Landenstrategienota II
voor de Ontwikkelingssamenwerking tussen
de Regering van Mozambique en de Regering van Vlaanderen
2011-2015
Inhoudstafel INHOUDSTAFEL ...................................................................................................................................................2 AFKORTINGEN .....................................................................................................................................................4 I. CONTEXTANALYSE: MOZAMBIQUE IN 2010......................................................................................................6 1.
2. 3.
ALGEMENE CONTEXT ......................................................................................................................................... 6 1.1. Geografie .............................................................................................................................................. 6 1.2. Administratieve indeling ....................................................................................................................... 7 POLITIEKE CONTEXT EN EVOLUTIE ......................................................................................................................... 7 ECONOMISCHE SITUATIE: GROTE VOORUITGANG MAAR NOG GROTERE UITDAGINGEN…................................................... 9 3.1. Macro-economische vooruitgang ......................................................................................................... 9 3.2. Staatshuishouding .............................................................................................................................. 10 3.3. Plaats en bijdrage van de economische sectoren ............................................................................... 11 Landbouw ........................................................................................................................................................... 12 Mijnbouw ........................................................................................................................................................... 12 Industrie ............................................................................................................................................................. 13 Infrastructuur en energie ................................................................................................................................... 13 Communicatie .................................................................................................................................................... 13 Handel ................................................................................................................................................................ 14 Algemene ontwikkeling van de privé-sector ...................................................................................................... 14 Privéconsumptie en inflatie ................................................................................................................................ 15
4.
SOCIALE SITUATIE: GROTE VOORUITGANG MAAR NOG GROTERE UITDAGINGEN… ......................................................... 15 4.1. De vooruitgang ................................................................................................................................... 15 4.2. De uitdagingen.................................................................................................................................... 16
II. DE ANTWOORDEN OP DE SOCIAAL-ECONOMISCHE UITDAGINGEN VAN MOZAMBIQUE ............................... 18 1. 2.
3.
III.
HET ANTWOORD VAN DE MOZAMBIKAANSE OVERHEID .......................................................................................... 18 DE BIJDRAGE VAN DE INTERNATIONALE GEMEENSCHAP ........................................................................................... 20 2.1. Donorgelden en hun sectorale besteding ........................................................................................... 20 2.2. Harmonisering van de steun en coördinatie van de donoren ............................................................. 20 2.3. Algemene begrotingssteun ................................................................................................................. 21 2.4. Sectorsteun ......................................................................................................................................... 21 2.5. Decentrale steun ................................................................................................................................. 21 2.6. Indirecte actoren ................................................................................................................................. 21 DE BIJDRAGE VAN DE VLAAMS-MOZAMBIKAANSE ONTWIKKELINGSSAMENWERKING .................................................... 22 3.1. De Vlaamse Ontwikkelingssamenwerking algemeen ......................................................................... 22 3.2. Aanloop naar en begin van de formele samenwerking met Mozambique ......................................... 22 3.3. De eerste landenstrategie ................................................................................................................... 22 3.4. Het tweede samenwerkingsprotocol (Memorandum of Understanding) ........................................... 23 3.5. Opmaak van de tweede landenstrategienota (LSN II) ........................................................................ 24 INDICATIEF PROGRAMMA ................................................................................................................... 26
1. 2.
DE KEUZE VOOR HET GEZONDHEIDSTHEMA ALS EXCLUSIEVE FOCUS............................................................................ 26 BEKNOPTE CONTEXTANALYSE VAN DE MOZAMBIKAANSE GEZONDHEIDSSECTOR ........................................................... 26 2.1. Algemeen: een sector van fragiele vooruitgang ................................................................................. 26 2.2. De financiering van de gezondheidssector.......................................................................................... 27 2.3. Beschikbaarheid van gezondheidspersoneel en -infrastructuur ......................................................... 28 2.4. Levensbedreigende infectieziekten ..................................................................................................... 29 HIV/AIDS ............................................................................................................................................................. 29 TBC ..................................................................................................................................................................... 31 Malaria ............................................................................................................................................................... 31
2.5. Gebrekkige afstemming en coördinatie onder de donoren ................................................................ 31 2.6. De complexe sector van seksuele en reproductieve gezondheid en rechten ...................................... 32 2.7. Ondervoeding en slechte voeding(spraktijken) ................................................................................... 33 2.8. Sociale ongelijkheid in toegang tot gezondheid ................................................................................. 34
2
3.
4. 5.
DOELSTELLINGEN ............................................................................................................................................ 34 3.1. Algemene doelstelling ......................................................................................................................... 34 3.2. Specifieke doelstelling en subdoelstellingen ....................................................................................... 36 TRANSVERSALE THEMA’S .................................................................................................................................. 37 STRATEGISCHE AANPAK .................................................................................................................................... 37 5.1. Sectorale begrotingssteun als bevoorrecht instrument ...................................................................... 37 5.2. Aandacht voor specifieke subsectoren ................................................................................................ 38 Gezondheidspersoneel (HRH) ............................................................................................................................ 38 Ondersteuning van gezondheidsonderzoek en monitoring ............................................................................... 38 Seksuele en reproductieve gezondheid en rechten (SRHR) ............................................................................... 39 Voeding en Voedingspraktijken .......................................................................................................................... 39 Samenwerking in de provincie Tete ................................................................................................................... 40
5.3. Indicatief programma voor de inzet van de middelen ........................................................................ 41 IV.
UITVOERING EN OPVOLGING VAN DE STRATEGIENOTA ...................................................................... 42 1.
2. 3. 4. 5. 6. 7.
V.
VERTICALE COMPONENTEN BIJ DE UITVOERING ..................................................................................................... 42 1.1. Portefeuillebenadering ....................................................................................................................... 42 1.2. Integratie van aanpassing aan klimaatverandering ........................................................................... 42 IDENTIFICATIE EN FORMULERING VAN PROGRAMMA’S EN PROJECTEN ........................................................................ 43 DOCUMENTEN VOOR PROJECTUITVOERING .......................................................................................................... 43 FINANCIERING EN BEGROTING ........................................................................................................................... 43 RAPPORTERING .............................................................................................................................................. 44 FINANCIËLE DOORLICHTINGEN ........................................................................................................................... 44 OPVOLGING EN EVALUATIE ............................................................................................................................... 45 7.1. Opvolging en evaluatie op het niveau van de uitvoering .................................................................... 45 7.2. Opvolging en evaluatie op beleidsniveau ........................................................................................... 46 7.3. Ondersteuning vanuit het Parlement en de Civiele Maatschappij ...................................................... 48 RISICOBEHEER ..................................................................................................................................... 49
VI. DE VLAAMS-MOZAMBIKAANSE SAMENWERKING BUITEN HET INDICATIEF PROGRAMMA VAN DE LSN II ... 50 1. 2.
3.
ALGEMEEN .................................................................................................................................................... 50 REGIONAAL GEORGANISEERDE INITIATIEVEN ......................................................................................................... 50 2.1. Versterking van de gezondheidssamenwerking via multilaterale initiatieven.................................... 50 2.2. Rampenpreventie en –bestrijding en rehabilitatie.............................................................................. 51 2.3. Handel en Ontwikkeling en respect voor arbeidsnormen ................................................................... 51 UITDOVENDE ENGAGEMENTEN UIT DE LSN I ........................................................................................................ 52 3.1. Exit-strategie uit de onderwijssector .................................................................................................. 52 3.2. Exit-strategie uit de Gezondheidsinfrastructuur ................................................................................. 52
VII. BIBLIOGRAFIE .............................................................................................................................................. 53 1. 2.
PUBLICATIES .................................................................................................................................................. 53 INTERNETVERWIJZINGEN .................................................................................................................................. 57
VIII. ANNEXEN ................................................................................................................................................... 58
3
Afkortingen HIV/AIDS:
Menselijk Immunodeficiëntievirus, Verworven Immunodeficiëntiesyndroom
AC:
Algemene Consultatie
ACP-landen: Landen van Afrika, de Caraïben en de Stille-Zuidzee APE:
Elementair Polyvalent Gezondheidsmedewerker
AWEPA:
Associatie van Europese Parlementairen met Afrika
BNP:
Bruto Nationaal Product
DFID:
Department for International Development
DiV:
Departement Internationaal Vlaanderen
DoL:
Taakverdeling onder de donoren
EITI:
Initiatief voor Transparantie in de Sector van Grodstoffenontginning
EU:
Europese Unie
FASE:
Steunfonds voor de onderwijssector
FRELIMO:
Front voor de Bevrijding van Mozambique
GFATM:
Globaal Fonds voor de bestrijding van Aids Tuberculose en Malaria
HDI:
Index voor Menselijke Ontwikkeling
HPI:
Index voor Menselijke Armoede
HRH:
Gezondheidspersoneel
GCCC:
Centraal Kabinet voor de Strijd tegen de Corruptie
GDI:
Gendergerelateerde ontwikkelingsindex
ICRH:
Internationaal Centrum voor Reproductieve Gezondheid, Gent
IHP+:
Internationaal Partnerschap voor Gezondheid
INS:
Nationaal Gezondheidsinstituut
IOR-ARC:
Associatie voor Regionale Ontwikkeling van landen gelegen aan de Indische Oceaan
ITG:
Instituut voor Tropische Geneeskunde, Antwerpen
KMO:
Kleine en Middelgrote Ondernemingen
LSN:
Landenstrategienota
MAP:
Multilandenprogramma tegen AIDS van de Werelbank
MDG:
Milleniumontwikkelingsdoelen
MDM:
Democratische beweging van Mozambique
MINEC:
Ministerie voor Buitenlandse Zaken en Ontwikkelingssamenwerking
MISAU:
Ministerie van Volksgezondheid
4
MoU:
Memorandum van Verstandhouding
MOSTIS:
Mozambikaanse Strategie voor Wetenschap, Technologie en Innovatie
MTR:
Middentermijn Evaluatie
MvG:
Ministerie van Gezondheid
NAPA:
Nationaal Actieplan voor Adaptatie (aan klimaatverandering)
NAIMA+:
Netwerk van niet-gouvernementele organisaties werkzaam in de gezondheidssector en in de strijd tegen HIV/AIDS
ODA:
Officiële Ontwikkelingshulp
ODAMOZ:
Databank voor de Officiële Ontwikkelingshulp aan Mozambique
OESO:
Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling
DAC:
Ontwikkelingssamenwerkingscomité (van de OESO)
PAF:
Inschattingskader voor Prestaties
PARPA:
Actieplan voor de vermindering van de absolute armoede
PARP:
Actieplan voor de vermindering van de armoede
PEPFAR:
Noodplan van de President voor het tegengaan van de AIDS-pandemie
PESS:
Strategisch plan voor de Gezondheidssector
PMTCT:
Behandeling ter voorkoming van de besmetting van Moeder op Kind
PRISE:
Geïntegreerd programma voor de Wegenbouwsector
PROAGRI:
Gemeenschappelijk programma voor de landbouwsector
PROSAUDE: Gemeenschappelijk programma voor de Gezondheidssector RENAMO:
Nationale Verzetsbeweging van Mozambique
RHR:
Departement voor Onderzoek van
SADC:
Ontwikkelingsgemeenschap voor Zuidelijk Afrika
SISTAFE:
Staatssysteem voor de Financiële Administratie
SWAp:
Sectorbrede Benadering
SRHR:
Seksuele en Reproductieve Gezondheid en Rechten
TBC:
Tuberculose
TIFA:
Kaderakkoord rond Handel en Investering
VAIS:
Vlaams Agentschap voor Internationale Samenwerking
VN:
Verenigde Naties
UNAIDS:
Speciaal programma van de Verenigde Naties voor de strijd tegen HIV/AIDS
UNICEF:
Kinderfonds van de Verenigde Naties
WHO:
Wereldgezondheidsorganisatie
WTO:
Wereldhandelsorganisatie
5
I. Contextanalyse: Mozambique in 2010 1.
Algemene Context
1.1. Geografie
De Republiek Mozambique ligt aan de oostkust van Afrika en grenst aan Tanzania in het Noorden, Malawi en Zambia in het Noordoosten, Zimbabwe in het Westen, Zuid-Afrika en Swaziland in het Zuiden en de Indische Oceaan in het Oosten. Mozambique heeft een totale oppervlakte van 799.380 km². De kust is ongeveer 2500 km lang. De Zambezi is de langste
6
rivier en doorkruist bijna het hele hand. Nog 24 andere, grote rivieren doorsnijden het land van west naar oost1. 44% van het land bestaat uit laagland (<200 m.) langs de kust. Het laagland gaat langzaam over in een zacht glooiend laagplateau dat 43% van het land beslaat en langzaam oploopt van 200 tot 1000 m. Naast enkele bergruggen zijn er ook een aantal geïsoleerde bergen. Op die manier bestaat 13% van het land uit bergland (1000-2.436 m). De laaglanden aan de kusten en op de plateaus hebben een savanneklimaat met een droge periode in de winter. De Indische oceaan verhoogt de luchtvochtigheid in de kuststreken. Er zijn wel aanzienlijke verschillen tussen het subtropisch klimaat in het kustgebied ten zuiden van de Zambezi en het tropisch klimaat in het kustgebied ten noorden ervan. In de hoofdstad Maputo ligt de gemiddelde temperatuur in de koudste maand, juli, net boven de 18 graden Celsius. In het noorden komt de gemiddelde jaarlijkse temperatuur gemakkelijk boven de 22 graden Celsius uit. Hier heerst een monsoonregime. De neerslag neemt af richting het zuiden. Zo valt in Beira, de tweede grootste stad, gemiddeld 1.429 mm neerslag per jaar, terwijl in Maputo slechts 768 mm per jaar neerkomt. Het regenseizoen loopt van oktober tot maart. Het inwonersaantal van Mozambique wordt op 21.670.000 inwoners geschat. Bijna de helft daarvan - 44.3% - bevindt zich in de leeftijdscategorie 0-14 jaar. De gemiddelde leeftijd is 17.5 jaar. De bevolking groeit jaarlijks met 1.79% aan. 37% van de Mozambikanen woont in een stedelijke omgeving en de rest - 63% - op het platteland. Bijna twee derde van de bevolking woont in de kustgebieden (120 pers./km² i.v.m. een nationaal gemiddelde van 25 pers./km²). Het land is een etnisch lappendeken (Changanan/Tsonga, Makua/Lomwe, Sena, Ndau en anderen). Er wordt gesproken in onder andere Portugees (officiële taal), Emakua, Xichqngqnq, Elomwe, Chisena, Chindau, Echwabo en er zijn vele banden met talen van aangrenzende landen. Ongeveer 99% van de Mozambikaanse bevolking is Afrikaans. Slechts 0.1% is er van Europese en 0.5% van Indische herkomst. 1.2. Administratieve indeling De Mozambikaanse Republiek is verdeeld in 11 provincies, nl. Maputo-stad, Maputoprovincie, Gaza, Inhambana (Zuidelijke Regio), Manica, Sofala, Tete, Zambezia (Centrale Regio), Cabo Delgado, Nampula, en Niassa (Noordelijke Regio). Elk van deze provincies is opgedeeld in districten en gemeenten. Decentralisering van verschillende bevoegdheden en de daaropvolgende responsabilisering van de provincies en de districten is er al verschillende jaren op progressieve wijze aan de gang. Maputo is de hoofdstad van Mozambique. Er wonen ongeveer 2 miljoen mensen. De stad heeft, naast haar belangrijke administratieve functies, ook een belangrijke zeehaven. Beira is de tweede grootste stad van Mozambique. De stad telt ongeveer 570.000 inwoners en het is de grootste havenstad. De belangrijkste industrie is de garnalenvisserij en suikerplantages. Het toerisme wordt ook steeds belangrijker. Andere belangrijke steden zijn Nampula, Quelimane, Tete, Xai-Xai, en Inhambane.
2.
Politieke context en evolutie
In 1975 werd Mozambique onafhankelijk van Portugal, na een tien jaar durende gewapende onafhankelijkheidsstrijd aangevoerd door het Frente da Libertação de Moçambique, FRELIMO. Het land volgde zowel op politiek als economisch vlak een socialistisch beleid, met FRELIMO als enige partij en vertegenwoordiger van de belangen van het Mozambikaanse 1
http://www.ine.gov.mz/o_pais.
7
volk. In het ongunstige internationaal politiek klimaat, gekenmerkt door de Koude Oorlog, werd Mozambique al snel een doelwit van destabiliserende acties ondersteund door een alliantie tussen het apartheidsregime in Zuid Afrika en het Rhodesisch regime van Ian Smith. Er volgde een 16 jaar aanslepende, gewelddadige destabilisatieoorlog. Deze veroorzaakte talloze burgerslachtoffers, gedwongen inlijving van kindsoldaten, vernieling van voedselvoorraden en economische infrastructuur, schending van mensenrechten, het aanbrengen van een ontelbaar aantal landmijnen, plattelandsvlucht en hongersnood. Deze oorlog zou lange tijd de ontwikkeling van Mozambique blijven hypothekeren2. Na een periode van intensieve onderhandelingen, werd eindelijk op 4 oktober 1992 vrede gesloten met de ondertekening van het Comprehensive Peace Agreement in Rome. Vóór de ondertekening van het vredesakkoord, keurde de Mozambikaanse regering een pakket van politieke, economische en sociale hervormingen goed. Daarin werd de goedkeuring van een nieuwe grondwet (1990) opgenomen. Deze voerde een meerpartijendemocratie in met uitgebreide burgerlijke en politieke rechten. Daarnaast werden ook een reeks andere fundamentele rechten en vrijheden erkend. Deze grondwet werd in 2004 herzien om ze in overeenstemming te brengen met de veranderingen die het land sindsdien ondergaan had. Zo waren inmiddels economische hervormingen doorgevoerd die het land van een centraal geleide economie naar een vrije markt economie begeleidden. De regering zette ook een stap voorwaarts met een programma van economisch herstel, begeleid door privatisering van staatsbedrijven. Mozambique kent een presidentieel politiek systeem dat het principe van de scheiding en onderlinge afhankelijkheid van de bevoegdheden tussen de uitvoerende, wetgevende en rechterlijke macht erkent. De president is het hoofd van de regering en het hoofd van de uitvoerende macht. Het parlement bestaat uit 250 verkozen afgevaardigden en is het hoogste wetgevende orgaan in de Republiek Mozambique. De rechterlijke macht wordt op zijn beurt voorgezeten door rechters (Hooggerechtshof, Administratief Hof en rechtbanken). De grondwet voorziet ook dat er gespecialiseerde rechtbanken zijn voor werkgelegenheid, belastingen, douane, maritieme zaken, arbitrage en de gemeenschap. Het gerechtelijke systeem laat toe dat naast hiërarchisch geordende en gespecialiseerde rechtbanken ook andere instellingen, zoals leiders van de gemeenschap, een rol spelen bij het oplossen van geschillen. Aan de top van het complexe systeem staat een Hooggerechtshof en een Grondwettelijk Hof. De eerste algemene verkiezingen in Mozambique (parlement- en presidentsverkiezingen) vonden plaats in 1994, waar de presidentskandidaat van FRELIMO, Joaquim Alberto Chissano, verkozen werd. In dezelfde verkiezingen won FRELIMO met 54% en de meeste zetels in het parlement. In de tweede algemene verkiezingen, in 1999, werd president Joaquim Chissano herkozen. De derde algemene verkiezingen werden gehouden in 2004 en ook toen won de nieuwe kandidaat van FRELIMO, Armando Guebuza (63,7%), opnieuw de verkiezingen. In deze stemming won de RENAMO-kandidaat, Afonso Dhlakama, 31,7% van de stemmen en de RENAMO-electorale Unie won 29,7%3. In 2009 vonden de vierde algemene verkiezingen (presidents-, parlement- en provinciale verkiezingen) plaats, waarin president Armando Guebuza met 75,1% van de stemmen herkozen werd, tegenover 16,3% voor de RENAMO leider, Afonso Dlakama. Daviz Simango, van het nieuwe Movimento Democratico de 2
De historische inleiding is vnl. gebaseerd op: L. VAN DEN BERGH, Why peace worked, Mozambicans look back, AWEPA, 2009, pp. 13-38. 3 Verkiezingsuitslagen gebaseerd op: http://africanelections.tripod.com/mz.html. door het feit dat Mozambique in die periode een tweepartijstaat was, komt het slechts op een paar zetels in het parlement aan om een absolute meerderheid te krijgen.
8
Moçambique (MDM), werd met een 8,6% van de stemmen derde. Dit betekende dat FRELIMO 191 afgevaardigden in het Parlement kreeg, terwijl RENAMO 49 en MDM slechts 8 zetels veroverden. De eerste lokale verkiezingen vonden op hun beurt in 1998 in 33 gemeenten plaats, met een overwinning van FRELIMO in de meeste van deze gemeenten. In 2003, bij de tweede lokale verkiezingen, won FRELIMO in 29 van de 33 gemeenten. In de derde gemeenteraadsverkiezingen van 2008, won FRELIMO zelfs in 42 van de 43 gemeenten. Wat de toepassing van de mensenrechten betreft, worden de meeste vrijheden van de burgers in Mozambique formeel erkend. Toch wordt, o.m. door het ontbreken van voldoende middelen, de feitelijke bevordering en bescherming van mensenrechten bemoeilijkt. Sporadisch treden schendingen op. De Regering heeft echter al enorme inspanningen geleverd om deze situaties te voorkomen, en dit ondermeer door institutionele capaciteitsopbouw, het opleiden van meer rechters, uitbreiding van de juridische diensten over het hele land, goedkeuring en uitvoering van juridische instrumenten voor de bescherming van de mens, het instrueren van de bevolking over hun rechten en vrijheden en het verbeteren van de gevangenisvoorwaarden.
3.
