perpustakaan.uns.ac.id
digilib.uns.ac.id
KAJIAN ESTETIKA BUSANA PERNIKAHAN ADAT SURAKARTA BASAHAN “DODOT GADHÜNG MLATHI”
SKRIPSI Diajukan Untuk Memenuhi sebagian Persyaratan Guna melengkapi Gelar Sarjana Seni Rupa Jurusan kriya Seni/Tekstil Fakultas Sastra dan Seni Rupa Universitas Sebelas Maret
Disusun oleh MEIKOWATI SAPUTRI C0908024
FAKULTAS SASTRA DAN SENI RUPA UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA commit to user 2013 i
perpustakaan.uns.ac.id
digilib.uns.ac.id
commit to user
ii
perpustakaan.uns.ac.id
digilib.uns.ac.id
commit to user
iii
perpustakaan.uns.ac.id
digilib.uns.ac.id PERNYATAAN
Nama : Meikowati Saputri NIM : C0908024
Menyatakan dengan sesungguhnya bahwa Tugas Akhir berjudul Kajian Estetika Busana Pernikahan Adat Surakarta Basahan “Dodot Gadhüng Mlathi” adalah benarbenar karya saya sendiri, bukan plagiat, dan tidak dibuatkan oleh orang lain. Hal-hal yang bukan karya saya, dalam Tugas Akhir ini diberi tanda citasi (kutipan) dan ditunjukkan dalam daftar pustaka.
Apabila di kemudian hari terbukti pernyataan ini tidak benar, maka saya bersedia menerima sanksi akademik berupa pencabutan Tugas Akhir dan gelar yang diperoleh dari Tugas Akhir tersebut.
Surakarta, 1 Januari 2013 Yang membuat pernyataan,
commit to user
iv
perpustakaan.uns.ac.id
digilib.uns.ac.id PERSEMBAHAN
Karya ini kupersembahkan kepada : 1. Ibu dan Bapak tercinta 2. UNS, Fakultas Sastra dan Seni Rupa, Jurusan Kriya Tekstil. 3. Teman-teman dan sahabatku.
commit to user
v
perpustakaan.uns.ac.id
digilib.uns.ac.id MOTTO
“Kesuksesan akan datang pada orang-orang yang mau berusaha, sabar, dan berdoa” (Meikowati Saputri)
commit to user
vi
perpustakaan.uns.ac.id
digilib.uns.ac.id KATA PENGANTAR
Rasa syukur penulis panjatkan ke hadirat Allah SWT yang telah memberikan kelancaran dan kemudahan serta rahmat hidayah-Nya sehingga penulis mampu menyelesaikan skripsi ini dengan baik. Laporan skripsi sebagai salah satu persyaratan guna mencapai gelar Sarjana Seni Rupa. Pada kesempatan kali ini, penulis ingin memberikan rasa terimakasih, dan hormat kepada pihak-pihak yang telah membantu dan memberikan sumbangan pikiran dan waktunya kepada penulis sehingga mampu menyelesaikan penyusunan skripsi ini. Rasa terimakasih, dan hormat penulis tujukan kepada: 1. Drs. Riyadi Santosa, M.Ed., Ph.D. selaku Dekan Fakultas Sastra dan Seni Rupa. 2. Dra. Tiwi Bina Affanti, M.Sn. selaku Ketua Jurusan Kriya Tekstil, yang sudah memberikan semangat kepada penulis. 3. Ir. Adji Isworo Josef, M.Sn. selaku Koordinator Skripsi, sekaligus pembimbing I, yang dengan sabar membimbing, memberi masukan, kritik dan sumbangan pikiran kepada penulis. 4. Ratna Endah Santoso, S.Sn., M.Sn. selaku pembimbing II, yang dengan sabar membimbing, memberi semangat, dukungan, masukan, kritik dan sumbangan pikiran kepada penulis. 5. Bapak ibu dosen Kriya Tekstil dan Abdul Asngadi selaku Bagian Administrasi, yang sudah banyak membantu demi kelancaran penyusunan skripsi. 6. KGPH. Gusti Puger, BA, Anna Setyowati Hoedoko, KRAy. Sri Hana commit to userKanthi Sayekti, Wijiati, Lusi, selaku Adiningrum Bc.Hk., Bambang Suryadi,
vii
perpustakaan.uns.ac.id
digilib.uns.ac.id
informan yang sudah meluangkan waktunya dan memberikan data kepada penulis. 7. Prof. Dharsono, M.Sn. dan Dr. Guntur, M.Sn., selaku nara sumber dan responden yang telah memberikan data dan informasi tambahan kepada penulis. 8. KPH. Wrekso Diningrat, Anastasya Darmintyastuti, Bani, Maria Christina Ratna, selaku keluarga pengantin yang sudah mengizinkan penulis mengambil foto saat upacara pernikahan berlangsung di hotel kusuma sahid. 9. Keluarga tercinta yang telah memberikan dukungan luar biasa dalam moral, material, spritual sehingga penulis selalu bersemangat. 10. Sidiq Nugroho, yang sudah meluangkan waktu demi kelancaran penyusunan tugas akhir serta dorongan dan semangat untuk penulis. 11. Teman-teman dan sahabatku angkatan 2008 Jurusan Kriya Tekstil yang sudah memberikan dukungan dan semangat.
