KNX Meeting Verslag van de KNX-bijeenkomst op 18 juni 2013
KNX themabijeenkomst gaat in op combinaties met klimaatinstallaties
Mogelijke koppelingen E en W via KNX nemen toe Elektrotechniek en werktuigbouwkunde krijgen steeds meer raakvlakken. E- en W-installateurs hebben elkaars vakkennis meer dan ooit nodig om hedendaagse installaties en geïntegreerde systemen te kunnen uitvoeren. In de wereld van KNX groeien zowel de vraag als het aanbod van en naar klimaatregelingen voor woningen en gebouwen. Maar in hoeverre kan of wil de KNX-Professional die in een E-wereld is ‘opgegroeid’ op de W-stoel gaan zitten? En wat heeft hij daarbij tot zijn beschikking? Dat alles kwam aan de orde tijdens een bloedhete themadag over KNX en klimaat op 18 juni in Maarssen. In kleine en middelgrote woningbouwprojecten is het al heel goed mogelijk om met KNX zowel de E- als de W-installaties uit te voeren, te regelen en te besturen. Hetzij in kant-en-klare KNX-oplossingen, hetzij door klimaatregelingen van derden met gateways te koppelen aan de E-installaties binnen de KNX-structuur. Daarmee kunnen KNX Professionals tegemoet komen aan de groeiende vraag naar centrale besturing van alle installaties binnen een woning. KNX-fabrikanten maken voorzichtig een opmars met regelaars, gateways en concepten die het mogelijk maken om klimaatinstallaties via KNX aan te sturen en naregelingen te verzorgen. Om die te kunnen toepassen, is wel een flinke dosis kennis van klimaattechniek, oftewel HVAC, vereist. Zeker als het gaat om complexere projecten met moderne klimaatinstallaties en uitgebreide regelingen. KNX Professionals die uit de W-wereld komen of zich daar al flink KNX|VERSLAG
1
in hebben verdiept, kunnen er al indrukwekkende projecten mee uitvoeren. Maar het merendeel van de KNX Professionals voelt zich onervaren en onvoldoende uitgerust met producten en tools om er echt werk van te maken. Dat werd duidelijk tijdens de themabijeenkomst over klimaatregelingen en de rol van KNX. Met een veelzijdig en informatief programma werden de Professionals wegwijs gemaakt in de W-wereld. E en W ontmoeten elkaar in M&R Jan Peter Hellenthal, adviseur meet- en regeltechniek bij Heijmans Utiliteit, liet zien wat er nodig is om moderne klimaatregelingen in grote utiliteitsprojecten te engineeren. En vaak zijn deze projecten dan ook nog net een stapje te hoog gegrepen voor KNX. Met de enorme hoeveelheid aan data en naregelingen waarmee Heijmans te maken krijgt bij het aansturen van klimaatinstallaties in utiliteitsgebouwen, maakt het bedrijf dan ook nog maar zelden gebruik van deze standaard. “Een installatie met 2.500 naregelingen, zoals wij die maakten voor het ministerie van Financiën, zou dat mogelijk zijn met KNX?,” vroeg hij zich hardop af. Wel paste het bedrijf KNX bijvoorbeeld toe bij de renovatie van het Apollohuis in Amsterdam, waarbij zowel de elektrotechnische installatie als de klimaatinstallatie worden bestuurd via de groene buskabel. Hellenthal constateert een groeiende behoefte aan het koppelen 18 juni 2013
van W- en E-installaties in utiliteitsprojecten. Voor Heijmans zelf is het startpunt doorgaans de W-installatie, waaraan diverse automatiseringen van E-installaties worden gekoppeld. Wanneer dat andersom gebeurt, zo gaf hij aan, is vakkundige meet- en regeltechniek een vereiste. “In de meet- en regeltechniek komen de E- en de W-wereld samen. Die twee moeten elkaar leren snappen. Het is dus ook voor KNX Professionals zaak om zoveel mogelijk kennis te vergaren over klimaatinstallaties en de benodigde M&R-techniek.” Zelf deed hij daar alvast een voorzet toe. Zo gaf Hellenthal een heldere uitleg bij de verschillende regeltechnieken; proportioneel, integrerend, differentiërend en combinaties daarvan. PI-regelingen, dus een combinatie van proportioneel en integrerend, zijn in het algemeen de meest voorkomende. Hiermee zijn afwijkingen het best te corrigeren en is optimale fine-tuning mogelijk volgens de adviseur. Met Digital Command Control (DCC) regelaars zijn de installaties volledig te programmeren. Voor het controleren