Economische situatie: grote vooruitgang maar nog grotere uitdagingen…
3.1. Macro-economische vooruitgang De lange destabilisatieoorlog kort na de onafhankelijkheid heeft de sociale en economische infrastructuur van Mozambique volledig verwoest. Dit conflict zorgde ook voor een groot aantal vluchtelingen en ontheemden. Bovendien werden de autoriteiten gedwongen verantwoordelijkheid te nemen voor een groot aantal gedemobiliseerde soldaten. Door een voorspoedig vredesproces; de snelle opbouw van een meerpartijendemocratie en rechtstaat; het aanhouden van een strakke staatshuishouding; het invoeren van economische hervormingen en het verwelkomen van internationale hulp creëerde Mozambique echter de voorwaarden voor een snelle economische heropleving. De Mozambikaanse economie heeft in de laatste 15 jaar dan ook steeds weer sterke groeicijfers kunnen voorleggen. Tussen 1994 en 2004 bedroeg de gemiddelde economische groei van het BNP 8,2% per jaar. In de daaropvolgende periode 2005-2008 bedroeg de gemiddelde groei nog 7,8%. Ook in 2009 - het jaar dat de impact van de wereldwijde financiële en economische crisis zich volop manifesteerde - werd nog steeds een groeicijfer van 5.4% genoteerd! Voor 2010 verwacht men een iets versnellende groei van 5.8 % en voor 2011 van 6.1%. Deze positieve cijfers mogen echter geen aanleiding tot blinde euforie geven. De financiële en economische crisis heeft toch een temperend effect op de groei. Dit komt voornamelijk door het uitstellen of op zijn minst vertragen van de uitvoering van verschillende megaprojecten; de verminderde uitvoer van hout, garnalen, cashewnoten, gas, katoen, tabak maar vnl. aluminium en de verminderde volumes aan geld die door de Mozambikaanse werknemers in het buitenland (vnl. Zuid-Afrika) naar huis konden worden teruggestuurd. De export viel dan ook van 29.4% aandeel in het BNP van 2008 naar 18.5% in 2009 terug. De import nam echter naar verhouding veel minder af, nl. van 41.5% naar 38.8%. Dit leverde voor 2009 dan ook een sterk deficitaire handelsbalans op. De Mozambikaanse overheid heeft hierop geanticipeerd door het versneld uitvoeren van grote infrastructuurprojecten, het ernstig besparen op de uitgaven en het opnemen van een lening bij het IMF uit het speciaal fonds voor het opvangen van exogene schokken (170 miljoen US$). De binnenlandse vraag blijft daarbij voornamelijk door investeringen aangevuurd worden. In 2009 stonden publieke investeringen en privéconsumptie in voor meer dan de helft van de aangroei van het BNP. Deze trend zal zich zeer waarschijnlijk
9
doorzetten als de tweede golf van grote privéprojecten in de mijnbouw en de verwerking, in infrastructuur en de energiesector op gang komt en als de door de financiële en economische crisis uitgestelde projecten uiteindelijk worden op- of doorgestart. 3.2. Staatshuishouding De geconstateerde economische groei wordt ten dele verklaard door het strakke beleid van de Mozambikaanse overheid voor wat het prioriteren van haar bestedingen betreft. Zo bleef de begroting voor 2009 mikken op een concentratie van minstens 65% van de middelen in de prioriteitsgebieden zoals die binnen het huidige nationaal plan voor bestrijding van de absolute armoede, PARPA II, werden opgenomen: basisinfrastructuur, landbouw, water en sanitaire voorzieningen, onderwijs en gezondheid. Mozambique slaagt er ook in om steeds meer interne middelen te capteren. Zo kan de Regering wat onafhankelijker worden van buitenlandse hulp. Zo steeg het aandeel van de belastingsinkomsten binnen het BNP van 10.4 % in 1997 naar 14.3% in 2009. Men gaat ervan uit dat deze evolutie de volgende twee jaar kan aangehouden worden, met een groei naar 14.7 % in 2010 en naar 15.3% in 2011. Ook de enorme schuldkwijtscheldingsoperatie waarvan Mozambique in 2006 kon genieten, gaf de regering zuurstof om nieuwe initiatieven te nemen en een betere uitgangspositie bij het aangaan van nieuwe (zachte) leningen. Door deze operatie werd de nettoschuld van het land met bijna 50% gereduceerd. In 2009 moest slechts 123.7 miljoen dollar in schuld- en intrestaflossingen betaald worden. Twee derde daarvan was daarenboven voor interne schuldaflossing bestemd, terwijl deze interne schuld slechts 8% van de totale schuld van Mozambique uitmaakt. De totale schuldgraad van Mozambique bedraagt momenteel 26.1%. De overheidsconsumptie is wel sterk toegenomen in 2009, voornamelijk door het stijgende volume aan lonen in de publieke sector binnen de sociale prioriteitssectoren onderwijs, gezondheid, infrastructuur en landbouw. Deze worden voor een derde gefinancierd met donorgelden. De overheidsbesteding bedroeg in 2009 12.5% van het BNP en zal waarschijnlijk verder stijgen tot 13.3% in 2010 en 13.4% in 2011. Tezelfdertijd zijn er belangrijke ander maatregelen die deze toename van overheidsuitgaven mee verklaren: de veralgemening van het centrale boekhoudsysteem SISTAFE naar alle overheidsorganen en de 50 districtsadministraties; de uitbreiding van het fiscale bereik en de goedkeuring van de nieuwe belastingscode voor KMO’s,. Deze verschillende posten zullen ook voor de volgende jaren een - zij het afnemende - impact op het geraamde overheidsdeficit blijven hebben. 2009 was wegens de anti-cyclische steunmaatregelen voor de economie weliswaar een uitzonderlijk jaar met een deficit van 5.7% van het BNP. Toch zal de overheid waarschijnlijk dus ook nog in 2010 met 3.3% en in 2011 met 2.2% in het rood blijven gaan. Het Mozambikaanse overheidsbudget ligt nog steeds zwaar aan het infuus van de internationale solidariteit (55% voor begrotingsjaar 2009), maar men verwacht hierin toch een afname. In 2008 was nog 56% financiering van overheidsuitgaven vanuit internationale donorgelden afkomstig. Voor 2010 werd verwacht dat het ontwikkelingsgeld nog slechts 44% van het overheidsbudget zou financieren. Dit wijst op de ernst waarmee de Mozambikaanse overheid probeert af te raken van deze enorme afhankelijkheid van buitenlandse hulp. Het is een teken van groot vertrouwen van de donoren dat ze in 2009 30 % van hun steun via algemene budgetsteun aan Mozambique hebben doorgestort. Toch blijft een dergelijke grote afhankelijkheid van buitenlandse hulp de mogelijkheid om het voeren van een ernstige en ingrijpende hervormings- en stimuleringspolitiek op langere termijn ernstig hypothekeren. Zeker in de heersende tijden van een langdurige economische crisis op wereldschaal, waarbij ook de internationale donoren zich gedwongen zien om hun uitgaven over de hele lijn te
10
reduceren, kan een dergelijke kwetsbaarheid ernstige gevolgen hebben op economisch maar zeker ook op sociaal vlak. De strijd tegen corruptie is nog niet gestreden4. Momenteel zijn er wel verschillende overheidsinitiatieven in uitvoering. Zo heeft de overheid in de grondstoffensector - traditioneel een zeer corruptiegevoelige sector - net een nieuw corpus fiscale wetten in uitvoering gesteld. Het land zal in 2011 ook als volwaardig lid tot het internationale initiatief rond transparantie in deze sector, het zgn. Extractive Industries Transparancy Initiative (EITI), toetreden. Tezelfdertijd heeft president Guebuza de strijd tegen corruptie opnieuw als prioriteit in zijn regeringsprogramma opgenomen. Door dit alles kunnen de Mozambikanen in deze strijd al de eerste, belangwekkende successen voorleggen die ongetwijfeld ook een meer structurele impact zullen hebben. Het opzetten van een dienst voor corruptiebestrijding, het zgn. Gabinete Central de Combate à Corrupção, GCCC, heeft steeds meer armslag om meer effectief te zijn. Ook werden al zware gevangenisstraffen uitgesproken tegen belangrijke maar corrupte ambtenaren. Toch blijft er nog heel wat werk aan de winkel. Dit vraagt bij de Mozambikaanse Overheid, civiele maatschappij en bij de donoren om niet aflatende aandacht voor het thema5. 3.3. Plaats en bijdrage van de economische sectoren6
Aandeel van de sectoren in de Mozambikaanse economie (BNP 2008)
13% Landbouw
26%
2%
Infrastructuur Electricteit en water
11%
Financiële en zakensector Overheidsdiensten Industrie
2% 2%
3% 6%
Mijnbouw en steengroeves Andere diensten Transport en Communicatie Handel, hotels en restaurants
15%
handel 11% 9%
4
Volgens de Corruption Perception Index van Transparency International, internationaal de meest gebruikte indicator, heeft Mozambique, na jaren van stabiele perceptie, een lichte terugval gekend in 2009, nl. van 2.8 naar 2.6 op de gebruikte schaal. 5 Voor een overzicht en analyse van de huidige situatie, zie: http://www.business-anti-corruption.com/countryprofiles/sub-saharan-africa/mozambique/initiatives/public-anti-corruption-initiatives/. Het toezicht op dit proces wordt voornamelijk vanuit de politieke dialoog tussen de Mozambikaanse overheid en de donoren die algemene budgetsteun verlenen, de zgn G-19, georganiseerd. 6 Indien niet anders aangeduid zijn de cijfers voor de analyse van de huidige economische situatie in Mozambique gebaseerd op: http://www.africaneconomicoutlook.org/en/countries/southern-africa/mozambique/.
11
Landbouw De landbouwsector is verantwoordelijk voor het hoofdinkomen van zeker 65% van de Mozambikanen en vormt dus veruit de belangrijkste sector voor wat totale tewerkstelling betreft. Dit aandeel in tewerkstelling vertaalt zich echter lang niet in een equivalent aandeel in het BNP (26%). 99% van de ondernemers zijn immers kleinschalige producenten zonder toegang tot aangepast krediet, gronden, werktuigen, verbeterd zaaigoed, meststoffen of landbouwkennis. De beperktere meerwaarde die met landbouwproducten gehaald kan worden, ziet zich dus versterkt door de geringe productiviteit in de sector en de onvoldoende gegarandeerde markttoegang voor deze kleinschalige familiale bedrijfjes. Toch zal enkel grootschalige landbouw stimuleren hier, gezien o.m. het huidig gewicht in tewerkstelling, geen soelaas bieden voor de ontwikkeling van het platteland. Hervormingen gericht op het toegankelijk maken van krediet en subsidies en van gedegen landbouw- en marktkennis voor de kleine producenten binnen de sector, lijken eerder aangewezen. Het gebrek aan vooruitgang via dergelijke maatregelen en het gedwongen uitstel van het zaaiseizoen en de verschillende plagen hebben er ten andere voor gezorgd dat de productie binnen het landbouwjaar 2008-2009 onder de verwachtingen bleef. Meer dan 450.000 personen zagen zich dan ook in 2009 onmiddellijk met ernstige voedseltekorten geconfronteerd. Toch is de Mozambikaanse overheid al vele jaren geleden begonnen met het uitvoeren van haar strategisch programma in de landbouwsector. Ook beginnen andere, meer punctuele hervormingen ervoor te zorgen dat, naast de traditionele, kleinschalige landbouw, innovatieve, meer industriële en grootschalige projecten de landbouwsector komen vervoegen. Door de privatisering van de suikerproductie en het voluit profiteren van preferentiële toegang voor producenten uit MOL-landen tot de Europese markt, kon Mozambique snel uitgroeien tot een netto-exporteur van geraffineerde suiker. 84.000 ton Mozambikaanse suiker werd in 2009 naar de EU geëxporteerd. In datzelfde jaar werd er ook een Nationale Politiek en Strategie voor Biobrandstoffen goedgekeurd om de afhankelijkheid van het land van import van olieproducten terug te dringen. De in 2007 geopende ethanolfabriek produceert nu al 120 miljoen liter ethanol per jaar. Verschillende andere grote projecten kregen al goedkeuring van de overheid of wachten daarop. Deze innovatieve industrie zou tot 150.000 nieuwe jobs kunnen genereren. Mijnbouw Mozambique heeft een uiterst grondstoffenrijke bodem. Dit vertaalde zich al in de massieve ontginning van bauxiet voor de productie van aluminium. Hierdoor ontpopte Mozambique zich tot een wereldspeler in deze subsector. Er zijn nog verschillende andere megaprojecten in mijnsector in uitvoering. Het Braziliaanse mijnbedrijf Vale do Río Doce investeert momenteel 1.26 miljard US$ in een steenkoolmijn in het Moatize-bekken in de provincie Tete. Deze moet op termijn 40 miljoen ton kool per jaar produceren om de Braziliaanse staalindustrie te bevoorraden. Het Australische Riversdale plant een gelijkaardige investering voor een totaal van 800 miljoen US$ in hetzelfde bekken, met een capaciteit van 20 miljoen ton per jaar. Steenkool vormt dus momenteel de meest dynamische mijnsector. Toch mag ook het potentieel van de prospectie naar en daarop volgende exploitatie van gas- en olievondsten als bron van nationale rijkdom in de iets verdere toekomst niet onderschat worden. In 2007 zag men een piek in de vergunde investeringen in de sector van de fossiele brandstoffen van ongeveer 8.000.000.000 US$7. Een minder positieve zijde is dat deze sectoren, hoe winstgevend ze op momenten van hoge grondstoffenprijzen ook voor de Regering zouden kunnen zijn, nu gedomineerd worden door grootschalige en moderne buitenlandse investeringen. Ze creëren
7 C. CASTEL-BRANCO & R. OSSEMANE, Mozambique Phase 2, in: Global Financial Crisis, Discussion Series, Paper 18, Overseas Development Institute, 2010, p. 4.
12
dus weinig directe arbeidsplaatsen. Bij het streven naar diversificatie van tewerkstelling, kan deze sector dan ook nooit een voorname rol spelen. Industrie Grondstoffen worden niet alleen uitgevoerd. Ze worden in toenemende mate ook in Mozambique zelf tot basisproducten voor de wereldeconomie verwerkt. Dit begint zich ook in het aandeel van de industriële sector in de nationale rijkdom te vertalen. Dat nam sterk toe van 19% in 1999 tot 31% nu. Tezelfdertijd wordt meer dan 70% van de nationale exportwaarde via de uitvoer van industriële producten gerealiseerd. Mozal, één van de grootste aluminiumproductiesites ter wereld, is daar grotendeels verantwoordelijk voor. In de periode 1999-2008 leverde zij immers 46% van de totale exportwaarde van Mozambique 8. Dit duidt evenwel op een te grote afhankelijkheid voor de export van één specifiek, half afgewerkt product en op de veel te beperkte diversificatie van internationaal competitieve industrieën. Infrastructuur en energie De grote, zowel door buitenlandse als binnenlandse privé en publieke investeerders gefinancierde projecten in de grondstoffenontginning, energiesector en industrie zorgen voor aangehouden groei in de sector van de infrastructuur. Daaronder figureren zowel rehabilitatie van oude als de aanleg van nieuwe infrastructuur. Zo zijn er de verschillende spoorlijnen die de koolstofontginning in het Moatizebekken moeten toelaten; de bouw van de Sasol gaspijpleiding naar Zuid-Afrika en de enorme wegen- en spoorlijnwerken die de Mozambikaanse haven van Nacala in de provincie Nampula met Malawi (1.6 miljard US$) en daaropvolgend met Zambia moet verbinden. Momenteel wordt ook de nationale luchthaven van Maputo (112 miljoen US$) gemoderniseerd en moet de bouw van de infrastructuur rond het project voor grootschalige titaniumontginning worden aangevat. Binnen de periode 2007-2017 moet ook 1 miljard in elektrificatie en elektriciteitsproductie gerealiseerd worden. Nieuwe elektriciteitscentrales zijn gepland voor Moamba, Mpanda Nkuwa (+ 2.400 MW), de waterkrachtcentrale van Cahora Bassa (+ 1.500 MW), Lupata, Moatize (verbonden aan het steenkoolproject van Vale, +1.500 MW) en Benga (+2.000 MW). Een hoofdlijn tussen het centrum en het zuiden van het land moet de huidige situatie van regelmatige tekorten in en om de hoofdstad oplossen en moet het doorsturen van energie naar buurlanden Botswana, Malawi en Zimbabwe mogelijk maken. Hierdoor zal Mozambique haar rol als regionale elektriciteitsproducent kunnen bevestigen en haar energiebronnen kunnen diversifiëren. Dit is hoogstnodig gezien tot op heden de productiesite van Mozal alleen al 900 MW van de totale capaciteit van 1.350 MW van de Cahora Basa dam opslorpt. Met de overige 450 MW zou dan bijna de rest van het land bevoorraad moeten worden. Communicatie Ook de communicatiesector, voornamelijk aangedreven door investeringen in de uitbouw van de netwerken voor mobiele telefonie, zal zijn expansie de komende jaren verderzetten. Zo wordt voor 2010 alleen al een groeicijfer van 22.7% geprognosticeerd. Het Mozambikaanse MCel en het Zuid-Afrikaanse Vodacom zijn hier dominant. Tezelfdertijd plant het nationale telecombedrijf TDM een herstructurering van haar netwerk. Daarbij wordt een verbinding met het Oost-Afrikaanse Onderzeese Optische Kabel-systeem en zo met de hele wereld tegen lagere prijzen voorzien. Ze wil ook een basisdienstverlening, met inbegrip van internetverbinding, voor alle districten kunnen garanderen. Hiervoor levert de Chinese regering aanzienlijke financiële steun. 8
Idem, p. 6.
13
Handel Mozambique heeft het vernieuwde Economisch Partnerschap Akkoord met de EU reeds ondertekend. Ze zou dus enkel nog de aanpassingen aan haar eigen handelsprocedures moeten uitvoeren om het akkoord voluit in werking te stellen. Deze nieuwe regeling is compatibel met WTO-regels. Hierdoor kan Mozambique op duurzamer wijze toegang tot de Europese markt aan preferentiële voorwaarden verkrijgen. Het blijft echter onduidelijk of de nieuwe, meer positieve houding van Zuid-Afrika t.o.v. de onderhandelingen met Europa hier nog voor verder uitstel zal kunnen zorgen. Tezelfdertijd voert Mozambique ook nog verdere onderhandelingen met de VS onder het zgn. Trade and Investment Framework Agreement, TIFA, om zo via de African Growth Opportunity Act van preferentiële markttoegang tot de VS te kunnen genieten. Toch zal men de impact van de reciprociteitregels voor vrijere toegang van goederen en diensten van o.a. de EU moeten blijven monitoren om te vermijden dat Mozambikaanse ondernemingen en ondernemers onvoldoende tijd zouden krijgen om zich aan een meer competitieve omgeving aan te passen en/ of dat ze het slachtoffer van ongeoorloofde dumpingpraktijken zouden worden. Mozambique is ook lid van de South African Development Community, SADC, de Commonwealth, en de zgn. Indian Ocean Rim-Association for Regional Cooperation, IOR-ARC. De export blijft tot op heden teveel door aluminium gedomineerd (46%). Andere belangrijke exporten zijn elektriciteit (7%) en gas (3%), zeevruchten (7%), katoen, het snel opkomende suiker (2%) en cashewnoten (1%). De trend naar concentratie is de laatste jaren enkel toegenomen. Zo was de verkoop van producten afgeleid van de megaprojecten voor aluminium, elektriciteit en gas goed voor 71% van de totale exportwaarde van de Mozambikaanse economie in de periode 2007-089. Enkel kolen en misschien olie maken een kans om deze concentratie van de export in de nabije toekomst heel gedeeltelijk te verhelpen. Algemene ontwikkeling van de privé-sector In het algemeen maakt Mozambique snel vooruitgang bij de hervorming van het interne investeringsklimaat. Het meest duidelijk teken hiervoor is de sprong met 5 plaatsen die het land de laatste twee jaar binnen de Doing Business-ranglijst gemaakt heeft. Daar waar het in SubSahara Afrika gemiddeld 45.6 dagen kost om alle administratieve procedures voor het oprichten van een bedrijf te doorlopen, heeft Mozambique dit door recente hervormingen tot 26 dagen teruggebracht. Belangrijk hierbij is dat er nu totaal geen startkapitaalvereiste meer is. De bankensector is door haar geringe integratie in de globale financiële markten door de bankencrisis weinig geaffecteerd geworden. De Centrale Bank had ook net de bankregels aan de Internationale financiële Rapporteringstandaarden aangepast. De banken houden dus voldoende eigen kapitaal aan waardoor er geen problemen met liquiditeit kunnen optreden. Tezelfdertijd ligt de ratio aan slecht presterende leningen - 1 - 2 % - heel laag. Toch ligt er bij het verstrekken van leningen nog een enorme uitdaging. Het verschil tussen de rentevoeten van de spaarproducten en de rente van de leningen aan particulieren en bedrijven is nog steeds enorm hoog, terwijl de jaren van hoge inflatie al lang achter de rug zijn. Tezelfdertijd rekenen de Mozambikaanse banken voor financiële verrichtingen nog steeds erg hoge kosten aan hun klanten aan. Ook hun kantorennetwerk is nog steeds te sterk in de steden geconcentreerd. Door dit alles hebben slechts 3 van de 21 miljoen Mozambikanen een bankrekening en blijft deze cruciale dienstverlening dus tot de hogere en de middenklasse beperkt.
9
Ibidem.
14
Privéconsumptie en inflatie Men vertrouwt er op dat de privéconsumptie in Mozambique zal blijven toenemen. Toch zal het terugschroeven of zelfs afschaffen van de subsidies voor brandstof het groeiritme hier sterk dempen. Terwijl de inflatie kort geleden nog op een minimum stond, zal die waarschijnlijk met het herstel van de wereldeconomie en het doorrekenen van de energiefactuur weer beginnen toenemen tot meer dan 8%. Ook de wisselkoers kende immers in de periode tussen maart en augustus 2010 een snellere ontwaarding van de metical t.o.v. de Amerikaanse dollar (-30%) en de Zuid-Afrikaanse Rand (-36%). Gezien de grote afhankelijkheid van import voor vele producten (o.m. basisvoedselproducten!) zorgt dit voor een invoer van prijsstijgingen en dus voor versnellende inflatie. Hopelijk kunnen het monetaire beleid van de Mozambikaanse overheid en de succesvolle economische hervormingen in combinatie met een doorgedreven en doordachte pro-arme politiek er borg voor blijven staan dat deze inflatie zeker niet opnieuw in de buurt van ondragelijke dubbele cijfers terechtkomt. Tezelfdertijd gaat Mozambique nog steeds gebukt onder een chronisch tekort aan basisinfrastructuur, waaronder voornamelijk rurale wegen. Hierdoor wordt o.m. de toegang tot de markt voor de kleine producenten in de landbouwsector maar ook de toegang tot allerlei soorten van publieke en privédienstverlening (onderwijs, gezondheid, banken…) zwaar gehypothekeerd.
4.
Sociale Situatie: grote vooruitgang maar nog grotere uitdagingen…
4.1. De vooruitgang De relatief gezonde economische situatie en een beleid dat de algemene menselijke ontwikkeling centraal stelt, hebben ervoor gezorgd dat Mozambique een positieve vooruitgang op de index voor menselijke ontwikkeling kan laten zien. Hiermee heeft het land op het vlak van geletterdheid en scholingsgraad, gemiddeld inkomen en levensverwachting van haar bevolking reeds een deel van de voor, tijdens en vlak na de burgeroorlog opgelopen achterstand goed weten maken.
15
Ook meer specifiek heeft Mozambique al een overtuigende vooruitgang geboekt op het vlak van het verbeteren van de algemene gezondheidstoestand van haar bevolking. Het hanteren van een retrospectieve analyse op voldoende lange termijn en gefocust op de MDGgezondheidsdoelen laat onmiddellijk toe deze realisaties naar waarde te schatten: Vooruitgang naar het behalen van de gezondheidsgerelateerde MDG’s in Mozambique 10 MDG-indicator
1990
1995
2000
2005
2009
1990-2009 Absol
%
2015 -doel
Kinderen ≤1 j met mazelvaccin
59%
61%
71%
77%
77%
n.v.t.
