Inhoudsopgave
LIJST FIGUREN
15
LIJST TABELLEN
17
LIJST BOXEN
19
HOOFDSTUK I HOE DIT BOEK TE GEBRUIKEN?
21
1.
WAT IS MILIEUMANANAGEMENT?
21
2.
DAT DEDEN WE TOCH AL?
22
3.
HOE IS DE WETGEVING TERZAKE?
22
4.
WAT IS EEN MILIEUZORGSYSTEEM?
24
5.
WAAROM IS DUURZAME ONTWIKKELING BELANGRIJK VOOR MIJN ORGANISATIE?
26
HOE ZAL DE BEDRIJFSCULTUUR HET SYSTEEM BEÏNVLOEDEN?
26
HOE HAAL IK HET BESTE UIT DIT DOSSIER (OPBOUW PER HOOFDSTUK)?
27
6. 7.
HOOFDSTUK II VERBINTENIS: WILLEN WE HIER WEL VOOR GAAN?
31
1.
ISO/EMAS-AFTOETSING
31
2.
LEERDOELEN
32
3. 3.1. 3.2.
VEREISTE BASIS Feitelijke kennis Vaardigheden
32 32 32 3
4.
ACHTERGROND
33
5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4.
OPDRACHTEN Heeft u zicht op de betrokkenheid van het management? Waardeert u de rol en invloed van stakeholders? Hoe zal de keten van toeleveranciers een mzs beïnvloeden? Is certificatie aangewezen voor uw mzs?
33 33 35 36 36
6.
WAAR GEBEURD
37
HOOFDSTUK III INITIËLE MILIEUANALYSE: WAAR STAAN WE NU?
39
1.
ISO/EMAS-AFTOETSING
40
2.
LEERDOELEN
40
3. 3.1. 3.2.
VEREISTE BASIS Feitelijke kennis Vaardigheden
40 41 41
4.
ACHTERGROND
41
5. 5.1. 5.1.1. 5.1.2. 5.1.3. 5.1.4. 5.1.5. 5.2. 5.3. 5.3.1. 5.3.2. 5.3.3. 5.3.4. 5.4.
OPDRACHTEN Hoe bereid ik mij best voor? Actiedomein Informatie Tijdschema Middelen Communicatie Welke soort informatie moet ik uitzoeken? Welke hulpmiddelen gebruik ik bij de gegevensinzameling? Schriftelijk: vragenlijsten Mondeling: interviews Visueel: ecokaart en milieubarometer Maatschappelijk verantwoord: ecoteams Aanwenden van de ingezamelde gegevens
42 42 43 43 43 43 43 43 45 45 46 46 47 48
6.
WAAR GEBEURD
48
HOOFDSTUK IV ASPECTEN, IMPACTEN EN EFFECTEN: WAT TRACHTEN WE TE BEHEERSEN?
51
1.
51
4
ISO/EMAS AFTOETSING
2.
LEERDOELEN
52
3. 3.1. 3.2.
VEREISTE BASIS Feitelijke kennis Vaardigheden
52 52 52
4.
ACHTERGROND
52
5. 5.1.
54
5.2. 5.3. 5.3.1. 5.3.2. 5.4. 5.4.1. 5.4.2. 5.5. 5.5.1. 5.5.2. 5.5.3. 5.5.4. 5.5.5.
OPDRACHTEN Is er een systematische manier ter beschikking om milieuaspecten en -effecten vast te stellen? Stel een team samen Vertaal de processen Maak processen zichtbaar Splits de organisatie of processen op Identificeer milieuaspecten Directe milieuaspecten Indirecte milieuaspecten Significantiebepaling Milieuaspecten in de weegschaal Bepalen van criteria Welke criteria? Behandelen van de criteria Bijzondere omstandigheden
54 54 55 55 56 56 56 57 57 57 57 58 58 58
6.
WAAR GEBEURD
58
HOOFDSTUK V WETTELIJKE EN ANDERE VEREISTEN: WAT ZIJN WE VERPLICHT TE DOEN?
65
1.
ISO/EMAS AFTOETSING
66
2.
LEERDOELEN
67
3. 3.1. 3.2.
VEREISTE BASIS Feitelijke kennis Vaardigheden
67 67 68
4. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5.
ACHTERGROND Stel een verantwoordelijke aan Inventariseer Systematiseer (breng structuur aan) Selecteer Verifieer
68 69 70 70 70 71 5
4.6. 4.7. 4.8.
Interpreteer Ageer Bestendig
71 71 72
5. 5.1. 5.2. 5.3.
