Landschapsbelevenissen

COLOFON Deze brochure is een uitgave van Regionaal Landschap Rivierenland vzw in samenwerking met de provincie Antwerpen. Redactie: Sabine Caremans Met dank aan: Philippe de Backer, Bart Govaere, Stefaan Janssens, Suse Leisegang, Peter Hendrickx, Katrien Proost, Ilse Stoffels, Gerald Vereyken, Evi Van Camp, Anja van Dyck en Griet van Olmen Eindredactie: Sabine Caremans, Martine Couvreur, Ann Kersemans en Dirk Vandenbussche Vormgeving en druk: Drukkerij Michiels, Booischot Kaart: Smets en Ruppol

Landschapsbelevenissen

in Rivierenland

Op ontdekking naar de geschiedenis van het landschap in en omheen de valleien van Grote Nete en Gestelbeek NIJLEN . HEIST-OP-DEN-BERG . PUTTE . BERLAAR

Foto’s: Sabine Caremans, Bart Ceulemans, Martine Couvreur, Christine de Ceuster, Kempens Landschap vzw, Katrien Proost, Ilse Stoffels, Tpa, Griet Van Olmen, Lies Van den Bruel, Glenn Vermeersch en Hans Vermeersch. Cartoon: Britt Biermans Verantwoordelijke uitgever: Martine Couvreur, Regionaal Landschap Rivierenland vzw, Hombeeksesteenweg 264, 2800 Mechelen Wettelijk depotnummer: D/2010/12.253/3 Deze publicatie is gedrukt op FSC-papier met vegetale inkten.

Rivierenroute

02-08-2010

12:19

Pagina 1

Provinciaal Groendomein Kesselse Heide

7 5

4 3

6 2 1

17

8

18

3

16

4

1

15

Provinciaal Groendomein De Averegten

2

9

5

6

7 8 9

10 fietsroute: A-lus fietsroute: B-lus

14

Beerzelberg

11 12

fietsroute (autovrij) fietsroute (onverhard) fietsroute (onverhard en autovrij) route afwijkend fietsroutenetwerk te bezoeken, afwijkend van de fietsroute verbindingsroute of variante

29 7

fietsknooppunt kilometeraanduiding

MET DANK AAN TOERISME PROVINCIE ANTWERPEN VZW NADRUK OF AANPASSING ONDER GELIJK WELKE VORM IS VERBODEN © TPA - © KAARTONTWERP SMETS & RUPPOL

13

13bis

VOORWOORD ‘Landschapsbelevenissen’ neemt je mee op de fiets doorheen de geschiedenis van het landschap. Via stopplaatsen met tekst en uitleg maak je kennis met bezienswaardigheden die verhalen over vroeger en nu. Je doorkruist de vallei van de Grote Nete en de vallei van de Gestelbeek en leert bij over de natuur en het landschap. Je gaat terug naar de tijd van Graaf de Ferraris (omstreeks 1777) en Vandermaelen (omstreeks 1854) en ontdekt waarom je nu nog bepaalde bossen, weiden, heide, hoeves, hoven en kastelen ziet. Je flitst 10 à 20 miljoen jaar terug en komt te weten waarom de Beerzelberg nu het dak van de provincie Antwerpen is. Je maakt tot slot kennis met verschillende landbouwteelten en hun relatie met de natuur en het landschap. Dankzij de verschillende hoevewinkels langsheen de landschapsbelevenissenroute kan je genieten van het lekkers dat deze streek te bieden heeft. Een stopplaats is een plek waar je kan halt houden om over de geschiedenis en de wetenswaardigheden te lezen, en het landschap in je op te nemen. Enkel als er duidelijk bij vermeld staat dat je er hoeveproducten kan kopen of vrij mag rondwandelen, is dit ook toegelaten. Ben je benieuwd? Stap dan op je fiets met dit boekje in de hand en beleef het landschap!

Poel Gestelbeek

Kasteel Kesselhof

FIETSLUS A - 35 KM Fietsknooppunt

30 ˘ 28

Aanlooproute vanuit Lier. Deze prachtige weg neemt je mee langsheen de Grote Nete naar het startpunt van Fietslus A.

Fietsknooppunt

16 ˘ 14

1. Herberg de Boekt Herberg de Boekt (Kesselsesteenweg 14, 2590 Berlaar) is het startpunt van onze tocht. 2. Poel aan de monding van de Gestelbeek te Berlaar Van aan Herberg de Boekt zie je aan de overkant van de Kesselsesteenweg een bomenrij van zwarte els en wilg, die leidt naar de monding van de Gestelbeek. Daar ligt een poel die heel wat waterplanten en dieren huisvest, zoals kikkers, padden, salamanders, libellen en diertjes met sprekende namen als schrijvertjes, ruggenzwemmers en schaatsenrijders. De poel werd in 2010 heraangelegd door Regionaal Landschap Rivierenland met steun van de provincie Antwerpen. In een boom vlakbij de poel plaatsten leden van de milieuraad van Berlaar in 2008 een door de gemeente aangekochte steenuilenkast die nu bewoond is. De steenuil heeft het liefst een landschap met weilanden, knotwilgen, fruitbomen en oude schuurtjes. Bloemrijke weilanden zijn echte muizen- en regenwormparadijzen, dus daar vindt deze vogel veel voedsel. In holtes van knotwilgen, fruitbomen en schuurtjes kan de steenuil dan weer zijn jongen grootbrengen. En in hagen en houtkanten verschuilt hij zich. De steenuil is ook dikwijls overdag actief. Je kan hem zien genieten van het zonnetje op knotwilgen of weidepaaltjes. De meeste mensen merken hem echter niet op, omdat hij zo klein is. Als hij op een paaltje zit is het net of dat gewoon wat langer is. Hij maakt wél veel lawaai.