+18 %
95%
Kindersterfte / 1000 lev. geb. Sterftecijfer -5 jaar/ 1000 lev. geb. Contraceptiegebruik Geboorten begeleid door gezondheidspersoneel (%) Moedersterfte/100.000 lev. geb.
158 235 n.g. n.g.
147 219 5.1% 42.2
124 178 17% 47.7
100 145 11.8% 48
90 130 16.5% 55
-68 -105 n.v.t. n.v.t.
-43 % -44 % +11,4% +12.8%
67 108 34% 66
1500
1000
408
520
520
-980
-65 %
250
4.2. De uitdagingen De structurele uitdagingen op sociaal vlak blijven evenwel nog steeds enorm en bedreigen de interne sociale stabiliteit in het land11. Dit ondanks de geconstateerde vooruitgang en de elkaar opvolgende, doorgedreven overheidsprogramma’s tegen de structurele armoede in het land. Men mag immers niet vergeten dat Mozambique op vlak van menselijke ontwikkeling globaal de 172ste plaats op de lijst van 182 gewogen landen inneemt. De Mozambikaans bevolking komt met een hoofdelijk inkomen van 802 gewogen dolars net niet in de top tien van de minst koopkrachtige bevolkingen ter wereld binnen. Tezelfdertijd kampt Mozambique met een voor opkomende ontwikkelingslanden klassiek probleem, nl. een toenemende sociale ongelijkheid. Een bewijs hiervoor is de negatieve evolutie binnen de GINI-index voor Mozambique. Deze ligt momenteel op de relatief hoge waarde van 47.1% terwijl er voor 2003 nog een veel lagere waarde van 39,8% werd geregistreerd. Het blijft dan ook een enorme uitdaging voor de Mozambikaanse Overheid maar ook voor de privé-spelers en ontwikkelingspartners om ervoor te zorgen dat de indrukwekkende en aanhoudende macro-economische groei zich ook in sociale vooruitgang voor alle Mozambikanen zou manifesteren. Die ongelijkheid ziet zich op velerlei vlak vertaald. Naast de normale algemene inkomensverschillen, zijn er de verschillen tussen de regio’s en zelfs provincies, tussen rurale12 en urbane bevolking13 en is er de uitgesproken ongelijkheid tussen mannen en vrouwen. Zo bevindt Mozambique zich op 116e plaats op een totaal van 155 landen die over een genderindex (GDI) beschikken. In de sociale sectoren onderwijs en gezondheid is er dus nog heel wat vooruitgang te realiseren om er de dienstverlening efficiënter, effectiever en inclusiever te maken voore grote groepen minder bedeelde Mozambikanen. Op de Index van Menselijke Armoede, de zgn. HPI-1, die 10
Cijfers samengesteld uit: MvG, Matriz de Desempenho do Sector Saúde 2009; WHO, WHO country cooperation strategy, 2009-2013, Mozambique, 2009, p. 9 & WHO, World Health Statistics, 2010, passim. 11 Een combinatie van het terugschroeven van de overheidssubsidies en de verhoogde inflatie die de prijzen van brood, elektriciteit en water omhoog jaagden, zorgden op 1 en 2 september 2010 voor sterke sociale onrust in vnl. Maputo. Hoewel de Regering de maatregelen grotendeels terugschroefde en zo de rust in het land heel snel herstelde, is het dreigende gevaar van sociale onrust bij een overwegend jonge bevolking verre van geweken. 12 http://www.ruralpovertyportal.org/web/guest/country/statistics/tags/mozambique 13 Zie bvb; voor de ongelijkheid tussen rurale en urbane kinderen: UNICEF, Childhood Poverty in Mozambique: A Situation and Trends Analysis, 2006, pp. 20-21.
16
waarden van specifieke indicatoren uit beide sociale sectoren combineert als alternatief voor louter inkomenscijfers, neemt Mozambique de 127ste plaats in op een totaal van 135 landen waarin deze meting vooralsnog werd verricht14. Zo is in Mozambique nog steeds meer dan de helft van de mensen analfabeet, heeft 58% van de Mozambikanen geen toegang tot zuiver drinkwater en is 44% van de kinderen onder de 5 jaar er chronisch ondervoed15. Wat de gezondheidssector meer specifiek aangaat, kunnen we, ondanks de geconstateerde vooruitgang, ook nog heel wat structurele uitdagingen vaststellen. Bij het nagaan van de score op de algemene gezondheidsindicatoren springen immers onmiddellijk de relatief lage levensverwachting op, de hoge prevalentie van HIV/AIDS in combinatie met een nog relatief laag aantal patiënten dat toegang tot behandeling heeft, het grote aantal TBC-patiënten en malariadoden, de nog lage graad van gebruik van moderne contraceptiemethoden, de acute nood aan gezondheidspersoneel van alle niveaus en de uiterst precaire situatie op het vlak van toegang tot veilig drinkwater (behalve in de steden) en tot sanitaire voorzieningen (zie annex1).
14
UNDP, Human Development Report 2009, Country fact sheets, Mozambique, http://hdrstats.undp.org/ en/ countries/country_fact_sheets/cty_fs_MOZ.html (HDI, GDI & HPI-1) en http://hdrstats.undp.org/en/indicators /161.html (GINI). 15 Instituto Nacional de Estatística, Multiple indicator Cluster Survey, 2008, Maputo, 2009, pp. 7-8.
17
II. De antwoorden op de Sociaal-Economische Uitdagingen van Mozambique 1.
Het antwoord van de Mozambikaanse Overheid
De Mozambikaanse Overheid lanceerde in de loop der jaren al verschillende coherente strategische plannen die de nationale strijd tegen de wijdverbreide armoede onder de bevolking moesten helpen structureren. De meest toegespitste plannen voor het terugdringen van de armoede zijn ontegensprekelijk de “Actieplannen voor het Terugdringen van de Extreme Armoede”(Planos de Acçao para a Reduçao da Pobreza Absoluta), het zgn. PARPA I, voor de periode 2001-2005, en PARPA II voor de periode 2006-200916. Deze worden gekenmerkt door hun participatieve opmaak waarbij, naast de regering, ook de civiele maatschappij en de privésector betrokken zijn. In PARPA I werd nog voornamelijk op een sectorale benadering van de strijd tegen armoede ingezet. Daarbij moesten strategische hervormingen in verschillende voorgeselecteerde sectoren bijdragen tot het terugdringen van het aandeel van de Mozambikaanse bevolking dat in absolute armoede leefde met 9 % (van 69% naar 60%). De betrokken sectoren waren:
Onderwijs; Gezondheid; Landbouw en plattelandsontwikkeling; Basisinfrastructuur; Goed bestuur (publieke sector, justitie en ontwikkeling van de privé-sector) Macro-economie en financieel beheer van en door de staat;
Het PARPA van de tweede generatie vertrok vanuit de hoopvolle vaststelling dat de absolute armoede onder de Mozambikaanse bevolking tijdens de uitvoeringsperiode van PARPA I al van 69% naar 54% teruggebracht was. Toch trok de Regering ook enkele lessen uit mindere ervaringen met dat eerste actieplan en koos ze voor een meer geïntegreerde aanpak. Zo werd de focus op drie transversale strategieën geplaatst: Economische ontwikkeling; Ontwikkeling van menselijk kapitaal; De verbetering van het bestuur en zijn structuren; Binnen de prioriteiten van PARPA II vinden we een strategie van interne economische integratie die weliswaar de hele natie omspande maar die toch ook de lokale districten als de polen voor economische ontwikkeling van het land nam. Ook de creatie van een gunstige omgeving voor de groei van de nationale privésector werd opnieuw als prioritair meegenomen. Op deze manier werd PARPA II naar voren geschoven als hét instrument voor de implementatie van het vijfjarenplan van de Regering. Dit meerjarenplan nam immers ook het terugdringen van de absolute armoede als haar voornaamste doelstelling aan. Als algemene indicator werd opnieuw gekozen voor het met 9 % (van 54 naar 45%) verminderen van het aandeel van de nationale bevolking dat in een situatie van absolute armoede verkeert. Dit brengt ons bij de huidige situatie waarin we wel beschikken over het nieuwe vijfjarenprogramma van de Mozambikaanse regering, het zgn. Programa Quinquenal do 16
Goberno de Moçambique, Plano para a Reduçao da Pobreza Absoluta, 2006-2009, p. 1 & passim.
18
Governo para 2010-2014, maar nog niet over het aansluitende armoedebestrijdingsplan van de derde generatie (het zgn. PARP). Dit meest recente plan van de nieuwe Mozambikaanse Regering neemt opnieuw de strijd tegen de armoede onder de Mozambikaanse bevolking als zijn centrale betrachting. Daarvoor worden 5 algemene doelstellingen gedefinieerd: 1. Het consolideren van de nationale eenheid, de vrede en de democratie; 2. De strijd tegen de armoede en het promoten van arbeidsethos; 3. Goed bestuur, decentralisering, de strijd tegen corruptie en het stimuleren van een cultuur van het afleggen van rekenschap; 4. De versterking van de soevereiniteit; 5. De verdere uitbouw van de Internationale Samenwerking. Daarnaast worden nog eens zeven transversale thema’s opgenomen: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
Ontmijning; Milieuzorg; Risicobeheersing voor de impact van natuurrampen; HIV/AIDS; Gender; Voedselzekerheid en voedingspraktijk; Plattelandsontwikkeling.
De tweede algemene doelstelling van het plan is binnen de context van deze landenstrategie het meest relevante. Daaronder worden binnen twee clusters, nl. de menselijke en sociale ontwikkeling enerzijds en economische ontwikkeling anderzijds, respectievelijk 12 en 13 aandachtspunten opgenomen. Hieronder volgt een overzicht van deze clusters en hun aandachtspunten: Strijd tegen de armoede en het promoten van arbeidsethos: prioritaire aandachtspunten17 Cluster Aandachtspunten 1. Bevolking 2. Huisvesting 3. Onderwijs I 4. Cultuur 5. Religie Menselijke 6. Jeugd 7. Sport 8. Gezondheid en 9. Vrouw, Familie en Sociale Actie 10. Wetenschap Technologie en Innovatie Sociale Ontwikkeling 11. Nationale bevrijding, Verdediging van de Soevereiniteit en van de Democratie en Oorlogsinvaliden-Gedemobiliseerden 12. Water en Sanitaire Voorzieningen 1. Macroeconomisch Beleid en Ontwikkeling van het Financieel II. Beheerssysteem 2. Ontwikkeling van Nationaal Ondernemerschap
Economische Ontwikkeling
17
3. Promotie en Aantrekken van Investeringen 4. Landbouw, Veeteelt, Wouden en Fauna 5. Visserij
Governo da Moçambique, Programa Quinquenal do Governo para 2010-2014, Maputo, 2010.
19
6. Minerale grondstoffen 7. Industrie 8. Handel 9. Internationale Handel en Regionale Integratie 10. Uitrol van Infrastructuur 11. Transport en Communicatie 12. Toerisme 13. Arbeid, Hygiëne en Veiligheid en Tewerkstelling Binnen dit plan worden dus op zeer exhaustieve wijze alle aandachtspunten opgenomen waaraan de Mozambikaanse Regering binnen de uitvoertermijn van 5 jaar zal werken om een effectief en efficiënt beleid voor armoedebestrijding te realiseren. De strategische doelstellingen en de prioritaire acties worden nog eens per aandachtspunt apart gedefinieerd.
2.
De bijdrage van de internationale gemeenschap
2.1. Donorgelden en hun sectorale besteding In 2009 werd 55% van het staatsbudget (+/- 1.6 miljard US $) ingevuld met geld uit internationale samenwerking. In 2008 was dat nog 56%. Voor 2010 houdt men het voorlopig op een projectie van snel verminderende afhankelijkheid naar 44 % van het staatsbudget gefinancierd uit externe bron18. Van het staatsbudget van 2009 werd 68.7% aan prioritaire sectoren geïdentificeerd binnen PARPA II toegewezen, nl. onderwijs (van 18.5 naar 19.5%), gezondheid (van 11.9 naar 14,9%), infrastructuur (van 21.2 naar 17.1%), landbouw en plattelandsontwikkeling (van 3.9 naar 7.3%), goed bestuur en openbare veiligheid (constant op 5.4%). Dit houdt een algemene stijging met ruim 3% t.o.v. het budget van 2008 in. 2.2. Harmonisering van de steun en coördinatie van de donoren De regering van Mozambique nam deel aan het High Level Forum (HLF) in Parijs en was één van de ondertekenaars van de “Verklaring van Parijs betreffende de doeltreffendheid van Ontwikkelingssteun”(2005). Sinds lang oefent Mozambique een enorme aantrekkingskracht op donoren uit. Het land telt nu zo’n 22 bilaterale en 13 multilaterale donoren. Het kan goede referenties voorleggen voor coördinatie en harmonisatie tussen donoren. Het wordt dan ook vaak als voorbeeld naar voren geschoven. Er is ook regelmatig overleg onder de donoren in Maputo om aangelegenheden die hen allen aanbelangen te bespreken. Sommige donoren voeren ook gezamenlijke evaluaties of studies uit, maar het kan zeker nog steeds beter. Zo maken enkele belangrijke donoren nog steeds gebruik van parallelle kanalen en gebeurt een aanzienlijk deel van de steun aan Mozambique dus buiten de begroting om. Ook ging in 2009 nog steeds 48% van de gezamenlijke ODA van de G-19 donoren, de VS en de VN-instellingen naar specifieke projecten van deze donoren19. Er is nog meer coördinatie nodig, zoals bv. op het vlak van technische bijstand of de planning van gezamenlijke evaluatiemissies20. 18
The Informal Governance Group and Alliance 2015, Aid and Budget Transparency in Mozambique, mei 2010, p.
7.
19
Ibidem. Zelfs binnen de G-19, de groep van 19 donoren die Algemene Begrotingssteun leveren, is hiernog veel werk aan de winkel. Volgens de eigen prestatiematrix van het programma, werde in 2009 nog 167 internationale missies door de leden georganiseerd, terwijl de doelstelling minder dan 100 missies was. Ook het relatieve aantal missies dat daarvan gezamenlijk werd georganiseerd, 25%, lag ver onder de doelstelling van minstens 40% (Republic of
20
20
2.3. Algemene begrotingssteun Een aanzienlijk deel van de steun wordt onder de vorm van directe begrotingssteun verleend door 19 donoren, de G-19 genoemd (België [federale regering], Denemarken, de Europese Commissie, Finland, Frankrijk, Duitsland, Ierland, Italië, Nederland, Noorwegen, Oostenrijk, Portugal, Zweden, Zwitserland, het Verenigd Koninkrijk, de Wereldbank, Canada, Spanje en de African Development Bank). In 2009 leverden zij 30% van de totale ontwikkelingssteun aan Mozambique (tegenover 25% in 2008)21. Hun optreden is onderworpen aan de bepalingen van een Memorandum van Overeenstemming dat recent, in 2009, nog werd vernieuwd. Zij werken binnen het kader van PARPA II en op basis van een met de Mozambikaanse Regering afgesproken prestatiekader, het zgn. PAF. Dit laatste instrument is een meerjarenmatrix die de voornaamste jaarlijkse verplichtingen beschrijft van de donoren en van de regering van Mozambique om de doelstellingen van het PARPA te realiseren.22. 2.4. Sectorsteun Er werden een aantal (semi-)geharmoniseerde sectorfinancieringsprogramma’s uitgewerkt en enkele donoren hebben zich er ook toe verbonden om hun steun aan een specifieke sector te coördineren. Op die manier ontstonden er geleidelijk aan sectorbrede benaderingen of SWAps voor onderwijs (FASE), gezondheidszorg (PROSAUDE), water, landbouw (PROAGRI), en openbare werken (PRISE). 2.5. Decentrale steun De decentralisering van belangrijke delen van het beleid vormt al vele jaren een belangrijke strategie van de Mozambikaanse Centrale Overheid om dat beleid en de uitvoering ervan beter aan de lokale context aan te passen om het effectiever en efficiënter te maken. Vele bilaterale donoren zijn de Mozambikaanse Overheid daarin gevolgd en bieden dus ook, naast de steun voor de nationale overheid, ook steun aan (een) Provinciale Overhe(i)d(en) of aan het decentraliseringsproces op zich. 2.6. Indirecte actoren In Mozambique zijn tal van verschillende types indirecte actoren – nationale en internationale ontwikkelingsNGO’s, academische instituten, vakbonden etc… - aan het werk. Zij doen daar niet alleen aan organisatieversterking of capaciteitsbouw van hun respectievelijke Mozambikaanse evenknie. Door de grote uitdagingen bij het opschalen van de dienstverlening binnen publieke en productieve sectoren, treden zij ook dikwijls op als dienstenleveranciers. Daarbij organiseren zij zich ook dikwijls op basis van de sector waarin ze opereren in netwerken (binnen gezondheid en aidsbestrijding is dit NAIMA+).
Mozambique & Programme Aid Partners, Annual Review Annex 3 to the Aide-Memoire Government and PAP’s PAF Matrices, Maputo, May 2010. 21 The Informal Governance Group and Alliance 2015, Aid and Budget Transparency in Mozambique, mei 2010, p. 7. 22 http://www.pap.org.mz/
21
3.
De bijdrage van de Vlaams-Mozambikaanse Ontwikkelingssamenwerking
3.1. De Vlaamse Ontwikkelingssamenwerking algemeen Het is de ambitie van de Vlaamse Overheid om, in nauwe samenwerking met haar internationale partners, bij te dragen tot een welvarende en democratische Wereld. Daarbij heeft Vlaanderen het bijdragen tot armoedebestrijding en de sociaaleconomische ontwikkeling van ontwikkelingslanden tot de algemene doelstelling van zijn ontwikkelingssamenwerking gemaakt. Als één van de meest welvarende regio’s in de wereld wil Vlaanderen zo bijdragen tot het realiseren van de Millennium-Ontwikkelingsdoelen. Tezelfdertijd is de Vlaamse Ontwikkelingssamenwerking in overeenstemming met de internationale akkoorden rond goed donorschap zoals die vastgelegd werden in de Verklaring van Parijs (2005); de Accra Agenda voor Actie (2008) en de Europese Gedragscode inzake Taakverdeling onder donoren (2007). Zo concentreert Vlaanderen o.m. de geboden steun geografisch in de regio Zuidelijk Afrika en meer bepaald in zijn drie partnerlanden: Zuid-Afrika, Mozambique en Malawi; en sectoraal in: Toegang tot Gezondheid; Landbouw en Voedselzekerheid; Ondernemerschap en Tewerkstelling en Handel en Ontwikkeling23. 3.2. Aanloop naar en begin van de formele samenwerking met Mozambique Al sinds 2002 onderhouden Vlaanderen en Mozambique een nauwe samenwerkingsband. In dat jaar werd Mozambique immers het tweede officiële partnerland van de Vlaamse Ontwikkelingssamenwerking. De enorme sociale ravage aangericht door de HIV/AIDS-epidemie vormde de directe aanleiding om de hulp voornamelijk op de strijd tegen deze ziekte te richten. In 2004 werd een eerste formeel samenwerkingsprotocol tussen de Vlaamse en Mozambikaanse regering ondertekend. Daarbinnen zou bijna alle aandacht naar dit belangrijke gezondheidsthema gaan. UNAIDS; het Instituut voor Tropische Geneeskunde van Antwerpen, het International Centre for Reproductive Health van Universiteit Gent en Artsen zonder Grenzen vormden in die periode de voornaamste uitvoerders binnen de samenwerking. 3.3. De eerste landenstrategie Vanaf 2004 heeft de samenwerking tussen beide partners enkel aan diepgang en kwaliteit gewonnen. Een grote stap vooruit was de onderhandeling van de eerste landenstrategienota (LSN I). Deze strategienota werd in juni 2006 gelanceerd en kaderde de samenwerking tussen Vlaanderen en Mozambique voor de periode 2006-2010. Daarmee kwam men tegemoet aan de wettelijke vereiste om de Vlaamse ontwikkelingssamenwerking met de concentratielanden van een dergelijk kader te voorzien24. Ook werd de samenwerking in lijn gebracht met de internationale criteria rond efficiëntie en effectiviteit van de ontwikkelingssamenwerking zoals die in 2005 in de Verklaring van Parijs25 vastgelegd werden. Vanaf dan zou Vlaanderen via o.m. de SWAp-structuur de Mozambikaanse regering rechtstreeks ondersteunen bij het opzetten en uitvoeren van haar eigen programma om van Gezondheid opnieuw een slagkrachtige sector te maken en om deze sector van nieuw, nog op te leiden gezondheidspersoneel te voorzien. De steun via indirecte en directe actoren bij de strijd tegen HIV/AIDS en voor het behoud van gemotiveerd en goed opgeleid gezondheidspersoneel en – gemeenschapswerkers werd tezelfdertijd in de provincie Tete verdergezet. Ook de bouw van 23
K. PEETERS, Beleidsnota 2009-2014, Buitenlands Beleid, Internationaal Ondernemen en Ontwikkelingssamenwerking, pp. 45-56. 24 Kaderdecreet op de Internationale Samenwerking van 22 juni 2007, hoofdstuk VI, art. 13. 25 OESO, The Paris Declaration on Aid Effectiveness and the Accra Agenda for Action, 2005/2008.