van de juiste werking, is het nodig om de processen te snappen, zo gaf Hellenthal aan. Daarvoor zal de installateur namelijk stapresponsie moeten maken, de uitgangssignalen in de tijd moeten controleren, parameters moeten afstellen. “Installaties zijn doorgaans ontworpen op 100% belasting. Maar de meeste tijd werken ze in deellast. Om ze in deellast tegen zo laag mogelijke kosten zo goed mogelijk te laten functioneren, heb je geavanceerde regeltechniek nodig en daar wordt het ineens een stuk lastiger.” De adviseur bij Heijmans gaf de aanwezigen als advies mee om vooral proceskennis op te doen. Het zou goed zijn als de fabrikanten bijvoorbeeld intensiever aan de slag gaan om DDC-regelaars op basis van KNX te ontwikkelen, maar ook dat installateurs en system integrators partners gaan zoeken om elkaar te kunnen aanvullen. Ook zou men intensiever met de adviesbureaus de mogelijkheden van KNX en klimaat bij de klant bekend kunnen gaan maken. KNX|VERSLAG
OpenTherm protocol zorgt voor brug Eén van de ontwikkelingen die klimaatregelingen met KNX dichterbij brengen, is het OpenTherm protocol. Dit is een onafhankelijk en laagdrempelig protocol dat is ontstaan vanuit een behoefte bij cv-ketelfabrikanten om hun toestellen efficiënter te laten functioneren. De consument wil minder gas verstoken om lagere energiekosten te realiseren. Daarom zet men de stap van simpele aan/uit schakelingen naar intelligentere regelingen. Daarvoor ontstond de wens om modulerende thermostaten te laten communiceren met intelligente en niet-intelligente verwarmingstoestellen. Voor deze geavanceerde regelingen biedt OpenTherm de universele taal. Voorwaarden bij toepassing zijn dus een toestel dat geschikt is voor OpenThermcommunicatie, een modulerende thermostaat op basis van OpenTherm en, om het binnen KNX te kunnen integreren, een bruggetje naar het KNX-protocol. Bijna alle grote ketelfabrikanten hebben al vele jaren geleden
2
voor OpenTherm als communicatieprotocol gekozen en ook fabrikant Nefit, jarenlang een buitenbeentje op dit gebied, heeft nu ook toestellen uitgerust met het ‘printplaatje’ voor OpenTherm. Vervolgens kan men kiezen voor leveranciers, zoals Theben, die een gateway biedt die zorgt dat thermostaten KNX-ruimteregelaars worden en via KNX kunnen communiceren. Cees Tuinman, werkzaam bij Honeywell en woordvoerder van de OpenTherm organisatie legde de bezoekers in detail uit wat OpenTherm kan en voor staat. “De meest toegepaste oplossing is een pointto-point verbinding tussen de ketel en de thermostaat, met een regelstrategie op basis van het OpenTherm protocol. Dat kan een centrale regeling zijn met de woonkamer als hoofdverblijf, een regeling voor twee of meer zones, een individuele ruimteregeling of een weersafhankelijke regeling. De beste regeling is afhankelijk van de wensen en de behoeften van elke individuele klant. Feit is dat een gemiddeld huishouden 55% van de energiekosten aan verwarming besteedt en 20% aan warm water. Het is dus zeker interessant om de cv-installatie slim en modulerend aan te sturen en daardoor energie te besparen.” KNX OpenTherm Box Later op de dag verzorgde Theben een presentatie van de KNX OpenTherm Box, een gateway tussen KNX en energietoestellen die via OpenTherm communiceren. Arjan Kingma van Theben: “De KNX OT Box bevindt zich tussen het toestel en de gangbare OT thermostaten en vervangt deze laatste ook voor een deel. De OT Box verzorgt in elk geval de bi-directionele uitwisseling van data tussen OT en KNX waarbij de OT Box de master is en de ketel de slave. KNX ruimtevoelers zijn daarnaast nodig om de besturin-
18 juni 2013
gen te verzorgen. Met de KNX OT Box zijn tien verschillende zones modulerend en dus energie-efficiënt te regelen met een maximum aan comfort. De OT Box beïnvloedt de stooklijn aan de hand van de warmtebehoefte in de zones en stuurt deze gegevens naar de ketel. Ook is een weersafhankelijke regeling mogelijk, automatische zomer-/winterschakeling, en regeling van de tapwatervoorziening voor de boiler in de vorm van een legionellabeschermingsprogramma.”
