Kruis en halve maan Achtergronden van conflict en respect tijdens de kruistochten
Lezing HOVO, cursus Religie en Geweld 11 maart 2015 De inname van Jeruzalem Jacob van Maerlant, Rijmbijbel; Utrecht, Michiel van der Borch (verluchter) 1332 (Den Haag Museum Meermanno)
Kruis en halve maan • • • • • • • • • • •
religies in conflict de verbreiding van de Islam 1000 jaar geleden: 1015 900 jaar geleden: 1115 achtergronden expansiedrift en zelfbewustzijn de ‘echte’ kruistochten I-VII andere ‘kruistochten’ de Eerste Kruistocht tolerantie en respect 1396 tussen respect en conflict
Kruistochtprediking voor de ‘Volkskruistocht’ , 1095-1096, door Peter de Kluizenaar British Library, Ms. Egerton 1500, 14de eeuw
Religies in conflict • een fatale uitvinding: grenzen in ruimte, geest en geloof • respecteren – accepteren – tolereren – negeren – isoleren – bekeren – onderdrukken – vervolgen – bestrijden • Christendom in de eerste zeven eeuwen: – vervolgd tot 311 – kersteningsproces – permanente interne discussies
Heilige Drie-eenheid in het Getijdenboek van Catharina van Kleef
• drieëenheid: 325 Nicaea: politieke oplossing voor religieus debat • Arianen, Nestorianen, Monofysieten, Miafysieten, Jacobieten • in 5de en 6de eeuw zwaar door Byzantium vervolgd • 589 Spaans-Visigotische koning Reccared wordt Roomskatholiek • 671: dood laatste Ariaans-Lombardische koning Grimoald • NB. Mohammed ca. 570 geboren
Islam: geloof
Tegel met regels uit de Koran (Soera 3:97) over bedevaart naar Mekka met afbeelding grote Moskee en Kaäba; nieuw Walters Art Gallery
– trinitarische secte of geloof? Verwarring in de Byzantijns-Arabische cultuurzône: ‘zeg niet drie’ – deelt basis met Joods en Christelijk geloof – Mohammed (580-632) – 622 Hidzjra naar Medina – begin islamitische jaartelling – 656 eerste officiële Korantekst – veelal tolerant tegenover de andere geloven van het boek: Joden en Christenen
Op de 27ste dag van de maand Rajab (in 2013: 5 juni) vieren Moslims de reis naar Jeruzalem en de (tijdelijke) hemelvaart van Mohammed en de engel Jibrail.
Expansie van de Islam: kenmerkend De eerste soennitische kalief na Mohammed: • verbinding geloof-macht schoonvader Abu Bakr as-Siddiq (ar. ابو بكر • bedreiging voor Byzantijns rijk (( )الصديق573)632-634) – succes door machtsvacuüm en ‘Byzantijnenhaat’ in voormalige Byzantijnse gebieden • kalifaten – tot 661 opvolgers in Medina, daarna Ummajjaden in Damascus – 749 Abassiden: Baghdad • na 850 toenemende versplintering nationale’ kalifaten: b.v. Cordoba • sekten: b.v. soennieten ↔ sji’iten (= volgelingen van Ali, neef/schoonzoon van Mohammed) • rond 1050 opkomst soennitische Seldjoeken
De expansie van de Islam in Romeinse Wereld • 635-698 snelle veroveringen – 635-638 Syrië en Palestina – NB 637 Jeruzalem door patriarch Sophronius, na de Slag bij de Jarmuk, aan de Abbasiden overgedragen – 637-643 Perzië – 698 Carthago • 711 inval in Spanje – 732/4 Karel Martel verslaat invasieleger bij Tours • vanaf begin 9de eeuw raids: b.v. 846 aanval op Rome door de Aghlabiden van emiraat Moskee Cordoba gebouwd vanaf Ifriquia 785 door kalief Abd ar-Rahman (765-788)
Expansie en • transculturatie een voorbeeld: macht en cultuur in 8steeeuws Syrië
De moskee van Damascus werd tussen 705 en 715 gebouwd door kalief al-Walid I en incorporeert een 4de-eeuwse Christelijke St.Jans-basiliek, die zelf was gebouwd op de plek van een enorme Jupitertempel uit de 1ste eeuw
Assimilatie Vloermozaiek van Khirbat al-Mafjar
Khirbat al-Mafjar, Ummayadenpaleis bij Jericho gebouwd door kaliefen Hisham (724-43) en alWalid II (743-44)
De Grote Moskee van Damascus • Graf van Johannes de Doper, ook door de Moslims vereerd
• Daar ook het graf van Saladin