22
gezondheidsinfrastructuur werd als deelsector opgenomen. Tezelfdertijd beslisten beide partners dat er ook binnen de sector van het Mozambikaanse onderwijs - meer bepaald de subsector van het technisch en beroepsonderwijs - intens zou samengewerkt worden. Maar ook andere departementen van de Vlaamse overheid zoals Onderwijs en Werk volgden het Departement internationaal Vlaanderen (DiV) en het Vlaams Agentschap voor Internationale Samenwerking (VAIS) in deze keuze voor Mozambique als bevoorrechte partner. Zo loopt er momenteel o.m. een omvangrijk UNICEF-project voor kindvriendelijk basisonderwijs in enkele Mozambikaanse provincies en wordt er ook gewerkt aan het versterken van de sociale dialoog tussen werkgevers, werknemers en overheid. Tenslotte worden er ook nog enkele andere initiatieven van andere ontwikkelingsactoren buiten de strategienota ondersteund. Zo zijn er initiatieven rond het verbeteren van het model van zwangerschapsbegeleiding (HRP-WHO); (opleidingen voor) duurzaam toerisme; toegang tot drinkbaar water en aquacultuur. 3.4. Het tweede samenwerkingsprotocol (Memorandum of Understanding) De (kwalitatieve) groei en toenemende diversificatie van de samenwerking tussen beide partners en de gewijzigde internationale consensus rond efficiënte en effectieve ontwikkelingssamenwerking noopten beide partners om hun samenwerkingsprotocol begin 2009 in volgende zin aan te passen: De keuze van interventiesectoren zal voor Mozambique niet unilateraal bepaald worden en beperkt blijven tot samenwerking op het vlak van gezondheidszorg en meer bepaald op de strijd tegen HIV/AIDS Deze keuze maakt deel uit van een open en aparte dialoog tussen de Mozambikaanse en Vlaamse overheid; De conformiteit met de internationale principes aangaande efficiëntie en effectiviteit van ontwikkelingssamenwerking, nl. (1) finaal eigenaarschap van de ontwikkelingsstrategieën en -programma’s door de Mozambikaanse Overheid; (2) stijgende harmonisatie en integratie van de Vlaamse ontwikkelingsinspanningen met de initiatieven en opvolgingsinstrumenten van andere donoren; (3) resultaatgericht beheer en (4) wederzijds rekenschap via monitoring en evaluaties wordt getransversaliseerd; De conformiteit met het Vlaams kaderdecreet voor ontwikkelingssamenwerking wordt via (1) de onder voorgaand punt vermelde uitbreiding van de richting gevende principes; (2) de verwijzing naar de noodzaak om bij te dragen tot het bereiken van de Millennium-Ontwikkelingsdoelen en (3) de opname van de voor de Vlaamse Ontwikkelingssamenwerking gedefinieerde transversale thema’s: gender, HIV/AIDS, kinderrechten, goed bestuur en duurzame ontwikkeling geoptimaliseerd; De rolverdeling tussen de diverse betrokken overheidsinstellingen van de partners wordt verder uitgeklaard; Andere vormen van samenwerking en van het betrekken van een diversiteit aan actoren bij de uitvoering van de samenwerking, zoals multilaterale instellingen, indirecte actoren en trilaterale coöperatie worden door beide partners aanvaard; Het statuut van het in te zetten buitenlandse personeel wordt uitgeklaard; De plaats van de LSN in de samenwerking wordt gedefinieerd; De looptijd - en dus ook de financieringshorizon - van het protocol wordt niet langer beperkt tot 5 jaar gezien het protocol voor onbepaalde duur wordt afgesloten.
23
3.5. Opmaak van de tweede landenstrategienota (LSN II) In de loop van 2009 werd de LSN I aan een externe evaluatie onderworpen. Het eindoordeel van de evaluatoren over het afgelegde verbetertraject in de samenwerking was overwegend positief. Toch werden enkele belangrijke suggesties meegegeven om de samenwerking via een doordachte opmaak van een tweede LSN (LSN II) op een volgend kwalitatief hoger niveau te tillen. Vlaanderen en Mozambique besloten bij een onderling overleg in maart 2010 dan ook formeel om op een zo structureel mogelijke manier te blijven samenwerken en de voorbereidende werken voor de LSN II op te starten26. Beide partners kwamen in een eerste fase van onderhandelingen overeen om de hieronder beschreven 12 punten als richtlijnen voor de samenwerking voor de periode 2011-2015 te hanteren. Deze richtlijnen vormen de concrete synthese van de reeds opgedane lessen en van de eigen nationale en wederzijdse internationale engagementen: 1. Het aanhouden van dezelfde uitvoeringsperiode van 5 jaar en dit in het kader van de grotere voorspelbaarheid van de hulp voor de betrokken partnerregering; 2. Het verder intensifiëren van het sectorale concentratiebeleid door op 1 sector met potentieel de hoogste Vlaamse meerwaarde te focussen, namelijk de gezondheidssector en, waar relevant, specifieke aandacht voor seksuele en reproductieve gezondheid. In de eerste twee jaar zou evenwel aandacht gegeven worden aan het verkennen van een eventuele intrede in de sector Voedselzekerheid/nutritie als dé hulpsector bij een multisectorale benadering van het thema toegang tot gezondheid en met de expliciete vooronderstelling dat aan de eigenlijke gezondheidssector steeds het gros van de in te zetten middelen zou toegekend worden; 3. Dit sectoraal engagement zou bij voorkeur vergezeld gaan van een volwaardige deelname aan de lokale beleidsdialoog via het inbouwen en/of toeleveren van voldoende sectorexpertise. Hierdoor kunnen ook de Vlaamse inspanningen terzake in Mozambique continu gemonitored en geëvalueerd worden; 4. Het zoveel mogelijk eerbiedigen van het principe van eigenaarschap van het partnerland over de samenwerking gedurende de volledige cyclus van opzetten en uitvoeren van de coöperatie; 5. De LSN moet toelaten om andere vormen van ontwikkelingssamenwerking gefinancierd met steun van de Vlaamse overheid die momenteel nog geheel of gedeeltelijk buiten de strategienota vallen (vb. steun vanuit andere Vlaamse departementen, multilaterale samenwerking, indirecte samenwerking, structurele noodhulp en humanitaire bijstand) op een meer doorgedreven manier actief binnen de tweede strategienota te integreren. Dit zal niet alleen de coherentie van de verschillende Vlaamse inspanningen ten goede komen, het zal ook de zichtbaarheid van het totaalpakket aan Vlaamse steun bij de Mozambikanen en de andere donoren gevoelig verhogen; 6. Het nog verder bevorderen van schaalvergroting en van een programmatorische aanpak in de samenwerking waarbinnen toch ook enige ruimte aan innovatieve initiatieven wordt geboden; 7. Het verder handhaven van een verstandige mix tussen de verschillende instrumenten en hulpmodaliteiten en tussen de combinatie van steun aan de nationale overheid enerzijds met steun aan provinciale initiatieven in Tete anderzijds, de zgn. portefeuillebenadering, binnen deze samenwerking;
26
Regering van Vlaanderen & Regering van Mozambique, Minuten overeengekomen tijdens de IVe Jaarlijkse Vergadering tussen de Regeringen van Vlaanderen en Mozambique, pp. 6-7.
24
8. Het aanhouden van minstens hetzelfde jaarlijkse bestedingsniveau (5 miljoen Euro/jaar indicatief) vanuit het eigenlijke budget voor ontwikkelingssamenwerking, weliswaar in combinatie met het principe dat bijkomende middelen in de eerste plaats best op een uitdieping van de huidige samenwerking met de partnerlanden waaronder Mozambique ingezet zullen worden. De financiële vertaling van de inspanningen van andere departementen of van de initiatieven die via andere kanalen zoals multilaterale instellingen geheel of gedeeltelijk op Mozambique gericht worden en die geen deel uitmaken van een risicobeheersingstrategie, zal buiten de bij de Mozambikaanse overheid aan te geven financiële waarde van deze strategienota gehouden worden. Dit wegens de geringe voorspelbaarheid van deze initiatieven; 9. Het bewaken van het ongebonden karakter van de Vlaamse Ontwikkelingssamenwerking; 10. Het besteden van voldoende aandacht aan het thema van het bevorderen van goed bestuur in Mozambique in het algemeen en binnen de samenwerking meer in het bijzonder en dit naast de opname van de andere transversale thema’s van de Vlaamse ontwikkelingssamenwerking, nl. gender, kinderrechten, hiv/aids en duurzame ontwikkeling; 11. Het inbouwen van een volwaardige strategie voor resultaatsgericht risicobeheersing binnen het bredere kader van wederzijdse verantwoording;
beheer
en
12. Het verder bepalen van een correcte plaats van inspanningen tegen de negatieve impact van de klimaatveranderingen en een meer structurele vorm van noodhulp en humanitaire bijstand binnen de strategienota. Beide thema’s zullen zoveel mogelijk geïntegreerd worden binnen de gekozen sector.
25
III. Indicatief Programma 1.
De keuze voor het gezondheidsthema als exclusieve focus
De keuze voor het gezondheidsthema werd in de eerste plaats gemaakt vanuit een identificatie van de relatieve meerwaarde die de Vlaams-Mozambikaanse samenwerking kan bieden binnen het reeds druk bezette donorlandschap in Mozambique. Deze meerwaarde wordt o.m. afgeleid van de binnen het Vlaamse territorium aanwezige en op ontwikkelingscontexten toepasbare expertise op dit vlak. Dit gaat zeker op voor de deelsector van seksuele en reproductieve gezondheid. Een tweede criterium is het streven naar continuïteit voor wat betreft die vormen van samenwerking die na grondige evaluatie hun effectiviteit bewezen hebben. Als derde, niet minder belangrijke criterium lag een objectieve nodenanalyse bij de Mozambikaanse bevolking (cfr. contextanalyse Gezondheid) in combinatie met de analyse van de kloof tussen nodige en beschikbare financiering voor gezondheid in Mozambique aan de basis van de exclusieve focus op het thema “Toegang tot Gezondheid” binnen deze LSN.
2.
Beknopte contextanalyse van de Mozambikaanse gezondheidssector
2.1. Algemeen: een sector van fragiele vooruitgang De Regering van Mozambique heeft tijdens de voorbije 20 jaar al op verschillende terreinen van de publieke gezondheid significante vooruitgang geboekt. Toch ligt er nog een grote uitdaging voor ons. Een wel erg duidelijke indicatie voor de blijvende kwetsbaarheid van de gezondheid van de Mozambikaanse bevolking is de relatief lage levensverwachting van haar vrouwen en mannen (51 jaar voor beiden)27. Voor een deel valt dit te verklaren door de impact van HIV/AIDS. Er moet echter ook aandacht aan de niet per se met HIV/AIDS-gerelateerde hoge sterfte onder borelingen en kinderen onder 5 jaar en de nog steeds relatief hoge moedersterfte besteed worden28. Er zijn verschillende componenten binnen het gezondheidssysteem zelf en daarbuiten die de fragiliteit van het systeem in Mozambique mee helpen verklaren en elkaar daarbij wederzijds versterken. Dit zijn: de kwaliteit van de interne en externe financiering (volumes en voorspelbaarheid); de beschikbaarheid van formeel geschoold gezondheidspersoneel en van opgeleide gemeenschapswerkers; een gebrek aan gezondheidsinfrastructuur en de epidemiologische kwetsbaarheid voor verschillende levensbedreigende ziekten. Maar ook de problemen buiten de eigenlijke gezondheidssector, zoals die op het vlak toegang tot gezond voedsel en tot (kennis over) gezonde voeding(spraktijken) etc… vertalen zich in een hoge prevalentie van chronische 27
Opgenomen als annex 1 vindt men een comparatief overzicht van de algemene gezondheids-indicatoren voor Mozambique die de algemene gezondheidssituatie van de Mozambikaanse bevolking in 2010 weergeven en dat als algemeen monitoringsinstrument voor de samenwerking kan dienen. Vergelijk dit ook met de gemiddelde levensverwachting in Vlaanderen die zich momenteel op 78.1 jaar voor de mannen en op 83.1 jaar voor de vrouwen situeert. 28 Dit is binnen de Afrikaanse en zelfs mondiale context zeker geen exclusief fenomeen voor Mozambique. Dit wordt o.m. bewezen door de enorme internationale aandacht die aan het achterblijven op deze indicatoren, internationaal vertaald onder MDG 4 en MDG 5, in het jaar vóór de aanvang van deze LSN gegeven werd. Zo was de top van de Afrikaanse Unie van juli 2010 helemaal aan het thema “Gezondheid van Moeders en Kinderen” met een focus op het vermijden van kind- en moedersterfte gewijd. Ook de MDG-top van 2010 was in grote mate gewijd aan de opmerkelijk zwakke prestaties op het vlak van het bepalen van MDG 4 en voornamelijk MDG 5. De Secretaris-Generaal van de VN, dhr. Ban Ki-Moon, heeft tijdens deze top dan ook een speciale globale strategie voor de Gezondheid van vrouwen en kinderen wereldwijd gelanceerd (Ban Ki-Moon, Global Strategy for Women’s and Children’s Health, http://www.un.org/sg/hf/Global_StategyEN.pdf.)
26
ondervoeding bij kinderen onder de 5 jaar en dus in een verhoogde vatbaarheid voor die levensbedreigende ziekten en infecties. Hieronder volgt een meer uitgewerkt overzicht van acute problemen voor de Mozambikaanse gezondheidssector. Dit is immers noodzakelijk voor een goed begrip van de enorme uitdagingen waarmee Mozambique en haar gezondheidspartners in de volgende 5 jaren zullen blijven geconfronteerd worden. Ze vormen ook een voorname inspiratiebron bij het vastleggen van de strategische assen waarop Mozambique en Vlaanderen zullen samenwerken om het recht op Gezondheid voor de meest kwetsbare Mozambikanen te bevorderen. Deze assen krijgen dan onder punt 5 van dit indicatief programma hun volledige uitwerking. 2.2. De financiering van de gezondheidssector De gemiddelde uitgave per capita voor gezondheidszorg ligt in Mozambique op 18 internationale $. Op die manier bevindt Mozambique zich globaal gezien in de laagste categorie van investeerders in de gezondheidssector. Het ingezette bedrag ligt dan ook ver onder de drempel van ongeveer 34 dollar per capita waarvan wordt aangenomen dat dit het minimaal in te zetten bedrag is om in basisgezondheidszorg voor de individuele burger te kunnen voorzien29. Dit is des te opvallender gezien in deze hoofdelijke investering al het relatief hoge cijfer van internationale steun voor gezondheidszorg aan Mozambique vervat zit. Zo was in 2008 73 % van de ingezette middelen voor gezondheidszorg uit externe bron afkomstig. Zelfs met deze steun blijft de zgn. financing gap30voor de gezondheidssector dus groot. Een projectie voor 2012 van de voor de uitvoering van het Strategisch Plan voor de Gezondheidssector beschikbare fondsen – 495 miljoen US $ - afgezet tegenover de nodige fondsen hiervoor – 660.51 miljoen US $ - geeft aan dat er in dat jaar een kloof van minstens 25 % zal zijn31. Dit valt enerzijds te verklaren door de moeilijkheden die Mozambique ondervindt om ten volle aan haar Abuja-engagement32 te voldoen. Hier spelen o.a. de concurrerende aanspraken van een hele resem evenzeer ondergefinancierde sociale en economische sectoren. Maar ook het nog steeds beperkte absorptievermogen van deze sector, op haar beurt o.m. te wijten aan het gebrek aan voorspelbare financiering om ook op langere termijn en op grotere schaal structureel te investeren in de sector, helpt mee dit tekort te verklaren. Hierbij is het ook cruciaal om de impact op langere termijn van de lopende taakverdelingsoefening onder Europese donoren, de zgn. Division of Labour of DoL, op de (externe) financiering van de Mozambikaanse gezondheidssector in te kunnen schatten. Uit het donorenoverzicht van eind 2009 (annex 2) kan afgeleid worden dat er in 2011 nog slechts 13 van de 17 donoren in PROSAUDE over zullen blijven. Het is ook waarschijnlijk dat in 2013 een zesde, zeer belangrijke donor, nl. DFID, zich uit PROSAUDE zal terugtrekken. Er zijn nog geen nieuwe donoren die zich als vervangers voor voornoemde donoren hebben gepresenteerd. Tot op heden zijn er ook te weinig afspraken tussen de donoren gemaakt over wie van de 29
Ministerio da Saúde de Moçambique, Plano Estratégico do Sector da Saúde, 2007-2012, p. 3. Deze eenvoudige drempel wordt binnen de WHO gehanteerd. De berekeningswijze wordt behandeld in J. SACHS, Macroeconomics and Health, Investing in Health for Economic Development, Report of the Commission on Macroeconomics and Health, Geneva, WHO, 2001, pp. 53-57. 30 Financing gap= Het verschil tussen de massa aan geldelijke middelen die uit verschillende kanalen voorradig zijn en de geschatte nood aan in te zetten middelen om een doel te bereiken. 31 + IHP , Taking Stock Report, Mozambique, 2008, pp. 10-11. 32 Op de Abuja-top van de Afrikaanse Unie van 2001 verklaarden de Afrikaanse regeringsleiders plechtig dat ze een doelstelling zouden opnemen om uiteindelijk op zijn minst 15% van hun respectie-velijk nationaal budget in te zetten voor het versterken van de gezondheidssystemen in hun land. Het MvG dringt voor het realiseren van de doelstellingen van het vijfjarenplan van de Mozambikaanse Overheid opnieuw aan op het respecteren van dit engagement (Ministério da Saúde, Proposta PARP 2010-2014, p. 3.
27
blijvers de capaciteit heeft om de verloren fondsen van de zich terugtrekkende donoren te compenseren. Enkel Canada heeft ambitieuze plannen in die richting getoond, maar ze zou haar bijdragen daarbij strikt voor moeder- en kindzorg willen kunnen oormerken. In het kader van deze interne Europese taakverdeling dient tenslotte opgemerkt te worden dat de Europese Commissie en Mozambique in hun lopende strategienota rond ontwikkelingssamenwerking (2008-2013) Gezondheid niet als sector van concentratie hebben weerhouden. Toch werd Gezondheid als niet-focale sector van de samenwerking opgenomen. Er wordt ook een significant deel van de middelen (10%) - voornamelijk te besteden via sectorsteun en voor de strijd tegen HIV/AIDS - aan toegewezen. Beide partners vonden het verderzetten van hun samenwerking en het bereiken van verdere resultaten binnen de Gezondheidssector dus te belangrijk om deze nu al via een exitstrategie uit te faseren33. Tenslotte is het wel zo dat de middelen van andere grote multilaterale donoren en fondsen zoals het “Global Fund to Fight AIDS, Tuberculosis and Malaria” voornamelijk via parallelle kanalen op de Mozambikaanse gezondheidssector zullen blijven gericht worden. 2.3. Beschikbaarheid van gezondheidspersoneel en -infrastructuur De moeilijke opstart van een volwaardige opleidingstructuur na de onafhankelijkheid en de destabilisatieoorlog; de migratie van geschoold gezondheidspersoneel; afleiding van beschikbaar gezondheidspersoneel naar verticale projecten; onderfinanciering van (academische) opleidingen in de gezondheidssector en de hogere kwetsbaarheid van gezondheidspersoneel voor infectieziekten hebben in Mozambique voor een bijtend tekort aan opgeleid personeel gezorgd. Mozambique telt niet 1 geschoolde dokter per 10.000 inwoners. Hetzelfde fenomeen doet zich voor bij andere categorieën van essentieel medisch personeel. Zo heeft Mozambique slechts 3 verplegers/vroedvrouwen om er 10.000 landgenoten mee te verzorgen34. Tegenover deze crisis heeft het MvG in 2008 een ambitieus nationaal plan voor gezondheidspersoneel geplaatst35. Ook de gemiddelde afstand die een Mozambikaan moet afleggen om de meest nabije gezondheidspost te bereiken - meer dan 20 km voor ongeveer 50% van de Mozambikanen - is nog steeds te hoog. In combinatie met de slechte staat van vele rurale wegen zorgt dit ervoor dat de patiënten niet alleen moeilijkheden ondervinden bij de toegang tot de lange termijn behandeling en geneesmiddelen tegen malaria, HIV/AIDS, intestinale parasieten, TBC etc. Het vormt ook een serieuze barrière voor zwangere vrouwen om binnen het hospitaal te bevallen36 De acute crisis in formeel opgeleid gezondheidspersoneel en het gebrek aan infrastructuur zorgt er voor dat men ook op de actieve participatie van de gemeenschappen moet kunnen terugvallen bij het curatieve maar voornamelijk ook preventieve gezondheidswerk. Daarbij moeten ook trekkers binnen de gemeenschappen opgeleid en ingezet worden. Deze fungeren dan als aanspreekpunten en multiplicatoren binnen hun gemeenschappen die de aangeleerde praktijken rond hygiëne en gezondheid verder kunnen verspreiden. In Mozambique zijn dit de zgn. Elementaire Polyvalente Gezondheidsmedewerkers (APE’s). Toch is de Mozambikaanse 33
REPUBLIC OF MOZAMBIQUE – EUROPEAN COMMUNITY, Country Strategy Paper and National Indicative Programme for the period 2008-2013, p. 25; p. 35; pp. 44-45, point II.6.3 & annexes p. 6. 34 WHO, World Health Statistics, 2009, 35 Ministério da Saúde, Direcção Nacional de Recursos Humanos, Plano Nacional de Desenvolvimento dos Recursos Humanos da Saúde, 2008-2015, 2008. 36 “Factors associated with utilization of maternal health services account for 16% percent of inequities in skilled birth attendance. Of this, 12% of inequalities could be attributed to perceived barriers to access especially distance to facility, which should be a focus for intersectoral intervention jointly with the Ministry of Public Works to improve roads and with the Ministry of Transportation to improve availability of transport in disadvantaged areas.” WHO, A WHO Report on inequities in Maternal and Child Health in Mozambique, Geneva, 2007, p. 16.
28
regering ook beducht voor het op een verkeerde en zelfs contraproductieve manier mobiliseren van de Gemeenschap bij het lokaal gezondheidswerk. Vandaar dat er verschillende criteria gehanteerd worden om een duurzame en correcte inzet van APE’s te garanderen37: 2.4. Levensbedreigende infectieziekten HIV/AIDS Mozambique kent een prevalentie van HIV/AIDS van 11.5% in de bevolkingscategorie van 15 tot 49-jarigen38. Dat net deze categorie van de bevolking te lijden heeft onder deze levensbedreigende en slopende ziekte zorgt daarbij nog voor een onevenredig grote impact op het economisch en sociaal weefsel. Als we kijken naar het aantal doden zien we dat er in 2007 naar schatting 81.000 Mozambikanen een met aids-gerelateerde dood kenden. Hiermee leverde het land 3.68 % van de aidsdoden terwijl het slechts 0.31% van de wereldbevolking herbergt. Tezelfdertijd vinden we hier een disproportioneel aantal “jonge” besmettingen terug. In combinatie met de lange incubatietijd van het virus en met de lagere graad van toegang tot de (laatste generatie aan) anti-retrovirale therapieën, betekent dit weinig goeds voor de toekomst. Daarenboven zal de vrouwelijk mortaliteit enorm toenemen. De geschatte prevalentie bij jonge vrouwen tussen 15 en 24 jaar oud (11.1%) ligt in Mozambique immers drie maal hoger dan bij jonge mannen uit diezelfde categorie (3.7%)39. Gezien de voorname rol van de vrouwen bij de opvoeding en verzekerd inkomen van het gezin zal dit de sociale en economische stabiliteit van de gezinnen disproportioneel aantasten40.Tenslotte zien we een alarmerende toename van met HIV-besmette kinderen in de categorie van 0-11 maanden (2.3%) tegenover een veel lagere prevalentie (1%) bij de categorie van 5-9 jaar41. De schade die HIV/AIDS aan het economisch weefsel van Mozambique aanbrengt, is nauwelijks te overzien. Het wegvallen van tienduizenden Mozambikanen tijdens hun meest productieve jaren en andere tienduizenden die gedurende jaren zwaar zorgbehoevend (zullen) zijn en zo heel wat productieve energie zullen opslorpen; de sociale last van de vele AIDSwezen; de enorme medische kosten om honderdduizenden patiënten een lange termijn behandeling met AIDSremmers te kunnen bieden; het enorm verlies aan geschoold aan technisch personeel etc… Volgens goed onderbouwde projecties heeft de ziekte ervoor gezorgd dat de nationale economie momenteel 14-20% kleiner is dan ze geweest zou zijn zonder de impact van HIV/AIDS aangezien ze met 0.3-1% per jaar onder haar normaal potentieel gepresteerd heeft42. Het blijft dus een enorme uitdaging voor Mozambique om via een volgehouden multisectoraal en multidimensionaal beleid dat oog heeft voor preventie, behandeling en zorg de epidemie verder te bestrijden. Toch hebben Mozambique en haar partners op dit vlak al indrukwekkende resultaten geboekt. Een nationale raad die het multisectorale werk in de strijd tegen HIV/AIDS coördineert, is aan het werk. Momenteel is ook het derde nationaal plan voor het gecoördineerde antwoord op
37
Ministerio da Saúde de Moçambique, Plano Estratégico do Sector da Saúde, 2007-2012, pp. 13-14. Ministerio da Saúde, Direcçao Nacional de Saúde Pública, Plano Integrado para o Alcance dos Objetivos 4 e 5 de Desenvolvimiento do Milénio, 2009-2012 (2015) , Maputo, 2008, p. 39. 38 Ministério da Saúde & Instituto Nacional de Saúde, Relatorio Preliminar sobre a Prevalencia da Infecçao por HIV, INSIDA, 2010, p. 7. 39 Idem, p. 8. 40 WHO, UNAIDS & UNICEF, Epidemiological Fact Sheet on HIV and Aids, Mozambique, 2008 Update. 41 Ministério da Saúde & Instituto Nacional de Saúde, Relatorio Preliminar sobre a Prevalencia da Infecçao por HIV, INSIDA, 2010, p. 9. 42 Ch. ARNDT, HIV/AIDS, Human Capital, and Economic Growth Prospects for Mozambique, Africa Region Working Paper Series No. 48, February 2003.
