Jaargang 10, Stifting ArgHis. Klaaikluten. Nijsbrief fan de Stifting ArgHis

Stifting  ArgHis

Jaargang  10,  2006  

1

Klaaikluten Nijsbrief  fan  de  Stifting  ArgHis

1

Stifting  ArgHis

COLOFON   Klaaikluten  verschijnt  enkele  malen  per  jaar   en  wordt  uitgegeven  door  de  Stifting  ArgHis: ARGEOLOGYSK-­HISTOARYSKE  RUNTE   LITTENSERADIEL

Bestuur: S.Fopma   J.  Scheffer   J.  Kersbergen   Ph.  H.  Breuker   Th.  Kuipers   H.  Meijering  

voorzitter secretaris penningmeester bestuurslid bestuurslid bestuurslid

Redactie   Klaaikluten:    

Ph.  H.  Breuker Th.  Kuipers

Vormgeving   en  opmaak:           Correspondentie-­ adres:            

F.J.  Sieperda,   De  Finne  20,   9022  AZ  Mantgum [email protected]

Philippus  Breuker,  Singel  1,     8635  MK  Boazum Th.  Kuipers,  De  Ponge  4,     9022  BA  Mantgum e-­mail:  [email protected]

Het  lidmaatschap  van  de  Stifting  ArgHis  bedraagt  € 12,50   per  jaar.  Het  blad  Klaaikluten  krijgt  u  dan  gratis  toegestuurd. Adreswijziging:       KB-­Registratie Titel:        Klaaikluten ISSN:      1572  -­  1191

2

J.  Scheffer   De  Terp  11,  8831  ZG  Winsum  (Fr.) [email protected]

Foarôfwurd  

ArgHis  bestiet  tsien  jier  en  Klaaikluten   dêrmei  ek.  As  taheakke  by  dit  nûmer  ferskynt   dêrom  in  register  op  tsien  jier  Klaaikluten,   dat  Jelle  Miedema  betocht  en  ek  makke  hat.   Dat  hat  net  in  lyts  kerwei  west.  Wy  tankje   him  dêr  tige  foar. Miedema  hat  ek  wer  in  bydrage  oan  dit   nûmer  sels.  Dat  is  neat  minder  as  in  lytse   ûntdekking.  Hy  fûn  nammentlik  in  keatse-­ baan  yn  Easterein.  Dêr  wie  neat  fan  bekend.   Ek  de  beide  redaksjeleden  hawwe  wer  in  by-­ drage.  De  iene  giet  oer  de  boargerwapening   te  Mantgum  yn  de  Frânske  tiid,  de  oare  oer   aparte  beroppen  en  bezichheden  yn  it  Baarde-­ radiel  fan  dy  tiid.  Arjen  Versloot  skriuwt  oer   de  nammen  fan  fearten  yn  de  gemeente.  Dy   ELQQHNRDUWO\QRI¿VMHHOIrVWVWHOG+\KDWVHOV in  grut  oanpart  hân  yn  it  meitsjen  fan  útstel-­ len  foar  dy  wetters,  net  allinnich  trouwens   yn  Littenseradiel,  mar  yn  hiele  Fryslân.  It  is   syn  earste,  mar  nei’t  wy  hoopje  net  syn  lêste   bydrage.   It  nûmer  iepenet  mei  in  oankondiging  fan   de  hân  fan  foarsitter  Simen  Fopma  fan  it   programma  foar  29  april,  de  dei  dat  it  tsien-­ jierrich  bestean  betocht  wurdt.  Oant  dan  as  ‘t   treft!   De  redaksje      

Stifting  ArgHis

Stifting  ArgHis  bestaat  tien  jaar De  activiteiten  bestaan  uit  de  volgende  onderdelen:

Stifting  ArgHis  is  begin  1996  opgericht  en  bestaat   nu  10  jaar.  Wij  zijn  er  in  geslaagd  om  het  blad   Klaaikluten  regelmatig  uit  te  brengen  en  onder   onze  begunstigers  te  verspreiden.  Daardoor  hebben   wij  u  goed  op  de  hoogte  kunnen  houden  van  de   activiteiten  die  de  Stifting  heeft  ontplooid.  De  Stif-­ ting  is  inmiddels  goed  bekend  en  heeft  erkenning   gekregen  van  instanties  als  het  ROB,  gemeente   Littenseradiel,  provincie  Fryslân,  de  FLTO  en   diverse  andere  organisaties.  Uit  de  opkomst  op  de   jaarvergaderingen  en  een  gestage  toename  van  het   aantal  donateurs  blijkt  dat  het  werk  van  de  Stifting   wordt  gewaardeerd. Aan  het  tienjarig  bestaan  van  de  Stifting  ArgHis  zal   extra  aandacht  worden  besteed  door  op  zaterdag  29   april  2006  een  aantal  boeiende  publieksactiviteiten   te  organiseren.  Deze  activiteiten  vinden  plaats  in   het  multifunctioneel  centrum  “De  Wjukken”  in   Mantgum.  