Surakarta, 1 Januari 2013
Penulis
commit to user
viii
perpustakaan.uns.ac.id
digilib.uns.ac.id DAFTAR ISI
halaman HALAMAN SAMPUL LUAR .................................................................................. HALAMAN SAMPUL DALAM .............................................................................. i HALAMAN PERSETUJUAN................................................................................... ii HALAMAN PENGESAHAN ................................................................................... iii HALAMAN PERNYATAAN ................................................................................... iv HALAMAN PERSEMBAHAN ................................................................................ v HALAMAN MOTTO ................................................................................................ vi KATA PENGANTAR ............................................................................................... vii DAFTAR ISI .............................................................................................................. ix DAFTAR GAMBAR ................................................................................................. xiii ABSTRAK ................................................................................................................. xvi BAB I. PENDAHULUAN ......................................................................................... 1 A. Latar Belakang Masalah........................................................................... 1 B. Rumusan Masalah ................................................................................... 4 C. Tujuan Masalah ........................................................................................ 5 D. Manfaat penelitian.................................................................................... 5 BAB II. KAJIAN PUSTAKA .................................................................................... 8 A. Kajian Pustaka ........................................................................................... 8 1. Estetika ............................................................................................... 8 2. Pengertian Busana .............................................................................. 11 3. Jenis- Jenis Busana Pernikahan di Surakarta ..................................... 13 commit to.............................................................. user 4. Jenis- Jenis Busana Basahan 20
ix
perpustakaan.uns.ac.id
digilib.uns.ac.id
5. Pernikahan atau Perkawinan .............................................................. 22 B. Teori dan Kerangka Pikir .......................................................................... 31 BAB III. METODE PENELITIAN ........................................................................... 34 A. Jenis Penelitian ..................................................................................... 34 B. Lokasi Penelitian .................................................................................. 34 C. Populasi dan Sample ............................................................................. 35 D. Strategi dan Bentuk Penelitian ............................................................. 35 E. Sumber dan Teknik Pengumpulan Data ............................................... 36 F. Validitas Data ....................................................................................... 39 G. Teknik Analisis Data ............................................................................ 39 BAB IV. BUSANA PERNIKAHAN BASAHAN DODOT GADHÜNG MLATHI ............................................... 43 A. Latar belakang penciptaan busana Pernikahan Basahan Dodot Gadhüng Mlathi ......................................................................... 43 B. Wujud dan Bobot Busana Basahan Dodot Gadhüng Mlathi.................................................................................................... 47 1. Kulük Mathak ................................................................................... 52 2. Kalung Karsèt .................................................................................. 57 3. Sumping............................................................................................ 59 4. Kalung Roncèan Bunga Melati ....................................................... 60 5. Kain Dodot ....................................................................................... 63 6. Keris dan Bunga Kolong Keris ........................................................ 83 7. Èpèk dan Timang.............................................................................. 86 commit to user 8. Uküp ................................................................................................ 88
x
perpustakaan.uns.ac.id
digilib.uns.ac.id