29
deze ziekte, het zgn. PENN III, in uitvoering43. Bij de ingezette middelen springen voornamelijk de snelle groei van het aantal centra toegerust voor het toedienen van ART en het aantal mensen dat onder ARV-therapie geplaatst werd in het oog. Groei van de capaciteit van het MvG om ARV toe te leveren aan HIV/AIDS-patiënten44 Indicator
2005 bereikt 38
# centra #patiënten 17.325 Volw. 1.631 Kind. Totaal 18.956
doel 24
2006 bereikt 150
doel 112
2007 bereikt 211
doel 112
2008 bereikt 213
doel
2009 bereikt 220
doel
19.119 1.686 20.805
36.314 3.416 39.730
40.684 3.686 44.370
82.001 6.210 88.211
84.600 11.820 96.420
118.937 9.393 128.330
111.454 20.826 132.280
156.688 13.510 170.198
146.500 11.500 158.000
Met de enorme stijging van het aantal centra dat HIV/AIDS behandeling aanbiedt, gaat dus een explosie van het aantal patiënten dat onder een chronische behandelingschema opgenomen is, gepaard. Dit wordt o.m. door een wijziging in het beleid in 2008 verklaard. Om haar strategie voor de strijd tegen HIV/AIDS efficiënter en effectiever te maken besliste de Mozambikaanse Regering de zorgverlening voor zowel volwassenen als kinderen naar de 209 gezondheidscentra van het primaire en secundaire niveau te decentraliseren. Door de snelle uitbreiding van het aantal sites waar op preventieve wijze ARV-therapie aan zwangere, HIV-positieve vrouwen kan verstrekt worden - van 222 centra in 2006 naar 832 tegen eind 2009 - kon men daarenboven van een dekking van 29.8% van de HIV-positieve zwangere vrouwen naar een dekking van 45.7% evolueren45. Er is echter wel een keerzijde. Er moet zwaar geïnvesteerd worden om ook de kwaliteit van de dienstverlening en de accurate opvolging van deze chronische patiënten te kunnen blijven verzekeren. De relatieve toename tussen 2008 en 2009 met 8% (van 30 naar 38%) van het aantal patiënten dat zich in een vergevorderd stadium van HIV-infectie bevindt t.o.v. het aantal patiënten dat behandeld wordt, is weliswaar indrukwekkend. Toch blijft de vaststelling dat slechts 42% van de volwassen en zelfs maar19% van de kinderen (!) binnen deze groep daadwerkelijk op behandeling kon rekenen46. Tenslotte is er een geografische kanttekening. In het Zuiden van het land werden 65% van de volwassen en 43% van de kindpatiënten onder behandeling gesteld. In het Centrum en het Noorden geldt dit slechts voor respectievelijk 30 en 10 % en 30 en 13% voor beide categorieën. Dit terwijl de epidemie zich voornamelijk in het Centrum en het Zuiden manifesteert. Er is dus een probleem van gelijkheid in de toegang tot specifieke gezondheidsdiensten. Wel is het zo dat 63% van alle behandelde patiënten van het vrouwelijk geslacht is. De man/vrouw verhouding in het totaal aantal besmettingen begint zich dus ook in het relatieve aantal behandelde vrouwen te weerspiegelen47.
43
Conselho de Ministros, Plano Estratégico Nacional de Resposta ao HIV e SIDA,2010-2014, PENN III, Maputo, 2010. 44 Samengesteld uit: MvG, Matriz de Desempenho do Sector Saúde: Metas Referentes ao Período 2008-2012 & National AIDS Council of Mozambique, Universal Declaration of Commitment on HIV and AIDS, Mozambique Progress Report, Report for the United Nations General Assembly Special Session on HIV and AIDS, 2006-2007, pp.58-59 & Idem, 2008-2009, pp. 73-80. 45 Cijfers samengesteld uit: MvG, Matriz de Desempenho do Sector Saúde 2009; WHO, WHO country cooperation strategy, 2009-2013, Mozambique, 2009, p. 9. 46 Dubbele indicator voor relatieve vooruitgang binnen de ARV-behandeling opgenomen in PARPA II. 47 National AIDS Council of Mozambique, Universal Declaration of Commitment on HIV and AIDS, Mozambique Progress Report, Report for the United Nations General Assembly Special Session on HIV and AIDS, 2008-2009, pp. 73-80.
30
TBC Met een geschatte prevalentie van 624 patiënten op 100.000 inwoners bezet Mozambique de 19e plaats op de wereldranglijst van 22 landen met een hoge ziektelast veroorzaakt door TBC. Tezelfdertijd is de coïnfectie met HIV/AIDS geëxplodeerd naar het niveau van 60.1% van de tbc-patiënten in 2008. Deze kwaadaardige combinatie zorgt ook voor een toename van het aantal patiënten met multiresistente tbc onder de leden: 3.4% van de nieuwe tbc-patiënten kampt met een multiresistente stam van de bacterie. Bij hervallen patiënten is dit al 8.3%. Zelfs extreem resistente tbc begint slachtoffers te maken waarmee het alle vooruitgang in de bestrijding van de ziekte bedreigt. Het succes van behandeling -49% volgens WHO-normen) ligt ver onder de globale doelstelling van 85%. De Mozambikaanse regering heeft deze epidemie dan ook tot nationale noodtoestand verklaard en er een Nationaal Strategisch Plan 2008-201248 tegenover gesteld49. Malaria Malaria is endemisch in 99% van het land en vormt de hoofdoorzaak van morbiditeit en mortaliteit in het land. Jaarlijks worden ongeveer 6 miljoen gevallen van malaria geregistreerd. Hoewel er een neergaande trend is, blijft de algemene mortaliteitsratio te wijten aan malaria hoog (92/100.000 Mozambikanen). Er wordt geschat dat rond de 24% van de kindersterfte in de categorie van 0-5 jaar te wijten is aan malaria terwijl de ziekte een groot aandeel bij moedersterfte in Mozambique heeft. Malaria wordt ook verantwoordelijk gesteld voor 26% van de sterfgevallen in hospitalen. De ziekte vormt de directe aanleiding voor 40% van de ziekenbezoeken buiten het hospitaal. Hoewel tot 15.7% van de huishoudens in Mozambique over een behandeld muskietennet beschikt, slapen slechts 7.3% van de zwangere vrouwen en 6.7% van de kinderen onder een net. Het kan dan ook niet verwonderen dat Mozambique tegenover een publieke gezondheidsdreiging van dergelijke schaal een nationale antimalariastrategie heeft gesteld50. 2.5. Gebrekkige afstemming en coördinatie onder de donoren De laatste 10 jaren zag men een enorme kentering in de kijk op een efficiënt ontwikkelingsbeleid in de gezondheidssector. Teveel aandacht was immers naar de verticale financiering van de strijd tegen enkele specifieke ziektes, waaronder vnl. HIV/AIDS, gegaan. Om hier snelle winsten te kunnen nemen, was men daarbij daarenboven overgegaan tot het oprichten van parallelle circuits voor gezondheidsdienstverlening. Deze beconcurreerden het publieke circuit met zeer ongelijke middelen. Dit had niet alleen het effect dat de prioritaire opbouw van een brede basisgezondheidszorg compleet ondergefinancierd raakte51. Ook werden belangrijke (menselijke) middelen uit centra voor algemene zorgverlening weggeplukt. Hierdoor nam de reeds algemeen aanwezige human resources-crisis in de gezondheidssector in Mozambique nog grotere proporties aan. Grote aantallen dokters en verplegend personeel 48
Ministerio da Saúde, Direccão Nacional de Promoção de Saúde e controlo de Doenças, Plano Estratégico Nacional de Controlo da Tuberculose em Moçambique para o Período 2008-2012, 2007. 49 Ministerio da Saúde de Moçambique, Plano Estratégico do Sector da Saúde, 2007-2012, pp. 18-19. 50 Ministério da Saúde, Direcção Nacional de Saúde, Departemento de Epidemiologia e Endemias, Programa Nacional de Controlo da Malaria. 51 Het versterken van de primaire gezondheidszorg als dé primaire strategie om wereldwijd de ambitieuze doelstelling van “Gezondheid voor Allen” te behalen, werd voor de eerste maal met de Alma Ata verklaring van 1978 door de Wereldgemeenschap onderschreven. Pas nu, meer dan dertig jaar na haar formulering en twintig jaar van overwegend verticaal beleid, komt ze opnieuw centraal te staan in het ontwikkelingsdebat. Zo was het rapport over de staat van de mondiale gezondheid van 2008 gewijd aan een herwaardering van de Alma Ata-verklaring voor het promoten van het concept basisgezond-heidszorg: WHO, World Health Report 2008, Primary Health Care, No more than ever, 2008, http://www.who.int/whr/2008/whr08_en.pdf. DANIDA, Health and Development, A Guidance Note to Danish Development Assistance to Health, Copenhagen, 2009, pp. 1-2.
31
werden zo met een heel beperkte takenpakket belast. Daarenboven werden ze verplicht om er een programmaspecifieke gezondheidsadministratie op na te houden die doorgaans incompatibel met het publiek informatiesysteem bleek te zijn. Ook de EC heeft heel sterk ingezet op deze tendens tot verticalisering van haar bijdragen binnen de gezondheidszorg52. In deze problematische context dienen ook de enorme fondsen vermeld te worden die vanuit de zgn. Globale Gezondheidsinitiatieven voor inzet in Mozambique beschikbaar zijn zoals: : het “Global Fund To Fight Aids Tuberculosis and Malaria” (GFATM), het “World Bank Multi – country AIDS Program”(MAP), , en het US President’s Emergency Plan for AIDS Relief (PEPFAR) dat bvb. investeringen van 200-250 miljoen US$ per jaar tot 2014 plant53. Deze fondsen blijven immers via parallelle, ziektespecifieke kanalen en dus zonder veel afstemming op nationale plannen en op nationale administratieve procedures op Mozambique gericht worden. Daarbij passeren en beconcurreren ze zelfs de Overheid en haar dienstverlenende instellingen. Dit hypothekeert niet alleen de duurzaamheid van de impact van een groot deel van deze fondsen. Het berooft tezelfdertijd de Mozambikaanse overheid van een aanzienlijk deel van (voorspelbare) financiering en van het zo reeds enorm schaarse gezondheidspersoneel. Om dit gedeeltelijk te kunnen remediëren tekende Mozambique in 2008 een zgn. compact bij het International Health Partnership (IHP+)54. 2.6. De complexe sector van seksuele en reproductieve gezondheid en rechten Verschillende factoren waaronder de hoge HIV/AIDS prevalentie onder jonge vrouwen en de ongelijke toegang tot de institutionele gezondheidszorg helpen mee de te hoge moeder- en kindersterfte verklaren. Zo is Mozambique nog ver van het bereiken van MDG 4, 5 en 6 verwijderd. Op het vlak van het terugdringen van de sterfte van kinderen onder de 5 jaar zou Mozambique haar vooruitgangsratio bijna moeten verdubbelen om de doelstelling te bereiken. Mozambique kampt ook nog steeds met één van de hoogst neonatale sterftecijfers ter wereld. Ook wat moedersterfte betreft, zit Mozambique - ondanks de indrukwekkende reductie met 65% tussen 1990 en 2009 - nog steeds in de kopgroep55. Om op deze cruciale indicatoren voldoende vooruitgang te kunnen behalen, is een supplementaire focus op het verbeteren van de seksuele en reproductieve gezondheid van de Mozambikaanse bevolking in het algemeen en van de vrouwen in hun vruchtbare jaren meer in het bijzonder aangewezen. Het belang van deze supplementaire focus blijkt uit de aandacht die binnen het lopende PESS aan de specifieke gezondheidsuitdagingen rond moedersterfte gewijd worden. Heel wat structurele uitdagingen worden daarbij opgesomd. In aansluiting daarop werd er door de Mozambikaanse Overheid een speciaal geïntegreerd programma voor het bereiken van MDG 4 & 5 opgesteld dat op zijn beurt ook een deel van het nationale programma rond reproductieve gezondheid omvat56. De Vlaamse Regering van haar kant heeft in haar lopende beleidsnota deze subsector als een belangrijke component voor haar internationale samenwerking
52
EC, EC Development Assistance to Health Services in Sub-Saharan Africa together with the Commission’s replies (Special Report No 10/2008), http://eca.europa.eu/portal/pls/portal/docs/1/ 2482362.PDF, 2008, pp. 18-19 & passim. 53 USAID, Mozambique, Country Assisting Strategy, 2009-2014, p. 16. 54 http://www.internationalhealthpartnership.net/CMS_files/documents/ihp_mozambique_compact_EN.pdf 55 Ministério da Saúde, Avaliaçao de Necesidades em Saúde Materna e Neonatal em Moçambique, 2009. BRYCE J., DAELMANS B., DWIVEDI A. e.a., Countdown to 2015 for maternal, newborn, and child survival: the 2008 report on tracking coverage of interventions, in: The Lancet, Vol. 371, April 2010, pp. 1253-1254. 56 Ministerio da Saúde, Direcçao Nacional de Saúde Pública, Plano Integrado para o Alcance dos Objetivos 4 e 5 de Desenvolvimiento do Milénio, 2009-2012 (2015) , Maputo, 2008. Voor het nationaal programma rond reproductieve gezondheid, zie: http://www.misau.gov.mz/pt/programas/saude_ reprodutiva.
32
gemarkeerd. Binnen haar grenzen bevindt zich op dit specifieke terrein immers heel wat internationaal erkende expertise57. 2.7. Ondervoeding en slechte voeding(spraktijken) De prevalentie van chronische ondervoeding bij kinderen jonger dan 5 jaar ligt met een nationaal gemiddelde van 44% heel hoog in Mozambique. Ook heeft een relatief hoog aantal borelingen - 15% - met een laag geboortegewicht te kampen. Dit heeft ongetwijfeld een zware impact op de fysieke en geestelijke ontwikkeling van deze kinderen en zal, ook naar de toekomst toe, de lokale ontwikkelingskansen ernstig blijven hypothekeren. Binnen sommige provincies zoals Cabo Delgado (56%), Nampula (51%) en Tete en Manica (48%) ligt de prevalentie van chronische ondervoeding daarenboven nog een stuk hoger. Ondervoeding is doorgaans niet alleen een gevolg van een onvoldoende inname van macronutriënten. Dikwijls komen er ook andere oorzaken aan te pas zoals veelvuldige infecties en/of (diarreegerelateerde) ziekten, verkeerde voedingsbalans met een tekort aan proteïne, suikers en micronutriënten, slechte verzorgings- en voedingspraktijken bij zuigelingen en baby’s, inadequate gezondheidsdiensten, gecontamineerd drinkwater en een tekort aan sanitaire voorzieningen. Ook heeft een relatief hoog aantal borelingen - 15% - met een laag geboortegewicht te kampen. Het percentage aan kinderen onder de 5 jaar die onder het gewicht voor hun leeftijd zitten is wel, zij het licht, afgenomen tot 17.5%. Hier valt echter op dat dit fenomeen tweemaal frequenter voorkomt op het platteland dan in de stad58. Acute ondervoeding, hoewel veel minder frequent, komt toch nog voor bij 4% van de kinderen onder 5 jaar. Tezelfdertijd is er het belangrijk fenomeen van verkeerde voeding, in de zin van een tekort aan opname van essentiële micronutriënten via de voeding voor kwetsbare delen van de Mozambikaanse bevolking. 74.7% van de kinderen onder 5 jaar wordt met bloedarmoede geassocieerd met ijzertekort geconfronteerd, terwijl 52.4% van vrouwen op vruchtbare leeftijd met ditzelfde fenomeen te maken krijgt59. Jodiumtekort veroorzaakt er ernstige mentale achterstand bij 134.000 borelingen per jaar, terwijl een ernstig vitamine A-tekort voor de vroegtijdige dood van 14.000 Mozambikaanse kinderen per jaar zorgt 60. Om al deze redenen komt deze subsector binnen PARPA II heel prominent, i.e. gedefinieerd als een transversaal thema en als een fundamenteel mensenrecht, aan bod61. Het lopende strategische plan voor de gezondheidssector werkt dit principe verder uit en schuift de strijd tegen ondervoeding en voor gezonde voedingspraktijken als topprioriteit naar voren62. Ook heeft de Mozambikaanse regering dit thema binnen het luik gezondheidszorg van haar nieuw strategisch vijfjarenplan opnieuw getransversaliseerd. Heel recentelijk werd ook het multisectorale plan voor de verbetering van voedingstatus van de Mozambikanen, gecoördineerd door het MvG, goedgekeurd63.
57
Deze strategische keuze voor kinderen en voornamelijk vrouwen wordt ook geformuleerd binnen de lopende Beleidsnota van de Vlaamse Regering: K. PEETERS, Beleidsnota 2009-2014, Buitenlands Beleid, Internationaal Ondernemen en Ontwikkelingssamenwerking, p. 50. 58 Instituto Nacional de Estatística, Inquérito de Indicadores Múltiplos, 2008, Maputo, 2009, pp. 7-8. Republic of Mozambique, Report on the Millenium Development Goals, 2010, pp.23-24. 59 Micronutrient Initiative, UNICEF, The World Bank, USAID, GAIN & Flour Fortification Initiative, Investing in the Future, a united call to action on vitamin and mineral deficiencies, Global report 2009, p. 41. Republic of Mozambique, Report on the Millenium Development Goals, 2010, pp. 24-31. 60 The Micronutrient Initiative & UNICEF, Vitamin & Mineral Deficiency, a global damage assessment report, 2004, p. 8. 61 Goberno de Moçambique, Plano para a Reduçao da Pobreza Absoluta, 2006-2009, pp. 65-67. 62 Ministerio da Saúde de Moçambique, Plano Estratégico do Sector da Saúde, 2007-2012, p. 35, 50, 73, 84. 63 Republic of Mozambique, Multisectoral Plan for Chronic Malnutrition Reduction in Mozambique, 2011-2014 (2020), Maputo, 2010.
33
2.8. Sociale ongelijkheid in toegang tot gezondheid Ongelijkheid in de toegang tot gezondheidszorg, onder meer op basis van woonplaats en/of inkomensniveau, is een voornaam probleem in Mozambique. Maar deze ongelijkheid en zelfs de verhoogde kwetsbaarheid voor specifieke ziekten en voor een slechte mentale en fysieke gezondheid in het algemeen kent tezelfdertijd een belangrijke genderdimensie. Zo kon men nagenoeg al van bij de aanvang van de HIV/AIDS-epidemie een sterke tendens tot feminisering van de HIV-incidentie in Mozambique vaststellen en ligt het gendergeweld er nog steeds heel hoog64. Dit heeft op zijn beurt o.m. met het inkomensniveau en met de graad van geletterdheid van de vrouwen te maken. Op beide indicatoren scoren zij beduidend lager dan de mannen65. Samen met de stedelijke of rurale afkomst/verblijf vormen deze twee factoren belangrijke sociale determinanten bij het zorgzoekende gedrag van de Mozambikaanse vrouw66. Ook toegang tot volwaardige en voldoende voeding is een probleem met een sterke ongelijkheidsdimensie. Daar waar prevalentie van ondervoeding voor rurale kinderen jonger dan 3 jaar tot 41% bedraagt, ligt dit cijfer met 26% in stedelijke context veel lager. Bij de kinderen van ongeschoolde moeders ligt dit op 43% tegenover 12% voor kinderen met moeders die basis- en secundair onderwijs hebben genoten67. Het streven naar gelijkheid voor alle Mozambikanen en voornamelijk van het meer kwetsbare vrouwelijke deel van de bevolking bij de toegang tot gezondheid deel vormt dan ook één van de voornaamste bezorgdheden van de Mozambikaanse en Vlaamse regering bij het implementeren van hun gezondheidsstrategieën68.
3.
Doelstellingen
3.1. Algemene doelstelling Vlaanderen en Mozambique zullen in de periode 2011-2015 samenwerken bij het nastreven van het fundamentele recht op de hoogst bereikbare standaard van gezondheid voor de hele Mozambikaanse bevolking als deelstrategie bij het terugdringen van de absolute armoede in het land. Hiermee wordt uitvoering gegeven aan de Missie van het Ministerie van Gezondheidszorg van Mozambique (MvG), gedefinieerd in haar lopende strategische plan: “Het bevorderen van de Gezondheid en het Welzijn van de Mozambikanen, met specifieke aandacht voor de kwetsbare groepen door middel van innovatieve 64
N. ANDERSSON, A. COCKCROFT & B. SHEA, Gender-based violence and HIV: relevance for HIV prevention in hyperendemic countries of Southern Africa, in AIDS, Vol. 22, 12/2009, pp. 73-86. 65 de Hierdoor strandt Mozambique op de 115 plaats van de genderindex of GDI van de VN. UNDP, Human Development Report 2009, Country fact sheets, Mozambique. 66 Het percentage van zwangere vrouwen dat een meervoudig aantal (minstens 4) prenatale bezoeken aan het gezondheidscentrum aflegt, ligt in de stad (71%) bijna driemaal zo hoog als op het platteland (26%). Ook het feit of een zwangere vrouw op het einde van de rit al dan niet kan rekenen op geschoold gezondheidspersoneel is voor een belangrijk deel verbonden met sociale determinanten. Zo zou het verschil in inkomen voor 61% van deze ongelijke toegang tot institutionele zorg bepalend zijn, de scholingsgraad van de moeder voor 16% en het leefmilieu op het platteland voor 16%. Tezelfdertijd draagt ook de afstand tot de gezondheidspost voor 12% bij tot het al dan niet opzoeken van geschoolde hulp bij de geboorte. Wat echter nog veel opvallender is, is dat de (gepercipieerde) kwaliteit van de zorg voor een goede 23% medebepalend was voor deze ongelijkheid. WHO, Department of Equity, Poverty and Social Determinants of Health, A WHO Report on Inequities in Maternal and Child Health in Mozambique, Geneva, 2007, p. 2. 67 WHO, WHO country cooperation strategy, 2009-2013, Mozambique, 2009, p. 5. 68 “A preocupaçao central do Governo de Moçambique na área de saúde é melhorar o acesso com equidade a serviços de saúde essenciais e assegurar que o sector saúde desempenha un papel essencial na estratégia de reduçao da pobreza no País.” “O PESS (...) visa essencialmente reduzir as iniquidades entre a zona rural e urbana assim como as inequidades ligadas ao género, educação e o nivel sócio económico. Ministerio da Saúde de Moçambique, Plano Estratégico do Sector da Saúde, 2007-2012, p. 2 & p. 6.