Je rijdt naar knooppunt 16, fietst over de Grote Nete en kijkt uit over de vallei. Dit landschap is in de Vlaamse landschapsatlas opgenomen als ankerplaats ‘Omgeving van Gestel’. Ankerplaatsen zijn heel waardevolle landschappen met een grote historische, natuurwetenschappelijke en esthetische waarde (meer informatie vind je op: www.onroerenderfgoed.be). Het landschap in deze omgeving is een landbouwgebied dat ontstond door ontginning vanuit kasteeldomeinen en de ervan afhankelijke hoeves. Reeds op de kaart van Ferraris (1777), was heel dit gebied (tot aan Kruiskensberg en Gestel op de andere oever) gekenmerkt door aaneengesloten beemden langsheen de sterk kronkelende Nete. Beemden zijn graslanden, gelegen in rivier- en beekdalen. Naast de beemden lagen akkers en hooilanden op de drogere gronden en hier en daar een klein perceel bos. Bijna een eeuw later toont de kaart van Vandermaelen (1854) dat het landschap maar weinig veranderd is. Er zijn ook enkele kasteeldomeinen en hoeves aanwezig. Een voorbeeld van zo’n kasteeldomein is het Kesselhof te Nijlen, een neoclassicistisch kasteel uit 1872-1874, omgeven door een park, aangelegd in 1862-1864. Ook de Gasthuishoeve en hoeve ‘De Hel’ zijn stille getuigen van een ver verleden. Mijmerend over het rijke verleden van dit landschap, kom je terug in het heden terecht wanneer je bij de Ionahoeve aankomt. Ga even mee op ontdekking naar een houtkant, vooraleer de hoevewinkel te bekijken.

Meer informatie vind je op: www.rlrl.be

4

5

Houtkant

Melkveebedrijf

3. Houtkant in beheerovereenkomst

Fietsknooppunt

Enkele tientallen meter voor het bord van de hoevewinkel zie je aan de rechterzijde een perceel dat aan twee kanten begrensd is door houtkanten. Deze bestaan uit o.a. zwarte els, hazelaar, ratelpopulier, zomereik, spork, berk, sleedoorn en vlier. De houtkanten zijn in beheerovereenkomst bij de Vlaamse Landmaatschappij (VLM), d.w.z. dat de Ionahoeve op vrijwillige basis een contract heeft afgesloten met de VLM voor het beheer en het onderhoud van deze houtkanten. In ruil hiervoor ontvangen ze jaarlijks een beheersvergoeding. Meer informatie vind je op: www.vlm.be

5. Melkveebedrijven

14 ˘ 41 ˘ 34

Moderne melkveebedrijven zijn hier duidelijk aanwezig in het landschap. De weilanden zijn gelegen op hoger gelegen, drogere gronden in de vallei. In de verte zie je aan de linkerzijde de kerktoren van Bevel. Richting fietsknooppunt 34 zie je aan de rechterzijde Kruiskensberg te Nijlen. 6. Kruiskensberg

4. De Ionahoeve

6

De Ionahoeve doet dienst als zorginstelling en begeleidt zo’n 30 kinderen en 30 volwassenen. Deze mensen werken onder pedagogische begeleiding dagelijks mee op het land, in de tuin en in de bakkerij, waar ze zelf groenten kweken en brood bakken. Als onderdeel van het begeleidingstraject bieden ze zelf gebakken brood en gebak, bioproducten, Oxfam fairtrade producten, sappen en wijnen, zuivelproducten en groenten aan in de hoevewinkel. Op het domein mag je gerust een kijkje nemen.

‘Kruiskensberg en omgeving‘ werd in 1995 omwille van de historische, natuurwetenschappelijke en esthetische waarde aangeduid als beschermd landschap. Kruiskensberg is tevens als ankerplaats opgenomen in de landschapsatlas. Omstreeks 1777 (te zien op de Ferrariskaart) maakte Kruiskensberg deel uit van een geheel van overwegend heide, beemden, akkers en bos. Het gebied strekte zich toen in het noorden uit tot de Herenthoutsesteenweg, maar heeft ondertussen plaats moeten maken voor weilanden.

De winkel is geopend op maandag, woensdag, vrijdag van 14u tot 17.30u. Iona Hoevewinkel, Nieuwe Bevelsesteenweg 66, 2560 Kessel. Tel. 03 491 02 29.

In het bos Kruiskensberg bevinden zich enkele opvallende stukjes natuur: een ven met uitgestrekte vochtige heide en open zandduinen. Het zuidelijke gedeelte van dit

7

Kruiskensberg

gebied -ter hoogte van de oude Netearmen- is een ideale leefplek voor libellen en vleermuizen. Er staat ook een historische kapel, waar je voorbij fietst. In dit gemeentelijk wandelbos ben je altijd welkom voor een wandeling. Kruiskensberg is ook nu nog bekend als bedevaartsoord. Volgens de legende ontstond de plek toen omstreeks 1260 een schaapherder van koorts genas door de heilzame werking van het water uit de bron op de Lieve-Vrouweheide te Bevel. Als aandenken plaatste hij een houten kruis op de berg waar de bron ontsprong. In 1691 werd de bron van het bedevaartsoord omgevormd tot vijf waterputten. De kapel van Kruiskensberg gaat terug tot 1861 en het bijhorende ijzeren kruis vervangt het oorspronkelijke houten en dateert van 1865. Elk jaar op goede vrijdag komen bedevaarders terug naar deze plek. Aan fietsknooppunt 34 fiets je even noordwaarts naar het aardbeibedrijf ‘Op het Veld’ Steynehofweg 7 te Nijlen. 7. Aardbeibedrijf ‘Op het Veld’ Op het aardbeibedrijf van de familie Vermeiren-Van Olmen kan je van mei tot september aardbeien en allerlei heerlijke bessen -ook klein houtig fruit genoemd- kopen aan een kraampje op het veld.