OPDRACHTEN Hoe identificeer ik relevante milieuwetgeving/milieueisen? Hoe organiseer ik de uitvoering van meetverplichtingen? Weet u wat bedoeld wordt met een wettelijke conformiteitsaudit?
72 72 72 73
HOOFDSTUK VI MILIEUBELEID: WAAR WILLEN WE HEEN MET HET MILIEUZORGSYSTEEM?
75
1.
ISO/EMAS-AFTOETSING
75
2.
LEERDOELEN
76
3. 3.1. 3.2.
VEREISTE BASIS Feitelijke kennis Vaardigheden
76 76 76
4.
ACHTERGROND
76
5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.3.1. 5.3.2. 5.3.3. 5.3.4. 5.3.5. 5.4.
OPDRACHTEN Wat is een milieubeleid? Wanneer moet ik een milieubeleid schrijven en hoe moet dat dan? Hoe teken ik een werkzaam beleid uit? Positieve houding Realistische kijk Met voldoende middelen ondersteund Bewustmaking Actie Wat moet er in het beleid staan?
77 77 77 78 78 78 78 78 79 79
6.
Wat is de relatie tot de vereisten van het mzs?
80
HOOFDSTUK VII OBJECTIEVEN EN MILIEUDOELSTELLINGEN: WIE DOET WAT TEGEN WANNEER?
83
1.
ISO/EMAS-AFTOETSING
83
2.
LEERDOELEN
84
3. 3.1.
VEREISTE BASIS Feitelijke kennis
84 84
6
3.2.
Vaardigheden
84
4.
ACHTERGROND
84
5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4.
OPDRACHTEN Verschil tussen objectief en doelstelling Wat wanneer ik al objectieven en doelstellingen heb? Hoe weet ik dat ik goede doelstellingen heb weerhouden? Kunnen milieuprestatie-indicatoren helpen om mijn doelstellingen te bepalen?
85 85 85 85 86
HOOFDSTUK VIII MILIEUZORGPROGRAMMA: WIE DOET WAT TEGEN WANNEER?
89
1.
ISO/EMAS-AFTOETSING
90
2.
LEERDOELEN
90
3. 3.1. 3.2.
VEREISTE BASIS Feitelijke kennis Vaardigheden
90 91 91
4.
ACHTERGROND
91
5. 5.1. 5.2.
OPDRACHTEN Welke middelen zijn nodig: menselijke, fysische en financiële? Wat is projectbeheer en hoe voer ik controle op het programma uit? Hoe maak ik een milieuzorgprogramma op? Bepaal de stijl van het milieuzorgprogramma Weerhoud de mogelijke stappen en criteria Stel een tijdpad op Wijs verantwoordelijkheden aan Voorzie de nodige middelen Geef terugkoppeling Licht het milieuzorgprogramma door Laat plaats voor veranderingen in het milieuzorgprogramma Hoe meet ik en volg ik de geboekte vooruitgang op?
92 92
5.3. 5.3.1. 5.3.2. 5.3.3. 5.3.4. 5.3.5. 5.3.6. 5.3.7. 5.3.8. 5.4.
92 94 94 94 95 95 95 95 95 95 97
HOOFDSTUK IX COMMUNICATIE: WIE PRAAT MET WIE?
101
1.
101
ISO/EMAS-AFTOETSING
7
2.
LEERDOELEN
102
3. 3.1. 3.2.
VEREISTE BASIS Feitelijke kennis Vaardigheden
102 102 102
4.
ACHTERGROND
102
5. 5.1. 5.1.1. 5.1.2.
104 104 104
5.1.3. 5.1.4. 5.2. 5.2.1. 5.2.2. 5.2.3. 5.2.4. 5.2.5. 5.3. 5.3.1. 5.3.2. 5.4. 5.4.1. 5.4.2. 5.4.3. 5.5.
OPDRACHTEN Hoe kom ik tot een effectieve communicatie in mijn organisatie? Ken uw publiek Zorg ervoor dat de mensen meer doen dan enkel praten over de dingen Ken de bedrijfscultuur Jargon of professioneel taalgebruik? Interne communicatie Informeren Instrueren Motiveren Actief mee zoeken Combinatie van bovenstaande Hoe voer ik een communicatieprogramma in? Kanalen Methoden Hoe ga ik best om met externe communicatie? Wat willen wij dat de stakeholders te weten komen? Wat willen zij te weten komen? Hoe kunnen wij communiceren met hen? Hoe motiveer ik mensen?