34
interventies en door het leveren van gezondheidsdiensten van goede kwaliteit die tezelfdertijd duurzaam zijn en die in progressieve mate opengesteld worden aan alle Mozambikanen via het realiseren van de principes van gelijkheid van toegang tot gezondheid en van efficiëntie.”69. Tezelfdertijd sluit deze algemene kadering van de samenwerking perfect aan bij de rol die de Europese Unie en haar lidstaten voor zichzelf hebben geïdentificeerd binnen de internationale samenwerking gericht op het bevorderen van de mondiale gezondheid: “De EU heeft een centrale rol te spelen bij het versnellen van de vooruitgang voor wat de mondiale Gezond-heidsuitdagingen betreft, daarbij inbegrepen de gezondheidsgerelateerde MDG’s en de niet-overdraagbare aandoeningen, en dit doorheen haar engagement om het recht van ieder individu op de hoogst bereikbare standaard voor fysieke en mentale gezondheid te beschermen en te promoten. De raad benadrukt de gemeenschappelijk erkende waarden van de Europese waarden van solidariteit bij het nastreven van gelijke en universele dekking door kwaliteitsvolle gezondheidsdiensten als de basis voor het beleid van de EU op dit terrein ”70 Daarenboven vertrekken beide partners van het standpunt dat het gezondheidsthema als een multisectoraal gegeven moet benaderd worden. Daarbij vormt de gezondheidstechnische sector maar één instrument voor gezondheidsbevordering. Andere sectoren dienen dus betrokken te worden om de impact van onze inspanningen te bevorderen. Het ontbreken in Mozambique van een dergelijke multisectorale aanpak wordt als een fundamenteel probleem voor het effectief kunnen behalen van gezondheidsresultaten aangehaald71. Tezelfdertijd hanteren de EU en haar lidstaten deze multisectorale aanpak als een goede praktijk van Gezondheidsamenwerking met ontwikkelingslanden72. Maar ook bij de nieuwe globale strategie van de VN voor de bevordering van de Gezondheid van vrouwen en kinderen wordt uitgegaan van de noodzaak van een multisectorale aanpak73. De hulpsector bij uitstek voor het bevorderen van gezondheid is voor beide partners74, maar ook voor de EU75 en de VN76 zonder enige twijfel voeding en voedingspraktijken. Een voldoende beschikbaarheid en correcte inname van voldoende gediversifieerde micro- en macronutriënten beschermt individuen en gemeenschappen tegen gezondheidsbelastende condities zoals verschillende vormen van chronische bloedarmoede en een chronisch tekort aan witte bloedcellen. Deze hebben op hun beurt een directe impact op de individuele en collectieve weerbaarheid tegen een veelheid aan infectieziekten, waaronder HIV/AIDS. Ook beschermt voldoende en correcte voeding tegen een verhoogde en zwaar belastende prevalentie van verschillende niet overdraagbare aandoeningen zoals diabetes en tegen allerlei mentale en 69
Ministério da Saúde, Plano Estratégico do Sector da Saúde, 2007-2012, p. 10. EU and Member States, Council conclusions on the EU role in Global Health, 3011th Foreign Affairs Council meeting, punt 4. 71 + IHP , Taking Stock Report, Mozambique, 2008, p. 6. 72 “...particular attention will be devoted to the four main health challenges (sexual and reproductive health, child health, communicable and non-communicable diseases) and to the multidimensional nature of health, with close links to gender, food security and nutrition, water and sanitation, education, and poverty.” EU and Member States, Council conclusions on the EU role in Global Health, 3011th Foreign Affairs Council meeting, 2010, punt 6. 73 Ban Ki-Moon, Global Strategy for Women’s and Children’s Health, p. 5, pp. 7-8, p. 10& p. 16. 74 National AIDS Council of Mozambique, Universal Declaration of Commitment on HIV and AIDS, Mozambique Progress Report, Report for the United Nations General Assembly Special Session on HIV and AIDS, 2008-2009, 2010, pp. 83-87. 75 EU and Member States, Council conclusions on the EU role in Global Health, 3011th Foreign Affairs Council meeting, 2010, punt 16.d. 76 Ban Ki-Moon, Global Strategy for Women’s and Children’s Health, p. 5, p. 6, p. 7, p. 8, p. 9, p. 10, p. 12 & p. 16. 70
35
fysieke groeistoornissen. Hoewel het concrete zwaartepunt naar inzet van middelen en identificatie van projecten en programma’s steeds binnen de gezondheidssector zelf zal liggen, zal de samenwerking in deze ene ondersteunende sector dan ook de nodige aandacht krijgen. 3.2. Specifieke doelstelling en subdoelstellingen De opgesomde basisprincipes van de samenwerking, met name (1) samenwerking rond het thema toegang tot Gezondheid als een integraal onderdeel van een bredere strategie voor het bestrijden van de armoede, (2) de noodzaak van een multisectorale aanpak om op dit terrein duurzame en significante vooruitgang te kunnen boeken en (3) de identificatie van de sector voeding(spraktijken) als de voor het gezondheidsthema belangrijke ondersteunende sector, brengen ons bij het bepalen van de volgende specifieke doelstelling voor de samenwerking: “Het bijdragen tot de ontwikkeling en de uitvoering van een efficiënt en effectief gezondheidsbeleid op nationaal vlak en in de provincie Tete (MDG 1, 4, 5 & 6)” en dit in combinatie met de volgende subdoelstellingen waaraan de Vlaams-Mozambikaanse samenwerking haar eigenlijke meerwaarde wenst te ontlenen: 1. Het bijdragen tot de verdere ontwikkeling van een kritische massa van goed opgeleide en gemotiveerde gezondheidswerkers (MDG 4, 5 & 6); 2. Het bijdragen tot gedegen gezondheidsonderzoek en -monitoring van ziekten en epidemieën (MDG 4, 5 & 6); 3. Het bijdragen tot het promoten van de seksuele en reproductieve gezondheid en rechten (MDG 4, 5 & 6); 4. Het bijdragen tot het promoten van goede voeding(-spraktijken) (MDG 1, 4, 5 & 6). Zo zal de samenwerking bijdragen tot de realisatie van volgende vier van de zes strategische doelstellingen geformuleerd rond gezondheid binnen het nieuwe vijfjarenplan van de Mozambikaanse Regering77: 1. Het promoten van de gelijkheid van toegang tot gezondheidszorg waarbij de bevordering van gezondheid van de vrouw en het kind en van andere kwetsbare groepen geprioriseerd wordt; 2. Het terugdringen van de impact van de ernstige endemische ziekten zoals malaria, tuberculose, HIV/AIDS, intestinale parasieten, de met diaree gerelateerde aandoeningen en andere pandemieën, en het bijdragen tot het reduceren van de graad van chronische ondervoeding en van de ondervoeding door een gebrekkige in- en opname van proteïne/ calorieën en micronutriënten; 3. Het verbeteren van het beheer van het gezondheidspersoneel, waarbij het niveau van vermenselijken van de dienstverlening verhoogd wordt met specifieke aandacht voor het kwaliteitsvol onthaal en voor het tegemoet komen aan de noden van de gebruikers; 4. Het verzekeren van de duurzaamheid en goed financieel beheer van de sector, d.m.v. het versterken van de institutionele capaciteit op alle niveaus en door het consolideren van de mechanismen van partnerschappen en van acties tegen corruptie.
77
Goberno de Moçambique, Programa Quinquenal do Governo para 2010-2014, pp. 25-30. Uit het ontwerp van het nieuwe armoedereductieprogramma, het zgn. PARP, kan men afleiden dat dit programma deze strategische doelstellingen grotendeels overneemt.
36
Beide Regeringen schrijven hun samenwerking ook in in de agenda van de VN-Milleniumdoelstellingen.
4.
Transversale thema’s
De partners zullen bij het programmeren en realiseren van hun samenwerking de voor beide Regeringen overlappende transversale thema’s gender en HIV/AIDS binnen hun ontwikkelingssamenwerking volledig integreren. Daarnaast zullen ook de andere, door het Vlaams kaderdecreet op de ontwikkelingssamenwerking gedefinieerde transversale thema’s, met name:, kinderrechten, goed bestuur en duurzame ontwikkeling, binnen alle door Vlaanderen ondersteunde projecten en programma’s stelselmatig aandacht krijgen 78. Tenslotte zal men via de opname van componenten binnen de (regionale) samenwerking voldoende aandacht besteden aan de door de Mozambikaanse Overheid geïdentificeerde transversale thema’s die niet met de Vlaamse thema’s overlappen . Meer concreet gaat het daarbij om ontmijning, voedselzekerheid, wetenschap en technologie en natuurrampen79.
5.
Strategische aanpak
5.1. Sectorale begrotingssteun als bevoorrecht instrument Een sterk en voldoende gefinancierd gezondheidssysteem vormt dé basisvoorwaarde om in de toegang tot Gezondheid duurzame vooruitgang te kunnen boeken. Daarbij moet het overgrote deel van de inspanningen op één enkele, door de Mozambikaanse Overheid zelf uitgetekende strategie worden afgestemd. Ook de administratieve en technische uitvoering van dit sectorbrede programma moet zoveel mogelijk door deze Overheid en haar instellingen worden gecoördineerd. De hulpmodaliteit die een dergelijke horizontalisering binnen de gezondheidssector het beste dient, is ongetwijfeld de sectorbrede benadering voor de gezondheidssector: de SWAp-gezondheid. De EU en haar lidstaten zijn dan ook het engagement aangegaan om alvast: “(…) daar waar mogelijk twee derde van hun jaarlijkse gezondheidsbijdragen via programmatorische samenwerking naar de partnerlanden te kanaliseren. Daarbij zal men op zijn minst 50% van deze middelen via landeigen systemen, hierbij inbegrepen het mechanisme van de sectorale budgethulp, inzetten. Tegelijk zullen ze de noodzakelijke voorspelbaarheid op middellange termijn nastreven om het ontwerpen en de uitvoering van de nationale gezondheidsstrategieën te faciliteren80. Beide partners komen dan ook overeen om een significante bijdrage van minstens 2 miljoen EURO per jaar voor PROSAUDE te programmeren.
78
Kaderdecreet inzake ontwikkelingssamenwerking van 13 juni 2007, Hoofdstuk III, art. 10. PARPA II, pp. 61-72. PQG, pp. 100-110. 80 “In line with the Paris and Accra commitments on aid effectiveness, the EU and its Member States should, where circumstances permit, endeavour to channel two thirds of health CPA through programme based approaches, at least 50% using country systems, including through budget support. They will strive to achieve the necessary medium-term predictability to enable the design and implementation of national health strategies.” EU and Member States, Council conclusions on the EU role in Global Health, 3011th Foreign Affairs Council meeting, punt 9. 79
37
5.2. Aandacht voor specifieke subsectoren Gezondheidspersoneel (HRH) Mozambique heeft te stellen met wat wereldwijd als één van de ergste crises op het vlak van beschikbaar gezondheidspersoneel wordt beschouwd. Nochtans is voldoende beschikbaarheid van opgeleid personeel een basisvoorwaarde om binnen nagenoeg iedere component van de gezondheidszorg vooruitgang te kunnen boeken. Om bij te dragen tot het opschalen van de inspanningen rond opleiding, inzet en motivatie van het Gezondheidspersoneel spreken beide partners af om op de verschillende niveaus van hun samenwerking ruime aandacht aan deze problematiek te besteden. Zo heeft de Regering van Mozambique besloten een “Nationaal Ontwikkelingsplan voor Gezondheidspersoneel” in uitvoering te stellen. Vlaanderen zal er naar streven om een jaarlijkse bijdrage van 1 miljoen EURO vrij te maken voor de ondersteuning van de uitvoering van dit plan81. Ondersteuning van gezondheidsonderzoek en monitoring Ten einde de schaarse middelen voor gezondheid zo efficiënt en effectief mogelijk in te zetten zijn goede medische datavergaring, epidemiologische monitoring en correct en ethisch uitgevoerd gezondheidsonderzoek onontbeerlijk. Enkel zo kunnen de juiste keuzes op het vlak van algemene prioritisering binnen het gezondheidsbeleid en de keuze van de meest aangewezen behandelingsmethoden door de overheid gemaakt worden.82. Een deel van de VlaamsMozambikaanse samenwerking zal dan ook gericht worden op de ondersteuning van de actor(en) die alle of een gedeelte van de volgende diensten op een zo efficiënte en effectief mogelijke manier kunnen bieden: 1. Het monitoren van de gezondheidstoestand binnen het nationale territorium of een deel ervan; 2. het beheer en de verspreiding van strategische gezondheidsgegevens voor het beleid; 3. (toezien op) de kwaliteitscontrole op vaccins, geneesmiddelen, testen en gezondheidsdiensten; 4. het beheer van medische referentielaboratoria; 5. het verzorgen van snelle diagnostiek bij ziektes/ de uitbraak van epidemieën; 6. opleiding van onderzoekers en assisterend personeel voor de laboratoria en de inzet van sneltesten; 7. het verspreiden van gerichte gezondheidsinformatie naar de bevolking in het kader van algemene gezondheidspromotie. De Vlaams-Mozambikaanse samenwerking zal daarbij ook voorrang verlenen aan de steun voor onderzoek en monitoring op het gebied van seksuele en reproductieve gezondheidszorg en rechten en op het vlak van gezonde voeding(spraktijken). In eerste instantie zal de mogelijkheid nagegaan worden om het Nationaal Gezondheidsinstituut (INS) als prioritaire partner op het vlak van gezondheidsonderzoek en monitoring te ondersteunen. 81
Ministério da Saúde, Direcção Nacional de Recursos Humanos, Plano Nacional de Desenvolvimento dos Recursos Humanos da Saúde, 2008-2015, 2008. 82 Dit onderzoeksthema vormt dan ook één van de prioritaire aandachtspunten binnen het PESS (PESS, pp. 5556). Maar ook binnen de Mozambikaanse Innovatiestrategie voor Wetenschap, Technologie en Innovatie komen gezondheidsonderzoek en zijn structurele noden aan bod, GoM, Mozambique Science, Technology and Inovation Strategy (MOSTIS), 2006-2016, pp. 32-33.
38
Seksuele en reproductieve gezondheid en rechten (SRHR) In de samenwerking zal een bijzondere focus gelegd worden op de subsector van de seksuele en reproductieve gezondheid en rechten. Op die manier wil de samenwerking bijdragen tot de realisatie van de mondiale doelstelling van UNAIDS om tegen 2015 de HIV-overdracht van moeder op kind (PMTCT) tot 0 te reduceren en aan de Globale Strategie van de VN voor Gezondheidsbevordering onder Moeders en Kinderen83. Deze focus zal ook in uitgesproken mate naar het lokale niveau (provincies en districten) doorvertaald worden. Op dit niveau wordt immers het gros van preventieve en curatieve dienstverlening geleverd. Eventuele multilaterale en indirecte programma’s die op dit terrein ondersteund worden, zullen op de relevante nationale plannen en strategieën, gebaseerd worden. Ook de gegevensuitwisseling met de gezondheidsdiensten van de Regering van Mozambique wordt gegarandeerd. Programma’s in deze subsector moeten ook aandacht hebben voor integratie van hun specifieke kerncomponent met op zijn minst 3 van de hierna opgesomde basiscomponenten van seksuele en reproductieve gezondheid en rechten84: 1. 2. 3. 4. 5.
seksuele opvoeding; de strijd tegen HIV/AIDS en andere seksueel overdraagbare aandoeningen; zwangerschapsbegeleiding; opvolging van moeder en kind gedurende het eerste jaar na de geboorte; genderverhoudingen en -geweld.
Tenslotte wordt ook een integratie nagestreefd van deze initiatieven met preventieve en curatieve gezondheidsdiensten tegen belangrijke infectieziekten (vnl. malaria & TBC); met het uitvoeren van vaccinatieschema’s voor zuigelingen en moeders en met preventie van en behandeling tegen met diaree gerelateerde aandoeningen en intestinale parasieten85. Voeding en Voedingspraktijken Het hanteren van de juiste voedingspraktijken krijgt al enkele jaren veel aandacht als fundamenteel onderdeel van een breder beleid gericht op het behalen van gezondheidsresultaten. Er is niet allen de evidente impact op de menselijke fysieke maar ook verstandelijke ontwikkeling van voldoende maar ook juist gediversifieerde voeding. Tevens is er de cruciale impact op de ontwikkeling en instandhouding van het individuele en collectieve immuunsysteem. Individuen en gemeenschappen die voldoende en voldoende gediversifieerd voedsel consumeren, zijn veel weerbaarder voor infectieziekten in hun omgeving dan chronisch ondervoede individuen of gemeenschappen. Ook individuen en gemeenschappen die door traditionele maar zeker ook nieuwe verkeerde voedingsgewoonten of door de hoge prevalentie en incidentie van infectieziekten en/of parasitaire ziekten bepaalde cruciale voedingsstoffen in hun dieet ontberen of in onvoldoende mate opnemen, zijn vanzelfsprekend vatbaarder. Dergelijke ondervoeding is niet steeds op het eerste zicht merkbaar en een chronisch tekort aan bepaalde vitaminen en mineralen vertaalt zich enkel in een impact op algemene gezondheidsindicatoren zoals moeder- en kindsterfte, ernstige problemen met het zicht, impact 83
Ban Ki-Moon, Global Strategy for Women’s and Children’s Health, p. 5, pp. 7-8, p. 10& p. 16. Over de noodzaak aan integratie zie o.a.: http://data.unaids.org/pub/BaseDocument/2010/20100604_26thpcbthematicbackground_final_en.pdf. Merk ook op dat de strijd tegen HIV/AIDS, kinderrechten en gender tevens transversale thema’s zijn voor de algemeen VlaamsMozambikaanse samenwerking. 85 Voor deze strategische noodzaak tot integratie zie, African Union Commission, Maputo Plan of Action for the Implementation of the Continental Policy Framework for Sexual and Reproductive Health and Rights, 2007-2010, Maputo, 2006. Maar ook: PESS, p. 43, p. 45, p. 64, p. 68 & p. 86. 84
39
op het IQ-quotiënt, duur en incidentie van aanvallen van diaree en geboorteafwijkingen in o.a. de ontwikkeling van het centrale zenuwstelsel. Tot op heden werd bij het lenigen van de acute nood aan bepaalde voedingsbestanddelen voor specifieke doelgroepen met een sterk verhoogd risico aan ondervoeding (zoals HIV/AIDSpatiënten en jonge kinderen) bijna uitsluitend vertrouwd op de verdeling van nutriëntenrijke voedingssupplementen en gebruiksklare voedingsprodukten. Hoewel deze aanpak zeer effectief en op korte termijn levensnoodzakelijk is, blijft er wel de vraag of een dergelijke overheersende strategie de duurzaamste is. Minstens even belangrijk is de aanpak van het sensibiliseren voor het consumeren van voldoende gediversifieerde en nutriëntenrijke gewassen door de armste rurale huishoudens, niet toevallig één van strategische doelstellingen in het reeds geciteerde, recente multisectorale plan tegen chronische ondervoeding, 2011-2014, van de Mozambikaanse Regering86. Daarom komen beide partners overeen om binnen hun algemene samenwerking voldoende aandacht te hebben voor het promoten van de correcte conservering en consumptie van een diversiteit aan landbouwproducten en voedingssupplementen die chronische ondervoeding bij brede lagen van de Mozambikaanse bevolking kunnen tegengaan. Deze component voeding(spraktijken) vormt zo een ondersteunende aanpak bij het bevorderen van de algemene gezondheid van de rurale bevolking. Samenwerking in de provincie Tete De Vlaams-Mozambikaanse samenwerking zal voorrang verlenen aan de samenwerking in de provincie Tete voor wat betreft de ondersteuning van specifieke onderzoekstaken, van NGO’s die een bijdrage leveren tot de ontwikkeling van de hierboven opgesomde subsectoren en van samenwerking met andere donoren op het vlak van gezonde voeding(spraktijken).
Indicatief
programma
voor
de
inzet
van
de
middel
86
Republic of Mozambique, Multisectoral Plan for Chronic Malnutrition Reduction in Mozambique, 2011-2014 (2020), Maputo, 2010, pp. 13-14 & pp. 29-30.
40
5.3. Indicatief programma voor de inzet van de middelen
41
IV. Uitvoering en Opvolging van de strategienota 1.
Verticale componenten bij de Uitvoering
1.1. Portefeuillebenadering Bij de uitvoering van deze strategienota zal een portefeuillebenadering worden gehanteerd. Die benadering streeft ernaar om (1) verschillende financiering- of uitvoeringsmodaliteiten; (2) verschillende administratieve uitvoeringsniveaus (cfr. supra decentrale niveaus); (3) verschillende categorieën van uitvoerende actoren (directe, indirecte, multilaterale, ….); in de samenwerking te betrekken, en op samenhangende en complementaire wijze met elkaar te combineren. Deze portefeuillebenadering staat garant voor de nodige flexibiliteit bij de besteding van de middelen en voor een zekere risicospreiding. Om de kans op onvoldoende afstemming op de Mozambikaanse overheidsplannen te vermijden zal Vlaanderen elke beslissing om niet rechtstreeks via overheidsactoren te interveniëren aan de Mozambikaanse overheid meedelen en motiveren. Ook zal het er bij de ondersteunde actoren en organisaties op aandringen dat zij hun programma’s zoveel mogelijk op de nationale plannen afstemmen en zo compatibel mogelijk maken met de administratieve procedures gehanteerd binnen de publieke gezondheidsdienstverlening. 1.2. Integratie van aanpassing aan klimaatverandering De hoge kwetsbaarheid van Mozambique voor natuurrampen is meer dan hoofdzakelijk klimaatgerelateerd. Iedere verandering in klimaatbepalende factoren en zeker de algemene opwarming van de aarde kan dan ook verstrekkende negatieve gevolgen hebben voor het land. Mozambique was dan ook één van de eerste landen dat, met steun van de internationale gemeenschap, een Nationaal Actieprogramma voor Adaptatie (NAPA) ontwierp87. Tezelfdertijd leeft de wens bij beide partners om de aanpassing aan de klimaatsverandering maximaal in hun ontwikkelingsprogramma’s te integreren. Bij de identificatie, het ontwerpen, uitvoeren en opvolgen van alle nieuwe programma’s en projecten zullen de beoogde ontwikkelingsresultaten systematisch op hun klimaatgevoeligheid worden getoetst, en zal men indien nodig deze projecten en programma’s bijsturen. Ook zullen passende beheersmaatregelen voor klimaatrisico’s bij kwetsbare projecten en programma’s worden voorzien.