KNX verbindt twee werelden De paneldiscussiepunten aan het einde van de ochtend leverde flink wat stof tot nadenken. De eerste stelling luidde ‘Is het reëel voor elektrotechnische vakmensen om ook Werktuigbouwkundige systeem integratoren te worden’. De meningen waren hierbij duidelijk verdeeld. Jan Peter Hellenthal van Heijmans – vanuit zijn utiliteitsperspectief – was van mening dat het moeilijk zo niet ondoenbaar is om de twee specialismen compleet te beheersen. Cees Tuinman daarentegen vond dat het voor professionals met verstand van beide disciplines in veel (kleinere) projecten heel goed mogelijk is om ze beiden mee te nemen. KNX Professionals in de zaal bracht daarop in dat het nou juist de system integrators zijn die de twee werelden aan elkaar moeten knopen. Zo kunnen W- en E-installateurs apart hun specialistische werk uitvoeren en dit laten koppelen door een system integrator met verstand van beiden. “KNX is een uitstekende tool om die twee werelden tot elkaar te brengen,” zei één van de KNXProfessionals. Meet- en regeltechniek zit daar toch weer net tussenin. Is het de W- of de E-installateur die daar de verantwoordelijkKNX|VERSLAG
heid voor neemt? Dat is in de praktijk vaak nog de grote hamvraag. Een andere stelling die de tongen los maakte, was de volgende: ‘Welke partij in de bouwkolom is de grootste barrière voor een brede uitrol van woning- en gebouwautomatisering?’. Cees Tuinman van Honeywell vertelde dat hij, als fabrikant, enkele jaren geleden grote mogelijkheden zag in uiteenlopende domotica-concepten. Maar Honeywell is nu toch wat op zijn schreden teruggekeerd. “Waar het door komt dat die ontwikkeling nog niet zo sterk doorzet zoals we hadden ververwacht, is ook ons een raadsel,” erkende hij. Nu het tij langzaam keert en ze de markt dwingt om het vastgoed steeds nadrukkelijker op te waarderen, zou domotica weer een nieuwe impuls kunnen krijgen, verwacht Tuinman. Een andere aanwezige bracht in dat bouwers en ontwikkelaars nog altijd voor 99% investeren in beton en voor 1% in installaties. Zolang aan de tekentafel en bij de bestekken niet als vanzelfsprekend aan slimme installaties wordt gedacht, blijft woning- en gebouwautomatisering achter in de
3
rij aansluiten. KNX Professional Harm Laarhoven gooide de knuppel in het hoenderhok door een derde oorzaak in te brengen. “Het is de installatiesector zelf die de ontwikkeling tegenhoudt. Er rijden nog altijd duizenden collega’s rond met kilometers draad in hun auto en oogkleppen op voor nieuwe kansen en mogelijkheden.” Daarmee kreeg hij een groot deel van het publiek op zijn hand. Als relatief klein clubje KNX Professionals is het moeilijk om het tij keren in de markt. Daar zijn meer ambassadeurs van vernieuwing voor nodig. Siemens regelt klimaat met KNX Siemens presenteerde haar op KNXgebaseerde klimaatregelingen die het bedrijf vooral toepast in luxe woningen, woningen met praktijkruimte, winkel-woningen, scholen maar ook (kleine) kantoren. In de echt grote projecten, zoals vliegvelden en dergelijke, kiest het bedrijf voor BACnet als overkoepelend protocol, al dan niet met naregelingen door KNX. Een goed voorbeeld van een geïntegreerde oplossing waarin klimaatregelingen