9. Cundük Mentul ................................................................................. 89 10. Sanggul Bokor Mêngkurêp .............................................................. 92 11. Kawungan ........................................................................................ 94 12. Sêmyok ............................................................................................. 95 13. Cundük Jungkat ............................................................................... 96 14. Centhüng .......................................................................................... 97 15. Paès .................................................................................................. 98 16. Alis Menjangan Ranggah ................................................................ 101 17. Roncèan Melati Tiba Dädä .............................................................. 103 18. Kalung .............................................................................................. 105 19. Bros .................................................................................................. 106 20. Buntal .............................................................................................. 106 21. Udêt .................................................................................................. 109 22. Cindè ................................................................................................ 110 23. Sêlop ................................................................................................. 115 C. Penampilan Busana Basahan Dodot Gadhüng Mlathi ......................... 116 1. Balangan Daun Sirih ....................................................................... 120 2. Wiji Dadi .......................................................................................... 123 3. Sindür Binayang............................................................................... 126 4. Timbang ........................................................................................... 129 5. Tanêm ............................................................................................... 131 6. Kacar kucur ..................................................................................... 132 7. Dhahar Kembul................................................................................ 135 8. Ngunjuk Rujak Dêgan ...................................................................... 136 commit to user
xi
perpustakaan.uns.ac.id
digilib.uns.ac.id
9. Mêrtui............................................................................................... 138 10. Sungkêman ....................................................................................... 140 BAB V. KESIMPULAN ............................................................................................ 142 A. Kesimpulan ............................................................................................. 142 B. Saran........................................................................................................ 148
DAFTAR PUSTAKA GLOSARI LAMPIRAN
commit to user
xii
perpustakaan.uns.ac.id
digilib.uns.ac.id DAFTAR GAMBAR
halaman GAMBAR.1.
Busana Solo Putri .......................................................................... 14
GAMBAR.2.
Busana Langenharjan .................................................................... 16
GAMBAR.3.
Busana Solo Takwa ........................................................................ 17
GAMBAR.4.
Busana Basahan ............................................................................ 18
GAMBAR.5.
Busana Mangkunegaran ................................................................ 19
GAMBAR.6.
Busana Basahan Gadhüng Mlathi Hijau Pakem ........................... 43
GAMBAR.7.
Busana Basahan Gadhüng Mlathi Hijau Ayu................................ 47
GAMBAR.8.
Busana Basahan Gadhüng Mlathi (putra) ..................................... 51
GAMBAR.9.
Busana Basahan Gadhüng Mlathi (putri)...................................... 52
GAMBAR.10.
Bagian Atas Kulük Mathak ............................................................ 54
GAMBAR.11.
Kulük Mathak ................................................................................ 56
GAMBAR.12.
Kalung Karsèt ................................................................................ 59
GAMBAR.13.
Sumping ........................................................................................ 60
GAMBAR.14.
Bawang Sebungkul ........................................................................ 61
GAMBAR.15.
Jonggolan ...................................................................................... 62
GAMBAR.16.
Kalung Roncèan Melati Bawang Sebungkul ................................ 62
GAMBAR.17.
Kain Dodot dengan Blumbangan .................................................. 64
GAMBAR.18.
Bagian Dodot ................................................................................. 65
GAMBAR.19.
Kain Dodot Gadhüng Mlathi Warna Hijau Botol ......................... 71
GAMBAR.20.
Kain Dodot Gadhüng Mlathi Warna Hijau Ayu ............................ 74
GAMBAR.21.
Kain Dodot Gadhüng Mlathi Warna Hijau Toska......................... 75
GAMBAR.22.
commit to user Motif Gajah.................................................................................... 78
xiii
perpustakaan.uns.ac.id
digilib.uns.ac.id
GAMBAR.23.
Lebah dan Belalang ...................................................................... 80
GAMBAR.24.
Kupu-kupu ..................................................................................... 80
GAMBAR.25.
Motif Garuda ................................................................................. 82
GAMBAR.26.
Motif Bunga................................................................................... 83
GAMBAR.27.
Keris Ladrang dan Bunga Kolong Keris ....................................... 85
GAMBAR.28.
Èpèk dan Timang ........................................................................... 87
GAMBAR.29.
Jenis Èpèk ..................................................................................... 88
GAMBAR.30.
Uküp............................................................................................... 89
GAMBAR.31.