87
Ministry for the Coordination of Environmental Affairs, National Adaptation Programme for Action, Approved by the Council of Ministers at its 32nd Session, December, 04, 2007.
42
2.
Identificatie en formulering van programma’s en projecten
De betrokken Mozambikaanse autoriteiten en het Vlaamse Agentschap voor Internationale Samenwerking (VAIS) zijn verantwoordelijk voor de identificatie en formulering van de programma’s en projecten die in samenwerking met de Regering van Mozambique binnen het kader van deze LSN zullen worden uitgevoerd. Er kunnen ook projecten en programma’s geïdentificeerd en geformuleerd worden die door indirecte actoren, universiteiten of multilaterale organisaties uitgevoerd worden. VAIS zal dergelijke project- en programmavoorstellen steeds aftoetsen aan de afspraken gemaakt in deze landenstrategie, aan hun overeenstemming met de in de relevante nationale strategiedocumenten bepaalde prioriteiten en aan de door de MDG’S vooropgestelde doelstellingen en prioriteiten. Het VAIS engageert zich om zich (1) bij het opvragen van de programma- en projectvoorstellen en (2) de uiteindelijke formulering van programma- en projectvoorstellen, zoveel mogelijk op bestaande formaten en/of voldoende actuele informatie van de uitvoerende partner te baseren en zo de administratieve overlast maximaal te beperken.
3.
Documenten voor projectuitvoering
Voor elk programma of project – behalve voor begrotingssteun waarvoor het op dat moment geldende gemeenschappelijke Memorandum of Understanding als programmaovereenkomst dienst doet – wordt in overeenstemming met de betrokken partners een projectovereenkomst opgesteld. Deze overeenkomst specificeert minstens de belangrijkste voorzieningen met betrekking tot de programma’s of projecten, zoals: het onderwerp van de overeenkomst, de taken met betrekking tot de uitvoering, de coördinatie en opvolging van het programma of het project, de bijdragen en verplichtingen van alle partners, de vrijmaking van fondsen, rapporten, opvolging en financiële doorlichtingen, inwerkingtreding, geldigheid, wijzigingen, beëindiging en geschillenbeslechting. De project-/programmaovereenkomst dient een voldoende basis te vormen voor de opvolging, de controle en de evaluatie. Alle details met betrekking tot programma- of projectdoelstellingen, resultaten en de daarvoor noodzakelijk activiteiten zullen in een apart projectdocument worden gespecificeerd. Eventuele wijzigingen kunnen pas na onderling overleg goedgekeurd worden. Dit document zal als bijlage bij de project/programmaovereenkomst worden gevoegd. Ook hier engageert het VAIS zich om de administratieve last voor de uitvoerende partner maximaal te beperken en zal het bij voorkeur met de organisatie-eigen formaten van de partner werken. Bij projecten en programma’s die door meerdere donoren gefinancierd worden zal bij voorkeur gekozen worden voor geïntegreerde project- en programmavoorstellen. Het Ministerie van Buitenlandse Zaken en Ontwikkelingssamenwerking is in naam van de Regering van Mozambique bevoegd om de documenten voor de projectuitvoering te ondertekenen. Het Vlaamse Agentschap voor Internationale Samenwerking is in naam van de Vlaamse Regering bevoegd om de documenten voor de projectuitvoering te ondertekenen.
4.
Financiering en begroting
De bevoegdheid voor de Vlaamse programma- en projectfinanciering ligt bij de Vlaamse Minister bevoegd voor ontwikkelingssamenwerking. In naam van de Minister zal het Vlaamse Agentschap voor Internationale Samenwerking voorzien in fondsen voor programma's en projecten die door de beide Partijen zijn goedgekeurd. De financiering kan direct of indirect
43
gebeuren. De precieze beschikbare budgetten zullen jaarlijks door het Vlaamse Agentschap voor Internationale Samenwerking aan de Regering van Mozambique worden meegedeeld. De geëngageerde en bestede middelen zullen opgenomen worden in ODAMOZ. Ter gelegenheid van de Algemene Consultatie zal VAIS ook steeds een overzicht geven van de engagementen en de bestede middelen. Tijdens de looptijd van deze landenstrategie maakt Vlaanderen een gemiddeld jaarlijks budget van 5 miljoen euro vrij voor de uitvoering ervan. Indien bijkomende middelen voor bilaterale samenwerking beschikbaar zouden zijn, zullen die binnen het algemeen kader van deze strategienota en bij voorkeur na overleg met de Regering van Mozambique worden besteed. Het VAIS zal de Mozambikaanse Regering hiervan op de hoogte brengen.
5.
Rapportering
Het Vlaamse Agentschap voor Internationale Samenwerking sluit zich zoveel mogelijk aan bij de lokale systemen en procedures voor rapportering van de uitvoerende partnerorganisatie en/of bij systemen en procedures van andere donoren om de administratieve last voor de partner maximaal te verminderen. Voorwaarde is wel dat deze systemen en procedures voor rapportering een specifieke kwaliteitstoets door het VAIS kunnen doorstaan en dat de specifieke rapporteringsnoden van VAIS voldoende geïntegreerd zijn of kunnen worden in de systemen/formats van de partner. De rapportering dient ook voldoende informatie te bevatten over de vooruitgang in de werkplannen die in de project/programmaovereenkomst zijn overeengekomen. De rapporten zullen daarbij minstens uit een voortgangsrapport en een financieel rapport bestaan. Dit voortgangsrapport zal op zijn beurt minstens voldoende kwaliteitsvolle informatie bevatten over: De eigenlijke resultaten in vergelijking met de geplande resultaten; Een samenvatting van hoe de fondsen uitgegeven zijn in vergelijking met het geplande budget; Een overzicht van eventuele wijzigingen in de resultaten; Een interne evaluatie van de noodzaak om veranderingen aan te brengen aan de werkplannen. Het financiële rapport zal een voldoende overzicht en inzicht geven van de uitgaven om het financiële beheer te monitoren in overeenstemming met het overeengekomen budget en de goedgekeurde werkplannen. Indien, om welke reden ook, de behoefte zich toch zou voordoen om meer specifieke sjablonen voor rapportering te gebruiken, dan stelt het Agentschap de eigen sjablonen voor inhoudelijke en financiële rapportering ter beschikking van de uitvoerende partner.
6.
Financiële doorlichtingen
Als algemene regel zullen alle programma’s of projecten regelmatig financieel worden doorgelicht. De modaliteiten voor de doorlichting worden over het algemeen bepaald in de project/ programmaovereenkomst. Indien de objectieve nood zich voordoet, kan het VAIS een bijkomende doorlichting laten uitvoeren. De doorlichting wordt zoveel mogelijk afgestemd op de systemen van de partner maar moet ook beantwoorden aan de internationale standaarden
44
terzake. Wanneer Vlaanderen aan gemeenschappelijke programma’s deelneemt, zal het ook bij voorkeur aan gemeenschappelijke doorlichtingen met de andere betrokken donoren deelnemen.
7.
Opvolging en evaluatie
7.1. Opvolging en evaluatie op het niveau van de uitvoering De algemene verantwoordelijkheid voor de uitvoering van het programma en de verslaggeving over de vooruitgang en de resultaten ligt bij de uitvoerende partners. Het VAIS zal toezicht houden op dit proces. Samen met de partner en de andere donoren zal het behalen van goed gedefinieerde resultaten alsook de uitgave van de financiële middelen opgevolgd worden. Het proces van opvolging zal bestaan uit regelmatige vergaderingen - met inbegrip van een eventuele deelname aan de Algemene Consultatie - terreinbezoeken ter plaatse en de hierboven beschreven mechanismen van verslaggeving. Als algemene regel zullen alle programma’s of projecten ook worden geëvalueerd. Wanneer Vlaanderen aan gemeenschappelijke donorprogramma’s deelneemt, zal het enkel aan de gemeenschappelijk georganiseerde evaluaties deelnemen. Zo zal Vlaanderen, wanneer het bij een sectorale benadering aansluit, de opvolging en evaluatie in overeenstemming brengen met de bepalingen en mechanismen die door de relevante Gedragscode en/of het Samenwerkingsprotocol (Memorandum of Understanding, MoU) voor deze sectorale benadering zijn vastgelegd88. Voor wat betreft het gebruik van indicatoren voor de opvolging van de directe bilaterale samenwerking op het niveau van de specifieke doelstelling en op het niveau van subdoelstellingen 1 en 2 zal men grotendeels terugvallen op de relevante indicatoren gehanteerd binnen het prestatiekader voor de SWAp-gezondheid89: De provinciale scores voor de samenstelling van de nationale indicatoren kunnen daarbij gebruikt worden om er de realisaties van de decentrale samenwerking op af te toetsen. Voor de opvolging van de resultaten binnen subdoelstelling 3 rond gezondheidsonderzoek en monitoring zal men bij het definiëren van de te ondersteunen resultaatsgebieden uit minstens twee van de volgende indicatoren kunnen kiezen: Aantal omvattende en actiegerichte analyses van de (gewijzigde) epidemiologie van ziekten of van de gezondheidstoestand van de bevolking binnen het nationale territorium of een deel ervan; Aantallen geregistreerde gevallen en kwaliteitsvolle situatiebeschrijvingen van het optreden van de gevallen van ziekten met internationale meldplicht; Aantal aantoonbare gedragswijzigingen geïnduceerd door gerichte gezondheidsopvoeding bij de nationale bevolking of een significant deel ervan dat tot de preventie van infectieziekten leidt; Eenheden gezondheidspersoneel binnen het laboratoriumnetwerk dat gekwalificeerd is door de relevante diensten van het MvG binnen het nationaal territorium of een wel omschreven deel ervan; 88
Voor een weergave van het MoU in de gezondheidssector zie: http://blogs.dfid.gov.uk/wp-content/ uploads/2010/03/mou-final-version-30july08.pdf. 89 GoM, Matriz de Desempenho do Sector Saúde: Metas Referentes ao Período 2008 – 2012, versão actualizada, 2010.
45
Aantal laboratoria binnen de publieke gezondheidssector die de nationale certificering voor kwaliteitsbeheer ontvingen; Aandeel van goed uitgevoerde diagnostische onderzoeken voor (een) specifieke ziekte(n); Aantal gevallen van aantoonbare invloed van door de organisatie uitgevoerd onderzoek op nieuwe protocollen, handleidingen, procedures van diagnostiek etc… gebruikt in Mozambique; Bij de opvolging van subdoelstelling 4 aangaande voeding(spraktijken) zal men zich in een eerste fase op nationale en/of provinciale indicatoren op het vlak van chronische ondervoeding bij moeders en kinderen in de interventiezones baseren. De overeenkomsten voor specifieke programma’s en projecten die binnen de portefeuillebenadering door indirecte of multilaterale actoren worden uitgevoerd zullen van hun eigen monitoring- en evaluatieschema worden voorzien. Dergelijke schema’s zullen opnieuw zoveel mogelijk aansluiten bij de formaten eigen aan de betrokken uitvoerende organisatie(s). Desalniettemin kan het VAIS ook tot gemotiveerde ad hoc evaluaties overgaan. 7.2. Opvolging en evaluatie op beleidsniveau Wat de opvolging en evaluatie van de SWAp-Gezondheid betreft, zal Vlaanderen deelnemen aan de beleidsdialoog met het MvG zoals die voor dit instrument gestructureerd is. Daarbij wordt de coördinatie door de leidende donor gerespecteerd en sluit men zich zo volledig mogelijk aan bij het principe dat stelt dat de opvolging en evaluatie ervan collectieve oefeningen moeten zijn. Daarvoor zullen beide partners de verschillende, reeds gehanteerde instrumenten voor het toeleveren van voldoende sectorexpertise aan en het terugkoppelen van de resultaten van de decentrale en innovatieve initiatieven naar de SWAp-dialoog blijven evalueren. Maar ook nieuwe instrumenten kunnen daarvoor eventueel verkend en aanwend worden. Vlaanderen zal daarbij eveneens met de andere donoren blijven samenwerken om de standpunten en voorstellen die naar het MvG vertaald worden zo coherent en rechtlijnig mogelijk te houden. Het permanente instrument bij uitstek voor de opvolging en evaluatie op beleidsniveau van de algemene samenwerking tussen de Regering van Vlaanderen en de Regering van Mozambique is evenwel de rechtstreekse beleidsdialoog tussen beide partners. Deze zal voornamelijk vorm krijgen binnen de Algemene Consultaties die beurtelings in Maputo en Brussel gepland zullen worden. Tijdens de eerste Consultatie zal voornamelijk de opstart van de werkzaamheden in het kader van de LSN II worden beoordeeld en kunnen in onderling overleg eventuele maatregelen genomen worden om bepaalde processen te versnellen en/of zwaartepunten te verleggen. Via deze Consultaties zullen beide partners informatie uitwisselen over de vooruitgang maar ook problemen binnen de samenwerking, en dit vanuit een open geest van wederzijdse verantwoording en permanente verbetering. De Mozambikaanse Overheid zal kort verslag doen over de evoluties binnen het algemene beleid voor de Gezondheidssector en voor het promoten van de goede voeding(spraktijken). Daarnaast zullen (1) de gezondheidsresultaten die reeds bereikt werden en (2) die resultaten die voor de toekomst beoogd worden kort worden toegelicht. Verder zal de dialoog zich toespitsen op het onderling bespreken van het beleid en de vooruitgang op de specifieke aandachtspunten waaraan de Mozambikaans-Vlaamse samenwerking haar meerwaarde ontleent, namelijk:
46
1. De algemene vooruitgang op het vlak van het opschalen en motiveren van gezondheidspersoneel in Mozambique en in Tete Indicatoren: vooruitgang bij de opleiding / retentie / spreiding van gezondheidspersoneel; 2. De algemene vooruitgang op het vlak van seksuele en reproductieve gezondheid van de voornamelijk, maar niet exclusief, de Mozambikaanse vrouwen en de algemene gezondheid van hun jonge kinderen in Mozambique en in Tete; Indicatoren: aandeel institutionele geboortes, incidentie van soa’s; 3. De versterking van het gezondheidsonderzoeks- en monitoringsysteem; Indicatoren: efficiëntie/effectiviteit van de specifieke elementen van dienstverlening binnen de omschrijving waarbinnen de geselecteerde, uitvoerende organisatie met Vlaamse middelen werkzaam is 4. De strijd tegen alle types van ondervoeding bij vrouwen en jonge kinderen in Mozambique en in Tete; Indicatoren: vooruitgang / bereiken van mijlpalen bij de uitvoering van het multisectoraal actieplan voor het terugdringen van de chronische ondervoeding, 2011-201, aandeel van nieuwgeborenen met laag geboortegewicht in interventiezones; Vlaanderen zal verslag doen van haar financiële, institutionele en inhoudelijke specifieke inspanningen om via een portefeuillebenadering de vooruitgang binnen deze verschillende deeldomeinen in Mozambique en in Tete te ondersteunen. Beide partners zullen ook stilstaan bij de wederzijdse prestaties om de verschillende Parijsengagementen zo goed mogelijk binnen de volledige samenwerking in te vullen. Als algemeen instrument voor de opvolging zal het op het moment van de consultatie gangbare prestatiekader gehanteerd worden waarvan het ontwerp door de beide partners in de loop van het eerste jaar van de strategienota op punt zal gesteld worden. Dit prestatiekader zal gebaseerd zijn op de bestaande OESO/DAC formaten om de administratieve last voor de partners te beperken en zal tevens de prestaties op het niveau van algemeen en specifiek objectief en van de subdoelstellingen op overzichtelijke wijze integreren. Complementair aan deze permanente beleidsdialoog zullen het Departement Internationaal Vlaanderen en de Regering van Mozambique in het derde kwartaal van 2014 een externe, gezamenlijk gecoördineerde tussentijdse evaluatie van de LSN II uitvoeren (MTR). Op basis van deze evaluatie zal men de vooruitgang in de uitvoering van de strategienota en haar algemene resultaten kunnen beoordelen. Ook zal de evaluator suggesties moeten aandragen om de nodige aanpassingen binnen de toekomstige samenwerking te introduceren ten einde deze efficiënter en effectiever te kunnen maken. De conclusies en aanbevelingen van deze externe evaluatie zullen op de derde en, binnen het tijdskader van deze LSN, tevens laatste Algemene Consultatie onderling besproken worden.
47
7.3. Ondersteuning vanuit het Parlement en de Civiele Maatschappij Beide partners zijn van oordeel dat het Parlement en de lokale civiele maatschappij in een unieke positie verkeren om de verantwoordelijkheid te monitoren die de Overheid heeft op het vlak van het bestrijden van de absolute armoede90 en van het realiseren van de fundamentele mensenrechten, waaronder dus het recht op de hoogst mogelijke standaard van Gezondheid ressorteert. Daartoe moeten beide voornoemde structuren echter voldoende instrumenten en middelen in handen krijgen en moeten hun capaciteiten ontwikkeld worden. Er zullen dan ook middelen voor deze belangrijke actoren vrijgemaakt worden om hen toe te laten: de efficiëntie en de effectiviteit van beleid en dienstverlening en andere principes van goed bestuur binnen de Mozambikaanse gezondheidssector op te volgen; ongelijkheden binnen het recht op toegang tot de hoogst bereikbare standaard van Gezondheid te identificeren en deze kenbaar en bespreekbaar te maken; alternatieve beleidslijnen naar de Overheid toe te suggereren. Elke beslissing om specifieke initiatieven van het Parlement of de Civiele Maatschappij te steunen zal ook punctueel meegedeeld worden aan de Mozambikaanse Regering.
90
Bij de opstelling van het eerste plan tegen de absolute armoede PARPA I werd zo een platform van de civiele maatschappij opgericht, het zgn. Observatorio da Pobreza dat de regering van Mozambique moet bijstaan bij het voeren van een open dialoog over goed bestuur in al zijn dimensies, het versterken van de beleidskeuzen, het verbeteren van de publieke dienstverlening en vand e administratie en het verduidelijken van de rol van de Staat in een vrije samenleving: “Desde a fase da concepção do Plano de Acção para a Redução da Pobreza Absoluta, PARPA, que o Governo de Moçambique tem procurado a participação e o diálogo com a Sociedade Civil. O Observatório da Pobreza foi criado com a intenção de se constituir uma plataforma para o debate aberto, entre o governo e a sociedade civil “como um instrumento vital para o aprimoramento da governação em todas as suas dimensões. A livre discussão dos problemas da população pode ajudar o governo a fortalecer as suas políticas, melhorar a provisão dos serviços públicos, melhorar a administração e clarificar o papel do Estado numa sociedade livre” (citaat van Luisa Diogo aangehaald in: G 20, Relatorio Anual da Pobreza, 2004, p. 3.)
48
V. Risicobeheer Wanneer er risicofactoren zouden voorkomen tijdens de uitvoering van de strategienota kan het zijn dat de Vlaamse partner een aantal maatregelen moet nemen om een goed beheer van zijn programma's en van de door haar regering vrijgemaakte fondsen te waarborgen. De volgende elementen dienen in overweging worden genomen:
De principes van de Verklaring van Parijs die wederzijds van toepassing zijn op de Regeringen van zowel Mozambique als Vlaanderen dienen zoveel mogelijk nageleefd te worden wanneer er veranderingen aan de hulpmodaliteiten worden overwogen.
Samen met de andere donoren zal Vlaanderen nauw toezicht houden op risicofactoren in al zijn samenwerkingsprogramma’s en zal het, in dialoog met de Regering van Mozambique, ook met de andere donoren geconcerteerde oplossingen proberen te vinden.
In het geval van objectief vastgestelde verminderende prestaties en/of een verhoogd bestedingsrisico van de door te storten middelen op het centraal niveau kan Vlaanderen de verleende fondsen heroriënteren door de financiële steun aan lokale overheden en/of aan niet-gouvernementele en internationale organisaties te verhogen. Deze moeten dan wel minstens een gedeelte van de doelstellingen en van de doelgroep met de oorspronkelijke directe bilaterale steun gemeen hebben. Ook kan Vlaanderen in onderhavig geval beslissen het zwaartepunt van haar samenwerking naar de ondersteunende sector van voedselzekerheid / goede voeding(sparaktijken) te verplaatsen. Dergelijke beslissingen zullen steeds stipt aan de Mozambikaanse regering worden meegedeeld.
In het geval de basisvoorwaarden (open dialoog, goed bestuur etc…) voor het besteden van de middelen in de provincie Tete niet (langer) aanwezig zouden zijn, kan Vlaanderen de directe steun progressief naar lokaal opererende niet-gouvernementele organisaties of internationale organisaties heroriënteren indien zij de doelgroep en objectieven van het programmaopzet met de provinciale overheid delen.
In het geval van een ernstige schok op bestuursvlak zal Vlaanderen moeten beoordelen of het absorptievermogen van Mozambique is aangetast. In extreme gevallen zal de steun misschien moeten worden teruggeschroefd of bevroren. In overeenstemming met wat op dat moment mogelijk is, zal dit in overleg met de Regering van Mozambique alsook op basis van een evaluatie van de situatie door de internationale donorgemeenschap en in het bijzonder door de Europese Unie worden beslist.
De meest kansarme bevolkingsgroepen van Mozambique blijven in elk geval de uiteindelijke doelgroep van de voorliggende landenstrategie. De ultieme doelstelling van de samenwerking is nog altijd de meest kwetsbaren onder de Mozambikaanse bevolking te helpen om de risico’s waarmee ze in hun dagelijks leven worden geconfronteerd te beheersen en hun capaciteit op te bouwen om zo uiteindelijk de vastgestelde kwetsbaarheid te verminderen.
49
VI. De Vlaams-Mozambikaanse Samenwerking buiten het indicatief programma van de LSN II 1.
Algemeen
Een nazicht van het indicatief programma binnen de LSN II volstaat niet om een volledig en transparant overzicht te verkrijgen van alle initiatieven die Vlaanderen in Mozambique binnen de looptijd van deze LSN zal ondersteunen. Daarom zal men binnen dit hoofdstuk de financiële inspanningen toelichten die om diverse redenen buiten het indicatief programma van deze LSN gehouden worden. Met dergelijke initiatieven wil Vlaanderen in de eerste plaats zijn duurzaam engagement in het partnerschap voor globale ontwikkeling (MDG 8) verder concretiseren. Deels gaat het om initiatieven die als hoofddoel hebben de bilaterale samenwerking te versterken, maar die daarbij via andere kanalen deels op Mozambique gericht worden. Andere, tot nog toe kleinere componenten worden ook op regionale schaal georganiseerd maar hebben voornamelijk tot doel de asymmetrische handelsrelaties in de regio en op globaal vlak te minderen. Nog andere zin erop gericht kindvriendelijk basisonderwijs te promoten. Een laatste categorie wordt gevormd door uitdovende engagementen die stammen uit de vorige LSN maar die, omwille van vertragende factoren, nog niet volledig uitgevoerd konden worden.
