lekker poppetjes tekenen?

lekker poppetjes tekenen? een frisse blik op illustratie Borus Fortuin studentnummer: emailadres: telefoonnummer:

0795559 [email protected] 06 3418 7880

scriptie, begeleiding door Suzanne Rademaker Willem de Kooningacademie 12-6-2011

inhoud p. 4

inleiding illustratie als vaag, grijs gebied

p. 6

Hoofdstuk 1 De illustrator

p. 8

Hoofdstuk 2 Illustratoren en hun voorsprong

p. 8 p. 9 p. 9 p. 11

2.1 Kunst & Cultuur 2.2 Illustratie volgens anderen 2.3 Commerciëel kunstenaars en hun belevingswereld 2.4 Inhoud

p. 12

Hoofdstuk 3 De grens van illustratieland

























p. 13 p. 14 p. 15 p. 16 p. 16

3.1 De algemeen bekende illustratie 3.2 Het kunstwerk als illustratie 3.3 Een (bewerkte) foto als illustratie 3.4 Abstracte kunst als illustratie 3.5 Abstract verhaal als illustratie

p. 18

Conclusie Illustratie is beeld dat de boodschap dient





inleiding

illustratie als vaag, grijs gebied

Ik ben mijn studie illustratie begonnen met een

En modeontwerpers? En... Ik kwam erachter dat de

van beelden en andere definities uit het werkveld.

onduidelijk beeld van wat illustratie was. Eerst wilde

definitie -die ik die paar jaar als volledige waarheid

Ook toets ik mijn visie in een uiterst waardevol

ik autonome kunst gaan studeren. Ik wist niet eens

had be-schouwd- wellicht niet zo compleet was, als

gesprek met hoogleraar illustratie Saskia de Bodt,

dat er een opleiding illustratie was en wat die inhield,

ik dacht.

waarvan een verslag als bijlage bij deze scriptie

maar de beelden die ik bij de opleiding illustratie

Het vierde jaar, het afsluitende jaar van mijn studie

gevoegd is.

vond,spraken mij veel meer aan, dan die bij de opleiding

illustratie en tevens het jaar van de scriptie is het

autonome kunst. Ze waren krachtiger, duidelijker. Het

perfecte moment om er achter te komen, waar ik al

Bij deze ook nog een woord van dank aan de volgen-

paste meer bij waar ik op dat moment al mee bezig was.

die jaren nou eigenlijk mee bezig ben geweest. Wat

de personen: Elisa van Kraay, Hanne Schaap, Leonie

En zo geschiedde het, dat ik nu geen scriptie over auto-

maakt een illustratie een illustratie, oftewel: ‘Waar

Hammerstein, Saskia de Bodt en Suzanne Rademaker.

nome kunst schrijf, maar één over illustratie. Gelukkig.

liggen de grenzen van het illustratievakgebied en wat

Dank jullie wel voor de hulp die jullie mij hebben

is de kracht van een illustratie?’.

geboden bij het schrijven van deze scriptie, die zonder

Alleen in het eerste jaar waren we in lessen bezig

Ik denk dat mensen (ook illustratoren zelf) over het

jullie niet van dezelfde kwaliteit was geweest.

met wat illustratie nou eigenlijk is, op een discussietje

algemeen denken, dat ze weten waar illustratie over

hier en daar na. Tijdens het eerste jaar is mij door mijn

gaat en wat het is, maar dat ze in werkelijkheid maar

toenmalige leraar beroepsoriëntatie (hét illustratievak

een heel klein tipje van de sluier zien, omdat illustratie

van dat jaar), Kelvin Wilson, een redelijke omschrijving

een vaag, grijs gebied is. Om erachter te komen waar

gegeven van wat illustratie is, hoe breed het is en wat

het binnen dit grijze gebied dan wél over gaat, ga

je er allemaal mee kunt. Zijn definitie van illustratie

ik op zoek naar de grenzen van dit gebied en kijk ik

hoe hij mij is bijgebleven. De definitie van illustratie

waar de verschillen liggen tussen illustratie en andere

die ik bij zijn lessen heb meegekregen was: ‘com-

vakgebieden. Ik ga op zoek naar de kracht van illu-

municeren via beeld’. Simpel, krachtig, genoeg om

stratie, dat wat ons illustratoren uniek maakt.

een aantal studiejaren op voort te borduren. Totdat

Voor mijn onderzoek gebruik ik verschillende

ik me realiseerde dat illustratie hier niet uniek in is,

literatuurbronnen als boeken, tijdschriften en

want is autonome kunst ook niet communiceren via

onderzoeken, maar ik analyseer zelf ook een aantal

beeld? En doen grafisch vormgevers dit ook niet?

beelden, test mijn definitie van illustratie aan de hand 4

5

hoofdstuk 1 de illustrator

vaak niet als illustreren wordt gezien. Degene die het beeld plaatst, heeft het beeld over het algemeen niet zelf gemaakt. De Bodt zegt hierover dat bijvoorbeeld een schilderij als Les Coquelicots: Environs D’Argenteuil (1873) van Claude Monet een verhaal met zich meebrengt, ‘Ook zonder woorden heeft dat voor mij met een verhaal te maken, dat je op verschillende niveaus kan vertellen’.4 Als je een bepaald idee of verhaal wilt overbrengen en je hebt een beeld ter beschikking dat daarbij past, dat het verduidelijkt, is

Er is een hoop rumoer in de wereld. De kunstwereld

Illustratoren leven bijna bij uitstek al in een grijs

(als afspiegeling van de maatschappij) wordt hierdoor

gebied. Hierdoor hebben de meeste mensen een erg

natuurlijk ook beroerd. Er worden heftige discussies

beperkt idee van wat illustratie is. Is het erg om

gevoerd, er zijn demonstraties, de kunstenaar en

een groot grijs gebied in een vakgebied te hebben?

komt illustraties tegen. Als mensen al een beeld van

liefhebber zijn het absoluut niet eens met de bezuinig-

Misschien wel, misschien niet, maar een definiëring

illustratie hebben, dan zal dit over het algemeen niet

ingen op kunst en cultuur. Er wordt in onderzoeken

van de grenzen van het vakgebied zou ervoor kunnen

verder gaan dan het hiervoor beschrevene. Illustratie

naar aanleiding van deze discussie niets over illustratie

zorgen, dat het duidelijker wordt wat de kracht van

strekt echter veel verder. Illustratie kom je overal

(of andere toegepaste disciplines) wordt gezegd

illustratie is. Het zal inzicht geven over hoe breed en

tegen, je kunt het vinden in boeken en kranten, maar

en/of gevraagd. Er worden nog wel eens termen als

belangrijk illustratie nu al is voor onze maatschappij.

bijvoorbeeld ook op t-shirts, muren, schoenen, flyers,

‘boeken’ en ‘strips lezen’ gebruikt, en hier zit illustratie

Mogelijke klanten zullen beter begrijpen waarom ze

handleidingen, waar dan ook. Het gaat bij illustratie

op bepaalde manieren in verweven, maar het vak

specifiek een illustrator zouden moeten benaderen,

niet over het medium dat je gebruikt, maar over dat

illustratie wordt geen enkele keer genoemd.

in plaats van iemand anders.

wat je uitbeeldt. Het ‘communiceren via beeld’, dat ik

Nu heeft de illustrator een bijna onzichtbaar beroep.

Juist in de opschudding van de huidige discussies

ooit heb geleerd van mijn leraar, heeft zeker een kern

Weinig mensen weten precies wat illustratoren nou

over kunst en cultuur is het aan de illustrator om te

van waarheid: het gaat over de communicatie, het

eigenlijk doen of zijn. Ze leven vaak in de schaduw

laten zien wat hij (of zij) waard is, hoe breed hij al in

duidelijk maken van iets. Dat moge duidelijk zijn.

van de auteurs van boeken en teksten of worden (ten

de maatschappij staat en waarom hij ook wel zonder

Dan is er nog het verschil tussen een illustratie

onrechte) enkel als autonoom kunstenaar gezien (hier

subsidies kan leven. Een duidelijke definitie zorgt

maken, en een beeld illustratief plaatsen (en het hier-

kom ik later nog op terug).

voor verdere profilering van het vakgebied.

door een illustratie laten zijn). Als iemand een illustratie

De meest bekende illustratievormen (in Nederland

maakt, heeft diegene een doel. Datgene wat hij uit

althans) zijn waarschijnlijk kinderboek-illustratie en

gaat beelden, zal iets moeten overbrengen bij de

redactionele illustratie. Iedereen wordt tegenwoor-

toeschouwer. Het moet communiceren. Doet het dat

dig vanaf zijn vroegste jeugd met deze vormen van

niet, dan heeft de illustrator kort gezegd gefaald.

illustratie geconfronteerd: je hoeft maar een kinder-

De tweede vorm van een illustratie maken, het beeld

boek (voor) te ‘lezen’ of een krant open te slaan en je

illustratief plaatsen, is een vorm van illustreren, die

1

2

3

1

’Waarom deze actie?’. blog.nederlandschreeuwtomcultuur.nl | Nederland Schreeuwt Om Cultuur. Nederland Schreeuwt Om Cultuur. 14-5-2011 2

Tepaske e.a. (Motivaction) 2010

3

Bellemans 1994 p. 22-24

6

het mogelijk dit beeld illustrerend te gebruiken. De 1. Monet, Claude. Les Coquelicots: Environs D’Argenteuil. 1873.

context voegt in deze situatie illustratieve waarde toe aan het beeld.

