienden/familie/kennissen in de Arabische landen en/of Turkije Anders, namelijk:……….. niet coderen

A llen DM: Meerdere onderwerpen met single respons DM: Onderwerpen/stellingen random tonen 3.Kunt u aangeven in welke mate u de politieke situatie in onderstaande landen volgt of heeft gevolgd? Marokko Egypte Turkije Tunesië Libië Syrië De Gazastrook/Palestina


Irak 1. Nooit 2. Zelden 3. Af en toe 4. Vaak Indien V 1a=1,2,3 en V 3 is bij geen van de landen ‘nooit’ DM: Multiple respons 4nw. Kunt u aangeven wat u heeft gedaan of nu doet naar aanleiding van de recente gebeurtenissen in de Arabische landen en/of Turkije? -

Aansluiten bij actiegroep Financieel steunen van politieke partijen/actiegroepen Volgen van/deelnemen aan discussies op Facebook Twitter gebruiken voor het volgen van nieuws en/of het voeren van discussies Deelname aan groepsdiscussies op internetfora Lidmaatschap van een Nederlandse politieke partij Lidmaatschap van een Marokkaanse of Turkse politieke partij Discussie met familie/vrienden Opzoeken van artikelen/nieuws op het internet/nieuwswebsites Ondertekenen petities Deelnemen aan demonstraties/protesten Het boycotten van bepaalde producten Anderen overtuigen om bepaalde producten te boycotten Geen van deze DM: exclusief

Indien V 1a=1,2,3 en V 3 is bij geen van de landen ‘nooit’ DM: Multiple respons DM: antwoorden gelijk aan Q4 in huidige vragenlijst DM: alleen de antwoorden tonen die niet genoemd zijn in V4nw 5nw. Kunt u aangeven wat u zou willen doen naar aanleiding van de recente gebeurtenissen in de Arabische landen en/of Turkije? -

Aansluiten bij actiegroep Financieel steunen van politieke partijen/actiegroepen Volgen van/deelnemen aan discussies op Facebook Twitter gebruiken voor het volgen van nieuws en/of het voeren van discussies Deelname aan groepsdiscussies op internetfora Lidmaatschap van een Nederlandse politieke partij Lidmaatschap van een Marokkaanse of Turkse politieke partij Discussie met familie/vrienden Opzoeken van artikelen/nieuws op het internet/nieuwswebsites Ondertekenen petities Deelnemen aan demonstraties/protesten Het boycotten van bepaalde producten Anderen overtuigen om bepaalde producten te boycotten Geen van deze DM: exclusief


A llen DM: Meerdere onderwerpen met single respons DM: Onderwerpen/stellingen random tonen DM: Toelichting tonen bij (i) 6nw. Hoe beoordeelt u de volgende gebeurtenissen? Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting. De protesten in Turkije tegen het beleid van de Turkse regering De winst van Erdogan bij de recente presidentsverkiezingen in Turkije De opmars van IS (voorheen ISIS/ISIL) in Syrië en Irak Het uitroepen van het kalifaat (i) door IS (voorheen ISIS/ISIL) (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief De gewapende opstand in Libië van groepen die vechten in naam van de Jihad (i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam) De recente militaire interventie van de VS in Irak tegen IS (voorheen ISIS/ISIL) De gewapende strijd in Syrië tegen de regering van president Assad Het afzetten van president Morsi in Egypte De gewapende strijd van Hamas tegen Israël De militaire acties van Israël in de Gazastrook/Palestina De komst van de nieuwe regering van president (en voormalig generaal) al-Sisi in Egypte Het doden van Osama Bin Laden Zeer negatief Negatief Niet negatief, niet positief Positief Zeer positief Weet niet, geen mening