Vallei van de Grote Nete

Voor de bestuiving van de aardbeien gebruikt men hier hommels. Zonder goede bestuiving immers geen goede vruchtzetting. Op het bedrijf springt men oordeelkundig om met het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Zo wordt het gebruik van herbiciden tot een minimum beperkt door het gebruik van antiworteldoeken in de plukpaden. Voor irrigatie gebruikt men in de eerste plaats regenwater en daarnaast ook putwater. Meer informatie vind je op: www.ophetveld.be

Fietsknooppunt

34 ˘ 33 ˘ 25

Via fietsknooppunt 33 - 25 kom je aan Taverne ’t Schipke en bevind je je terug in het hart van de vallei van de Grote Nete. 8. Vallei van de Grote Nete De Grote Nete is een zoetwatergetijdenrivier: het waterpeil zakt en stijgt bij elke cyclus van eb en vloed. Zover landinwaarts is er echter geen invloed meer van het zoute zeewater, maar volgt het zoete water deze getijdenwerking. Je hebt hier een mooi zicht op het afwisselende valleilandschap van de Grote Nete en wat verderop de Wimp. Je ziet restanten van de oude perceelstructuur en het wegenpatroon, oude bossen, broekbossen en hooilanden. Deze elementen weerspiegelen duidelijk de geschiedenis van dit gebied sinds de 18e eeuw. De opvallende reliëfverschillen en de variatie in begroeiing typeren dit structuurrijk landschap, waarin open en gesloten vegetaties elkaar afwisselen. De combinatie van vochtige vegetatietypes en oude bossen biedt een ideale leefplek voor tal van zeldzame en minder zeldzame broedvogels, alsook voor amfibieën en zoogdieren. In de hooilanden naast de brug leeft ondermeer de roodborsttapuit. Roodborsttapuiten verkiezen open tot halfopen, vaak droge terreinen met enige struweelopslag of hoog opschietende kruiden. Het goed verborgen nest wordt op of net boven de grond gebouwd. Vanaf een uitkijkpost in het territorium aast de roodborsttapuit op insecten en ander klein gedierte.

8

9

Roodborsttapuit

De komende jaren zal het uitzicht van de vallei hier enorm veranderen. In het kader van het Sigmaplan, waarin veiligheid tegen overstromingen, natuurlijkheid, en economie centraal staan, zal vanaf de Hellebrug tot aan de Herenbossen de vallei haar natuurlijk karakter op termijn terugkrijgen. Het Sigmagebied in de Vallei van de Grote Nete strekt zich verder uit tot voorbij het Zammelsbroek in Oosterlo. Tussen de Herenbossen en het Zammelsbroek zal het gebied vooral dienen voor waterberging maar zal de natuur haar plaats blijven behouden. De grote uitdaging van het Sigmaplan in de Vallei van de Grote Nete bestaat uit het vernatten van het gebied zonder dat de mensen hier schade van ondervinden. Door het opstuwen van het waterpeil bij laagwater van de Nete, kan de grondwaterstand in de vallei verhogen en kunnen schrale graslanden, dottergraslanden en zelfs rietmoeras zich terug ontwikkelen en kunnen vogelsoorten, zoals roerdomp, tot broeden komen in de vallei. Meer informatie vind je op: www.sigmaplan.be Even opgelet! Voor je knooppunt 25 bereikt, fiets je even zuidwaarts door de Averegten. Je bevindt je al spoedig in het hart van dit prachtige bosgebied in Heist-op-den-Berg.

Hooiland de Averegten

Door deze afwisseling leven er heel wat dieren die hun prooi vinden in het open gebied. De kerkuil broedt in de boerderij, de steenuil in een oude, holle wilg, de ransuil in de eikenboom. Alle vinden hun prooi in de weilanden rond Hallaaraard en de boerderij. Dieper in het bos wonen o.a. de vos, marterachtigen zoals bunzing, hermelijn en wezel, grootoorvleermuizen en bosuil. Ook deze jagers kunnen daar leven omdat er voldoende prooidieren aanwezig zijn. In de verschillende poelen die het domein rijk is, leven kikkers, salamanders en padden. Daarnaast komen in het gebied ook enkele reptielen voor, zoals de levendbarende hagedis. In het voorjaar kan je met een beetje geluk de hazelworm zien zonnen op het dolomiet van de vrij toegankelijke groene wandelroute. De Averegten was oorspronkelijk een kasteeldomein en hoorde bij het kasteel van Isschot. Het kasteel staat er nog steeds maar is particuliere eigendom. Het domein werd gebruikt als ‘lusthof’ waarin de kasteelheer met zijn vrienden ging jagen en de kasteelvrouw met haar vriendinnen ging zwemmen in de vijver. Aan Taverne het Boshuis kan je de fiets even parkeren en naar de biologische schapenboerderij wandelen, die zich aan de oostelijke zijde bevindt. De wandeling naar de boerderij bedraagt 1,5 km. Je zal merken dat het bosgebied overvloeit in weilanden die begraasd worden door schapen en paarden.

9. De Averegten De Averegten is een bosrijk gebied (100 ha) op de grens van de Heistse deelgemeenten Hallaar en Itegem, dat reeds ten tijde van Ferraris (1777) bestond. Het kasteel Isschot ligt er verscholen tussen de bomen. Het Provinciaal domein De Averegten is een gebied met een evenwichtige afwisseling tussen open ruimte en gesloten bos. De open ruimten worden voornamelijk beheerd als graasweiden voor de dieren (herten, schapen, paarden), als picknickweide of als speelweide.