1000 jaar geleden; 1015 • Al-Hakim moskee Cairo net voltooid • Al-Hakim bi-Amr Allah ‘de Wrede’ (985-1021) staat de Christenen in Jerusalem toe naar Byzantium uit te wijken. • was sinds 996 de 6de Fatimiden-kalief van Egypte (de facto vanaf 1001 na moord op eunuch) en na 1015 emir van Aleppo • 1005: stichting Dar al-‘ilm (‘huis van de wijsheid’) • doorbrak de tolerante godsdienstpolitiek van de Fatimiden • 1008: plundering Christelijke kerken • 1009: verwoesting Heilig Grafkerk; herbouwd 1042 door Byzantijnse keizer Constantijn IX Monomachos (*1000/1042-55) • 1011 uitvaardiging ‘edict van Bagdad’ tegen Al-Hakim door Abassidenkalief Al-Qadir • 1023: stichting St. Janshospitaal voor Christelijke pelgrims
Enkele pelgrimages • 1016 Normandische pelgrims onderweg in Salerno dat werd belegerd door Saracenen: hielpen het te ontzetten. Dus militair actief • Ca. 1030 graaf Dirk III van Holland (982–1039), bijgenaamd Hierosolymita • Ca. 1035 Harald Hardraada (Noors koning 1047-1066) vanuit Constantinopel; veroverde volgens sage zelfs Jeruzalem • 1064 ca. 7000 ‘pelgrims’ uit Duitsland. Bij Jaffa aangevallen door Saracenen, maar na betaling geleide van de kalief van Bagdad naar Jeruzalem (zie artikel Vanderjagt) • 1086-1090 graaf Robrecht de Fries van Vlaanderen, met kleine legermacht (op terugweg militaire hulp aan Alexios tegen Seldjoeken) • 1138-9 graaf Dirk VI van Holland (1114-1157) Sophia van Rheineck, gravin van Holland (daar zoon Dirk ‘Pelgrim’ geboren); zij nogmaals in 1173 en 1176 (daar overleden en begraven).
900 jaar geleden; 1115
• 8 juli: Peter de Kluizenaar, de beroemdste kruistochtprediker van de eerste kruistocht overlijdt in het door hem gestichte klooster Neufmoustier, bij Hoei
900 jaar geleden; 1115 (2) • Johannieter orde kort tevoren bevestigd door paus als beheerders van het Hirosolimitani Xenodochii van St.-Jan • Boudewijn van Boulogne (ca. 10681118), graaf van Edessa 1098- 1100 en koning van Jeruzalem 1100-1118 (toen broer Godfried van Bouillon had geweigerd) • Boudewijn had 1110 Beiroet veroverd • veroverde Aquaba in 1116 • beleende Joscelin de Courtenay (1070/51131) met vorstendom Galilea – deel van Koninkrijk Jerusalem, met o.a. graafschap van Jaffa en Askalon
De kroning van Boudewijn I en de onderwerping van de Armeniërs aan zijn gezag
900 jaar geleden; 1115 (3) • Arnulf of Chocques patriarch van Jeruzalem 1099 en 1112-18 tijdelijk afgezet op beschuldiging van sexuele relaties met een Moslima • Boudewijn I bouwt kruisvaarder-burcht van Montreal in Jordanië • De nieuwe atabeg va Mosoel Aq Sonqor Bursuqî, stelt zich te weer tegen een coalities van Syriërs (Aleppo, Damascus) et ‘Franken’ (Antiochië, Jeruzalem, Tripoli) • 14 September – Roger van Salerno slaat een aanval van de Seldjoeken op Antiochië (dat door een aardbeving was verzwakt) af
Achtergronden van de Kruistochten • (NIET: verovering Jeruzalem door Islam 638) • (NIET: verwoesting Heilig Graf door Al-Hakim 1009) • pauselijke ambities – hervormingsbeweging Cluny – Oosters Schisma 1054 – 1066 – euforie na Canossa 1077 – NB: 1096 koningen Frankrijk en Duitse Rijk geëxcommuniceerd – opkomst ‘Godsvrede’ • Reconquista vanaf ca. 1040 – eerste grote succes: 1085 Toledo • economische expansie Pisa etc. • problemen Byzantijnse keizers De Heilige Jacobus als ‘Matamoros’ (Morendoder)Spaans manuscript 12e eeuw
Byzantium in nood: religieuze expansie, krimpende macht • 1071 Byzantijnse nederlaag bij Manzikert tegen Seldjoeken • eerder verlies Sicilië en Zd. Italië • Alexios I (1056/ 1081-1118) hulpverzoeken aan het westen: opmaat tot kruistochten
Christus zegent Alexios I. Manuscript 666, Biblioteca Apostolica, Vaticaan , 12de eeuw gouden hyperperon (ca. 1092) Benevento belegerd door de Moslims. De emir vermaant een gevangen gezant die om hulp op weg was naar Constantinopel. Iohannis Skylitzes, Synopsis Historion (811-1057); Madrid Biblioteca Nacional