Allen DM: Meerdere onderwerpen met single respons DM: Onderwerpen/stellingen random tonen DM: Gelijk aan M8063 vraag 12 DM: Toelichting tonen bij (i) DM: Rood gearceerde doorgestreepte tekst graag verwijderen DM: Geel gearceerde tekst graag toevoegen V12. Kunt u aangeven in hoeverre u het eens bent met de volgende stellingen. Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting. Democratie zal de Arabische landen geen goed doen De Arabische landen zijn (nog) niet klaar voor democratie Democratie is essentieel voor de vooruitgang van een land De Arabische wereld kan lessen trekken uit hoe in Nederland de democratie werkt De EU en/of NAVO moeten een bijdrage leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen Ik ben democratie belangrijker gaan vinden door de gebeurtenissen in de Arabische landen en/of Turkije


Het is beter dat één leider alle beslissingen maakt voor een Arabisch land en/of Turkije, dan dat het volk beslist door middel van een democratie Het is voor Arabische landen en/of Turkije beter dat religieuze leiders het land besturen dan het volk De Arabische Liga (i) (i)een organisatie van 22 Arabische landen die in 1945 werd opgericht om samenwerking tussen de lidstaten te bevorderen en de gemeenschappelijke belangen te behartigen heeft de verantwoordelijkheid een bijdrage te leveren aan een goede overgang naar democratie in de Arabische landen Een kalifaat (i)Een staat die geregeerd wordt door een kalief is beter dan een democratie voor de Arabische landen Zeer oneens Oneens Niet eens, niet oneens Eens Zeer eens

A llen DM: Meerdere onderwerpen met single respons DM: Nieuwe vraag DM: Toelichting tonen bij (i) DM: Onderwerpen/stellingen random tonen 8nw.In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? De stellingen hebben betrekking op de groepen die in naam van de Jihad (i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam) strijden in de Arabische landen (zoals Syrië en Irak). Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting. Ik maak me zorgen over de toename van groepen die in naam van de Jihad strijden in de Arabische landen Het is goed dat deze strijdgroepen zorgen voor verandering Het geweld dat deze strijdgroepen gebruiken tegen niet gelovigen of anders gelovigen vind ik verkeerd Ik vind het goed dat er steun is van Nederlandse moslims voor groepen zoals IS (voorheen ISIS/ISIL) Mensen hebben het recht om te demonstreren vóór IS (voorheen ISIS/ISIL) Zeer oneens Oneens Niet eens, niet oneens Eens Zeer eens Weet niet/geen mening

A llen DM: Meerdere onderwerpen met single respons DM: Onderwerpen/stellingen random tonen DM: Toon toelichting bij (i)


DM: Nieuwe vraag INTRO: In Syrië woedt momenteel een oorlog. Uit verschillende landen vertrekken mensen om mee te vechten. 9nw. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? Wanneer u met de muis op (i) gaat staan, verschijnt er een toelichting. Ik vind het goed dat Nederlandse moslims naar Syrië vertrekken om mee te vechten tegen president Assad van Syrië Nederlandse moslims die in Syrië meevechten zijn helden Ik vind dat vechten in Syrië onderdeel is van de Jihad(i) (Jihad is de heilige strijd voor de normen en waarden van de Islam) Ik vind het terecht dat Nederlanders die naar Syrië willen vertrekken om mee te vechten in Nederland opgepakt en vervolgd worden Nederlanders die in Syrië hebben gevochten en terugkeren naar Nederland zijn een bedreiging voor de veiligheid in Nederland Ik vind dat Nederlanders die in Syrië gevochten hebben hun Nederlandse nationaliteit moeten verliezen Nederlanders die in Syrië hebben gevochten moeten bij terugkomst in Nederland geholpen worden door de Nederlandse samenleving Nederlanders die naar Syrië vertrekken om te vechten hebben vaak een crimineel verleden Zeer oneens Oneens Niet eens, niet oneens Eens Zeer eens Weet niet/geen mening A llen DM: single respons met meerdere onderwerpen DM: Nieuwe vraag DM: Onderwerpen/stellingen random tonen 10nw.Waarom denkt u dat Nederlandse jongeren deelnemen aan een gewapende strijd in Syrië? Omdat zij het zien als een religieuze plicht Omdat zij zich buitengesloten voelen in Nederland Omdat zij op zoek zijn naar avontuur/actie Omdat zij personen willen helpen die in Syrië onderdrukt worden Omdat zij bij een groep willen horen Omdat zij thuis problemen hebben Zeer oneens Oneens Niet eens, niet oneens Eens Zeer eens Weet niet/geen mening