10

11

Ter Speelbergen

De biologische schapenboerderij is een typische Kempische langgevelhoeve. Op de boerderij kan je op verschillende plaatsen gevlochten heggen terugvinden die dienen als omheining voor de schapen. Bij ecologisch beheer van het landschap past de beheerder hier deze eeuwenoude techniek toe. Meidoorn, sleedoorn, maar ook hondsroos of eglantier snij je hierbij laag op de grond, legt ze neer en uit deze neergelegde takken schieten nieuwe takken op. Zo kom je tot een gevlochten, levende heg, prima geschikt om de schapen binnen te houden en bovendien een paradijs voor vogels om te schuilen, te nesten en te smullen van bessen en bottels. Neem gerust een kijkje. Je kan er ook terecht voor lamsvlees. Wie liever niet wandelt en toch de boerderij wil zien, kan best naar knooppunt 25 fietsen en vervolgens naar knooppunt 29, waar de boerderij gelegen is. Natuurliefhebbers vinden in de buurt van de boerderij, in het oostelijk gelegen gedeelte Hallaaraard, rustige observatiepunten voor het waarnemen van o.a. roodborsttapuit, kievit, graspieper, boerenzwaluw. Meer informatie vind je op: www.averegten.be Eens de Averegten uit, vervolg je je weg vanaf knooppunt 29 naar 38. Vanaf knooppunt 38 ga je richting knooppunt 78, maar je rijdt niet tot aan knooppunt 78. Je wijkt even van het fietsknooppuntennetwerk af door de Werftsesteenweg tot op het einde te volgen, naar de Liersesteenweg. De Liersesteenweg steek je over en je slaat de Kleine Kegelstraat/Kroonstraat in. Dit zijn twee straatnamen voor één straat omdat je je hier op de grens van Heist-op-den-berg met Putte bevindt. Op het einde van deze straat steek je de Mechelsesteenweg over en je slaat de eerste straat links in, de Peredreef. Op nummer 5 bevindt zich domein ‘Ter Speelbergen’, te Heist-op-den-Berg en Putte.

12

Kasteel Pelgrimshof

terlee en een grote tuin. Ook een bakhuis afkomstig uit Diepenbeek bouwde hij op traditionele manier in de tuin herop. De vzw Kempens Landschap verwierf het domein Ter Speelbergen in 2006 en verzekerde op deze manier het publieke karakter van de site. De opdracht van de vereniging leunt nauw aan bij het gedachtegoed van wijlen dr. Jozef Weyns. Ter Speelbergen blijft een gastvrij huis. Iedereen is er van harte welkom. Meer informatie vind je op: www.kempenslandschap.be Je fietst de Peredreef uit en komt zo rechts op de Kastanjedreef. Vanaf hier volg je terug het fietsknooppuntennetwerk richting knooppunt 79, langs het enigszins verscholen kasteel Pelgrimshof. 11. Kasteel Pelgrimshof Het Pelgrimshof te Heist-op-den-Berg heeft een herkenbare domeinstructuur met een beboste kern en dreven en akkers, die dateren uit de tijd van Vandermaelen (1854). Als leengoed voor de heren van Beerzel, die het op hun beurt in leen hielden voor de heren van Heist-op-den-Berg, dateert de oudste vermelding van de Pelgrimshoeve uit de 15e eeuw. Je fietst verder richting knooppunt 92 en komt voorbij Speelbergenbos. 12. Speelbergenbos

10. Ter Speelbergen of Bokrijk in het klein

Eind 2002 kocht de vzw Kempens Landschap op vraag van de gemeente Heist-opden-Berg een bosweiland nabij het Pelgrimhof. De aankoop gaf een aanzet tot de verdere versteviging van de gemeentelijke natuurlijke structuur en de hovengordel rond Heist-op-den-Berg.

In 1951-1952 bouwde Jozef Weyns, stichter en eerste conservator van Bokrijk, zijn huis volgens eigen inzichten en met authentieke materialen, gered uit hoeves en gebouwen in heel Vlaanderen. Deze heemstee geldt als rechtstreekse voorloper van Bokrijk. Verder omvat het domein Ter Speelbergen een schuurtje afkomstig uit Kas-

Ter omvorming van het populierenbos plantte men als hoofdboomsoorten es en winterlinde aan. Verder creëerde men een soortenrijke bosrand met streekeigen struiken zoals meidoorn, spork en hazelaar.

13

Speelbergenbos

Beerzelberg

Het bosweiland is ontsloten voor wandelaars via een wandellus van ongeveer 900m. De ingang en parking van het wandelgebiedje zijn gelegen in de Pelgrimhofstraat, waar je langs fietst.

Fietsknooppunt

92 ˘ 19

Je fietst verder langs knooppunt 92 richting knooppunt 19, maar in de Minksbossenstraat neem je de eerste straat links en rijd je de Rechtestraat in. Hier stop je even bij nr. 2, te Heist-op-den-Berg, de Langveldhoeve. 13. Langveldhoeve

Plattekaas, yoghurt, ijs, boter, rijstpap en andere heerlijke desserten worden dagvers en ambachtelijk bereid. In de Langveldstraat 56, te Heist-op-den-Berg kan je elke dag behalve woensdag en zondag terecht van 9u tot 12.30u en van 13.30u tot 18u. Meer informatie vind je op: www.langveldhoeve.be Je keert nu terug naar de Minksbossenstraat en vervolgt je weg naar knooppunt 19 en nadien richting knooppunt 18. Na een zigzaggende klim kom je op de Beerzelberg, ook wel het dak van de provincie Antwerpen genoemd. 14. Beerzelberg Beerzelberg is een heuvelrug die zo’n 10 à 20 miljoen jaar geleden als zandbank voor het strand van de toenmalige zee lag. Sinds de daling van de zeespiegel en de daaropvolgende erosieperiode markeert deze heuvelrug de grens van de verdwenen ‘Diestiaanzee’ in het huidige landschap. Het is één van de meest noordelijke uitlopers in het zandbankensysteem van de toenmalige Diestiaanzee. De berg ligt zo’n 50m boven de zeespiegel en is het hoogste punt van de provincie Antwerpen. De top van Beerzelberg is zoals bij de meeste Diestiaanheuvels plat.