Definitie (1) • Eigen aanduidingen in de middeleeuwen: – Reyze/viagium/iter/peregrinatio (reis, pelgrimage) – Bellum sacrum/guerre sainte (heilige oorlog) De ultieme – Passagium generale (algemene overtocht) legitimatie: Christus – Speciaal passagium ultramaris als aanvoerder, – Expeditio crucis (expeditie/veldtocht van het kruis) miniatuur in 13de– Negotium Jhesu Christi (zaak van Christus) eeuws Apocalypse• Pas in 12de eeuw woord crucesignati; of handschrift milites Christi meestal gewoon peregrini • Belangrijk: Bellum Iustum – Augustinus zegt: daarvoor nodig • causa justa ( rechtvaardige aanleiding, b.v. onrechtmatige actie door de ander); • auctoritas principis (legitimatie door ‘vorst’ • intentio recta (zuiver motief)
Definitie (2) • gewapende veldtocht ter verdediging van de Latijns-christelijke kerk tegen externe of interne vijanden, gesanctioneerd door een pauselijke goedkeuring en bekrachtigd door een speciale Lodewijk VII (1137-1180) en keizer Koenraad III gelofte (1138-1152) trekken op • toegespitst op ‘bevrijding’ van de ‘heilige voor de Tweede plaatsen’ Kruistocht. Grandes Chroniques de France • politiek misbruikt voor bijna iedere vorm van onderdrukking van verzet
Conditionering: Pax dei en treuga dei • 989 beperkte Pax Dei (Godsvrede) afgekondigd in Synod van Charroux in 989: straf voor beroven van kerk, boeren, iets later ook: kinderen, maagden en weduwen • 1033 uitbreiding tot kooplieden, pelgrims, kruisvaarders • 1027 Concilie van Toulouges Treuga Dei (Godsbestand): uitbreiding van Godsvrede met lijst van ‘geweldvrije dagen’ Geestelijke ridder en boer, miniatuur uit 'Li Livres dou Sante' ‘13de eeuw; Ms Sloane 2435, f.85, British Library, London
De ‘officiële’ kruistochten (I t/m III) • I. 1096-99 vnl. ‘Lotharingse’ en NoordFranse ridders en ‘uitschot’. • • • •
Fr. en Dts. koningen geëxcommuniceerd inname Jeruzalem (15 juli 1099) stichting Kruisvaarderstaten daar onstaat een voor veel Europese tijdgenoten stuitende vorm van coëxistentie
• II. 1147-49 enkele koningen: Fr. en Dtsl. • mislukking • (begin circulatie ‘brieven Pape Jan’)
• III. 1189-92 alle gekroonde hoofden • na verovering Jeruzalem door Saladin (1187) • roemvol falen (na verdrinking Barbarossa) • einde in chaos (gevangenname Richard Leeuwenhart) De Kruisvaarderstaten
De ‘officiële’ kruistochten (IV t/m VII) • IV. • • • V. •
•
• •
• De Kruisvaarderstaatjes
1202-04 ‘tweede rangs’ + Venetianen plundering Constantinopel vestiging ‘Latijns keizerrijk’(1204-1261) 1213 (1219)–1221 ‘naar Damiate’; totale mislukking VI. 1228–1229: ‘papieren kruistocht’: verwerving Jeruzalem door Frederik II VII. 1248–1254; na herovering Jerusalem door sultan Baibars ‘de Leeuw van Egypte: Lodewijk IX gevangengenomen VIII. 1270 Lod. IX naar Tunis; échec: Lodewijk sterft aan de pest IX. 1271–1272 Edward I tegen de Baibars; mislukt 1291 Val Acco
Andere Kruistochten Gevecht tussen Duitse orde en Litauwse ridders, reliëf kerk Riga 1e helft 14de eeuw
• Reconquista • NB. ‘kruistocht’ 1212: las Navas de Tolosa
• Kinderkruistocht 1211/1212 • ‘Pruistochten’= Noordelijke Kruistochten • 1147 Wendische kruistocht (NB gelijktijdig met Tweede Kruistocht) • Lijflandse campagnes vanaf 1198 (oproep paus 1193) • campagnes door Duitse Orde, koerswending na 1291
• Albigenzenoorlogen (1179, 1209-1244) • kruistocht tegen Stedingers (1234): belastingweigeraars = ketters • ‘kruistochten’ tegen Frederik II (1240, 1246) • Hussietenoorlogen (1419-1438)
de Eerste Kruistocht • Kruistochtoproep door paus Christus leidt de Urbanus 27.11.95: Jeruzalem = kruisvaarders, miniatuur uit navel van de wereld. Nodig: 13de-eeuws • verlossing Oosterse kerk Apocalypsebevrijding Jeruzalem handschrift • Deus lo vult • concept heilige oorlog toegepast • vertrek formeel 15 aug. (SIC) Urbanus II 1096 in Constantinopel Clermont om de kruistocht • ‘Volkskruistocht’ onder Peter de Kluizenaar al eerder weg • begint Jodenvervolgingen • 25000 man grotendeels afgeslacht in okt 1096 • ‘ridderkruistocht’ ca. 500000 man, daarvan nog ca. 100000 bij Antiochië
onderweg naar op 26.11.1095 te prediken
de Eerste Kruistocht
Miniatuur in de Spieghel Historiael van Jacob van Maerlant, begin 14de e.