1.                           2.                                           3.                                                  

In  De  Wjukken  wordt  een  archeologische-­  en   historische  markt  georganiseerd.  Er  worden  een   aantal  stands  ingericht  waarin  diverse  organisa-­ ties,  verenigingen,  bedrijven  en  particulieren   hun  materiaal  of  verzameling  op  het  gebied  van   archeologie  en  (cultuur)historie  zullen  tentoon-­ stellen.  De  ArgHis-­markt  begint  om  11.00  uur. Met  een  antieke  autobus  wordt  op  deze  dag   tweemaal  een  excursie  door  de  gemeente   Littenseradiel  gehouden,  waarbij  Jaap  Scheffer   en  Philippus  Breuker  zullen  fungeren  als  des-­ kundige  begeleiders.  Onderweg  zullen  zij  u   wijzen  op  diverse  locaties  met  een  grote   archeologische-­  en/of  cultuur-­historische   waarde.  Ook  zal  enkele  malen  worden  gestopt   om  bepaalde  locaties  aan  een  nader  onderzoek   te  onderwerpen.  Vetrektijden  bus:  9.30  en   11.30  uur  vanaf  De  Wjukken  in  Mantgum. Als  klap  op  de  vuurpijl  zal  ´s  middags  vanaf   13.30  uur  in  en  rondom  De  Wjukken  voor  het   eerst  in  de  historie  van  de  gemeente  Litten-­ seradiel  een  concours  voor  Stads-­  en  dorps-­-­ omroepers  worden  georganiseerd.  Dit  concours   wordt  georganiseerd  in  samenwerking  met  de   “Eerste  Vereniging  van  Stads-­  en  Dorps-­ omroepers  Nederland”.  Het  Stads-­  en  Dorps-­   omroepers  concours  is  een  kleurig,  luidruchtig   en  vooral  spectaculair  schouwspel  waarvoor   veel  belangstelling  wordt  verwacht.  Eén  van  de deelnemers  is  de  heer  Siep  van  der  Meulen  uit   Easterein,  bij  velen  van  u  vast  wel  bekend.  

Tot  slot: Mocht  u  in  het  bezit  zijn  van  een  verzameling  op   historisch-­  en/of  archeologisch  gebied  en  u  wilt  uw   kennis  daarover  delen  met  anderen,  dan  stellen  wij  u   gratis  in  de  gelegenheid  om  aan  de  historische  markt   deel  te  nemen.   U  kunt  zich  hiervoor  aanmelden  bij Theo  Kuipers,  De  Ponge  4,  9022  BA  te  Mantgum. Namens  het  bestuur: Simen  Fopma,  voorzitter

3

Stifting  ArgHis

De  burgerbewapening  yn  Mantgum  (1797)   Theo  Kuipers Yn  de  jierren  tachtich  fan  de  18de  ieu  waarden  der   rûnom  yn  Fryslân,  wapenkorpsen  oprjochte.  It  doel   wie  ynearsten  om  te  tsjinjen  as  boargerbewapening   mar  de  korpsen  waarden  al  ridlik  gau  broeiplakken   fan  patriottyske  gesindheid.  Mar  doe’t  yn  1787  it   besykjen  ta  in  patriottyske  steatsgreep  yn  Frjentsjer   mislearre,  wie  it  ynearsten  gau  dien  mei  de  wapen-­ korpsen.   Lang  soe  dy  delgong  net  duorje  want  doe’t  de  Frân-­ sen  yn  1795  de  Rijn  oerstutsen  sloegen  de  patriotten   ûnder  Frânske  beskerming  wêr  foar  master  op.  Ek   yn  Fryslân  kamen  de  patriotten  út  har  skûlplakje.  De   prinsgesinde  bestjoerders  moasten  úteinlik  wike  foar   in  nij  gearstald  bestjoer  fan  “volksrepresentanten”.   It  nije  bestjoer  moedige  it  op  ‘e  nij  ta  libben  rop-­ pen  fan  de  wapenkorpsen  oan.  It  beskôge  dat  as  syn   pleatslike  kaders,  wêr’t  yn  tiden  fan  need  in  berop   op  dien  wurde  koe.                                         It  wie  foar  it  sintrale  bestjoer  yn  Fryslân  dan  ek  han-­ GLFKRPWHZLWWHQKRH¶WGHSDWULRWW\VNHÀDJJHGHU\Q de  ferskate  gritenijen  by  hong.  Dêrfoar  waarden  alle   gritenijbestjoeren  oanskreaun  om  opjefte  te  dwaan   fan  alle  wapene  manlju  yn  de  doarpen..  Om  krekt  