In 1985 werd het ouderlijke landbouwbedrijf in de Langveldstraat overgenomen door de familie Van den Bruel. Het landbouwbedrijf week uit naar de Rechtestraat 2 voor de productie van melk en zuivel. Op de weide rondom de Langveldhoeve kan je de grazende koeien bewonderen. De verschillende ambachtelijke producten kan je nog steeds in de Langveldstraat 56 kopen. Dat betekent dat je op dit adres, Rechtestraat 2, niet kan aanbellen. Het gesloten melkveebedrijf telt ongeveer 90 melkkoeien. Het bedrijf beschikt over ongeveer 80 ha landbouwgrond waar zowel maïs, gras als graan verbouwd worden. Enkele hectare gras zijn bestemd als graaswei voor de koeien. Daarnaast zitten er in het teeltplan jaarlijks 1 à 1,5 ha aardappelen, die ook verkocht worden in de winkel.

14

Op Beerzelberg zelf vind je enkele exemplaren van zogenaamde autochtone bomen en struiken. Dit zijn bomen en struiken die zich sinds hun spontane vestiging na de laatste ijstijd ter plekke enkel natuurlijk hebben verjongd, of kunstmatig zijn vermeerderd met strikt lokaal oorspronkelijk materiaal. Autochtone bomen en struiken zijn aangepast aan de lokale groeicondities, na vele eeuwen van natuurlijke selectie. Ze zijn vaak beter bestand tegen uitzonderlijke vorstperiodes en ziektes dan niet-autochtone bomen en struiken. Sinds enkele jaren oogst en kweekt een erkend boomkweker op Beerzelberg zaden met de bedoeling om het plantgoed weer in de streek aan te planten. Ook op andere plaatsen gebeurt dit, onder meer door Regionaal Landschap Rivierenland in samenwerking met o.a. Bosgroep Antwerpen-Zuid. Meer informatie vind je op: www.rlrl.be

15

Tomatenteelt bij Bart en Elke Ceulemans

Tijdens de Middeleeuwen werd op de Beerzelberg eikenhout via hakhoutbeheer gewonnen. Wat vandaag overblijft zijn de eeuwenoude hakhoutstoven, als getuigen van het toenmalige beheer. Naast de hakhoutstoven is de vegetatie open, met vooral ruige grassoorten en plekjes met purperkleurige struikheide. Op de heide vinden we talrijke solitaire bijtjes. Je kan hier vrij wandelen. Bij Natuurpunt De Putter kan je terecht voor meer informatie over solitaire bijen, alsook bij Natuurpunt Educatie.

Tevens maakt men gebruik van warmtekrachtkoppeling (WKK), duidelijk zichtbaar naast de serre. Hiermee produceren zij elektriciteit voor de buurt en met de warmte die vrijkomt verwarmen ze de serres. Deze serres begieten ze met regenwater uit een opvangbekken.

Meer informatie vind je op: www.natuurpunt.be/nl/natuurbehoud/educatie

Voor je Gestel binnenrijdt, zie je aan de linkerzijde in de verte de Kijfbossen.

Je fietst richting knooppunt 18, maar ter hoogte van het kruispunt van de Heimolenweg (straat waar je infietst na de Kegelstraat) en de Houwstraat, sla je rechtsaf de Houwstraat in. De Houwstraat wordt de Isschotweg. Daar sla je de tweede zijstraat in (de Heestenweg). Na de Heestenweg ga je links de Bruulstraat in tot op de Melkouwenstraat, waar je links ingaat. Vanaf hier volg je de weg naar knooppunt 52. Je stopt bij Grobar BVBA, Bart en Elke Ceulemans-Hendrickx, Alflaar 14, 2590 Berlaar. 15. Flandria Tomatenteelt in serre Bart en Elke Ceulemans hebben een serre van 23.000 m2. Zij telen vleestomaten volgens het Flandria-lastenboek. Flandria is het keurmerk voor groenten en fruit dat de belangrijkste veilingen in België gebruiken. Eén van de vereisten van het Flandria-lastenboek is milieubewuste teelt: bv. schadelijke insecten bestrijden met hun natuurlijke vijanden, waardoor je minder gewasbeschermingsmiddelen moet inzetten. Flandria werd opgericht in 1995, met lastenboeken voor tomaten en witloof. Ondertussen zitten er al meer dan 55 soorten groenten en fruit onder het Flandrialabel (o.a. tomaten, sla, asperges, bonen, broccoli, bloemkool, radijsjes, aubergines, courgettes, champignons, witloof, komkommer, appelen en peren). Deze producten zijn in de winkel herkenbaar aan de verpakking met het Flandria-logo. De bestuiving van de tomatenplanten die ze op dit bedrijf kweken gebeurt met hommels.

16

Kijfbossen

Je maakt weer rechtsomkeer en fietst terug naar knooppunt 52.