105 105 105 106 106 106 106 107 107 108 108 108 108 109 109 109 109
6.
WAAR GEBEURD
110
HOOFDSTUK X OPLEIDING EN BEWUSTZIJN: MEN ZEGGE HET VOORT
111
1.
ISO/EMAS-AFTOETSING
111
2.
LEERDOELEN
112
3. 3.1. 3.2.
VEREISTE BASIS Feitelijke kennis Vaardigheden
112 112 112
4.
ACHTERGROND
112
8
5. 5.1. 5.1.1. 5.1.2. 5.1.3. 5.2. 5.3. 5.4.
OPDRACHTEN Hoe kan ik de opleidingsbehoeften voor mijn organisatie vastleggen? Strategisch Functioneel Individueel Hoe koppel ik de opleidingsvereisten aan de eisen van het mzs? Invoering van een opleidingsprogramma Een meting: wat werd er door de opleiding bereikt?
115 115 115 116 117 117 117 118
6.
WAAR GEBEURD
119
HOOFDSTUK XI DOCUMENTATIE EN DOCUMENTCONTROLE: WAAR ZIJN WE GEBLEVEN?
121
1.
ISO/EMAS-AFTOETSING
121
2.
LEERDOELEN
122
3. 3.1. 3.2.
VEREISTE BASIS Feitelijke kennis Vaardigheden
122 122 122
4.
ACHTERGROND
122
5. 5.1. 5.2. 5.2.1. 5.2.2. 5.2.3. 5.2.4. 5.2.5. 5.3. 5.4. 5.4.1. 5.4.2.
OPDRACHTEN Welke documentatie en/of procedures heb ik echt nodig? Hoe gaat u tewerk om procedures te schrijven? Analyseer noodzaak en definieer het doel Schrijf een kladversie Test de kladversie in beperkte mate uit Reviseer en print Actueel houden Wat is documentcontrole? Welke elementen van het mzs moeten goed gedocumenteerd zijn? Milieubeleid (ISO 14001 art. 4.2 / EMAS bijlage I.A.2) Doelstellingen en taakstellingen (ISO 14001 art. 4.3.3/EMAS bijlage I.A.3.3) Structuur en verantwoordelijkheid (ISO 14001 art. 4.4.1/EMAS bijlage I.A.4.1) Documentatie van het milieuzorgsysteem (ISO 14001 art. 4.4.4/EMAS bijlage I.A.4.4) Documentenbeheer (ISO 14001 art. 4.4.5/EMAS bijlage I.A.4.5)
123 123 124 124 125 125 125 125 125 126 126
5.4.3. 5.4.4. 5.4.5.
127 127 127 127 9
5.4.6.
Beheersing van de werkzaamheden (ISO 14001 art. 4.4.6/EMAS bijlage I.A.4.6) 5.4.7. Monitoring en metingen (ISO 14001 art. 4.5.1/EMAS bijlage I.A.5.1) 5.4.8. Afwijkingen en corrigerende en preventieve maatregelen (ISO 14001 art. 4.5.3/EMAS bijlage I.A.5.2) 5.4.9. Registraties (ISO 14001 art. 4.5.4/EMAS bijlage I.A.5.3) 5.4.10. Beoordeling door de directie (ISO 14001 art. 4.6/EMAS bijlage I.A.6) 5.5. Is ondersteuning van specifieke informaticapakketten zinvol voor mij?
128 128 129 129 129 129
HOOFDSTUK XII PROCESSEN BEHEERSEN EN ZO NODIG HERBEKIJKEN: KUNNEN WE DIT WEL AAN?
133
1.
ISO/EMAS-AFTOETSING
133
2.
LEERDOELEN
134
3. 3.1. 3.2.
VEREISTE BASIS Feitelijke kennis Vaardigheden
134 134 134
4.
ACHTERGROND
135
5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4.
OPDRACHTEN Kenmerken van processen Soorten van controles Beheersing onder verschillende omstandigheden Beheersing van processen van onderaannemers
135 135 135 136 136
6. 6.1. 6.2. 6.3.
ECO-EFFICIËNTIE Processen verbeteren Producten milieuvriendelijker (her)ontwerpen Markten herbekijken en de vraag bijsturen
136 137 138 138
HOOFDSTUK XIII AUDIT VAN HET MILIEUZORGSYSTEEM: DOEN WE WAT WE ZEGGEN?
141
1.
ISO/EMAS-AFTOETSING
142
2.
LEERDOELEN
142
10
3. 3.1. 3.2.
VEREISTE BASIS Feitelijke kennis Vaardigheden
142 143 143
4.
ACHTERGROND
143
5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.4.1. 5.4.2. 5.4.3. 5.4.4. 5.5. 5.5.1. 5.5.2. 5.5.3. 5.5.4. 5.6. 5.6.1. 5.6.2. 5.6.3. 5.7. 5.8. 5.8.1. 5.8.2. 5.8.3.
OPDRACHTEN Hoe breng ik structuur aan in het auditproces? Wat levert ISO 19011 mij op? Welke zijn de basisregels van auditing? Voorafgaand aan de audit: wat te doen? Initiëren van de audit Verzamelen van achtergrondinformatie Opstellen van een auditplan Voorbereidingen treffen voor de auditactiviteiten ter plaatse Tijdens de audit: wat te doen? Openingsbijeenkomst (kick-off) Verzamelen van auditevidentie Evalueren van auditdata Rapporteren van auditbevindingen Na de audit: wat te doen? Auditrapport opstellen, goedkeuren en verspreiden Afronden van de audit Follow-up van de audit Wat moet een auditor kennen en kunnen? Het auditrapport Inhoud Wetenschappelijkheid Duurzaamheidsprincipes bij verslaggeving
144 144 144 145 146 146 147 147 148 148 148 149 149 150 150 150 150 151 151 152 152 154 155
HOOFDSTUK XIV DIRECTIEBEOORDELING: WAAR WILLEN WE HEEN MET ONS MZS?
159
1.
ISO/EMAS-AFTOETSING
160
2.
LEERDOELEN
160
3. 3.1. 3.2.
VEREISTE BASIS Feitelijke kennis Vaardigheden
160 160 161
4.
ACHTERGROND
161
11
5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4.
OPDRACHTEN Wat is het doel van een directiebeoordeling? Wat komt op de agenda van de directiebeoordeling Wat komt in het verslag van de directiebeoordeling? Hoe weet u dat de directiebeoordeling efficiënt was?
161 161 162 162 163
HOOFDSTUK XV FORMALISERING VAN MILIEUZORGSYSTEMEN: CERTIFICATIE EN REGISTRATIE
165
1.
ISO/EMAS-AFTOETSING
165
2.
LEERDOELEN
165
3. 3.1. 3.2.
VEREISTE BASIS Feitelijke kennis Vaardigheden
166 166 166
4.
ACHTERGROND
166
5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5.
OPDRACHTEN Wat houdt het certificatieproces in? Hoe werk ik ACM’s weg? Wat zijn bijkomende eisen onder EMAS? Publieke milieuverklaring onder EMAS Wat is multi-site-assessment?
167 167 168 169 170 170
HOOFDSTUK XVI MILIEUZORGSYSTEMEN: START VOOR VEEL MEER
171
1.
INTEGRATIE VAN ZORGSYSTEMEN
171
2.
DE FUT ERUIT
172
3.
TRIPLE BOTTOM LINE
172
4.
BESTENDIGEN VAN NODEN EN EISEN VAN STAKEHOLDERS
172
MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN (MVO)
173
6.
EXTERNE MILIEURAPPORTERING
173
7.
ECO-EFFICIËNTIE
173
8.
FACTOR 4 OF FACTOR 10
174
5.
12
BIJLAGE I EMAS-VERORDENING
179
BIJLAGE II BASISVEREISTEN ISO 14001 EN ONDERLIGGENDE «HULPNORMEN» (NENQUIN, 2004)
217
BIJLAGE III MILIEUCHECKLIST GOM WEST-VLAANDEREN
219
BIJLAGE IV ECOSCALING VRAGENLIJST VOOR AFTOETSING ISO 14001-NORM EN GOEDE MILIEUPRAKTIJKEN (ENGEL, 2002)
243
BIJLAGE V VEEL GESTELDE VRAGEN OVER CERTIFICATIE VAN ISO 14001 MILIEUZORGSYSTEMEN (SCCM, 2004)
261
BIJLAGE VI PROCESDOORLOOP VAN HET MILIEUZORGPROJECT
271
BIJLAGE VII WERKBLADEN VOOR HET MILIEUZORGPROJECT
273
BIJLAGE VIII SUBSIDIEMAATREGELEN VOOR MILIEUZORG (SYEN, 2004)
277
BIJLAGE IX BESTE SITES OVER MILIEUZORGSYSTEMEN (MATTHIJS, 2004)
283
BIJLAGE X GLOSSARIUM
291
REFERENTIELIJST
297
13