18 juni 2013
Nieuw van KNX Een terugkerend onderdeel van de KNX themabijeenkomsten is de presentatie van nieuwe KNX producten. Deze keer waren ABB, Gira, Jung en Siemens van de partij om de KNX Professionals deelgenoot te maken van hun innovaties. ABB: 1 Input/output actor (mix) met 4- of 8-binaire in- en uitgang die softwarematig met elkaar zijn te verbinden. Een compacte en kostenefficiënte oplossing voor kleinschalige toepassingen. Er zijn geen sub-adressen voor nodig; alleen een KNX-voeding voldoet. 2 Bewegingsmelders Busch-Wächter in twee, nieuw vormgegeven modellen. Een basismodel met bewegings- en helderheidssensor en een multi-model met meerdere bewegingskanalen en temperatuurvoeler. Deze kan bijvoorbeeld dienen voor weersafhankelijke klimaatregelingen. 3 ABB heeft onlangs het Living Space Experience Center geopend. Het is een nagebouwd, luxe appartement met producten en oplossingen van Busch-Jaeger, Bang&Olufsen, Miele en Philips. Installateurs en system integrators kunnen hier met hun klanten terecht om hen te laten beleven hoe domotica het leven gemakkelijker maakt. Op maandagen kun je er vrij terecht en krijg je er een rondleiding. Op overige dagen alleen op afspraak. Het Living Space Experience Center is te vinden in het Home Trade Center in Nieuwegein. Gira: 1 Nieuwe generatie KNX aanwezigheidsmelders (plafond), speciaal voor de utiliteitsbouw. Ze detecteren kleine en grote bewegingen binnen een groot bereik, maar nemen ook warmte- en luchtstromen mee. Ze zijn flexibel programmeerbaar en inzetbaar voor de sturing van verlichting en/of verwarming, voor bewakingsdoeleinden enz. Voorzien van 3 PIR-sensoren die samen 360 graden beslaan en apart kunnen aansturen. 2 Een vijftigtal nieuwe audio-/videoaansluitingen 3 Control 9 KNX bedieningspaneel (zonder homeserver) voor visualisatie en bediening van gebouwsysteemfuncties. Energiebesparend, PC-gebaseerd, TFT-Touch screen met led-achtergrondverlichting. JUNG-Hateha: 1 KNX smart control ruimtecontroller met aanzien als iPhone. Controleert en monitort KNX objecten op maximaal 30 kanalen. Gebruiksvriendelijke bediening middels capacitief touch oppervlak. Via ETS plug-in programmeerbaar, dus geen aparte software nodig. Te monteren in twee inbouwdozen. Geïntegreerde ruimtetemperatuurregelaar en schemerschakelaar, achtvoudige schakelklok. Alle functies van flatscreen ruimtecontrollers zijn ook in deze compacte versie beschikbaar. Siemens: 1 Multifunctionele KNX-ruimtebedieneenheid UP 227 in enkelvoudige inbouwdoos. Maakt het mogelijk om via KNX de HVAC, verlichting en zonwering te sturen per ruimte. Vooringestelde bedrijfswijzen - comfort, pre-comfort, economy, bewaking – zijn via KNX te sturen. Ook lokaal te schakelen. 2 KNX ruimtebedieneenheid RD 600 (halfinbouw). Compleet product met gebruikers interface en in-/uitgangen voor directe aansluiting van HVAC apparatuur. 3 KNX ruimteregelaar (opbouw) RDG160 met twee DC besturingsuitgangen. Energie-efficiënte regelaar, volledig op KNX (via ETS). 4 KNX communicerende ruimteopnemer (inbouw) AQR 25. Multisensor voor meting temperatuur, luchtvochtigheid en CO2. Energiebesparend, flexibel in combinatiemogelijkheden, ingebouwde regelfuncties.