Fietsknooppunt

52 ˘

32

16. Kijfbossen Ten oosten van Berlaar ligt in de vallei van de Gestelbeek een kleinschalig en gesloten landschap met een afwisseling van bosjes en soortenrijke hooilanden. Deze ‘open’ vallei is een natuurlijk overstromingsgebied en biedt een mooi vergezicht op de omgeving. Het boscomplex ‘De Kijfbossen’ is een ‘Ferrarisbos’ (bestond reeds in 1777) en maakt deel uit van een oud domein van de adellijke familie ‘van Rameyen’ van het wat verderop gelegen Hof van Rameyen. Tegenwoordig is het boscomplex eigendom van het Agentschap voor Natuur en Bos (Vlaamse Gemeenschap). Er komen enkele zeer waardevolle, kleine bossen voor (alluviaal essen-iepenbos en alluviaal elzenbos met veel zachte berk). De sporen van het historische hakhoutbeheer van hazelaar, es en zwarte els zijn prachtig bewaard, en in veel gevallen zijn de overstaanders nog oude zomereiken. In 2002 kocht het Agentschap voor Natuur en Bos 36 ha aan, bestaande uit een oude boskern van 13 ha en de omliggende weilanden. In 2004 beplantten vele tientallen vrijwilligers 5 ha met 11.000 bomen in het kader van de actie ‘Kom op tegen kanker’. In 2010 plantte ANB terug enkele hectaren aan, om de oudere boskern uit te breiden. Zo krijgen de typische bossoorten meer kansen. Door behoud van de openheid in de beekvalleien, kan ook dit typische soortenrijke landschap behouden blijven.

17

Gestel

Fietsknooppunt

Natuureducatief pad Gestel

32 ˘ 16

Ter hoogte van knooppunt 32 kom je terug in de vallei van de Grote Nete en zie je aan de rechterzijde het Hof van Rameyen, een waterburcht die dateert van de 14e eeuw. Je bevindt je opnieuw in de ankerplaats ‘Omgeving van Gestel’ en rijdt terug naar knooppunt 16. 17. Gestel Gestel is een beschermd dorpsgezicht. Samen met de gemeente Berlaar, werkt de vzw Kempens landschap aan een initiatief om de dorpskern te herwaarderen. De kern van dit gehucht bevindt zich ongeveer in het midden, tussen het Kasteel van Gestel en het Hof van Rameyen, en ontwikkelde zich rond de kerk die hier in de 15e eeuw werd opgericht. Voor de kerk ontstond door de inplanting van enkele hoeves een rechthoekig plein, dat doorheen de geschiedenis zijn uitzicht grotendeels heeft behouden. Het landschap in de omgeving van Gestel bestaat uit landbouwgebied, dat ontstond vanuit kasteeldomeinen en hoven. In Gestel kocht Natuurpunt De Wielewaal de Oude Netemeander. Dit is een waardevol stukje natuur waar vroeger de Grote Nete meanderde. Meer informatie vind je bij: www.kempenslandschap.be www.natuurpuntdewielewaal.be 18. Het Geboortebos Den Hulst

dere boomsoort te planten ontstaat er op termijn een klein arboretum. Bijenbond St. Ambrosius Berlaar schenkt deze geboortebomen en plant ze aan. Het gemeentebestuur en de milieuraad ondernemen allerlei acties om het parkje zo aantrekkelijk mogelijk te maken. Zo hangen er nestkasten voor torenvalk, steenuil, mezen en solitaire bijen, en werd een houtmijt aangelegd als schuil- en nestplaats voor allerlei dieren. Via onderhoud van knotbomen en hakhoutkanten, en door selectief maaibeheer, geeft men kansen aan fauna en flora. Ook bepaalde kruiden worden bevoordeeld als waardplant voor bijvoorbeeld vlinders. Via infoborden vind je meer uitleg langsheen een educatief pad. Neem gerust een kijkje op dit voormalige stort met nieuwe functie.

FIETSLUS B - 22 KM Fietsknooppunt

25 ˘ 51

1. Sint-Guibertuskerk, Itegem, startplaats Je start fietslus B nabij knooppunt 25, in het hartje van Itegem, deelgemeente van Heist-op-den-Berg. Aan de Sint-Guibertuskerk (met parkeerplaats) fiets je de Karel Goovaertstraat uit. Op de Krombeekweg sla je linksaf en volgt het fietsknooppuntennetwerk richting knooppunt 51. Bij het oversteken van de rivier de Grote Nete, hou je even halt. 2. Vallei van de Grote Nete De landschappelijke structuren van bewoning, wegen, percelering, enzovoort uit de 18de eeuw zijn hier op een goed herkenbare manier bewaard gebleven.

Het Geboortebos Den Hulst is een voormalig gemeentelijk stort dat de gemeente Berlaar uitbouwt tot een natuureducatief parkje. Elk jaar herinnert een pas aangeplante boom aan alle nieuwgeboren kinderen van het afgelopen jaar. Door telkens een an-

18

19

De Wimpelhoeve

In de middenloop van de Grote Nete ligt het natuurgebied ‘Vallei van de Grote Nete’. Dit gebied is in eigendom van Natuurpunt Grote Nete en strekt zich uit over een oppervlakte van 70 ha. Het valleilandschap omvat een kleinschalige afwisseling van hooilanden, populierenbossen, ruigtes, wilgenstruwelen en graasweiden. Het oude cultuurlandschap is nog zeer goed bewaard te Hallaar en Itegem en wordt gekenmerkt door een fijn vertakt netwerk van kleine landschapselementen, zoals houtkanten, bomenrijen, sloten en knotwilgen. De Grote Nete meandert over een afstand van 8 kilometer door dit unieke landschap. De vegetatie omvat een rijke variatie van dottergraslanden, pinksterbloemweiden, kleine oude eikenbossen, bloemrijke moerasspirearuigten en moerasvegetaties op venige bodems. Opvallende plantensoorten zijn ondermeer kleine ratelaar, moerasviooltje, wateraardbei, blauwe knoop en grote bevernel.