4

Bodt, Saskia de. Mondeling interview. Nijmegen, 20-4-2011. Zie bijlage p. 2.

7

hoofdstuk 2 illustratoren en hun voorsprong

en inmiddels wijdverspreid is, wordt er gekeken naar

Nu is dit stuk enigszins verouderd en wordt foto-

hoe bladen zich kunnen onderscheiden en zo komen

manipulatie al ruimschoots geaccepteerd en toegepast,

illustratoren ineens weer meer aan bod. Er wordt

maar de eigenschappen, die Marjoleijn van Otegem

nagegaan waarvoor een illustratie te gebruiken is.

aan illustratie toekent, zijn nog steeds van deze tijd. Louki Boin is voormalig hoofdredacteur van het

2.2 Illustratie volgens anderen

tijdschrift Avenue en zij geeft in dit stuk ook nog haar

Art Director Henk Maas van Vierkant Voor stelt: ‘Een

beoordelingscriteria van een illustratie: ‘een mooie

argument voor het gebruik van een illustratie, en

vormgeving (hoewel dat nogal subjectief is), een

vooral op de cover, is dat deze niet een verkoopbev-

verduidelijking van de werkelijkheid en tegelijkertijd het toevoegen van een extra dimensie’.10

‘Waar liggen de grenzen van het illustratievakgebied

favoriete beleidsterrein waar op bezuinigd mocht

orderend karakter moet hebben voor één product,

en wat is de kracht van een illustratie?’ Met deze

worden in 2010 volgens het onderzoek Bezuinigingen

maar wervend moet zijn voor de periode van dat mo-

vraag ben ik begonnen aan mijn onderzoek. Om er

op Kunst en Cultuur door Synovate.

ment. ‘Sfeer en image’ bepalend’.9 Er wordt hier een

2.3 Commercieel kunstenaars en hun belevingswereld

achter te komen wat de kracht van illustratie is, moet

Er wordt binnen deze onderzoeken geen woord

abstracter onderwerp genomen (in dit geval ging het

Men zal een illustratie in een krant over het algemeen

er worden gekeken naar de grenzen van het vakgebied.

gerept over illustratie of design. Deze kun je rekenen

over ‘zomer’), in plaats van een letterlijke afbeelding

niet zien als kunst of cultuur, terwijl illustratoren toch

Wat maakt iets een illustratie en op welk moment is

onder minder erkende vormen van kunst. Motivaction

in de vorm van bijvoorbeeld een foto. (Foto’s zijn

een groot deel uitmaken van de Nederlandse cultuur.

het dat niet meer?

zegt dat zodra de visie over kunst en cultuur verbreed

volgens Maas ‘directer om een product te promoten’).

Niet alleen zijn Nederlandse illustratoren verand-

‘Hoe breder je illustratie ziet, hoe groter het grijze

wordt, de waardering hiervoor ook groeit. Je kunt

Er wordt meer over het verschil tussen fotografie

woordelijk voor een groot aantal beelden dat men in

gebied wordt en hoe dichter de illustrator bij bijvoor-

hieruit concluderen dat de de minder erkende vormen

en illustratie gepraat. Hierdoor is duidelijker ge-

deze maatschappij te zien krijgt, ze zijn er ook nog eens

beeld autonome kunst komt’ zegt De Bodt.

van kunst (zoals illustratie) juist meer gewaardeerd

worden wat nou eigenlijk de kracht is van illustratie

goed in. Dick Bruna’s Nijntje is hier een goed voorbeeld

5

7

worden dan de meer algemeen erkende vormen van

tegenover fotografie. Het letterlijk verbeelden van

van. Met verhalen die zijn vertaald in meer dan 50 talen

2.1 Kunst & Cultuur

kunst (zoals ‘klassieke schilderkunst‘).

iets, kan fotografie namelijk toch sneller.

en een plaats in de top 10 van belangrijkste Nederlandse

In het rapport Betekenis van kunst en cultuur in het

Terwijl de algemeen erkende kunst lijdt aan imagov-

In het voorwoord van Illustratie ‘89. Opdracht in beeld

exportproducten11 is Dick Bruna één van de meer succes-

dagelijks leven dat door Motivaction gerealiseerd is,

erlies, is er bij de minder erkende kunst/cultuurvorm

gebracht heeft Marjoleijn van Otegem het over deze

volle illustratoren uit Nederland. En zeker niet de enige.

wordt duidelijk gemaakt dat de meeste Nederland-

illustratie juist sprake van een opleving in erkenning,

kracht. Zij stelt dat een goede illustratie ‘meer is dan

James Montgomery Flagg (de illustrator van de

ers een te smal beeld hebben van wat zij als kunst

het is terrein aan het terugwinnen van de foto-

een ‘plaatje bij een praatje’’ en meer in eenheid is

befaamde rekruteringsposter uit 1917 met de slagzin:

en cultuur zien, vooral museumbezoek, klassieke

grafie. Halverwege de vorige eeuw werd fotografie

met de vormgeving, daar waar een ‘foto meer een

‘I Want YOU for U.S. Army’, zie volgende pagina)

schilderkunst en subsidieverstrekking aan beel-

een gemakkelijker en sneller medium om beeld in

eigen eenheid is’. Ook wordt gezegd dat een goede

verwoordde het als volgt: ‘The only difference between

dend kunstenaars word gezien als kunst en cultuur.

bijvoorbeeld een tijdschrift of een krant te brengen.

illustratie suggestief is, waar een foto altijd -min of

a fine artist and an illustrator is that the latter can

De wijde strekking van kunst en cultuur wordt niet

Hierdoor verdween het vakgebied illustratie naar de

meer- de werkelijkheid weergeeft. ‘Een tekening kan

draw, eats three square meals a day, and can afford to

gezien. Kunst en cultuur was tevens het tweede

achtergrond. Nu fotografie nog verder geëvolueerd

iets laten zien dat er niet is’ en ‘De tekenaar kan iets

pay for them.‘12

8

6

‘mooier dan de werkelijkheid maken’, vaak juist door iets weg te laten. 5

7

Bodt, Saskia de. Mondeling interview. Nijmegen, 20-4-2011. Zie bijlage p. 2. 6

10

Synovate 2010: p. 1

‘tentoonstellingen’, ‘nijntje in de mode’. Centraal Museum Utrecht – tentoonstelling. Mercis. 5-6-2011 .

8

Bodt, Saskia de. Mondeling interview. Nijmegen, 20-4-2011. Zie bijlage p. 4.

Tepaske e.a. (Motivaction) 2010: p. 3

8

Otegem, red. 1989: p. 2-3

11 9

Magill 1993: p. 8

9

12

What is Illustration? American Art Archives. 20-5-2011

illustratoren eigenlijk omslachtig is.

zichzelf. Het is zíjn gevoel en wellicht begrijpt niemand

is? Of andersom: Waarom zou een abstracte voorstelling

Doordat de illustrator traditioneel gezien voor een

dat. Anna Tilroe zegt hierover in haar inaugurele rede

persé onder autonome kunst moeten vallen?

opdrachtgever werkt, heeft hij zijn zakelijke kant

zelfs dat autonome kunst de beeldende kunst banaal

The Society of Illustrators benaderen in hun 45e

ontwikkeld. Illustratoren leren om te overleven van

heeft gemaakt door dit gegeven aangezien het werk

annual de indeling op eenzelfde manier als Illustratie

hun werk en zo min mogelijk gebruik te maken van

hierdoor onbespreekbaar is geworden. Discussies

dat doet, maar pakken het grootser aan en nemen

subsidies of andere gemeentelijke gelden. Dit geeft

kunnen inhoudelijk niet veel verder gaan dan over de

de volgende categorieën mee: sequential, editorial,

ze in het huidige landschap een sterke positie ten

esthetische waarde. Dit terwijl kunst juist zou moeten

advertising, institutional en uncommissioned.18 Het

opzichte van andere kunstenaars.

aanzetten tot (maatschappelijke) reflectie.15

meest interessant vind ik ‘uncommissioned’.

van Kunstenaars&CO en Kunst & Zaken van 2 maart 2010:

2.4 Inhoud

Afdelingshoofd van de opleiding illustratie van

‘De urgentie van cultureel ondernemerschap was nog

Inhoudelijke verschillen (of in ieder geval in thema)

de Willem de Kooningacademie te Rotterdam,

nooit zo groot’. Voor ‘commerciëel kunstenaars’ als

zijn te vinden in de annual van American Illustration.