Cundük Mentul 1 Sisi .................................................................... 91
GAMBAR.32.
Cundük Mentul 2 Sisi .................................................................... 92
GAMBAR.33.
Sanggul Rajut Pandan.................................................................... 93
GAMBAR.34.
Kawungan ...................................................................................... 95
GAMBAR.35.
Sêmyok ........................................................................................... 96
GAMBAR.36.
Cundük Jungkat ............................................................................. 97
GAMBAR.37.
Centhüng ........................................................................................ 98
GAMBAR.38.
Lothä .............................................................................................. 99
GAMBAR.39.
Cêngkorongan ............................................................................... 100
GAMBAR.40.
Paès ............................................................................................... 101
GAMBAR.41.
Alis Menjangan Ranggah .............................................................. 102
GAMBAR.42.
Tiba Dädä ..................................................................................... 104
GAMBAR.43.
Kalung ........................................................................................... 105
GAMBAR.44.
Bros................................................................................................ 106
GAMBAR.45.
Buntal............................................................................................. 109
GAMBAR.46.
Udêt ............................................................................................... 110 commit to user
xiv
perpustakaan.uns.ac.id
digilib.uns.ac.id
GAMBAR.47.
Celana Cindè.................................................................................. 113
GAMBAR.48.
Jenis Motif Cindè........................................................................... 113
GAMBAR.49.
Cindè.............................................................................................. 114
GAMBAR.50.
Sêlop .............................................................................................. 116
GAMBAR.51.
Upacara Balang Gantal ................................................................ 121
GAMBAR.52.
Upacara Wiji Dadi ......................................................................... 124
GAMBAR.53.
Ubarampe Wiji Dadi ..................................................................... 124
GAMBAR.54.
Sindür Binayang ............................................................................ 128
GAMBAR.55.
Timbang ......................................................................................... 131
GAMBAR.56.
Tanêm ............................................................................................ 132
GAMBAR.57.
Kacar kucur ................................................................................... 134
GAMBAR.58.
Dhahar Kembul ............................................................................. 136
GAMBAR.59.
Ngunjuk Rujak Dêgan .................................................................... 138
GAMBAR.60.
Mêrtui ............................................................................................ 140
GAMBAR.61.
Sungkêman ..................................................................................... 141
commit to user
xv
perpustakaan.uns.ac.id
digilib.uns.ac.id ABSTRAK
Busana Basahan “dodot gadhüng mlathi” merupakan busana pernikahan agung yang digunakan oleh raja dan keturunannya. Seiring perkembangan zaman, kini busana Basahan gadhüng mlathi dapat digunakan oleh masyarakat umum. Tentunya busana dan prosesi yang dilakukan oleh masyarakat di luar tembok Kraton tidak sama persis dengan yang ada di Kraton. Busana Basahan gadhüng mlathi dikenakan oleh kedua pengantin pada upacara panggih. Penelitian ini diarahkan pada wujud, bobot, dan penampilan busana Basana Basahan dodot gadhüng mlathi. Teori yang digunakan adalah estetika A.A.M. Djelantik, dengan bentuk penelitian deskriptif kualitatif. Teori estetika A.A.M. Djelantik digunakan untuk mengungkap wujud, bobot, serta penampilan busana Basahan dodot gadhüng mlathi pada upacara panggih. Untuk analisisnya dibutuhkan data yang berhubungan dengan objek yang diteliti dari narasumber yang berkompeten. Hasil dari penelitian ini, ditemukan adanya pergeseran dan inovasi wujud, maupun makna pada busana Basahan dodot gadhüng mlathi. Inovasi ditemukan pada kain dodot gadhüng mlathi yang berkembang menjadi tiga warna yaitu hijau ayu, toska, dan botol. Perkembangan yang terjadi pada wujud, bobot ataupun penampilan pada busana Basahan gadhüng mlathi merupakan inovasi yang mengikuti perkembangan zaman dan selera konsumen atau masyarakat. Masyarakat pada umumnya mengenakan busana Basahan gadhüng mlathi ingin mengagungkan busana tersebut karena keindahannya. Jadi, banyak masyarakat yang tidak paham benar makna dan falsafah yang terkandung pada busana tersebut.
commit to user
xvi