A llen DM: Meerdere onderwerpen met single respons DM: Onderwerpen random tonen DM: Nieuwe vraag 11nw. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen? Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de recente ontwikkelingen in de Arabische landen Ik ervaar in Nederland meer spanningen tussen moslims en joden door het conflict in de Gazastrook/Palestina Ik verwacht in Nederland meer spanningen tussen soennieten en sjiieten door de oorlog in Syrië en Irak In Nederland horen soennieten en sjiieten niet naar dezelfde moskee te gaan Sjiieten zijn verantwoordelijk voor de spanningen in het Midden-Oosten Alle joden zijn verantwoordelijk voor geweld door de staat Israël Door ontwikkelingen in de Arabische landen zijn vriendschappen tussen soennieten en sjiieten in Nederland niet meer mogelijk Door het conflict in de Gazastrook/Palestina zijn vriendschappen tussen moslims en joden in Nederland niet meer mogelijk Haat tegen Joden (antisemitisme) is een probleem in Nederland Ik maak me zorgen over geweld tegen Joden in Nederland De Turkse en Marokkaanse overheden mogen zich niet bemoeien met kwesties die in de Nederlandse samenleving spelen Het is goed dat de Turkse/Marokkaanse overheid contact houdt met de Turkse/Marokkaanse gemeenschap in Nederland Zeer oneens Oneens Niet eens, niet oneens Eens Zeer eens Weet niet/geen mening

Tonen indien minimaal 1 land bij V 3 is gevolgd, N IET onder voorwaarde van V 1 DM: Meerdere onderwerpen met single respons DM: Nieuwe vraag DM: Onderwerpen random tonen alleen de landen tonen waarbij in V3 niet nooit is ingevuld. 12nw. Verwacht u dat de politieke situatie in de volgende landen zal verbeteren? Marokko Egypte Turkije Tunesië Libië Syrië De Gazastrook/Palestina


Irak o o o

De politieke situatie zal verbeteren De politieke situatie zal verslechteren De politieke situatie blijft hetzelfde

Weet niet/geen mening

Achtergrondvragen Indien f2f DM: Single respons X2nw.Wat is uw leefsituatie? Alleenstaand (met of zonder thuiswonende kinderen) Samenwonend Getrouwd Thuiswonend bij ouders/familie Woongroep/studentenhuis Wil ik niet zeggen Indien f2f DM: Multiple respons: meerdere antwoorden mogelijk X3nw. Welke situatie is op dit moment op u van toepassing? (U kunt meerdere antwoorden kiezen) Ik ben zelfstandig ondernemer Ik ben in loondienst maar niet voor de overheid Ik ben werkzaam voor de overheid Ik ben arbeidsongeschikt Ik ben werkloos, werkzoekend en/of zit in de bijstand Ik ben met de VUT, (pre)pensioen, of rentenierend Ik ben studerend, schoolgaand Ik ben huisman, huisvrouw Ik werk als vrijwilliger (en ontvang daar een onkostenvergoeding voor) Anders Wil ik niet zeggen (DM: exclusief)

Indien f2f DM: Single respons X4nw. Wat is uw woonplaats? Amsterdam Den Haag Enschede Eindhoven Rotterdam Utrecht Zaanstad Anders, namelijk


A llen: zowel face-to-face als Stempunt Single respons: een antwoord mogelijk X5nw Beschouwt u zichzelf als behorend tot een religie of genootschap? Ja Nee Weet niet

Indien X 5nw=ja Single respons: een antwoord mogelijk X6nw Welk religie of genootschap is dat? Islamitisch Rooms-katholiek PKN (Protestantse Kerk in Nederland Overige Christelijke Gemeenten Hindoe Boeddhist Joods Andere kerkgenootschap Wil ik niet zeggen

Indien X 6=Islamitisch Single respons: een antwoord mogelijk X7nw Tot welke stroming binnen de Islam rekent u zichzelf? Soennieten Sjiieten Anders, namelijk Wil ik niet zeggen Indien f2f DM: gelijk aan vraag X8 uit M8063 DM: open vraag (nummeriek, 10 cijfers) DM: Geel gearceerde tekst graag toevoegen

Eval1 Kunt u aangeven in hoeverre u de volgende uitspraken van toepassing vindt op de vragenlijst die u zojuist heeft ingevuld? Helemaal niet van toepassing Niet van toepassing Er tussenin Van toepassing Helemaal van toepassing Interessant


Duidelijke vragen Te veel vragen Leuk om in te vullen

face-to-face en online DM: open vraag Eval2. Heeft u nog opmerkingen over het onderzoek? Open tekstvak niet coderen Geen opmerkingen face-to-face en online DM: EINDscherm inbouwen Dit is het einde van het interview. Hartelijk bedankt voor uw deelname! Vragen programmeren voor offline variant (f2f) voor de interviewer Intro: De volgende vragen zijn bedoeld voor de interviewer Indien f2f DM: single respons DM: Nieuwe vraag D1. In welke plaats is het interview afgenomen? Amsterdam Den Haag Enschede Eindhoven Rotterdam Utrecht Zaanstad Anders, namelijk Indien f2f DM: single respons DM: nieuwe vraag D2. Waar is het interview afgenomen? Bij een coffeeshop Bij een supermarkt In een winkelstraat Bij een moskee Bij een onderwijsinstelling (middelbare school, hogeschool, universiteit et cetera) Bij een sportvereniging Bij een buurthuis Bij de respondent thuis Anders, namelijk Indien f2f DM: single respons


DM: Nieuwe vraag D3.In welke taal is het interview voornamelijk afgenomen? In de Marokkaanse taal In de Turkse taal In de Nederlandse taal In een andere taal


Bijlage 6: Topiclijst focusgroepen Topiclijst In de vragenlijst is sprake van ‘recente politieke gebeurtenissen in de Arabische wereld en/of Turkije’ . Wat is de Arabische wereld? Aan welke politieke gebeurtenissen denk je dan? Volg je het nieuws daarover? Hoe krijg je informatie over die gebeurtenissen? Waarom die media? Wat vind je van de Nederlandse berichtgeving hierover? Winst Erdoğan Er is het laatste jaar veel te doen over de opmars van IS (voorheen ISIS). De opmars van IS – wat is de evolutie in hun denken over IS (we willen het time frame proberen te achterhalen, verschil tussen aug. Sept 2014 en nu) , wat zijn belangrijke momenten in hun beeldvorming daar over – executie 1500 soennieten in Irak, Yezidi’s, strijd tegen de Koerden, de onthoofdingen, de executie van de Jordaanse piloot…? Wat zijn hun gevoelens daarbij? Kalifaat. Wat is een Kalifaat? Sta je daar positief of negatief tegenover? Het Kalifaat van IS? Jihad. Wat betekent Jihad voor jou? In deze vragenlijst wordt het gebruikt in de betekenis van ‘gewapende strijd’ - tegen dictator als Assad, Khadafi, Israël… Wat vind je daar van? Wat kan wel/ wat kan niet? Ken je groepen die gewapende jihad voeren? Is er verschil tussen IS en deze groepen? Conflict Israël - Palestina. Wat vind je van strijd van Hamas? Democratie. Wat is democratie? Wat is beste voor landen in de Arabische wereld: 1 leider, religieus bewind, democratie? Waarom? Is Nederland een voorbeeld voor Arabische landen als het gaat om democratie? In Syrië woedt een burgeroorlog. Jongeren vertrekken uit Nederland naar Syrië om te vechten, als hulpverlener, om te trouwen. Wat vind je daar van? Ken je mensen die dat overwegen? Kan je je inbeelden waarom ze dat doen? Heb je bewondering voor mensen die naar Syrië gaan? Hoe zou Nederland moeten omgaan met deze jongeren (voor ze gaan, wanneer ze terugkomen)? Wat vind je van de positie van moslims in NL?


Bijlage 7: Gespreksverslag Motivaction Labyrinth voerde een gesprek met de algemeen directeur van Motivaction en de senior onderzoeker van Motivaction die verantwoordelijk was voor het onderzoek gerapporteerd als “Nederlandse moslimjongeren en de Arabische Herfst”.

Totstandkoming vragenlijst Testen vragenlijst Motivaction geeft aan de vragenlijst vooraf getest te hebben. Er is een pilot gehouden onder 7 personen. Daarbij is op een aantal zaken gelet. Er is gekeken naar de ‘flow’ van de vragenlijst (zitten er geen abrupte overgangen in, sluiten vraagblokken logisch op elkaar aan) en er is gecontroleerd of de vragen helder zijn en op zichzelf te begrijpen. Naar aanleiding van de pilot is een aantal veranderingen doorgevoerd in de vragenlijst. Zo kwam naar voren dat een aantal termen niet direct helder waren. Als gevolg daarvan is er voor gekozen om de vragenlijst aan te passen en een aantal termen zo neutraal mogelijk toe te lichten in de vragenlijst. [Lab] Is de vragenlijst vooraf getest? [Mot] Wat wij eigenlijk doen, bij al onze veldwerkprojecten, is dat wij een pilotperiode inplannen. In dit geval heeft dit ook plaatsgevonden. Waarbij inderdaad wordt nagegaan of de vragenlijst goed wordt begrepen. De vragenlijst wordt op zodanige wijze afgenomen zodat echt de situatie van het veldwerk nabootst. Mensen worden benaderd waarbij wordt gezegd dat het een inderdaad pilot is. Dat het belangrijk is te weten of de vragen helder zijn, dingen anders moeten en vervolgens wordt de vragenlijst afgenomen. Dat is ook bij dit onderzoek gebeurd. [Lab] Is de vragenlijst nog aangepast, zijn er nog veranderingen geweest en wat waren de grootste veranderingen? [Mot] Wat vooral naar voren kwam is dat een aantal van de termen die wij gebruikten niet heel erg duidelijk waren of niet bekend zijn. Antisemitisme is één van de woorden die naar voren kwam als te weinig bekend. Dat zijn van die woorden die je in eerste instantie gebruikt en die dan uiteindelijk niet helemaal geschikt blijken. Daarnaast wat aspecten in de routing en overlap tussen vragen. Dat soort dingen kwamen naar voren en zijn voor het definitieve onderzoek aangepast. Bij een pilot kijk je naar de flow van de vragenlijst en de content van de vragen. Dat is standaard bij Motivaction en wordt bij alle onderzoeken van te voren gedaan. Om te voorkomen dat mensen de vragen anders begrijpen dan dat wij bedoelen. Keuze voor onderwerpen Het onderzoek van FORUM/Motivaction is een vervolg van eerder onderzoek uit 2011. Het onderzoek in 2011 richtte zich op het blootleggen van eventuele veranderingen in denken over democratie van islamitische jongeren als gevolg van de Arabische Lente en andere politieke ontwikkelingen in de Arabische wereld. Omdat het huidige onderzoek een vervolgstudie is volgen de vragen en onderwerpen voor een groot deel de eerdere vragenlijst. Echter, door de grote veranderingen in het gebied (zoals de situatie in Syrië en de opkomst van IS) is een aantal thema’s toegevoegd. Tijdens een interview ligt de volgorde van de onderwerpen en vragen vast. Zo ook bij dit onderzoek. Om volgorde effecten te voorkomen worden op bepaalde plaatsen in de vragenlijst stellingen gerandomiseerd aangeboden.