2.
Regionaal georganiseerde initiatieven
2.1. Versterking van de gezondheidssamenwerking via multilaterale initiatieven Vlaanderen kiest ervoor de ondersteuning van de multilaterale organisaties in hoofdzaak in te zetten als complement van de bilaterale samenwerking met de partnerlanden en -regio. Zo voert het gespecialiseerde Departement “Reproductieve Gezondheid en Onderzoek” (RHR) van WHO, daarin ondersteund door het Internationaal Centrum voor Reproductieve Gezondheid (ICRH) en het Instituut voor Tropische Geneeskunde van Antwerpen (ITG), momenteel een onderzoeksprogramma uit naar een efficiënter en effectiever model voor zwangerschapsbegeleiding voor Mozambique, Malawi en Zuid-Afrika uit. De algemene doelstelling is om de algemene diensten in het kader van zwangerschapsbegeleiding beter te integreren met gezondheidsinterventies gericht op enerzijds het voorkomen en bestrijden van andere aandoeningen met een negatieve impact op het verloop van de zwangerschap en geboorte zoals HIV, malaria, bloedarmoede en syfilis (component 1). Anderzijds wordt op de preventie van (fysiek) geweld tegen zwangere vrouwen gemikt. De steun aan Mozambique zal daarbij de meeste middelen en aandacht krijgen. Een tweede voorbeeld is de ondersteuning voor UNAIDS binnen het tweede samenwerkingsakkoord met Vlaanderen. UNAIDS wordt immers beschouwd als een voorloperinstelling op het vlak van een geïntegreerd antwoord op de HIV-hyperepidemie. Daarenboven legt de organisatie ook sterk de nadruk op preventie door gedragswijziging. Maar ook door het ijveren voor het wegwerken van barrières voor preventie en behandeling die besloten liggen in nationale wetgeving en sociale attitudes die leden van de kwetsbaarste groepen voor deze ziekte discrimineren, zoals mannen die seks hebben met mannen, druggebruikers maar ook vrouwen in het algemeen, speelt UNAIDS een onvergelijkbare rol in de multisectorale strijd tegen deze epidemie. Een grote verandering hierbij is evenwel dat de ondersteuning niet langer tot op projectniveau in de partnerlanden zal geoormerkt worden. Vlaanderen zal haar financiering enkel nog richten op de kerntaak van de organisatie: nl. het verrichten van het
50
nationale coördinatiewerk binnen de VN via ondersteuning van de UNAIDS-landenbureaus in 8 voorgeselecteerde landen uit de SADC, waaronder Mozambique. Een andere, op regionale schaal en voornamelijk via multilaterale samenwerking ondersteunde gezondheidscomponent draait rond het bevorderen van de toegang tot sanitair en drinkbaar water. Daarbij wordt voornamelijk het WASH-programma van Unicef in Zuidelijk Afrika betoelaagd. 2.2. Rampenpreventie en –bestrijding en rehabilitatie Binnen Afrika staat Mozambique als derde meest kwetsbare land voor meervoudige weergerelateerde risico’s gerangschikt. Het staat immers regelmatig aan massale overstromingen, cyclonen en droogtes bloot91. Vandaar dat deze sector bij de redactie van PARPA II ook als een transversaal thema werd opgenomen92. In het kader van de inspanningen die Vlaanderen levert om ook de humanitaire hulp die het verstrekt zo duurzaam mogelijk te maken, wenst het een deel van deze middelen voor een structurele benadering van rampenpreventie in de partnerlanden en dus ook in Mozambique in te zetten. In het geval van het optreden van een ramp zal Vlaanderen daarenboven extra inspanningen leveren om noodhulp te verstrekken en geld voor rehabilitatie vrij te maken. Hierbij kan ook een supplementaire focus op het vrijwaren van de seksuele en reproductieve gezondheid en rechten van de (potentiële) slachtoffers overwogen worden. Bijna 20 jaar na de ondertekening van het vredesakkoord tussen de Regering van Mozambique en RENAMO, vormt de noodzaak tot versnelde ontmijning nog steeds een voorname kopzorg voor de Mozambikaanse regering. In die mate zelfs dat het bij de redactie van het PARPA II93 maar ook van het huidige vijfjarenprogramma94 door de Mozambikaanse Overheid als een transversaal thema opgegeven werd. Mozambique ondertekende ook de Mine Ban Treaty en is daardoor verplicht om tegen 1 maart 2014 volledig ontmijnd te zijn. Beide partners zijn dan ook overeen gekomen om de reeds bestaande samenwerking gericht op de ontmijning in de provincie Gaza verder te ondersteunen. Deze inspanningen kaderen ook binnen de algemene strategie van deze nota aangezien ze op preventie van zware handicaps gericht zijn en de toegang tot gezondheidscentra en voedselzekerheid bevorderen. 2.3. Handel en Ontwikkeling en respect voor arbeidsnormen Zo zijn er de inspanningen in het bredere kader van “Handel voor Ontwikkeling” waarmee men de verdere ontwikkeling van de competenties voor regionale en/of internationale export van de kleine of middelgrote producenten van de partnerlanden, al dan niet binnen het circuit van de fair trade, beoogt. Dit wordt via verschillende kanalen ingevuld. Zo zijn er de beurzen voor opleidingen rond havengerelateerde materies en diverse instrumenten die mikken op de productieverbetering voor het behalen van exportkwaliteit en een hogere meerwaarde van de productie bij de vermarkting. Ook wordt er bijgedragen tot het promoten van duurzaam toerisme. Een ander component draait rond het promoten van arbeidsnormen binnen de partnerregio. Hierbij wordt, ook met steun van het Departement Werk en Sociale Economie, voornamelijk samengewerkt met de IAO. 91
Global Facility for Disaster Reduction and Recovery, Disaster Risk Management Programs for priority countries, Africa, 2009, p. 32 92 Goberno de Moçambique, Plano para a Reduçao da Pobreza Absoluta, 2006-2009, pp. 70-71. 93 Idem, pp. 71-72. 94 Idem, pp. 100-101.
51
3.
Uitdovende engagementen uit de LSN I
3.1. Exit-strategie uit de onderwijssector In de LSN I voor ontwikkelingssamenwerking tussen Vlaanderen en Mozambique vormde onderwijs, en meer bepaald de lerarenopleiding voor technisch en beroepsonderwijs, de tweede sector van concentratie van de Vlaamse inspanningen. Op basis van de evoluerende inzichten rond goed donorschap kwamen beide partners overeen dat Vlaanderen op verantwoorde wijze zou terugtreden uit deze sector om zich voluit te kunnen concentreren op het multisectoraal ingevulde gezondheidsthema. In een gecoördineerde identificatieoefening zijn de Mozambikaanse en de Vlaamse regering overeengekomen om het resterende bedrag te richten op technisch en beroepsonderwijs via het sectorbrede mechanisme voor de onderwijssector, FASE. Bij voorkeur en conform de richtlijnen binnen de Europese Gedragscode voor Taakverdeling binnen de Ontwikkelingssamenwerking95 zal deze steun via gedelegeerde samenwerking gebeuren. Zo zal er, gespreid over een drietal jaar, 3.2 miljoen euro via FASE in deze deelsector geïnvesteerd worden. 3.2. Exit-strategie uit de Gezondheidsinfrastructuur Momenteel lopen er nog verschillende gezondheidsinfrastructuurprojecten in Gaza, Tete, Inhambane en Sofala. Deze zullen zo snel mogelijk afgewerkt en in dienst gesteld worden. Mede in navolging van de aanbevelingen van de tussentijdse evaluatie van de LSN I zal geen verdere financiering meer voorzien worden voor deze subsector van Gezondheid.
95
EU Code of Conduct on Division of labour in Development Policy, Guiding Principle 2.
52
VII. Bibliografie 1.
Publicaties African Union Commission, Maputo Plan of Action for the Implementation of the Continental Policy Framework for Sexual and Reproductive Health and Rights, 20072010, Maputo, 2006, http://www.unfpa.org/africa/newdocs/maputo_eng.pdf. N. ANDERSSON, A. COCKCROFT & B. SHEA, Gender-based violence and HIV: relevance for HIV prevention in hyperendemic countries of southern Africa, in: AIDS, Vol. 22, 12/2009, pp. 73-86, http://journals.lww.com/aidsonline/Fulltext/2008/12004/ Gender_based_violence_and_HIV__relevance_for_HIV.7.aspx. Ch. ARNDT, HIV/AIDS, Human Capital, and Economic Growth Prospects for Mozambique, Africa Region Working Paper Series No. 48, February 2003, http://www.worldbank.org/afr/wps/wp48.pdf. Ban Ki-Moon, Global Strategy for Women’s and Children’s Health, http://www.un.org/ sg/hf/Global_StategyEN.pdf BRYCE J., DAELMANS B., DWIVEDI A. e.a., Countdown to 2015 for maternal, newborn, and child survival: the 2008 report on tracking coverage of interventions, in: The Lancet, Vol. 371, April 2010, pp. 1253-1254, http://download.thelancet.com/ pdfs/journals/lancet/PIIS0140673608605590.pdf?id=e16241398b8eb460:550f3e78:12a376bc7e4:45261280838057237. C. CASTEL-BRANCO & R. OSSEMANE, Mozambique Phase 2, in: Global Financial Crisis, Discussion Series, Paper 18, Overseas Development Institute, 2010, http://www.odi.org.uk/resources/download/4752.pdf. DANIDA, Health and Development, A Guidance Note to Danish Development Assistance to Health, Copenhagen, 2009, http://www.enrecahealth.dk/ news/gnh_final_18_nov_2009_final.pdf/. EC, EC Development Assistance to Health Services in Sub-Saharan Africa together with the Commission’s replies, Special Report No 10/2008, http://eca.europa.eu/portal/ pls/portal/docs/1/2482362.PDF, 2008. EU and Member States, EU Code of Conduct on Division of labour in Development Policy, http://ec.europa.eu/development/icenter/repository/code_conduite_labor_ division_en.pdf. EU and Member States, Council conclusions on the EU role in Global Health, 3011th Foreign Affairs Council meeting, http://onetec.be/global_health/doc/Council%20 Conclusions%20Global%20Health%20May%202010.pdf. Global Facility for Disaster Reduction and Recovery, Disaster Risk Management Programs for priority countries, Africa, 2009.
53
Goberno de Moçambique, Plano para a Reduçao da Pobreza Absoluta, 2006-2009, http://www.mpd.gov.mz/documents/parpa/PARPA_II_aprovado_com_Matriz_Final.pdf Governo de Moçambique, Programa Quinquenal do Governo para 2010-2014, Maputo, 2010, http://www.portaldogoverno.gov.mz/docs_gov/programa/PQG_2010-14.pdf. Governo de Moçambique & Parceiros de Apoio Programático, Revisão Annual, Anexo 3 ao Aide-Mémoire, Matrizes Quad do Governo e dos PAPS, Maio 2010, http://www.pap.org.mz/downloads/annual_review_2010/anexo_3_am_140510.pdf. Governo de Moçambique, Secretariado Técnico de Segurança Alimentar e Nutricional, Estratégia e Plano de Accão de Segurança Alimentar e Nutricional, 2008-2015, Maputo, 2007, http://www.fao.org/righttofood/inaction/countrylist/Mozambique/Mozambique_ ESAN_IIePASAN.pdf. Government of Mozambique, Report on the Millennium Development Goals, Maputo, 2010. Government of Mozambique, Mozambique Science, Technology and Innovation Strategy (MOSTIS), 2006-2016, http://www.mct.gov.mz/pls/portal/docs/PAGE/ PORTALCIENCIATECNOLOGIA/MOSTIS.PDF. Government of Mozambique, Multisectoral Plan for Chronic Malnutrition Reduction in Mozambique, 2011-2014 (2020), Maputo, 2010. Governo de Moçambique & Parceiros de Cooperação, Memorando de Entendimento Relativamente ao PROSAUDE II, Maputo, 2008, http://blogs.dfid.gov.uk/wpcontent/uploads/2010/03/mou-final-version-30july08.pdf. Government of Mozambique – European Community, Country Strategy Paper and National Indicative Programme for the period 2008-2013, http://ec.europa.eu/ delegations/mozambique/documents/eu_mozambique/023_annex_csp_mozambique.pdf . G 20, Relatorio Anual da Pobreza, Maputo, 2004, http://www.iid.org.mz/_G20_ relatorio_FINAL_.pdf. HERA, Avaliação Final dos projectos financiados pela FICA no sector da saúde na província de Tete, Reet, 2010. HERA, Revisão Intercalar, Estratégia Nacional 2006-2010, Governo da Flandres e Governo da República de Moçambique, Reet, 2009, http://iv.vlaanderen.be/nlapps/data/ docattachments/MTR%20CSP%20Mozambique_portuguese_januari%202010.pdf. IHP+, Taking Stock Report, Mozambique, Lusaka, 2008, http://www.internationalhealth partnership.net/CMS_files/documents/mozambique_stock_taking_report_EN.pdf.
54
Instituto Nacional de Estatística, Inquérito de Indicadores Múltiplos, 2008, http://www.unicef.org/mozambique/pt/UNICEF_Inquerito_Indicadores_Multiplos_200 8_LR.pdf, Maputo, 2009. MISAU, Matriz de Desempenho do Sector Saúde 2009, Maputo, 2010. MISAU, Avaliaçao de Necesidades em Saúde Materna e Neonatal em Moçambique, Maputo, 2009. MISAU, Direcçao Nacional de Saúde Pública, Plano Integrado para o Alcance dos Objetivos 4 e 5 de Desenvolvimiento do Milénio, 2009-2012 (2015) , Maputo, 2008. MISAU, Plano Estratégico do Sector da Saúde, 2007-2012, http://www.who.int/ countries/moz/publications/pess_2007_2012.pdf, Maputo, 2007. MISAU, Direcção Nacional de Recursos Humanos, Plano Nacional Desenvolvimento dos Recursos Humanos da Saúde, 2008-2015, Maputo, 2008.
de
MISAU, Matriz de Desempenho do Sector Saúde: Metas Referentes ao Período 2008 – 2012, versão actualizada, 2010. Ministerio da Saúde, Direccão Nacional de Promoção de Saúde e controlo de Doenças, Plano Estratégico Nacional de Controlo da Tuberculose em Moçambique para o Período 2008-2012, 2007, http://www.misau.gov.mz/pt/programas/tuberculose. Ministério da Saúde, Direcção Nacional de Saúde, Departemento de Epidemiologia e Endemias, Programa Nacional de Controlo da Malaria, http://www.misau.gov.mz/ pt/programas/malaria. OECD-DAC, Declaração de Paris sobre a Eficácia da Ajuda ao Desenvolvimento, apropriação, Harmonização, Alinhamento, Resultados e Responsabilidade Mútua, 2005, http://www.oecd.org/dataoecd/56/41/38604403.pdf. OECD-DAC, Agenda para Acção de Acra, 2008, http://www.oecd.org/dataoecd/58/59 /41202060.pdf. K. PEETERS, Beleidsnota 2009-2014, Buitenlands Beleid, Internationaal Ondernemen en Ontwikkelingssamenwerking, Brussel, 2009, http://iv.vonet.be/nlapps/data/ docattachments/2009-2014_Beleidsnota_BuitenlandsBeleid_InternationaleHandel_ Ontwikkelin.pdf. s.n., Guebuza Sworn in: http://allafrica.com/stories/201001150004.html.
allAfrica.com,
15/01/2010,
s.n., Mozambique's Guebuza sworn in for second term, Times Live, 14/01/2010, http://www.timeslive.co.za/news/article261637.ece.
55
s.n., Struggle Against Poverty Remains Top Priority, in: allAfrica.com, 18/01/2010, http://allafrica.com/stories/201001181476.html. The Micronutrient Initiative, UNICEF, The World Bank, USAID, GAIN & Flour Fortification Initiative, Investing in the Future, a united call to action on vitamin and mineral deficiencies, Global report 2009, http://www.unitedcalltoaction.org/documents /Investing_in_the_future.pdf. The Informal Governance Group and Alliance 2015, Aid and Budget Transparency in Mozambique, mei 2010, p. 7, http://www.eurodad.org/uploadedFiles/Whats_New/ Reports/Aid_Budget_Transparency_in_Moz.pdf. The Micronutrient Initiative & UNICEF, Vitamin & Mineral Deficiency, a global damage assessment report, 2004, http://www.micronutrient.org/CMFiles/PubLib/ Report-67-VMD-A-Global-Damage-Assessment-Report1KSB-3242008-9634.pdf. Transparency International, Corruption Perception Index, 2007-2008, http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2007 & http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2008/cpi_2008_table. L. VAN DEN BERGH, Why peace worked, Mozambicans look back, AWEPA, 2009. UNDP, Human Development Report 2009, Country fact sheets, Mozambique, http://hdrstats.undp.org/en/countries/country_fact_sheets/cty_fs_MOZ.html & http://hdrstats.undp.org/en/indicators/161.html. UNDP, Human Development Report 2009, Country fact sheets, Mozambique, http://hdrstats.undp.org/en/countries/country_fact_sheets/cty_fs_MOZ.html. UNICEF, Childhood Poverty in Mozambique: A Situation and Trends Analysis, Maputo, 2006, http://www.unicef.org/mozambique/Sitan_(Full_version__Part_1).pdf. USAID, Mozambique, Country Assisting Strategy, 2009-2014, http://www.usaid.gov /mz/doc/plan/usa_moz%20assistance%20strategy%202009-14.pdf. WHO, WHO country cooperation strategy, 2009-2013, Mozambique, Maputo, 2009, http://www.who.int/countryfocus/cooperation_strategy/ccs_moz_en.pdf . WHO, World Health Statistics, 2010, Geneva, 2010, http://www.who.int/whosis/ whostat/EN_WHS10_Full.pdf . WHO, Department of Equity, Poverty and Social Determinants of Health, A WHO Report on Inequities in Maternal and Child Health in Mozambique, Geneva, 2007, http://www.who.int/social_determinants/media/inequities_maternal_child_health_moza mbique_2007.pdf. WHO, World Health Report 2008, Primary Health Care, No more than ever, Geneva, 2008, http://www.who.int//whr//2008//whr08_en.pdf.
56
2.
Internetverwijzingen http://www.ine.gov.mz/o_pais. http://africanelections.tripod.com/mz.html. http://www.business-anti-corruption.com/country-profiles/sub-saharanafrica/mozambique/initiatives/public-anti-corruption-initiatives/. http://www.africaneconomicoutlook.org/en/countries/southern-africa/mozambique/. http://www.ruralpovertyportal.org/web/guest/country/statistics/tags/mozambique http://www.misau.gov.mz/pt/programas/saude_reprodutiva. http://data.unaids.org/pub/BaseDocument/2010/20100604_26thpcbthematicbackground _final_en.pdf.
57
VIII. Annexen
58
Annex 1: Gezondheidsindicatoren Mozambique & Comparatief met geselcteerde AFRO-landen en België
Gezondheidsindicatoren Mozambique / geselecteerde landen uit de SADC / AFRO / België Mortaliteit
Leven LVW Land ♀
♂
Tot. Geb.
Neon. Kind Moede 0-5j r
#
‰
‰
NCD
/100.000 /100.000
Groeiachterstan d
%
Morbiditeit
Uitgaven in de gezondheidssector
Prevalentie ziekten
HIV/AIDS TBC % 15-49j /100.000
Overheid
Malaria /100.000
$/PC
Privé
% bud. % uitg.
Ext.
$/PC Alg. %
%
Botswana
62 60
2.9
16
31
380
594
29.1
23.9
454
1.6
278
13
74.6
94
25.4
Lesotho
49 44
3.3
37
79
960
581
45.2
23.2
513
n.g.
166
7.9
58.3
21
41.7 11.5
Malawi
54 52
5.5
29
100
1.100
796
20.1
11.9
322
95
10
11.9
59.7
7
40.3 59.9
Mozambique
51 51
5.1
43
130
520
777
44 (MICS)
12.5
624
92
13
12.6
71.8
5
27.2 57.8
Namibia
66 61
3.4
18
42
210
513
29.6
15.3
658
47
134
11.1
42.1
185
57.9 10.6
Zuid-Afrika
55 52
2.5
20
67
400
867
18.1
998
0.3
206
10.8
41.4
291
58.6
0.8
Swaziland
48 48
3.5
18
83
390
707
30.9 (9099) 29.5
26.1
1.084
0.1
95
9.1
62.5
56
37.5
7.9
Zimbabwe
42 42
3.4
28
96
880
816
35.8
15.3
597
10
36
8.9
46.3
43
53.7
0.2
Afrikaanse regio België
54 52
4.9
40
142
900
841
n.g.
4.9
518
104
34
9.6
45.3
42
54.7
6.9
82 77
1.8
2
5
8
437
n.g.
0.2
n.g.
3.005
14.4
74.1 1.051 25.9
4
0
59
Gezondheidsindicatoren Mozambique / geselecteerde landen uit de SADC / AFRO / België (cont.) Toegang tot geneesmiddelen Land
ARV %
Antimal.
PMTCT % kind
Fertiliteit
Gezondheidspersoneel
ANC
Contraceptie
/100.000
Inst. Geb. %
≤ 4 bezoeken
%
/10.000
DTP3
dokters
Toeg. Drinkw.
Toeg. San.
Verplegend
R.
U.
R.
U.
#
/10.000
%
%
%
%
Botswana
79
>95
n.g.
96
94
97
44.4
4
715
26
90
99
39
74
Lesotho
26
57
n.v.t.
83
55
70
37.3
1
89
6
81
97
25
40
Malawi
35
n.g.
24
91
45
57
41
<0.5
257
3
77
95
57
51
Mozambique
24
42
23
72
48
53
16.5
<0.5
548
3
29
77
4
38
Namibia
88
91
14
83
81
70
55.1
3
598
31
88
99
17
60
Zuid-Afrika
28
73
n.g.
67
91
56
60.3
8
34.829
41
78
99
65
84
Swaziland
42
>95
26
95
74
79
50.6
2
171
63
61
92
53
61
Zimbabwe
17
36
5
62
69
71
60.2
2
2.086
7
72
99
37
56
Afrikaanse regio
44
n.g.
n.v.t.
n.g.
47
44
23.7
2
174.510
11
84
45
58
28
België
n.g.
n.g.
n.v.t.
93
n.g.
n.g.
74.6
42
44.124
5
100
100 100
100 60
Annex 2: Sectoren van concentratie per donor en indicatieve fincniering
61