KNX|VERSLAG
4
18 juni 2013
een belangrijke rol spelen, is het Synco Living concept van Siemens. Via dit systeem kan men in de woning zowel de verlichting en de zonwering regelen als ook de temperatuur en de centrale besturing van de cv- en airco-installatie. Via KNX communicatie wisselen de regelaars informatie uit over energieverbruik. Johan Boom van Siemens lichtte dat nog eens toe voor de aanwezigen. “Het systeem kent draadloze radiatorafsluiteraandrijvingen met ingebouwde temperatuuropnemers. Door het gebruik van standaardregelaars zijn de regelingen per afzonderlijke ruimte in bedrijf te nemen zonder dat hiervoor tijd- en arbeidsintensieve engineering van de installaties is vereist: de toepassing is voorgeprogrammeerd. In de meeste gevallen zijn slechts minimale aanpassingen nodig.” Siemens biedt installateurs de HIT-tool om voor HVAC-projecten de juiste producten en applicaties te selecteren. De apparaten-guide is daarnaast een lijst met HVAC-apparaten en de daarbij toe te passen naregelingen. Boom adviseerde de KNX Professionals om bij het koppelen van E en W vooral aan de volgende zaken te denken:
Praktijk en Duurzaam Gebouwd, toonde trots het artikel over dit baanbrekende project in de laatste editie van ElektroPraktijk (lees het na op: http://www.create-by.nl/ Elektropraktijk/Elektropraktijk2013_04/#14). Tijdens de bijeenkomst werd het project nader toegelicht door Koen de Brabander van Centercon, importeur van LG Electronics. Het toegepaste systeem in het kantoor en magazijn van deze schoenenhandelaar, Bovendeert, is de MultiVSync III airco van LG in combinatie met Hydro Kits voor warm water en de vloerverwarming. In plaats van de LG-bediening voor dit systeem, kozen Elin en Centercon voor centrale KNX-besturing en KNX-naregelingen. De koppeling werd mogelijk door een Intesis interface en Zennio KNX-ruimteregelaars. Koen de Brabander: “We kozen voor KNX in plaats van een aparte bediening van de installatie, omdat de opdrachtgever daardoor vrije keuze had in het soort bedieningsunits, omdat hij via KNX nu veel meer functies kan bedienen en omdat
de integratie leidt tot versterkte energiebesparing.” Zo worden ventilatie-units aangestuurd door KNX-gestuurde CO2 sensoren, KNX aanwezigheids- en bewegingsmelders sturen zowel het licht als het klimaat aan. Zonwering helpt klimaatinstallatie Bertus van den Brink van Somfy Nederland liet in zijn presentatie zien hoe de samenwerking tussen automatische bediening van de zonwering en klimaatregelingen binnen KNX, kan bijdragen aan efficiency en duurzaamheid. “Volgens een TNO-rapport kan met automatische zonwering tussen de 19 en 30% op energie worden bespaard. Dat kan voor een groot kantoorgebouw al snel duizenden euro’s per jaar opleveren. In combinatie met andere slimme functies van gebouwautomatisering met KNX is daar nog veel meer uit te halen. Wij zeggen altijd: kijk eerst naar de schil van een gebouw, dan pas naar de installaties,” vertelde Van den Brink. Hij constateerde dat de populariteit van KNX vooral
- Maak een lijst van gewenste/benoemde koppelingen - Controleer de beschikbaarheid en selecteer zend- en ontvangpunten - Let op een gelijke setpoint-filosofie: standaard comfortregelingen of niet? - Maak eerst een proefsopstelling. Overtuigende praktijkvoorbeeld KNX Professional Elin uit Boxtel leverde onlangs een indrukwekkend project op waarin de E- en W-installaties werden gekoppeld. KNX voert de besturingen uit van zowel de verlichting, multiroom audio en inbraakbeveiliging als ook het innovatieve aircosysteem van LG. Dagvoorzitter Jan van den Broek, hoofdredacteur van de vakbladen ElektroKNX|VERSLAG
5
18 juni 2013
in buitenlandse projecten enorm groeit. Met name vanwege de bewezen duurzaamheid, waardoor vastgelopen vastgoed weer aantrekkelijker wordt. KNX vooral bij naregelingen De uitsmijter van de dag was gereserveerd voor Koen van den Donk van Hevac Controls. Doorgaans geen eervol tijdstip, zeker niet bij een buitentemperatuur van rond de 30 graden. Maar Koen wist met zijn bekende enthousiasme en beeldende praktijkervaringen de aandacht goed vast te houden. Als system integrator met een W-achtergrond, is Koen één van de weinige KNX Professionals die de regeltechniek van HVAC-installaties in KNX projecten aandurft. Wel geeft hij toe dat klimaatregelingen in grote, complexe gebouwen in veel gevallen nog altijd sneller en efficiënter zijn uit te voeren met regeltech-