Uitvoering van het veldwerk Toepassing van vertalingen tijdens het veldwerk In totaal is voor dit onderzoek een interview 49 keer in een andere taal dan het Nederlands gevoerd. Daarvoor is geen letterlijke vertaling van de vragenlijst geprogrammeerd. Dat heeft te maken met het feit dat Motivaction voor deze vragenlijst onder de doelgroep 18 – 35 jaar vooraf weinig taalproblemen verwachtte. Bij oudere doelgroepen worden wel volledige vertalingen geprogrammeerd. Omdat het in sommige gevallen voorkomt dat respondenten een interview liever in het Turks, Arabisch of Berbers doen (bijvoorbeeld bij sommige huwelijksmigranten), wordt die mogelijkheid wel geboden. Om te voorkomen dat vragen op verschillende manier worden geïnterpreteerd zijn interviewers vooraf geïnstrueerd. Hierbij zijn ook passende vertalingen van vragen en begrippen aan de orde gekomen. Selectie van respondenten Interviewers spreken op straat potentiële respondenten aan die ogenschijnlijk binnen de doelgroep vallen; mannen en vrouwen van 18 tot 35 jaar met een Turks of Marokkaans uiterlijk. De interviewers zijn geïnstrueerd om bij twijfel te checken of respondenten binnen de doelgroep vallen. Zo werd gepoogd een selectiebias uit te sluiten. Dit kan op deze wijze echter niet voor 100% worden uitgesloten. Motivaction benadrukt dat er zoveel mogelijk gepoogd is een doorsnee van de populatie te bevragen. Er is bijvoorbeeld niet alleen gesproken met jongeren die veel kennis of een sterke mening ten aanzien van het onderwerp hebben. Wanneer respondenten aangaven weinig van het onderwerp te weten, zijn zij er door de interviewers op gewezen dat dit geen probleem is. Hen is gezegd dat het belangrijk is dat ook de mening van mensen met weinig kennis van belang is voor dit soort onderzoek. Hierbij wijst Motivaction ook op de mogelijkheid om ‘weet ik niet/geen mening’ te kunnen antwoorden bij diverse vragen en stellingen. Interviewers zijn ook nadrukkelijk geïnstrueerd om respondenten niet op weg te helpen wanneer zij vragen hadden. Motivaction geeft aan nadrukkelijk op letten dat er niet alleen vriendelijke mensen worden bevraagd. Zo geven zij de interviewers ook mee dat elke zoveelste persoon moet worden aangesproken, ook als iemand nors voor zich uitkijkt of haastig is. Dit doen zij om te voorkomen dat een groep wordt uitgesloten die anders op een andere manier wel in het onderzoek betrokken zou worden. Non-respons Motivaction stelt dat bij een toevalssteekproef uit de GBA, de non-respons bij onderzoek onder dit soort groepen juist heel hoog is. Los van de hogere non-respons onder Turkse en Marokkaanse Nederlanders bij steekproeven getrokken uit het GBA, krijgt Motivaction van het CBS ook niet de beschikking over GBAgegevens naar etniciteit, waardoor het per definitie voor Motivaction niet mogelijk is om dergelijke steekproeven te trekken (deze worden niet aan commerciële partijen beschikbaar gesteld). Daarom kiezen ze ook voor de aanpak die ook in dit onderzoek is gevolgd. Het nadeel van het aanspreken van mensen op straat voor een face-to-face interview, in vergelijking tot bij een steekproef uit de GBA, is dat men verder niets weet over de mensen die niet willen meedoen en gewoon doorlopen. Gemiddeld worden 5 mensen aangesproken om 1 deelnemer te werven. Dat is niet anders dan in andere onderzoeken die Motivaction doet. Het onderzoek werd heel neutraal geïntroduceerd om potentiële deelnemers niet af te schrikken: “In opdracht van FORUM, Multicultureel kennisinstituut, voeren wij een onderzoek uit naar hoe de Nederlandse bevolking aankijkt tegen een aantal internationale ontwikkelingen” . [Mot] Waar wij verder heel erg op sturen is de mensen mee te laten doen, die in eerste instantie aangeven niet te weten of zij geschikt zijn voor het onderzoek en om die reden overwegen niet deel te nemen aan het onderzoek. Het gaat dan om personen die bij de introductie van het onderzoek aangeven ‘ daar weet ik niet veel vanaf’ of ‘de thema’s spreken me niet aan’ *…+ Als zou blijken dat er veel uitval is, of dat mensen problemen hebben met bepaalde onderdelen, dan krijgen we daar signalen van. Nu is er niets abnormaals gebeurd, anders