Fietsknooppunt

51 ˘

26 ˘

42

Je stopt bij de Waterzuivering Morkhoven, gelegen langsheen de route op de Wiekevorstseweg 44, Herentals. 4. Waterzuivering Morkhoven Deze afvalwaterzuiveringsinstallatie werd gebouwd in 1981 en kan het afvalwater zuiveren van 43.200 mensen. Het gezuiverde water komt in de Wimp terecht. Aquafin beheert de infrastuctuur voor de zuivering van het afvalwater volgens de 11 rivierbekkens die Vlaanderen telt. IJzer, Brugse Polders, Gentse kanalen, Beneden Schelde, Leie, Boven Schelde, Dender, Dijle, Nete en Maas.

Fietsknooppunt

42 ˘

99

Ter hoogte van kruispunt Wiekevorstse Goorweg/ Pompoenstraat steek je over en sla je rechtsaf de Hoogbraak in naar Klein Scherpenheuvel, Kapellekensdreef, te Wiekevorst.

Het gebied herbergt een belangrijke populatie roodborsttapuit, blauwborst, bosrietzanger, zomertortel en grasmus. Minder algemeen zijn nachtegaal, wielewaal en sprinkhaanzanger, buizerd, torenvalk en sperwer. Meer informatie vind je bij: Natuurpunt Grote Nete (http://home.scarlet.be/vic.vandyck/).

5. Klein Scherpenheuvel

Je fietst door tot je aan je rechterzijde de Wimpelhoeve, Wimpel 9 te Wiekevorst, ziet.

De legende gaat dat op een dag een koopman uit Scherpenheuvel ’s avonds huiswaarts keerde. In een bos werd hij overvallen door rovers. De koopman ging de rovers te lijf en verwondde er zelfs twee, maar toen er nog meer rovers uit de struiken sprongen, zette hij het op een lopen. Vlakbij Wiekevorst begaven zijn krachten het en hij bad tot God om hem te redden. Na zijn gebed waren plotseling alle rovers verdwenen.

3. De Wimpelhoeve Reeds in de 12e eeuw zijn er sporen teruggevonden van de Wimpelhoeve. Het meest opvallende aan het huidige complex is de lemen schuur uit 1741. Ze is 39m lang en het rieten dak reikt tot ruim 10m boven de grond. Aan beide uiteinden van de schuur situeren zich stallingen; in het middengedeelte was een dorsvloer en stapelruimte voor graan en stro. De schuur is een beschermd monument.

20

Klein Scherpenheuvel

Deze kapel dateert van 1842 en dankt haar naam aan de opvallende gelijkenis met de barokke Basiliek van Onze-Lieve-Vrouw van Scherpenheuvel. Net zoals de basiliek is ook de koepel van het kapelletje bezaaid met sterren.

Toen de koopman opstond zag hij aan een tegenoverliggende eik een Mariabeeld hangen. Hij is dan in Wiekevorst naar de pastoor gegaan, heeft hem het hele verhaal

21

Hoeve De Witte Lelie

verteld en later de kapel laten bouwen. Vlakbij het bedevaartsoord is een parkje met zitbanken en een fietsstalling. Van de Kapellekensdreef fiets je terug naar de Kruisstraat en fiets je verder naar de Itegemseweg waar je links afslaat om bij Hoeve De Witte Lelie, Itegemseweg 98, in Wiekevorst te komen. 6. Hoeve De Witte Lelie De Witte Lelie is een hoeve van 3 generaties oud. In 1991 nam de huidige boer samen met zijn vrouw het gemengd varkens- en melkveebedrijf over van zijn ouders. Een deel van de melk verwerkt men tot verse, ambachtelijke zuivelproducten: plattekaas smaakt er nog naar plattekaas en yoghurt naar yoghurt. De trots van het huis zijn de meer dan 10 verschillende huisbereide desserten, waaronder hoeveijs en in de zomermaanden vers schepijs op het zonnige terras. De totale bedrijfsoppervlakte beslaat 45 ha, waarvan 14 ha maïs, 15 ha graasland, 7 ha graangewassen en 9 ha hooiland. Verder is er een ligboxenstal voor het melkvee en een stal voor jongvee.

De Goren

7. De Goren De Goren is een aantrekkelijk, landelijk gebied van 300 ha in Wiekevorst. De Goorloop verdeelt het gebied in enerzijds een open landbouwgebied en anderzijds een gesloten natuurgebied met heel wat waardevolle historische, landschappelijke elementen. Cultuurhistorisch maken de Wiekevorstse Goren deel uit van de Goorhyde in Westerlo, Hulshout en Wiekevorst. Dit gebied was tot omstreeks 1600 een heidegebied, waar de buurtschaapsherders hun schapen lieten weiden. De bovenste humuslaag met heide werd ook geplagd en onder vorm van “heiturf” gebruikt als brandstof. Het heidegebied leverde eveneens leem en riet als bouwmateriaal. 8. De Pandoerenhoeve en de kaasstrooimolen In het gebied De Goren staan de Kaasstrooimolen en de Pandoerenhoeve. In 2000 herstelden het gemeentebestuur van Heist-op-den-Berg en de koninklijke Heemkundige kring Die Swane, de Pandoerenhoeve in haar oorspronkelijke staat. Sindsdien groeide de hoeve uit tot een geliefde pleisterplaats voor jong en oud.

Op deze boerderij kan je rustig rondwandelen en staat de boer of boerin altijd klaar voor meer uitleg. Je vindt er niet alleen koeien en kalfjes, maar ook een kleine kinderboerderij met geitjes, konijntjes, een boerenpaard en kippen. Openingsuren van 1/4 tem 31/10: maandag, dinsdag, donderdag en vrijdag van 8u tot 19u Openingsuren van 01/11 tem 31/3: maandag, donderdag en vrijdag van 8u tot 18u, dinsdag van 8u tot 12u, zaterdag van 8u tot16u, zondag van 9u tot 13u. Tijdens de maanden mei, juni, juli, augustus is er schepijs tot 21 uur, ook op zondag. Maak rechtsomkeer op de Itegemseweg, sla rechts de Kruisstraat in waar je op het eind rechtsaf de Pompoenstraat inslaat en richting knooppunt 99 fietst. Bij fietsknooppunt 99 volg je even richting 85 tot aan de kaasstrooimolen.