Danai Fuengshunut, zegt over het verschil tussen de

illustratoren en grafisch ontwerpers is deze urgentie

Toen ik deel 26 opensloeg viel het me meteen op:

opleidingen illustratie en autonoom het volgende: ‘Het

altijd al groot geweest. Dit is altijd essentiëel geweest

de inhoudsopgave, met als onderscheidende onder-

verschil tussen de opleiding autonoom en illustratie

om het vak te kunnen beoefenen. Hierdoor hebben

werpen: abstract, animals, architecture/interiors,

is dat de studenten (red. zich in) deze richtingen (...)

illustratoren een voorsprong op veel andere beeldend

beauty/fashion, cartoon/sequence, celebrity/

beter ontwikkelen in een andere leeromgeving. De

kunstenaars en zijn ze hechter verbonden met de

portraits, conceptual, 3-D, infographics, landscapes/

studenten van illustratie hebben vaak meer behoefte

maatschappij waarin ze werken.

nature, lettering, people, politics/social en last but

aan kaders bij opdrachten, en zien het werken met

Saskia De Bodt zegt hierover dat ‘het bij illustratie

not least: science. Een onderscheid dat al een stuk

kaders ook als een voorbereiding op het werken in de

wellicht over de toeschouwer gaat, degene voor wie

breder is dan dat van de Illustratie uit ’96, die haar

praktijk. Bij de afdeling autonoom worden minder

je het maakt’ en dat illustratoren daarom meer in de

prijscategorieën indeelt in redactioneel, institutioneel

kaders gesteld, omdat deze studenten meer de

maatschappij zouden staan dan autonome kunstenaars

en boekillustraties. Tegelijkertijd is deze indeling

behoefte hebben om zelfgestelde kaders

die werk vanuit en over zichzelf maken. De illustrator

een stuk vager. De laatste indeling geeft duidelijk

te onderzoeken’. Het verschil ligt volgens Fueng-

Het is een ietwat arrogante stelling, maar hij geeft

moet rekening houden met zijn doelgroep en diens

een werkveld aan, waar de eerste alleen thema’s

shunut in de ‘kaders’ van opdrachten. Vaak houdt dit

wel aan waar één van de verschillen zit. Waar

belevingswereld. Doet hij dit niet, dan zal zijn beeld

benoemt. Het meest interessant vond ik eigenlijk het

kader bij illustratie in dat er rekening gehouden moet

illustratoren vaak eerst een opdracht krijgen, de

een stuk moeilijker te begrijpen zijn voor zijn publiek

onderwerp ‘abstract’. Ik vroeg me af: ‘Hoe kan een

worden met een opdrachtgever en de doelgroep waar-

financiële kant en de voorwaarden regelen en dan

en wellicht komt zijn boodschap helemaal niet over.

illustratie abstract zijn?’ Voor mijn gevoel paste dit

voor het beeld bestemd is. Een illustratie die ingedeeld

pas het werk maken, is het bij de meeste beeldende

Een autonoom kunstenaar heeft hier geen last van.

eerder binnen het werkveld van autonome kunst. Wat

wordt onder uncommissioned mist dat kader enigszins

kunstenaars juist tegenovergesteld: zij maken eerst

Hij hoeft zich aan niemand te verantwoorden dan aan

maakt dat een abstracte voorstelling nog steeds illustratie

en gaat veel meer richting autonome kunst hierdoor.

Marianne Berendse zegt in een gezamenlijk persbericht

13

2. Flagg, James Montgomery. I want you for the U.S. Army nearest recruiting station. 1916-1917.

14

16

17

het werk om er daarna wel of niet een koper voor te

Is een illustratie die niet voor een werkgever gemaakt

vinden. Dit is ongetwijfeld ook de reden dat je veel

13

meer autonoom werk in galeries ziet hangen. Het is voor autonoom kunstenaars een goede manier

Kunstenaars&CO en Kunst & zaken is per 1 juli 2010 samengegaan in de nieuwe stichting ‘Cultuur-Ondernemen’. Tepaske e.a. (Motivaction) 2010: p. 1

15

Tilroe, Anna. Inaugurele rede bijgewoond. Nijmegen, 20-4-2011.

16

Sedelmaier, red. e.a. 2008

14

17

Kresse, red. e.a. 1996.

Bodt, Saskia de. Mondeling interview. Nijmegen, 20-4-2011. Zie bijlage p. 3

om werk aan de man te brengen, terwijl deze voor 10

is nog een illustratie?

18

11

Bossert, 2003

hoofdstuk 3 de grens van illustratieland

Als definitie voor illustratie gebruik ik: ‘Illustratie is

3.1 De algemeen bekende illustratie

beeld dat de boodschap dient’.

Deze cover van Jip en Janneke gemaakt door Fiep

Deze definitie ga ik hier aan de hand van een aantal

Westendorp is een goed voorbeeld van hoe

beelden toetsen op waarheid. Door mijn definitie van

‘traditionele’ illustratie tegenwoordig in Nederland

illustratie met definities uit het werkveld te vergelijken

wordt gezien. Kinderboek-illustratie is een vorm van

zal blijken in hoeverre deze definitie objectief te vinden

illustratie,waar niemand over twijfelt of het illustra-

is. De definities en voorwaarden voor een illustratie, die

tie is. Fiep Westendorp is een van de gerenommeerde

ik uit mijn bronnen heb gehaald, zet ik hieronder samen-

kinderboek-illustratoren uit Nederland en dit maakt

gevat neer als leidraad voor de analyses om te kijken of

haar werk bij uitstek geschikt om te analyseren. Geldt

‘Hoe breder je illustratie ziet, hoe groter het grijze

iets in meer of mindere mate een illustratie zal worden

mijn definitie voor de algemeen bekende illustratie?

gebied wordt en hoe dichter de illustrator bij

gevonden door mensen uit het werkveld zelf.

bijvoorbeeld autonome kunst komt’ zegt De Bodt. Een goed voorbeeld waar illustratie en autonome

• De illustrator voegt iets toe aan letterlijke afbeeld-

kunst zeer dicht bij elkaar komen is bijvoorbeeld le

ing en verduidelijkt deze hierdoor. Bijvoorbeeld door

Chant des Morts, een ‘livre de dialogue’ door Pierre

sferische keuzes, typeringen, karakteriseringen of

Reverdy en Pablo Picasso. De Bodt en ik spreken

suggesties.21 22

19

erover en we concluderen in dit gesprek dat het geen

• Illustratie is in te delen in de volgende toegepaste

illustratie is. Picasso gebruikt in dit voorbeeld abstract

gebieden: redactioneel, institutioneel, reclame,

beeld om de teksten van Reverdy (soms letterlijk) te

boeken/sequentie,23 eigen werk.24

onderstrepen. De tekst wordt op sommige momenten

• De presentatie is belangrijk. Dit zegt misschien

verduidelijkt, de boodschap erachter echter niet.

wel niet veel over of het echt een illustratie is of

Dit is beeld dat in samenwerking is met de tekst en

niet, maar wel of deze als zodanig geïnterpreteerd

diens schrijver, maar niet met de boodschap. Het

wordt.25 Is het werk weergegeven als boekcover of

lijkt illustratief (het is beeldend en ook nog eens in

hangt het in een museum? Hoe heeft de maker het

boekvorm), maar dat is het niet.20 Wat ligt er dan nog

werk aan de man gebracht?

wel binnen de grenzen van illustratie? Een aantal definities en omschrijvingen hebben we inmiddels verzameld, maar wat gebeurt er als we deze combineren met de beelden zelf? In dit hoofdstuk 3. Reverdy, Pierre, Pablo picasso. le Chant des Morts.1948.

staan een aantal analyses van veelbesproken beelden. Zijn deze beelden illustraties te noemen of niet? 19

Kunstenaarsboek: een boek als autonoom kunstwerk

21

Magill 1993: p. 8

22

Otegem, red. 1989: p. 2-3

23

Kresse, red. e.a. 1996.

24

Bossert, 2003

25

Bodt, Saskia de. Mondeling interview. Nijmegen, 20-4-2011. Zie bijlage p. 3.

20

Bodt, Saskia de. Mondeling interview. Nijmegen, 20-4-2011. Zie bijlage p. 3.

12

4. Westendorp, Fiep. Jip en Janneke. Poppejans gaat varen. 2005

13

Op de cover zien we twee kinderen met een teil water

werkelijkheid neer te zetten, wordt hier een verhaal

spelen. In hun zorgeloosheid gaat het er nogal wild

verteld. Sferische elementen als clair-obscur en de

aan toe. Er drijft een pop in een boot rond, het water

toevoeging van het bijna lichtgevende meisje in het

spettert alle kanten op en er ligt een flinke plas aan

geel, met de haan aan haar riem, zorgen voor een

de voet van de teil.

extra dimensie. Je vraagt je af: ‘Wat doet zij daar?’,

In deze versie van Poppejans gaat varen zijn de

het zorgt ervoor, dat je in het verhaal wordt gezogen,

kinderen beiden weergegeven in zwart-wit, terwijl de

je ziet iets wat niemand in het schilderij opvalt en

rest, de omgeving, juist in kleur is. Een andere belan-

daarmee wordt je deel ervan.

grijke abstrahering is het water dat omhoog spat, het

Het ‘verduidelijken’ als eigenschap van illustratie,

is een zeer uitvergrote beweging, het lijkt wel alsof er

is dat in de Nachtwacht te vinden? Als je het als een

een orkaan om het bootje heen slingert.

schuttersstuk wilt beschouwen, dat als doel heeft

We lezen ook de titel: ‘Poppejans gaat varen’. De il-

een schuttersstuk te zijn, dan niet. Je zult dit eerder

lustratie onderstreept dit, maar voegt ook enkele za5. Rijn, Rembrandt Harmenszoon van. De compagnie van kapitein Frans Banning Cocq en luitenant Willem van Ruytenburgh maakt zich gereed om uit te marcheren (Nachtwacht). 1642.

ken toe. Deze zijn zowel te vinden in de sfeer, als het concrete beeld, dat we te zien krijgen. De kinderlijke uitstraling, en dan met name de uitvergroting van het

6. Downing, Larry (Reuters). The damage beyond the spill. 2010.

tot een ander genre rekenen, er wordt een situatie

deze bewerkte foto illustratiever is gemaakt door de

afgebeeld, een verhaal, geen duidelijk portret. Als je

aanpassingen, die zijn uitgevoerd. We bekijken eerst

het echter bekijkt als een manier om weer te geven

het origineel (rechts).

wat deze schutters nou eigenlijk doen, dan denk ik

Het zou in dit geval gaan om een puur fotografisch

opspattende water, zorgt ervoor dat we de avontuurlijke

3.2 Het kunstwerk als illustratie

dat het veel duidelijker afgebeeld is dan op de klassieke

beeld, die waarschijnlijk niet voortkwam uit een

fantasie van kinderen gecombineerd zien worden

Rembrandts’ schuttersstuk ‘De compagnie van

schuttersstukken. Hier zie je waar die schutters mee

directe opdracht maar voor in de beeldbank van

met dat wat er werkelijk gebeurt. Poppejans vaart

kapitein Frans Banning Cocq en luitenant Willem van

bezig zijn voordat ze op stap gaan, je ziet wie deze

Reuters. Op de foto zien we Obama, luisterend naar

voor Jip en Janneke waarschijnlijk op een woeste zee,

Ruytenburgh maakt zich gereed om uit te marcheren’

mannen zijn.

Charlotte Randolph op een bevuild strand. Kustwacht

terwijl de toeschouwer ziet dat er in werkelijkheid

-beter bekend als ‘De Nachtwacht’- is een interessant

Als je de kenmerken van illustratie afgaat langs de

Thad Allen staat helemaal rechts. Op de achtergrond

met een pop in een teil water wordt gespeeld. Het

voorbeeld uit de schilderkunst. Rembrandt breekt met

Nachtwacht, dan zie je dat deze vrijwel allemaal

zien we een olieplatform en tussen de drie personen

avontuur, dat Jip en Janneke gaan beleven, wordt in

de geldende normen wat betreft schuttersstukken en

van toepassing zijn. Het institutionele werk was in

en de zee hangt een waarschuwingslijn. Het lijkt alsof

één afbeelding samengevat, maar staat nog wel open

maakt een prachtig dynamisch werk, waar de schutters

opdracht gemaakt. Het maakt duidelijk wie deze

de drie mensen een zakelijke bespreking hebben.

voor interpretatie. De kern is weergegeven, maar er

in hun voorbereidingen worden geportretteerd.

schutters waren door middel van een typering.

Wellicht is er een ongeval gebeurd wat de aan-

kan nog een hoop gebeuren.

De Nachtwacht hangt momenteel in het Rijksmuseum

De illustrator gebruikt duidelijke overdrijvingen

Amsterdam, en is nooit als autonoom kunstwerk

3.3 Een (bewerkte) foto als illustratie

Het is een redelijk saaie compositie, waarin geen

om haar kinderboekcover speelser te maken. Het

bedoeld. Het in opdracht van de schutters zelf

Een bewerkte foto als illustratie. Aan de hand van de

duidelijke verdeling is tussen belangrijke en minder

opspattende water,wordt hier overdreven tot een

geschilderd. Het is een groepsportret in opdracht en

door The Economist aangepaste foto van Reuters-

belangrijke elementen in het beeld. Er is een duidelijke

soort storm op zee om te laten zien, dat het hier om

we zouden het daarom als een institutioneel werk

fotograaf Larry Downing, gaan we bekijken of dit

voorgrond en achtergrond, maar verder is alles op

een kinderlijk avontuur gaat. Er wordt afgestapt van

kunnen beschouwen.

mogelijk is.

deze vlakken even belangrijk.

de werkelijkheid om deze duidelijker te maken. Dit is

Rembrandt heeft een aantal dingen gedaan om van

Er is veel ophef geweest over of het ethisch verant-

Als we nu kijken naar de aangepaste foto, zien we

beeld, dat dienend is aan het idee dat kinderen hun

dit groepsportret meer dan alleen een schuttersstuk

woord was om twee personen uit deze foto te knippen,

dat Obama alleen staat, zijn hoofd gebogen alsof hij

fantasie op de vrije loop laten als ze aan het spelen zijn.

te maken. In plaats van een letterlijke weergave van de

maar daar gaat het mij nu niet om. Ik ga kijken of

aan het peinzen is. Hij ziet er verslagen en eenzaam

14

wezigheid van de waarschuwingslijn zou verklaren.

15

uit. Op de achtergrond zien we het olieplatform

een vrij werk, waar illustratie wel onder kan vallen, maar

als toeschouwer mee moet doen. Wat Lavater hier doet

terug. Het onderscheid tussen achtergrond en voor-

de presentatie (het museum) zorgt er weer voor dat men

is de lezer in haar eigen belevingswereld brengen zodat

grond is nog steeds duidelijk, maar er is een hoop

het niet snel zal zien als illustratie.

hij snappen wat hij ziet. De beelden an sich zijn abstract,

ruis uit de voorgrond gehaald. Het strand en de

Hoe houdt mijn definitie hier stand tegen de huidige

maar door de korte inleiding is de toeschouwer prima in

waarschuwingslijn zijn verdwenen en de aandacht is

definities uit het veld? Je kunt hier niet spreken van

staat het sprookje te volgen.

nu duidelijk gevestigd op de combinatie Obama met

een beeld, dat dienend is aan de boodschap, eerder het

Lavater zou hier net zover van de werkelijkheid af

olieconcern BP, zoals de typografie ook al aangeeft.

tegenovergestelde. In Lavender Mist gaat het om de

kunnen staan als Pollock dat met zijn Lavender Mist

Waar de focus in het onaangepaste beeld zoek was,

vorm, de grootte van het werk, de kleuren, ritme, en het

doet, maar zorgt ervoor dat de toeschouwer op een-

gaat het nu om een krachtig beeld dat zegt: ‘Obama

is verder vrij wat de toeschouwer er verder van vindt of

zelfde niveau zit als zij. Hierdoor systematiseert zij de

heeft het zwaar met het olieconcern’. Een totaal

bij voelt. Mijn definitie sluit dus ook in dit geval aan bij

‘werkelijkheid’ van het sprookje en verduidelijkt zij hem

andere boodschap dan die de foto eerst uitstraalde.

de definities uit het werkveld.

hierdoor. Het verhaal is hier de belangrijkste factor, de

Hiermee is degene die hem heeft aangepast boven de

beelden worden gebruikt om het verhaal te vertellen en

werkelijkheid gaan staan om zo een duidelijker beeld

dus ‘dient het beeld de boodschap’.

te geven met minder informatie. De foto is zo aangepast dat het beeld veel duidelijker een boodschap doorgeeft en dient nu dus de boodschap. De aangepaste foto voldoet aan voldoende eisen om als illustratie beschouwd te worden, maar komt niet zo over door het (schijnbaar) fotografische medium. 3.4 Abstracte kunst als illustratie Nu hebben we een drietal beelden geanalyseerd waar figuratieve voorstellingen op te vinden zijn. In mijn onderzoek ben ik de definitie ‘abstracte illustratie’

7. Pollock, jackson. Number 1, 1950 (Lavender Mist). 1950.

tegengekomen. Wat gebeurt er als we mijn definitie tegen een abstracter licht houden? Jackson Pollocks’

3.5 Abstract verhaal als illustratie

Lavender Mist is één van zijn bekendere werken en een

Toch bestaat er volgens de illustratiewereld zoiets als

hoogtepunt in de abstract expressionistische beweging.

abstracte illustratie. Le Petit Chaperon Rouge (Rood-

Er is geen voorstelling te zien, er is een harmonie gevon-

kapje) van Warja Lavater is goed voorbeeld van hoe

den door middel van kleur en expressionistische lijnen.

illustratie wél abstract kan zijn. In het harmonica-boekje

Er wordt hier ver afgestapt van de werkelijkheid, en

van Lavater wordt het bekende sprookje Roodkapje ver-

als er al wordt gesproken van ‘iets toevoegen aan de

taald naar een abstractere vorm van verhalen vertellen.

werkelijkheid’, dan maakt dit deze niet duidelijker, zoals

In de eerste pagina’s wordt kort duidelijk gemaakt welke

dat wel verwacht wordt van een illustratie. Het is verder

vormen waarvoor staan en dat is de houvast waar je het 16

8, 9. Lavater, Warja. Le Petit Chaperon Rouge. 1965.

17

conclusie illustratie is beeld dat de boodschap dient ‘Communiceren via beeld’ gebeurt altijd. Er wordt

Illustratie is als vakgebied nog relatief jong. Illustratie

altijd ‘iets’ gecommuniceerd met welk beeld dan ook.

bestaat al eeuwen lang (prehistorische grottekenin-

Al is het maar een simpel gegeven als ‘rode bol’ of

gen bewijzen dit), maar het illustratorschap (mensen

‘blauw vierkant’. Een propje dat naast de prullenbak

die zichzelf profileren als illustrator) daarentegen

is geland communiceert ook iets, maar er is geen

bestaat nog maar net. Rond 1850 slaat de beeldende

bewuste keuze gemaakt om dit te communiceren.

kunst een geheel andere richting in en wordt illus-

Er is geen illustrator. Communicatie is bij illustratie

tratie een geheel apart beroep. De grenzen hiervan

een belangrijke factor, het is de bedoeling van de

worden nu getrokken, uitgerekt, ingeperkt. Het is

illustrator iets over te brengen bij de toeschouwer en

nog een flexibel gebied en hier moet de illustrator

daarom is het beeld ondergeschikt aan de boodschap.

zijn voordeel mee doen. Illustratoren van nu bepalen

Het gaat er niet om hóe je het verbeeldt, het gaat

wat het vakgebied gaat worden en hoe hier tegenaan

erom dat de toeschouwer begrijpt wat de illustrator

gekeken gaat worden in de toekomst. Het is nodig

probeert te zeggen.

goed te beseffen wat de kracht van illustratie is om hem

Daarom is het belangrijk dat de illustrator zich in een

volledig te kunnen benutten.

zelfde belevingswereld als de toeschouwer beweegt.

Door een grens te trekken en te benoemen wat

Dit kan op natuurlijke wijze gaan, als de illustrator

illustratie is en doet, is het mogelijk om het vak-

daadwerkelijk in dezelfde belevingswereld zit als zijn

gebied als geheel te profileren in plaats van alleen de

toeschouwer, maar dit kan ook kunstmatig gebeuren,

individuen daarbinnen. Concurentie tussen illustratoren

doordat de illustrator enkele zaken ‘uitlegt’, zoals dat

is goed. Zo houden illustratoren elkaar scherp en

ook gebeurt bij de in het vorige hoofdstuk genoemde

heeft elke illustrator zijn eigen unieke kenmerken. Ik

Le Petit Chaperone Rouge van Warja Lavater.

zie veel illustratoren die zich anders (uniek) willen profileren om op te vallen tussen alle andere illustratoren, en hier gaat het vaak mis. Sommige illustratoren profileren zich als zijnde uniek door te vermelden dat

18

ze eigenlijk geen illustrator zijn (maar bijvoorbeeld ‘visual artist’ zoals topillustrator Raoul Deleo26). Hoewel

overkoepelende discipline is, die zich kan uiten via

de individuen binnen het vakgebied met elkaar moeten

andere disciplines. Zo kan een autonoom werk of een

concurreren, zal het vakgebied zelf ook als verzameling

grafisch ontwerp ook prima een illustratie zijn. De

van illustratoren met andere vakgebieden moeten

definitie, die ik ben gaan aanhouden voor illustratie

concurreren. Het is slim om je als vakgebied eensgezind

en die ik heb getest op diverse beelden is: ‘Illustratie

naar buiten te brengen en te zeggen: ‘Dit zijn wij!’.

is beeld dat dienend is aan de boodschap’ en ik hoop

Dit zodat mogelijke opdrachtgevers weten waar ze

dat deze definitie meer inzicht zal geven in wat illus-

naar moeten zoeken. Een voorbeeld: een gemeente

tratie nou eigenlijk is en kan.

wil een kunstwerk in een stad plaatsen dat gaat over ‘vrolijkheid’. Een typische autonoom kunstenaar zal

Er wordt gesneden in Kunst en Cultuur en illustra-

een werk aanleveren, dat gaat over zíjn ervaring van

toren zullen hier als winnaar uit de bus komen door

‘vrolijkheid’, terwijl een typische illustrator het zou

hun zakelijke kennis en ervaring. Had men de ‘com-

hebben over een algemener beeld van ‘vrolijkheid’,

merciëel kunstenaars’ echter ook gezien als Kunst en

dat waarschijnlijk beter bij het gevoel van de bewoners

Cultuur dan waren de sneden in beeldend kunstenaars

zou aansluiten.

wellicht minder diep geweest. Illustratie verdient al

Het probleem voor de illustrator in kwestie zou zijn,

veel respect onder het ‘gewone’ volk maar nog niet

dat het vakgebied van autonome kunstenaars een

ten volste in de beeldende kunst. Dit is zonde. Het is

stuk duidelijker geprofileerd is, dan dat van illustra-

tijd om in te zien dat illustratie een belangrijke brug

toren en dat de opdrachtgever dus zal moeten kiezen

tussen kunst en de burger is en deze de erkenning en

tussen een vakgebied waarvan hij weet waar het voor

inzicht geven die het verdiend.

staat en één waarvan hij dit waarschijnlijk niet weet. Een makkelijk gemaakte keuze. Een profilering van

Bezuinigingen? Kom maar op!

het vakgebied zorgt voor een betere positie in deze ‘strijd‘ om werk. Weinig mensen weten wat illustratie precies inhoudt terwijl onze wereld vandaag de dag vol zit met illustratieve beelden. Het illustratievakgebied moet laten zien waar zijn unieke kracht ligt. Zo komt men erachter dat illustratie niet bestaat uit ‘tekeningetjes maken bij teksten’, maar dat illustratie een 26

Deleo, Raoul. Binnen de broncode: ‘<meta name=”description” content=’. Deleo.nl. Deleo. 5-6-2011

19

bronnen Niet-uitgegeven bronnen

Gepubliceerde literatuur

Magill, Ann. ‘Toekomstvisie voor Nederlandse

Er is persoonlijk een interview afgenomen van

Bellemans, Roby. ‘U noemt de schrijver, maar bedoelt

illustratoren’. Illustrator, nr. 3 (3e 1993): p. 8.

hoogleraar illustratie Saskia de Bodt (Nijmegen 20

de illustrator’. Illustrator, nr. 4 (4e kwartaal 1994): p.

april 2011). Zie bijlage ‘De Essentie van Illustratie,

22-24.

een gesprek met Saskia de Bodt - hoogleraar illustra-

Otegem, Hans van, red. Illustratie 89. Opdracht in beeld gebracht. Amsterdam, 1989.

tie’, door Borus Fortuin.

’Waarom deze actie?’. blog.nederlandschreeuwtomcultuur.nl | Nederland Schreeuwt Om Cultuur.

Sedelmaier, J.J. red. e.a. American Illustration. New

Er is persoonlijk een inaugurele rede bijgewoond van

Nederland Schreeuwt Om Cultuur. 14-5-2011
York, 2008.

professor Anna Tilroe (Nijmegen, 20 april 2011). Zij

blog.nederlandschreeuwtomcultuur.nl/>

Synovate. Onderzoek Bezuinigingen op Kunst en

heeft hiermee het ambt van hoogleraar ´Kunst en

Cultuur. NOVA. 2010.

cultuur´ aan de Radboud Universiteit Nijmegen aan-

Bossert, Jill, red. 45th Annual of American illustration,

vaardt. De titel van de rede was ‘Radicaal, vernieu-

New York, 2003.

wend, progressief: over de markt en een versleten

Tepaske, Ester, e.a. (Motivaction) Betekenis van kunst en cultuur in het dagelijks leven. Stichting Cultuur-

kunstbegrip’.

‘tentoonstellingen’, ‘nijntje in de mode’. Centraal

Ondernemen. - Definitief rapport -. Amsterdam, 2010.

Museum Utrecht – tentoonstelling. Mercis. 5-6Er is schriftelijke contact geweest met Danai Fuengs-

2011 .
What is Illustration? American Art Archives. 20-5-

hunut (e-mailvan 8-6-2011).

ocl?pageid=67&expo_id=241&filter>

2011

Deleo, Raoul. Binnen de broncode: ‘<meta name=”description” content=’. Deleo.nl. Deleo. 5-62011 Kresse, Anka, red. e.a. Illustratie ’96. Arnhem, 1996.

20

21

Verantwoording van de afbeeldingen

6. Downing, Larry (Reuters). The damage beyond the

1. Monet, Claude. Les Coquelicots: Environs

spill. 2010. Fotografie. (Foto:
D’Argenteuil. 1873. Olie op doek, 50x65, 1873.

blogs.nytimes.com/2010/07/05/on-the-economists-

Parijs: Musée d’Orsay (Foto: 8-6-2011

cover-only-a-part-of-the-picture/>).


7. Pollock, jackson. Number 1, 1950 (Lavender Mist).

invocation-to-the-rasa-of-delight/>).

1950. Olieverf, email en aluminium op doek, 221 x 299.7, 1950. Washington, National Gallery of Art,

2. Flagg, James Montgomery. I want you for the U.S.

Ailsa Mellon Bruce Fund.

Army nearest recruiting station. 1916-1917. Poster: Lithografie, 4-kleurendruk, 245x161. (Foto:
8. Lavater, Warja. Le Petit Chaperon Rouge. Parijs,

en.wikipedia.org/wiki/File:Unclesamwantyou.jpg>).

Maeght, 1965. (Foto: < http://a34.idata.over-blog.

1.

2.

3.

com/500x361/1/17/77/96/photos-5/rencontre-loup3. Reverdy, Pierre, Pablo picasso. le Chant des Morts.

et-PCR-for-t.jpg >).

Parijs, 1948. (Foto: ).

9. Lavater, Warja. Le Petit Chaperon Rouge. Parijs, Maeght, 1965. (Foto:
4. Westendorp, Fiep. Jip en Janneke. Poppejans

press.com/2011/02/lavater.jpg>).

gaat varen. Amsterdam, 2005. (Foto: < http://www. bol.com/nl/p/nederlandse-boeken/jip-en-jannekepoppejans-gaat-varen/1001004002520781/index. html#product_images>).

4.

5.

6.

5. Rijn, Rembrandt Harmenszoon van. schuttersstuk ‘De compagnie van kapitein Frans Banning Cocq en luitenant Willem van Ruytenburgh maakt zich gereed om uit te marcheren (Nachtwacht). 1642. Olieverf op doek, 363 x 437, 1642. Amsterdam: Rijksmuseum (Foto:
9.

Nightwatch_by_Rembrandt.jpg>). 7.

22

8.

23

bijlage de essentie van illustratie

andere wereld brengen. Dit is wat kunst ook doet. De

Associaties, en ook emoties als bijvoorbeeld dreiging,

Bodt stelt dat de beeldende kunst minder expliciet is

angst, tevredenheid, plezier en vervreemding (heel

of hoeft te zijn, minder duidelijk. Als Fortuin vraagt hoe

knap) zitten erin. Dit kan op een andere manier met een

De Bodt dit bedoelt, zegt zij dat het veel meer met

tekst. Maar hierbij moet de lezer natuurlijk doorlezen,

de persoon van de kunstenaar zelf te maken heeft,

op een bepaalde manier geschoold zijn om de woorden

autonomer is. En als illustratie autonoom is, heeft het

te begrijpen. Maar beelden begrijpen moet men ook

altijd nog meer te maken met die verhouding met de

leren,’ stelt De Bodt.

tekst, of met een verhaal, een missie. 10:05

De Essentie van Illustratie - een gesprek met Saskia de

03:07

05:44

‘Hoe breder je illustratie ziet, hoe groter het grijze

Bodt - hoogleraar illustratie

Fortuin vraagt nu of De Bodt hiermee bedoelt dat er

Fortuin vraagt of elke illustratie dus verhalend moet

gebied wordt en hoe dichter de illustrator bij bijvoor-

geprobeerd wordt een boodschap te communiceren.

zijn om een illustratie te zijn. De Bodt lacht en zegt:

beeld autonome kunst komt. Een smallere opvatting

20 april 2011 te Nijmegen

De Bodt beaamd dit en Fortuin vraagt of dit niet bij elke

‘Dat is moeilijk.’ Het staat volgens De Bodt, als je het

zou zijn, dat je iets bij een tekst of met een verhaal in

door Borus Fortuin

kunst het geval is. De Bodt geeft hem hierin gelijk, maar

vanuit de boekillustratie bekijkt, toch in relatie met de

je hoofd maakt. Maar neem bijvoorbeeld een schilderij

stelt dat beeldende kunst bijvoorbeeld ook heel abstract

toepassing. ‘Het grenst aan de reclame, maar het is toch

van Monet. Dit kun je als illustratie gebruiken voor iets,’

00:00

kan zijn en dat het specifieke van (boek)illustratie is, dat

helemaal anders. Het is een interpretatie van iets. Een

zegt De Bodt.

Fortuin legt kort uit waar zijn onderzoek over gaat.

de beelden elkaar opvolgen, kunnen veranderen. ‘Er zit

interpretatie, of een aanvulling, van iets dat een ander

Fortuin vraagt om verduidelijking: ‘Jij zegt dus dat je

De Bodt legt uit dat ‘Van Poe tot Pooh’ haar oratie is. en

een ontwikkeling in, of er nou woorden bij staan of niet’.

heeft verzonnen,’ zo stelt de Bodt. ‘Iets kan ook een

door het gebruik een werk tot illustratie kan maken?’.

illustratie worden, zonder dat dat het is’.

De Bodt zegt lachend dat zij door dit soort vragen zelf

dat het voor het eerst is, dat er op de universiteit ruimte is voor iets dat de geschiedenis van de illustratie heet.

03:48

Fortuin stelt dat het niet perse een interpretatie van

ook leert en beaamt de vraag.

Haar opdracht is de geschiedenis van de illustratie vanaf

De Bodt vertelt dat ze na ‘van Poe tot Pooh’ een college

iemand anders’ werk hoeft te zijn. In ‘van Poe tot Pooh’

Fortuin stelt nu dat het beeld zelf in principe illu-

ongeveer 1850 tot heden te onderzoeken. Ze vraagt

heeft gemaakt over boeken zonder woorden voor de

worden ook stripverhalen zonder woorden genoemd

strerend is, dat het het verhaal vertelt. De Bodt zegt dat

zich af wat te doen om het vakgebied op de kaart te

studenten van de kunstacademie in Brussel. Daar zaten

die door één iemand worden gemaakt. Shaun Tan

het inderdaad een verhaal vertelt, of een idee met zich

zetten. Het ligt tussen kunstgeschiedenis en literatuur

mensen van animatie bij, van strip en van illustratie.

wordt genoemd.

meebrengt.

in, boekwetenschap heb je ook nog, de vorm van het

De Bodt zegt dat zij, vanuit illustratie gezien, de grens

De Bodt maakt duidelijk dat ‘stripmensen’ dit een strip

‘Ook zonder woorden heeft dat voor mij met een

boek. De Bodt vertelt dat ze de relatie met de kunstge-

met strip ‘heel erg vaag’ vindt, want een boek is iets

noemen, dat het in de openbare bibliotheken (in België)

verhaal te maken dat je op verschillende niveaus kunt

schiedenis heeft bekeken en daarna een stramien heeft

dat je in een bepaalde volgorde bekijkt. Daar kan een

in de bak bij strips voor kinderen staat. De Bodt en

vertellen. Je kunt het bijna abstract vertellen,’ zegt De

aangebracht. ‘Boekillustratie gaat altijd om de relatie

ontwikkeling in zitten, maar dat hoeft natuurlijk niet.

Fortuin zijn het erover eens dat dit niet een boek voor

Bodt en gebruikt als voorbeeld Warja Lavater die in haar

met een tekst. Ook als die er niet is. Het verhalende is

Er zijn ook boeken zonder woorden voor hele kleine

kinderen is. De Bodt prijst het boek, omdat er zoveel

versie van Roodkapje gebruik maakt van abstracte vor-

dan belangrijk,’ zegt De Bodt. ‘Als je de relatie met de

kinderen bijvoorbeeld met alleen een appel, een schoen

meer in zit dan een gewoon boek.

men, die in het begin van het boekje uitgelegd worden.

kunst van een tijd bekijkt, dan zie je dat dat daar ook

of een tafel op een bladzijde. Daar kan ook een ontwik-

‘Je kunt het verhaal in woorden vertellen maar dan

Hierdoor is het verhaal prima te volgen, maar blijft

geldt,’ stelt zij.

keling in zitten, een idee over welke kleuren die moeten

krijg je gewoon heel wat anders, je spreekt wat anders

het abstract. Er zijn geen woorden voor nodig om het

hebben enzovoorts. Dit heeft pedagogische waarde. Er

aan. Maar,’ zegt De Bodt, ‘er zit wel heel duidelijk een

verhaal te volgen, maar het is natuurlijk wel een bekend

zijn ook hele experimentele boeken, die mensen in een

verhaal in, en dan ook nog in allerlei lagen natuurlijk.

verhaal.

24

25

Fortuin vraagt of het het verhalende is dat het een

zelf de opdracht bepaalt. Op een bepaalde manier is dit

kan vereenvoudigen en samenvatten’.

het heeft een doel.’

illustratie maakt of dat de presentatie (de boekvorm)

autonoom werk.

Is illustratie hier uniek in?’ vraagt Fortuin.

Fortuin vraagt hierover: ‘Denk je dat illustratie

dat doet. De Bodt antwoordt dat het verhalende het

‘Als je het zo bekijkt kan veel autonoom werk tot

‘Ja’, zegt De Bodt, ‘maar daar zit natuurlijk nog veel

hierdoor meer in de maatschappij staat?’, waarop

een illustratie maakt, de boekvorm maakt niet heel

illustratie gerekend worden’ stelt Fortuin.

meer achter. De illustratie, die je hier laat zien, is een

De Bodt antwoordt: ‘Ja, tuurlijk, stukken meer,’ en

veel uit omdat je het in principe ook aan een muur

De Bodt zegt dit in haar boek ‘van Poe tot Pooh’ ook

hele literaire illustratie. Het gaat om een verhaal,

beiden lachen.

kan hangen.

geschreven te hebben.

heeft veel symbolen, maar tegelijkertijd kun je in

De Bodt gaat verder: ‘Je hebt tegelijkertijd ook nog die

‘In een zekere zin is alle kunst voor 1850 illustratie’.

deze categorie iets nog veel abstracters hebben,’ zegt

kunstenaarsboeken, dat noem ik toch ook illustratie’.

15:00

Het is dan in feite voor de bijbel gemaakt of het is een

De Bodt over Jeffrey Fisher.

Eigenlijk is het dat niet,’ denkt De Bodt, “omdat

Er zijn natuurlijk ook kunstenaarsboeken zegt De Bodt.

historische voorstelling (daar gaat het om het verhaal,

Fortuin: ‘Meer sferisch.... Dit is iets wat illustratie

het toch heel erg vanuit de kunstenaar gemaakt is,

Als voorbeeld gebruikt zij het ‘Livre de dialogue:’ le

om de weergegeven feiten).

ook wel opzoekt, hier kan je ongrijpbare dingen mee

misschien is het dan toch geen illustratie’, concludeert

Chant des Morts door Pierre Reverdy en Pablo Picasso.

‘Die grens is heel moeilijk’ zegt De Bodt.

illustreren, maar tegelijkertijd komt het hier ook dicht

ze. ‘Misschien ligt hier ergens de grens, dit líjkt illustra-

De tekst is bijna alleen nog maar een melodie en die

tegen de abstracte kunst aan,’ stelt Fortuin.

tie’. Fortuin voegt hieraan toe: ‘Omdat het een boek is’.

tekst wordt onderstreept door Picasso. Fortuin vraagt

22:05

‘Moet je deel uitmaken van dezelfde belevingswereld

‘Het is illustratie, maar toch niet,’ zoekt De Bodt. De

of De Bodt dit tot illustratie zou rekenen en De Bodt

‘Vanuit de literatuurwetenschap is illustratie nog wel

als de maker om een illustratie te begrijpen?’ vraagt

tekst en het beeld vechten om wie er wint. De teksten

antwoordt dat zij dit niet weet. ‘De grens van illustratie

onderzocht, maar daar wordt eigenlijk alleen maar de

hij, waarop De Bodt antwoordt dat we de illustratie

zijn ook gedichten. Misschien is het ook wel het verschil

is hier bereikt,’ zegt zij.

relatie van illustratie met de tekst besproken,’ zegt De

misschien wel helemaal niet hoeven te begrijpen.

tussen proza en poëzie.

Een kunstenaar, die wel met het boek bezig is. ‘Maar

Bodt. De tekst is hier het belangrijkste en illustratie

in hoeverre is het dan nog een verhaal?’ vraagt De Bodt

volgt die tekst wel of niet (het kan ook kruisen), maar

28:20

proza is en dat autonome kunst poëzie is? Ofzo?’. Zo’n

zich af.

in feite gaat het strict over de informatie, die door de

‘Je moet je er wel voor openstellen natuurlijk,

verschil is het wel.

‘Zou dat het zijn?’ vraagt De Bodt zich af, ‘Dat illustratie

tekst wordt overgebracht. Wat dit kan omdraaien is,

maar,’ zegt ze, ‘je kunt natuurlijk ook iets ten dele

18:30

dat beeld minstens zo veel kan vertellen, tekst kan ook

communiceren en de rest overlaten aan degene die

33:48

Fortuin zegt zelf ook gedacht te hebben de grenzen te

steunend werken. Het misverstand dat illustratie di-

het aanvoelt of bekijkt, die wél in die wereld zit’.

Fortuin haalt het gesprek naar het onderwerp dat alle

vinden in de abstracte kunst en abstracte illustratie,

enend is gaat bij veel prentenboeken niet op. Het enige

Fortuin stelt dat als een illustrator als doel heeft

kunst voor 1850 illustratie te noemen is, een quote

dit is ook al meerdere keren in dit gesprek naar boven

dat echt moet veranderen, is dat beeld ook ‘lezers’ moet

zijn boodschap over te brengen, de toeschouwer

uit ‘Van Poe Tot Pooh’.

gekomen. ‘Wat is dan het essentiële verschil tussen

hebben. We moeten leren naar beeld te kijken en dat te

toch in dezelfde belevenswereld moet zitten. De

De Bodt vertelt dat tekeningen jarenlang niet zelf-

abstracte illustratie en andere abstracte kunst?’ zo

interpreteren, te doorgronden.. .

Bodt zegt dat dat het waarschijnlijk ook is, dat een

standig bedoeld zijn. Rembrandt tekende, maar enkel

illustrator kenmerkt.

als schetsen voor zijn schilderijen, een leerproces,

vraagt hij. De Bodt: ‘Illustratie is tóch toegepaste kunst, en dat

24:20

Bij autonome kunst gaat het om de kunstenaar zelf.

aantekeningen eigenlijk.

doet iets’. Zij zegt hierna dat veel abstracte kunst

Fortuin haalt een voorbeeld op uit de ‘American

‘Hoe hij het ziet, hoe hij het voelt, hoe zijn opvatting

In de 19e eeuw worden tekeningen ineens kapitale

wellicht ook wel toegepast is op een bepaalde manier.