te  wêzen  in  “beschrijving  van  alle  MANSPERS-­ ZOONEN  boven  de  18  jaaren  oud,  gelijk  ook  van   weduwen  en  vrijsters,  Alles  volgens  het  plan  tot  de   algemeene  Burger-­wapening  bij  de  NATIONAALE   VERGADERING  geärresteerd.”  Ek  de  nammelisten   fan  alle  doarpen  yn  Hinnaarderadiel  en  Baardera-­ diel  binne  bewarre  bleaun.  Yn  dizze  koarte  stúdzje   ZROLNZDWVSHVL¿NHU\QJHDQRSGHGRDUSVOLVWIDQ Mantgum.     Ik  ha  de  list  kombinearre  mei  gegevens  dy’t  ik  fan   de  ynwenners  fan  Mantgum  út  dy  perioade  ha  út   oare  boarnen.  Op  de  Mantgumer  list  stean  yn  totaal   58  nammen.  Trije  dêrfan  binne  widdo  en  hja  falle   bûten  de  oprop.  Allinnich  Harmen  Jans  Kooistra,   Andries  Smeding,  Ds.  Nicolaas  Pluim,  Jacob  Jacobs   de  Jong    en  Wiebe  Reinders  Rispens  wurde  neamd   mei  in  famyljenamme.  We  meie  dus  oannimme  dat   de  oare  Mantgumers  noch  gjin  famyljenamme  brûk-­ ten.  Dochs  is  it  my  slagge  om  de  measten  op  de  list   út  1797  te  ferbinen  mei  it  register  fan  de  oanjefte  fan   famyljenammen  út  1811.    

  voornaam/patronym   familienaam   wel/niet  bewapend   wel/niet         bewapend   geschikt

leeftijd  

opmerking

Job  Jacobs   Jentje  Durks   Johannes  Pieters   Sjerp  Jans   Aise  Piers   Abraham  Jacobs   Claas  Cornelis   Rinze  Jentjes   Durk  Eeltjes   Roelof  Hoites   Eeltje  Durks   Nanne  Piers   Einte  Geerts   Sjoerd  Aukes   Hendrik  Idzes   Harmen  Jans   Wouter  Wiebes  

36   64   23   43   44   33   41   37   58   25   20   47   28   55   24   47   18  

  ontslag onwillig   ontslag     ontslag ontslag     ontslag onwillig ontslag   gerechtsdienaar onwillig

4

De  Jong   Rollema       Jorna   Swierstra   Dijkstra   Bonnema       Kortrijk       Kortrijk   Swierstra       Algera       Kooistra      

gewapend                   gewapend   gewapend           gewapend   gewapend                   gewapend   gewapend  

wel   te  oud   wel   wel   niet  toe  vertrouwd   wel   wel   gebrekkig   te  oud   wel   wel   te  oud   wel   te  oud   niet  toe  vertrouwd   wel   wel  

Stifting  ArgHis

Job  Harmens   Hoite  Wiebes   Bontje  Meintes   Tjerk  Franzes   Jacob  Beerents   Riens  Doedes   Sjoerd  Sijbrens   Andries  Sakes   Gerben  Piers   Tjerk  Ages   Hessel  Jelles   Harmen  Hessels   Jan  Eelkes   Ties  Jacobs   Gerben  Ages   Folkert  Sijbrens   Bouke  Folkerts   Einte  Wiebrens   Durk  Reinders   Ype  Lieuwes   Hendrik  Baukes   Jacob  Johannes   Jan  Johannes   Harmen  Jans   Jan  Durks   Rinke  Johannes   Sjoerd  Christiaans   Rinze  Minnes   Jan  Laazes   Ruurd  Hettes   Wiebe  Reinders   Andries  Hansen   Gerrit  Hettes   Nicolaas     Thomas  Andries   Job  Fokkes   Meindert  Ages  

Faber       Meintema       Zijlstra   Kamstra       Smeding               Fopma   Van  Stavoren   Langedijk       Kamstra   Kamstra   Kamstra   Hoekstra       Beyma               Jansen   Boerma   Steensma   Hogedijk   Hiemstra   Sytinga   Rispens       Hettema   Pluim   Visser       Miedema  

                gewapend           gewapend                       gewapend       gewapend   gewapend   gewapend       gewapend           gewapend   gewapend       gewapend   gewapend               gewapend   gewapend                      