niek van derden, zoals van Saia Burgess, Priva, Webeasy of Wago. Daarmee voorkom je dat je complexe regelingen zelf moet bedenken, schrijven en programmeren, omdat die in KNX simpelweg nog niet op het niveau zijn zoals dat voor grote projecten of complexe luchtbehandelingssystemen vereist is. Koen deed een oproep aan fabrikanten om meer energie te steken in de ontwikkeling van klimaatregelingen en van gateways die de koppeling tussen E en W vereenvoudigen. “KNX is er nu vooral voor de naregelingen. Voor diepgaande regeltechniek moeten we vooralsnog vaak bij derden aankloppen. Daar moeten we echt iets aan gaan doen.” Volgens Koen komen E en W makkelijker tot elkaar in projecten waar de opdrachtgever en adviseur nadrukkelijk naar de E-installatie kijken. Het zijn vaak de centrale, klantvriendelijke bediening en de vormgeving van de E-installatie die
veel opdrachtgevers over de brug trekken om ook de W-installatie daarin op te nemen. Andersom komt het minder vaak voor. KNX Professionals die de verantwoordelijkheid hebben voor de totale E- en W-installatie moeten weten waar ze aan beginnen, zo gaf Koen aan. Zo moeten ze ook achteraf veel nazorg verlenen, mogelijkheid tot loggen inbouwen, grafieken en trends bijhouden en bij elke storing van de installatie zo snel mogelijk uitzoeken of het aan de ketel of de regeltechniek ligt. De W-installateur kan, zodra zijn W-installatie aan een totale automatisering is gekoppeld, in de meeste gevallen de monitoring niet meer uitvoeren. Als system integrator heb je dan dus de verantwoordelijkheid om bij een storing als eerste de juiste diagnose te stellen en de W-installateur op de juiste manier aan te sturen wanneer de storing bij zijn installatie ligt.
KNX-symbolen en cad-tekeningen echt een probleem kunnen worden. Ook enkele aanwezigen hadden al in hun praktijk ondervonden dat jongeren, die net van school komen, het bij de bedrijven ineens anders moeten doen. Dit werk demotiverend en is niet goed. Stabiplan riep de KNX Professionals en de KNX-fabrikanten op om mee te praten over een aanpak die universeel is en die breed door de installatiebranche kan worden omarmd. Afgesproken is dat er door het secretariaat van KNX en Stabiplan op korte termijn opvolgende gespreken over dit thema zullen worden gevoerd. Meer informatie: www.domocad.nl en www.stabiplan.nl
In het middagprogramma van de netwerkbijeenkomst konden bezoekers tevens een parallelsessie bijwonen voor uitleg en innovaties op het gebied van teken- en cad-software in combinatie met woning- en gebouwautomatisering. Voor veel installateurs en system integrators ontbreekt het vaak aan goede methoden en middelen om een automatiseringsinstallatie helder en eenduidig op tekening aan te geven. De marktpartijen IDGS uit Vlaanderen en Stabiplan uit Nederland kwamen bij deze parallelsessies hun producten maar vooral hun concepten en ideeën over dit onderwerp uit de doeken doen. IDGS presenteerde op de bijeenkomst het product DomoCad, een tekenprogramma waarmee eenvoudig en eenduidig een slimme installatie kan worden ingetekend op bestaande of nieuwe Cad-tekeningen. Het programma werkt volledig ‘in the cloud’, voor zowel pc als apple. Naast heldere tekeningen met daarop zichtbaar waar de intelligentie komt, die ook voor klanten en aannemers duidelijk is, genereert het programma ook elektrische schema’s en materiaallijsten. Ook Stabiplan merkt een toenemende vraag bij professionele partijen naar heldere en specifieke symbolen en werkmethoden om woning- en gebouwautomatisering in tekeningen en bestekken aan te geven. Grote zorgen zijn er ook om de uiteenlopende werkwijzen die worden gehanteerd in de praktijk en in het onderwijs, die steeds minder goed op elkaar aansluiten. Met voorbeelden lieten de sprekers van Stabiplan zien dat die verschillen
KNX|VERSLAG
6
18 juni 2013
KNX|VERSLAG
7
18 juni 2013