Illustration’, een illustratie ingedeeld bij ‘abstract’ door

is over een oorlog, weet ik veel, wat voor een liefdes-

tekeningen genoemd of geëxposeerd. Nederland loopt

Fortuin werpt op dat de annual van Society Of Illustra-

Jeffrey Fisher.

verdriet hij allemaal heeft, zijn lievelingskleur, dat

hierin een beetje achter, pas in 1870/1876 wordt de

tors in zijn indeling ook de categorie ‘uncomissioned’

‘In ‘van Poe tot Pooh’ stelt De Bodt dat ‘de illu-

is allemaal vanuit een autonoom kunstenaar, waar

Hollandse Tekenmaatschappij opgericht en die stellen

heeft, die uit illustraties bestaat, waar geen officiële

strator boven de realiteit staat, zijn typeringen en

het bij illustratie wellicht over de toeschouwer gaat,

zich ten doel om elk jaar minstens één grote tentoon-

opdrachtgever is, maar waar bijvoorbeeld de illustrator

karakteriseringen een zekere afstand kan geven,

degene voor wie je het maakt. Het is toegepast, dus

stelling te maken. Opgehangen, niet in mappen zoals

26

27

een enkele verzamelaar daarvoor deed.

‘Toen niet,’ zegt De Bodt, ‘maar nu wel’. Ze geeft

Fortuin verder.

je kunnen lezen. Als je om je heen kijkt onthoud je de

‘Onmiddellijk krijg je dan de litho, de mogelijkheid

een voorbeeld van Thé Tjong-Khing en zegt dat de

‘Ja, zo is het wel,’ zegt De Bodt. Fortuin zegt dat hier

beelden, die neem je gewoon op. De Bodt vindt dit toch

om er meer van te maken en dan zit je bij illustratie,’

reproductietechnieken nu anders zijn, nu doet het er

waarschijnlijk vaak de fout in wordt gegaan, door te

wel heel erg leuk aan beeld.

zegt De Bodt.

juist wel toe.

zeggen dat het beeld dienend is aan de tekst, in plaats

‘Met illustratie is dit ook zo. Je kunt met beeld

van aan de boodschap en De Bodt stemt in.

zoveel meer normen en waarden overbrengen als je

‘Daarmee zou je bijna zeggen dat illustratie de herproduceerbaarheid aanraakt’ stelt Fortuin.

40:58

‘En wat is dan het verschil met autonome kunst,’ vraagt

wilt. En smaak. Je kunt er ook iemand door afstoten

De Bodt denkt kort na en zegt dan dat dat zo is, dat het

Maar het gegeven ‘illustratie’ zit niet in techniek.’ zegt

De Bodt zich hardop af.

natuurlijk, tekst is wat dat betreft neutraler,’ zegt De

toch toegepast is en dat dat betekent dat je er meer van

Fortuin. ‘Iemand kan met foto’s een illustratie maken of

Dan kom je op een ander probleem waar bijvoorbeeld

Bodt. ‘Hoewel je daar ook een hoop rotwoorden in

kunt hebben. ‘Ja, verdomd. Dat is een goeie, ja’.

met verf, of met potlood, whatever’. Dat is dus niet een

Duchamp een urinoir tot kunstwerk verheft. Als zij

kunt zetten’.

Fortuin vraagt of je kunt stellen dat het vakgebied rond

vereiste voor een illustratie.,’ stelt Fortuin.

zeggen ‘dat is kunst,’ dan is dat kunst, dat is toch heel

‘Bij een tekst kun je als lezer echter wel zelf je

die tijd gesticht is.

De bodt stemt in en zegt dat het wel belangrijk is, dat

anders. Het is dan een particuliere boodschap. Het

definities erbij verzinnen, zelf een beeld erbij vormen,’

‘Ja‘, zegt De Bodt, ‘Er waren vroeger, in de vroege 19e

het gereproduceerd kan worden. Je kunt jezelf een

blijft moeilijk om dat verschil aan te duiden, want er

stelt Fortuin.

eeuw, illustraties in romans, deze bestaan natuurlijk nog

opdracht geven een boekje te maken, en dan heb je

kan natuurlijk wel echt een boodschap in een autonoom

De Bodt zegt dat dit over vrije codes gaat, het zijn

niet zo lang, maar ook in bijbels waar prenten in staan,

de kans dat het blijft bij één exemplaar, maar het is

werk zitten.

afspraken, het ligt niet vast.

die inderdaad gereproduceerd zijn. Deze zijn door

bedoeld om uit te geven, om er meer van te maken.

Fortuin vraagt of De Bodt denkt dat als men autonoom

Literatuurhistorici of andere mensen, die zich met tekst

iemand getekend, maar door een ander op de plaat

De Bodt zegt te denken dat dit ook belangrijk is.

werk meer als illustratie zou zien dat er meer erken-

bezig houden, zeggen daarover dat tekst codes zijn, die

gezet. Op die bijbels staat zowel degene, die de prent

Fortuin vraagt om verduidelijking: ‘De bedoeling

ning zou zijn voor illustratie. De Bodt antwoordt dat

zijn afgesproken en dat beeld dat niet is, dat je dat zelf

heeft gemaakt, als degene die het ontwerp heeft

waarmee iets gemaakt is?’.

ze denk dat er op dit moment al heel veel erkenning

kunt interpreteren.

gemaakt, twee mensen. Maar dat maakt eigenlijk niet

‘Ja’ zegt De Bodt. Fortuin stelt dat je daarmee

aan het komen is, dat het er al is, maar dat er weinig

De Bodt zegt dat dit niet waar is. ‘Al zeg ik maar dat geel

uit, wij zeggen nu: ‘dat is een illustratie van Dorée’,

bijvoorbeeld een muurschildering niet als illustratie

begrip is.

voor de haat staat. Er moet verandering komen in de

maar Dorée heeft die prent niet gemaakt, dat is

kunt zien en De Bodt zegt dat dat dan misschien wel

Er wordt slordig mee omgegaan. Het grote probleem is,

manier waarop mensen denken. Mensen die alleen maar

iemand anders, een hele goede prentmaker. Hij had

niet als illustratie gezien kan worden.

volgens De Bodt, dat mensen op school wel leren lezen

met dat woord bezig zijn, moeten ook leren kijken,’

en teksten leren verklaren, maar niet leren beeld te

zegt De Bodt.

een fantastisch atelier waar dat kon. Die reproduceerbaarheid is dus wel belangrijk!’ zegt De Bodt. ‘Het idee

43:24

verklaren. Zij zegt dat Karel Berkhout dit heeft gezegd

‘En denk je dat dat nu aan het veranderen is?’ vraagt

over illustratie is veranderd, wij, de mensen na hem,

‘Wat zijn volgens jou voorwaarden voor een illustratie?’

in de NRC en die zegt dat hij het niet begrijpt en dat

Fortuin. De Bodt geeft als voorbeeld de NRC en zegt

hebben Dorée tot illustrator gemaakt.’

vraagt Fortuin. De Bodt lacht en stelt dat je het dan

het stom is dat we dit niet hebben. De Bodt zegt toen

dat deze sinds dat hij in een kleiner formaat uitgebracht

omdraait. Een werk kan later in de vorm van illustratie

te hebben gedacht dat daar het probleem zit, mensen

wordt, een hoop illustraties met zich meebrengt. De

38:44

gezet zijn. Je kunt niet een voorwaarde stellen voor

kijken niet.

vaste politieke illustratoren, de portretjes van de

Fortuin vraagt of het niet zo kan zijn dat de illustratie de

een illustratie, maar pas als hij er is, kun je het een

gedachte is, Dorée heeft de plaat bedacht. De Bodt zegt

illustratie maken.

50:26

dat het inderdaad het idee van Dorée is, maar dat het

De Bodt verwijst terug naar de Monet eerder uit

De Bodt zegt dat één van de belangrijkste elementen

niet zijn handschrift is.

het gesprek. ‘Je kunt het doelend maken naar je

in beeld is dat het, net als muziek, bij je binnen komt

We nemen afscheid en ik ben weer wat stappen verder

Fortuin stelt dat je dan eigenlijk kunt zeggen dat het

boodschap,’ stelt De Bodt.

zonder dat je je er open voor hoeft te stellen, wat dus

in mijn zoektocht naar de essentie van illustratie.

handschrift van de illustrator er niet toe doet.

‘Dus het beeld dienend maken aan de boodschap?’ gaat

bij tekst niet zo is. Om tekst te kunnen begrijpen moet

28

columnisten, kaarten, heel veel. Het beeld wordt ook groter aldus De Bodt.

29