• In dorpje Colmey (dep. Meuthe et Moselle) Avenue d‘Antioche • De Kruisvaarders veroveren Antiochië na beleg van okt. 1097 tot 3 juni 1098). • Links Godfried van Bouillon, rechts Robert II. van Vlaanderen (Robertus Hierosolimitanus; * ca. 1065; † 5. oktober 1111) .
Een (schijn)
heilige Lans • de keizerlijke schatkamer in Wenen bevat de Heilige Lans sinds eind 10de eeuw • toch werd de Heilige Lans tot enthousiasme van de kruisvaarders opgegraven • ook bij tegenstanders gemeld • Adhemar de Monteil († 1/8/ 1098), één van de leiders van de Eerste Kruistocht, was bisschop van Puy-en-Velay en begeleidde graaf Raymond IV, van Toulouse, • verzwakt èn gesterkt naar een verzwakte stad Jeruzalem
Adhemar draagt de Heilige Lans
In Arabische ogen
• Abul-Muzaffar al-Abivardi - (Irakese dichter, †1113) over de nederlagen in 1097: • Zonen van de Islam, jullie hebben veldslagen achter je, waarin hoofden aan jullie voeten rolden. Wagen jullie het te sluimeren in gezegende schaduw van veiligheid, waar het leven zo zacht is als een orchidee?… • Dit is oorlog en de man die de draaikolk ontwijkt om zijn leven te redden zal tandenknarsen in boetedoening. • Dit is oorlog en hij die in het graf in Slag van het Veld van Bloed of de Slag Medina ligt lijkt zijn stem te van Sarmada, 1119 tussen de verheffen en te roepen: ‘O zonen kruisvaardersstaat Antiochië en Ilghazi van Hashim!’ van de Artuqiden, heerser van Aleppo. • maar door de tweespalt in de Zware Christelijke nederlaag Moslimgelederen was de opmars niet te stuiten
de Eerste Kruistocht: de verovering van Jerusalem • een verzwakte stad: 1071 veroverd door de Seldjoeken, 1096 heroverd door de Egyptische Fatimiden • 6 juni: verovering Bethlehem • 7 juni-15 juli: beleg Jeruzalem: eindigt met bloedbad: in de woorden van Ibn-al-Athir: De bevolking werd met het zwaard gedood door de Franken die de stad een week lang plunderden. Een bende Moslims verschanste zich in de toren van David en vocht nog enkele dagen door. In ruil voor overgave werd hun leven gespaard en de Franken hielden woord. In de Al-Aqsa moskee slachtten de Franken meer dan 70000 mensen, onder wie veel imams… Ibn al-Kalanisi voegt toe: De Joden werden samengebracht in de synagoge waar ze levend door de Franken warden verbrand. De verovering van Jerusalem, 15 juli 22 juli: stichting Koninkrijk Jerusalem 5 aug: ‘vondst relieken Heilig Kruis’ 1099
Effecten • • • •
transmissie wetenschap toename handel Jodenvervolgingen ook: integratie, respect en tolerantie • klacht van Willem van Tyrus • voorbeeld: Usamah Ibn Munqidh In de ‘Willehalm’ pleitte Wolfram (1095-1188): van Eschenbach voor tolerantie In het leger van koning Fulk, zoon van tussen Joden en Christenen, ms. ca. Fulk [van Anjou (ca. 1091-1143)] was een 1265 vooraanstaande Frankische ridder die net uit hun land was aangekomen om een heilige pelgrimage te maken en dan naar huis terug te keren. Hij was mijn intieme makker en hield me zo aanhoudend gezelschap dat hij me ‘broeder’ begon te noemen. Tussen ons waren wederzijdse banden van genegenheid en vriendschap … Iedere ‘verse’ immigrant uit de Frankische landen is ruwer van karakter dan zij die geacclimatiseerd zijn en een lange relatie met de Moslims hebben opgebouwd.