22

Het bakhuis, dat in 2002 op het heemerf oprees, werd ontworpen door architect Willy Bens in de stijl van de 19de eeuwse bakhuisjes die je toen overal aan de boerderijen kon aantreffen.

23

De Watertoren

De hoeve is een vroeg 17de-eeuwse lemen langgevelhoeve die vanaf 1624 tot voor ruim tien jaar op de plaats“Pandoerenhoek”in Schriek stond. Het is een typische zelfdragende vakwerkconstructie met grote open haard, lemen muren en pannendak, vroeger bedekt met stro. De Kaasstrooimolen is de laatste houten standaardmolen in het arrondissement Mechelen en de enige overblijvende van de 15 windmolens die hier in vroegere eeuwen het landschap sierden. Hij werd grondig gerestaureerd en feestelijk ingedraaid in 1990. Ook nu draaien de wieken op zondag als er wind staat. De naam Kaasstrooi is nauw verbonden met de plaatselijke turfgronden. De term ‘kaasstrooi’ is de oud-Nederlandse benaming voor een soort gras, en verwijst dus naar de vroegere plantengroei. Heemerf Pandoerenhoeve en Kaasstrooimolen Bruggeneindse Heibaan, Heist-op-den-Berg. Contactpersoon: Gaston Van Den Broeck (0476/916732). Openingstijden: elke zondag van 14u tot 18u en op afspraak. Keer om en fiets terug naar het fietsknooppuntennetwerk richting knooppunt 99. Fiets naar knooppunt 93 en sla rechtsaf de Onvredestraat in richting knooppunt 77, op weg naar het centrum van Heist-op-den-Berg. Fiets links het Bergbos in en zet je fiets aan de watertoren. 9. De watertoren De water- en uitkijktoren staat midden in het Bergbos. Wie de 138 trappen beklimt of met de lift naar boven gaat, kan van op de uitkijkgaanderij genieten van een prachtig panorama. Meer informatie vind je op: www.heist-op-den-berg.be Keer om, fiets terug naar het fietsknooppuntennetwerk en fiets naar knooppunt 29 (zie Fietslus A bij punt 9 de biologische schapenboerderij op de Averegten voor meer informatie). Nadien fiets je naar knooppunt 25 en dan richting 51, maar ter hoogte van Hallaarstraat sla je linksaf, richting het centrum van Itegem, de plaats waar je bent gestart.

24

25

REGIONAAL LANDSCHAP RIVIERENLAND Regionaal Landschap Rivierenland strekt zich uit over twaalf gemeenten in het zuidwesten van de provincie Antwerpen (Niel, Boom, Rumst, Willebroek, Mechelen, Bonheiden, Sint-Katelijne-Waver, Lier, Putte, Heist-op-den-Berg, Berlaar en Nijlen). De ‘blauwe’ draad doorheen het Rivierenland zijn de benedenlopen van de rivieren Dijle, Nete, Zenne en Rupel. Nergens anders in Vlaanderen vind je zulk een dicht rivierennet op zo’n klein gebied. Deze zoetwatergetijdenrivieren geven samen met de kleinere beekvalleien, talloze waterplassen, uitgestrekte tuinbouw- en heidelandschappen en oude bossen vorm aan een unieke streek. Regionaal Landschap Rivierenland vzw wil dit waardevolle en afwisselende landschap helpen behouden en herstellen. Samen met de ‘open-ruimtegebruikers’ (lokale overheden en verenigingen voor natuurbehoud, toerisme, landbouw en jacht) en de inwoners van deze streek zetten we daarom projecten op rond landschapsherstel, natuurontwikkeling, natuureducatie en natuurgerichte recreatie.

NATUUR- EN LANDSCHAPSTEAM, PROVINCIE ANTWERPEN Het Natuur- en Landschapsteam van de provincie Antwerpen heeft een uitgebreide werking. Ze ontwikkelde onder meer de provinciale landschapskaart, waarop je kan zoeken welke opvallende landschapselementen je terugvindt, dicht bij jou thuis. Meer informatie vind je op: www.provant.be/leefomgeving/natuur_en_ landschap/landschapskaart/zelfopzoeken/

Regionaal Landschap Rivierenland vzw Vrijbroekpark - Hombeeksesteenweg 264 - 2800 Mechelen 015 21 98 53 - [email protected] - www.rlrl.be

26

27

LANDSCHAPSBELEVENISSEN Landschapsbelevenissen is een initiatief van Regionaal Landschap Rivierenland en de provincie Antwerpen, en kwam tot stand in samenwerking met Boerenbond, Landelijke Gilden, Natuurpunt Grote Nete, Natuurpunt De Putter, Natuurpunt De Wielewaal, Kempens Landschap vzw, Toerisme Lier en Pallieterland, Toerisme provincie Antwerpen, de gemeenten Nijlen, Heist-op-den-Berg, Putte en Berlaar, de Vlaamse Landmaatschappij en het Agentschap voor Natuur en Bos. Bovendien kadert dit initiatief in een draagvlakverbredingsproject dat natuur en landbouw bij elkaar wil brengen rond het maken van een fietsroute met landschapsverhalen. Dit project wordt gefinancierd door de provincie Antwerpen, de Vlaamse overheid en Europa via het draagvlakverbredingsproject ‘Landschapsbelevenissen in de Antwerpse Regionale Landschappen’ en via het PDPO-project ‘Toeristische hoevepunten en landbouwbeleving’.

Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland