Leren in contact met paarden Communicatie die is gebaseerd op gelijkwaardigheid (Door Ingrid Claassen, juni 2014)
Inleiding De kern van (autisme)vriendelijke communicatie is echt contact, gebaseerd op gelijkwaardigheid. Communiceren vanuit echt contact is geen kunstje. Het vraagt om inzicht in jezelf, bewuste interactie met de ander en genoeg ruimte in je hoofd om werkelijk geïnteresseerd te zijn in die ander. Dat maakt gelijkwaardigheid mogelijk. Helaas is dit niet vanzelfsprekend in onze maatschappij. Voor veel mensen is daarvoor eerst bewustwording en persoonlijke ontwikkeling nodig. ‘Leren in contact met paarden’ kan die persoonlijke ontwikkeling op gang brengen. Mijn ervaringen op dit vlak zijn gebaseerd op de zoöantropologie1: studie van de dier-mensrelaties. Interessant in de zoöantropologie is de fundamentele gelijkwaardigheid tussen individuen. Je ontwikkelt een relatie met respect voor de belevingswereld van een ander individu, ook als diegene anders waarneemt, zich anders uit of anders denkt2. Als mensen vanuit de zoöantropologische benadering willen leren van paarden, is het essentieel dat de paarden niet geconditioneerd zijn. De paarden moeten zich vrij voelen in hun expressie en niet getraind zijn om gewenst gedrag te vertonen. Ze worden juist gefaciliteerd om zich bewust te blijven van hun omgeving, zelf beslissingen te nemen, waargenomen informatie cognitief te verwerken en uiting te geven aan hun eigen belevingswereld. Dat is noodzakelijk om mensen te leren hun eigen patronen te doorbreken, zoals de neiging tot sturen, in te vullen voor een ander of om de ander te zien als projectie van zichzelf. Ik laat hier met enkele praktijkvoorbeelden zien hoe ‘leren in contact met paarden’ kan bijdragen aan (autisme)vriendelijke communicatie. De praktijkvoorbeelden hieronder gaan vooral over mensen zonder autisme, inclusief ikzelf, en laten zien hoe contact met paarden kan helpen om je bewust te worden van je communicatie en je manier van waarnemen. Ik laat ook zien wat me opviel bij de ontmoeting tussen de paarden en een 8-jarige jongen met autisme. De linken die ik leg tussen de zoöantropologie en autismevriendelijke communicatie is gebaseerd op mijn eigen ervaringen, en niet wetenschappelijk onderbouwd. Ik denk wel dat er veel aanknopingspunten zijn om hier meer ervaring mee op te doen en te werken aan onderbouwing van de uitspraken.
1
Zoals uitgedragen door Learning animals, www.learning-animals.nl ‘Leren met paarden’ op basis van zoöantropologie verschilt fundamenteel met het bekende paardencoachen. Paardencoaching kennen we in twee vormen: leiderschapstraining en het paard als spiegel. Bij leiderschapstraining leren mensen juist om een ongelijkwaardige relatie op te bouwen en dat het OK is om een ander te sturen en signalen van bijvoorbeeld ongenoegen te negeren of te overrulen (want het paard moet gehoorzamen). Ook het concept van een paard als spiegel negeert de eigen belevingswereld van paarden. Mensen leren dat gedrag van ‘de ander’ een reflectie is van henzelf, in plaats van een expressie van een eigen belevingswereld. Dit vooral tot projecties en niet tot werkelijk ervaren, en legt daarmee geen basis voor gelijkwaardig contact.
2
Leren observeren Lichaamstaal is belangrijk in communicatie. Lichaamstaal geeft veel informatie over hoe zich iemand voelt en of er iets verandert in die gemoedstoestand. Daarbij gaat het vaak om kleine signalen: spanning in kleine spiertjes, even wegkijken, een bepaalde blik in de ogen.
Mensen zónder autisme, ‘conceptdenkers’, zijn vaak niet zo gericht op details. Zij kijken vanuit herkenning, en slaan veel details over. Dat spaart de hersenen energie, maar heeft ook grote nadelen. Bijvoorbeeld dat men de nuances in de lichaamstaal van een ander nogal eens negeert. Door gericht naar details in de lichaamstaal van paarden te kijken, raakt het oog geoefend om nuances te zien in de uitdrukkingen van een individu en om (subtiele) verschillen te zien tussen individuen. Zelf merk ik dat dit helpt om ook meer nuances in gezichtsuitdrukkingen en lichaamstaal van mensen te gaan zien. Bij paarden kun je bijvoorbeeld leren kijken naar: Spanning in de mondhoeken. Spanning rond de ogen. Subtiele bewegingen in de neusvleugels. Wegkijken. Glans in de ogen, of juist niet. Het verschil tussen vloeiende, bedachtzame bewegingen en hoekige, gespannen bewegingen. Leren kijken waar de aandacht van de ander naar uitgaat, bijvoorbeeld door te kijken naar de oren en de richting waarin de ogen kijken. Zien dat ‘aandacht’ niet altijd hetzelfde is als oogcontact. Enzovoort…
Leren zien dat het paard wegkijkt als je hem wilt aaien. Zoeken naar andere vormen van contact.
Er samen uitkomen: het meisje kijkt, het paard neemt haar geur op. Het meisje leert de subtiele beweging van de neusvleugels zien, en ziet dat het paard een eigen behoefte heeft in het contact. Dat ‘aaien’ voor het paard niet vanzelfsprekend prettig is. Maar dat er altijd meer mogelijkheden zijn. Het gaat daarbij niet om de betekenis van die gezichtsuitdrukkingen. Je kunt niet weten wat een ander denkt of ervaart. Aan het paard kun je het niet vragen, en aan mensen ook lang niet altijd. Het gaat om de ontwikkeling van een scherp oog voor nuances in de lichaamstaal.
Oog voor ander contact dan oogcontact In onze maatschappij wordt veel betekenis gehecht aan oogcontact en aan taal. Als iemand weinig of geen oogcontact maakt en/of moeite heeft om zich in woorden uit te drukken, wordt nogal eens geconcludeerd dat die persoon moeite heeft met contact. In de ontmoeting tussen deze jongen en de paarden is goed te zien dat de jongen intensief contact maakt. We zouden vanuit onze standaard blik meer oogcontact verwachten. Maar deze jongen neemt de paarden mee in zijn ‘verhaal’. De paarden zijn erg geïnteresseerd in wat hem bezig houdt – en wat maakt het uit dat ze de foto’s in zijn telefoon niet zullen herkennen? Zij delen een ervaring. Opvallend is dat er totaal geen spanning ontstaat bij de paarden, terwijl de jongen best druk is.
Joint attention Het valt mij op dat mensen zonder autisme die bij de paarden komen, het vaak heel moeilijk vinden om hun blik van het paard af te halen en zich te richten op iets wat het paard interessant vindt. Terwijl dat veel spanning weghaalt, en de ander (in dit geval het paard) de ruimte krijgt jou te ‘besmetten’ met wat hij interessant vindt. En vervolgens ook ruimte heeft om mee te gaan in wat jíj interessant vindt. In de sessies met de paarden kunnen mensen ervaren wat joint attention doet. Vaak is het een openbaring hoe intensief het contact kan zijn als je de ander niet aanstaart maar aandacht geeft aan wat de ander interesseert. Maar dit voelt in het begin vaak ook heel gekunsteld. Het leuke van een sessie met paarden is dat joint attention voor (cognitieve) paarden wel heel vanzelfsprekend is, en dat mensen het in een veilige setting kunnen ervaren.
Ervaren dat je ook mee kunt gaan met de aandacht van een ander.
Samen naar een geluid luisteren kan ook een intens contact zijn.
Door dit te ervaren kunnen mensen de focus van taal en oogcontact afhalen en zich realiseren dat je ook op andere manieren aandacht kunt geven, met respect voor de belevingswereld van de ander.
Bewust blijven in de interactie Veel mensen verliezen het contact met (bewustzijn van) hun eigen lichaam als zij communiceren met een ander. Alle aandacht gaat vaak naar het zenden van de boodschap of het overtuigen van de ander. Bewust je eigen lichaam blijven voelen terwijl je contact hebt met een ander, is best lastig. Maar het helpt om de kokervisie van zenden over overtuigen te doorbreken. En dan komt er weer ruimte om ook naar de ander te luisteren. Het is voor veel mensen makkelijker om dit te oefenen / ervaren tussen de paarden, omdat je je standaard patronen doorbreekt. Taal zit ook niet zo in de weg.
Bewust bewegen Paarden met een hoog lichaamsbewustzijn bewegen vloeiend, soepel en bedachtzaam. Mensen kunnen de beweging van de paarden volgen (nadoen). Dat doorbreekt je eigen bewegingspatronen en verhoogt je bewustzijn van je eigen lichaamsdelen (proprioceptie). Als je dit samen met een paard doet, ervaar je een andere vorm van contact en blijf je tegelijkertijd bewust van je eigen lichaam. Voor mensen met autisme kan dit ook helpen om een groter bewustzijn van het eigen lichaam te ontwikkelen.
Schakelen (denken-voelen-doen) Een onderdeel van goede communicatie is dat je kunt schakelen tussen denken, voelen en doen. Met oefeningen tussen de paarden – buiten in de natuur – kun je leren schakelen tussen bewustzijn van jezelf (bv je voeten voelen), de omgeving (bv de sensatie van wind op je huid of het geluid van de vogels) én de communicatie van de ander waarnemen. Ook hier geldt weer dat de drempel vaak lager is om dit eerst met een paard te oefenen. Zelf merk ik dat de oefeningen tussen de paarden uiteindelijk ook effect krijgen in andere settingen en in contacten met mensen. Alsof lichaam en geest de balans zelf weer op gaan zoeken als die even weg is. Voor mensen met en zonder autisme kunnen deze ervaringen helpen om bewust te blijven van de situatie. Om informatie vanuit de omgeving, van de ander en van jezelf bewust te verwerken. Mij helpt het schakelen tussen denken, voelen en doen om te vertragen, dus uit een sterke focus te komen waarin de snelheid te hoog wordt. Dat bevordert de communicatie met iedereen, maar zeker met mensen met autisme.
Tot slot Na mijn kennismaking met de zoöantropologie – samen leren met paarden – startte het project Vanuit autisme bekeken en breidde mijn interesse in informatieverwerking in het hoofd van paarden zich verder uit – ook bij mensen blijken hier allerlei verschillen te zijn. De training autismevriendelijke communicatie heeft me veel duidelijk gemaakt over informatieverwerking bij autisme, en gaf me – net als de zoöantropologie – een hele nieuwe kijk op interactie, contact en communicatie. Bewustzijn en gelijkwaardigheid zijn in beide benaderingen fundamentele ethische keuzes die voor mij een steeds sterker kompas worden. ‘Samen leren met paarden’ op een zoöantropologische basis kan mensen helpen om dat kompas daadwerkelijk te vinden. Niet alleen in woorden, maar door te leren om jezelf te ervaren, de omgeving te ervaren, en ook het contact met de ander bewust te beleven. Het maakt mensen zonder autisme bewust van hun neiging om te conceptualiseren en projecteren, en brengt ze terug naar werkelijke belevingen. Vooropgezette aannames loslaten, vaststaande patronen doorbreken, de omgeving binnen laten komen zoals hij echt is. Je zou bijna zeggen dat we de sterke kanten van autisme ook enigszins kunnen ontwikkelen in mensen zonder autisme.