Joden tussen harmonie en haat: het Vierde Lateraans Concilie, 1215 • Jodenmaatregel: •
Canon 68 – over de Joden In sommige provincies onderscheidt een verschil in kleding de Joden of de Saracenen van de Christenen, maar in sommige andere is grote verwarring ontstaan doordat ze door geen enkel verschil meer herkend kunnen worden. Daardoor komt het regelmatig voor dat bij vergissing Christenen sex hebben met Joodse of Saraceense vrouwen, en Joden en Saracenen met Christelijke vrouwen. Om die reden, opdat men zich in de toekomst niet meer onder het voorwendsel van dit soort vergissing kan excuseren voor de gevolgen van dergelijke geslachtsgemeenschap, bepalen wij bij decreet dat dergelijke Joden en Saracenen van beide sexen, in iedere Christelijke provincie, en op ieder moment in de ogen van het publiek onderscheiden moeten worden van andere volkeren door de aard van hun kleding. Vooral ook omdat in de geschriften van Mozes staat [Numeri 15:37-41] dat deze zelfde wet al aan hen opgelegd is geweest.
Wederzijds respect: mythe en waarheid van Saladin d’Anglure • Ogier I de Saint Chéron (11721214) • 1186: raadsman van Marie de France • deelnemer Derde Kruistocht (1189- ‘La Sarrasine’, 92) toren aan de kerk • gevangene van Salâh Ad-Dîne van Clesles bij Anglure, gebouwd • na vrijlating belofte: voor 1214 • (oudste) zoons gaan Saladin heten • stichting islamitische gebedsplaats • halve maan in familiewapen
• Ogier bouwt ‘le Mahometʼ bij kasteel in Buzancy
Le Mahomet in Buzancy
‘le Mahomet’ , gesloopt in 1927
een gehouden belofte • nog steeds: Bernard Saladin d’Anglure, nazaat van Ogier • kort na voltooiing van kerk van Clesles: • 1219 Franciscus van Assisi preekt voor sultan Melek al Kamil • ca. 1310 Ramon Lull probeerde hetzelfde in Tunis: geen ʻbekering met de wapenenʼ
Een late ʻkruistochtʼ: Nicopolis 25.9.1396 • Heldhaftige poging tot kruistocht na bestand in 100-jarige oorlog • failissement van ridderleger door nederlaag tegen Bayezid I (13891402) • Manuel II Paleologus (1391-1425) keizer in bedreigd Constantinopel • Balkan ‘definitief’ Ottomaans • ramp voor Europa afgewend door optreden Timur Lenk (1363-1405) • Maar ook …. • Reis van een heer van Anglure
Slachting van de christenen die bij Nicopolis (1396) door de Ottomaanse sultan Bayezid I gevangen zijn genomen. Jean Froissart, Chroniques, BNF, FR 2646
Ogier VIII naar Heilig Land: 1396 • Geboren ca. 1360, overleden 1412 • Vertrekt 16 jul 1395; via Rhodos naar Bairoet (a: 24 sept.) naar Jeruzalem (a:5 okt.); terug in Troyes 20 juni 1396 • 9 okt. naar de Jordaan; verblijft in ‘ung hauberge que le Soudan y fait faire tout neuf pour harberger les pelerins et autres gens estranges’ • Via Jeruzalem, Bethlehem en Sinaï naar de dubbelstad Cairo-Babylon, dan naar Alexandrië. Beschrijft de medewerking van de Sultan, diens dierentuin, de krokodillen en de vele Christelijke kerken van verschillende denominaties. • Sachies que en celledicte cité d’Alixendre a plusieurs belles demorances pour les chrestiens estranges, c’est assavoir pour les marchands et les pelerins, lesquelles sot appellees ‘fondiques’. Et en icellui fondique de Nerbonne fusmes nous haubergez .. Et en icellui fondique a offical de par le Soudan, lequels est chrestien… • 23-29 mei 1396: Venetië waar ‘vinrent … monseigneur messire Henri de Bar et monseigneur de Coucy qui s’en alerent en Hongrie pour aller outre ensemble monseigneur le conte de Nevers contre les Turcs’