zouden we van onze interviewers signalen gekregen hebben *…+ Als je eenmaal in de vragenlijst zit en later afhaakt, wordt je gemonitord. Dan vinden wij dat terug in onze data. We hebben geen abnormale afwijkingen gevonden. Motivaction stelt dat er geen opvallende dingen zijn gebeurd wat betreft weigeringen of afhaken van deelnemers. De non-respons op dit onderzoek was hetzelfde als die bij andere onderzoeken van Motivaction. Daarom vonden ze het ook niet nodig om er over te reflecteren in de onderzoeksverantwoording. Selectie locaties De selectie van locaties voor het werven van respondenten is tot stand gekomen vanuit de verwachting dat respondenten uit de doelgroep op bepaalde plaatsen makkelijk te werven is vanwege een hoge verwachte aanwezigheid. Het onderzoek vond zoals afgesproken met de opdrachtgever plaats in de G4, Eindhoven en omgeving Twente, steden met een relatief grote populatie binnen de doelgroep. Binnen deze steden zijn vervolgens locaties gekozen waar deze doelgroep, naar verwachting, wordt getroffen, waarbij een spreiding wordt aangebracht in de wervingslocaties. Zo is er onder andere geworven bij supermarkten, winkelstraten, onderwijsinstellingen, moskeeën, sportverenigingen, theehuizen, stations en door aan te bellen bij adressen met een ogenschijnlijk Turks of Marokkaans naambordje. Totstandkoming quota Het is voor Motivaction niet mogelijk om te werken met een a-selecte steekproef omdat zij geen toegang hebben tot het GBA, zij kunnen dus geen a-selecte steekproef trekken. De keuze voor de variabelen om de quota te bepalen komt voort uit de beschikbaarheid van ijkingsdata (geslacht, leeftijd, etniciteit en opleidingsniveau naar regio) afkomstig van het CBS. Dit wordt ook voorgeschreven door de Gouden Standaard 5 van MOA volgens welke Motivaction de quota vaststelt voor het selecteren van respondenten. Het gebruik van de Gouden Standaard sluit dus ook uit dat er quota konden worden opgesteld ten aanzien van bijvoorbeeld verschillende religieuze stromingen onder de Turkse doelgroep. Daarvan ontbreken immers ijkingsdata.

Resultaten De resultaten van het onderzoek hebben ook Motivaction verrast. Motivaction staat achter hun methode van dataverzameling en de resultaten. Wel waren zij ervan overtuigd, en zijn ze nog steeds van mening, dat de resultaten meer duiding behoeven. Er is daarom bij FORUM aangedrongen op verdiepend onderzoek. FORUM heeft er echter voor gekozen om deze resultaten ook naar buiten te brengen zonder extra duiding. Motivaction stelt, naar aanleiding van de resultaten en de ontstane ophef, de data uitvoerig te hebben gecontroleerd. Ook zijn alle analyses opnieuw gedaan, met de zelfde resultaten. Motivaction stelt de data desgewenst beschikbaar aan collega onderzoekers. In eerste instantie was het niet het plan om verschillen tussen Turkse en Marokkaanse Nederlanders te duiden. Het doel was een beeld te schetsen van jonge moslims als groep. Op basis van de uitgevoerde analyses kwamen echter duidelijke verschillen naar voren tussen de twee groepen.

5

http://www.moaweb.nl/Services/gouden-standaard



Motivaction Arabische Herfst. Auteurs: Leen Sterckx, PhD Derk Berends, MSc Drs

Recommend Documents