    In  pear  konklúzjes Fan  de  54  mannen  wiene  der  20  dy’t  opjoegen  dat  se   in  wapen  hiene.  Dat  is  likernôch  37%  fan  alle  man-­ nen  út  it  doarp.  Fan  dy  54  wiene  der  15  net  ferplichte   ta  de  wapentsjinst.  Sy  wiene  allegearre  boppe  de  45   en  blykber  hoegde  it  dan  net  mear.  Ek  Wiebe  Rein-­ ders  Rispens  koe  der  fanwege  syn  skoalmasterskip   ûnderút.  Kastelein  Andries  Hansen  stiet  omskreaun   as  “gebrekkig”  en  wie  dêrmei  ek  frij.  It  selde  jilde   foar  Rinze  Jentjes  en  Hette  Hettes.  Fan  trije  mannen   wie  op  ien  of  oare  wize  net  fertroud  dat  se  in  wapen   hiene.  Mooglik  wiene  hja  prinsgezind.  Alve  mins-­ ken  stean  omskreaun  as  “onwillig”.  It  is  net  rjocht   dúdlik  wat  hjirmei  bedoeld  wurdt,  mar  ik  nim  oan   dat  hja  “onwillig”  wiene  om  de  wapens  te  dragen.   Mooglik  wiene  sy  menist  en  wie  it  harren  ferbean   om  mei  sjitark  om  te  gean.  De  omskriuwing  “ont-­ slag,  onbevoegd  en  vrij”  moat  wol  slaan  op  leeftiid   en  omstannichheden  as  earmoed  en  lichemsgebrek-­

wel   wel   wel   wel   wel   wel   te  oud   wel   wel   te  oud   oud+gebrekkig   wel   niet  toevertrouwd   wel   oud+gebrekkig   wel   wel   wel   wel   wel   te  oud   te  oud   oud+gebrekkig   wel   wel   wel   wel   te  oud       wel   schoolmeester   gebrek   gebrek       te  oud   te  oud   oud+  behoeftig  

40   35   36   28   48   19   48   29   40   70   72   34   33   49   66   48   18   47   49   55   48   60   52   27   30   48   37   51   21   37   31   37   44   60   47   45   70  

  onwillig onwillig   ontslag onwillig ontslag     ontslag ontslag onwillig onbevoegd   vrij       ontslag vrij ontslag ontslag   onwillig onwillig   onwillg ontslag   onwillig ontslag kastelein ontslag predikant ontslag ontslag vrij

ken.  Tritich  fan  de  54  Mantgumers  wiene  neffens  de   ynventarisaasje  geskikt  om  de  wapens  te  dragen  as   der  needsaak  ta  wie.  Ien  op  de  trije  hie  dus  sels  gjin   gewear.     Boarnen: Naamlijst  van  manspersonen  opgemaakt  voor  de   organisatie  van  de  gewapende  burgerwacht. Tresoar.  Argyf  van  de  BRF.  ynventarisnümer  602. Internetside  www.tresoar.nl  en  dan  it  bestân  famylje-­ nammen  1811. Ph.H.  Breuker.  Oersjoch  en  ûntjowing  fan  de  wapenkorp-­ sen  en  folkssosiëteiten  yn  Fryslân  tusken  1783  en  1813.   Yn:  It  Beaken.  1970. W.  Bergsma  e.a.  For  uwz  lân,  wyv  en  bern.  De  patriotten-­ tijd  in  Friesland.  Leeuwarden,  1987. Jaques  Kuiper.  Een  revolutie  ontrafeld.  Politiek  in  Fries-­ land  1795  –  1798.  Franeker,  2002.  

    5

Stifting  ArgHis

In  Keatsebaan  yn  Easterein   yn  ’e  17e  en  18e  ieu Jelle  Miedema Ek  Easterein  falt  ûnder  de  doarpen  yn  de  Greid-­ hoeke  fan  Fryslân  dêr’t  yn  ’e  rin  fan  de  17e  ieu  in   keatsebaan  kaam.  Earder  berjocht  dêroer  is  fan   1704,  mar  no  is  der  in  akte  fûn  dy’t  oannimlik  mak-­ ket  dat  Easterein  al  yn1662  in  keatsebaan  hie.  En  ek   is  in  akte  fûn  dy’t  dúdlik  makket  dat  dy  keatsebaan   dêr  oant  yn  1758  noch  wie.  

It  Skilplein  yn  Easterein  (foto  JM  2006)

6

It  earste  berjocht  oant  no  ta  oer  in  keatsebaan  yn   Easterein,  teminsten  it  earste  berjocht  yn  Klaaiklu-­ ten,  is  fan  1704  (Miedema  2004/2:14,  noat  5).  Dat   berjocht  datearret  út  it  begjin  fan  de  18e  ieu,  mar   faak  komt  yn  akten  de  skriuwtaal  in  pear  jier  efter  de   sprektaal  oan.  Sa  kin  dan  steld  wurde  dat  Easterein   al  op  ’e  ein  fan  de  17e  ieu  in  keatsebaan  hie  en  dat   wie  ek  sa,  yn  1697  (folget).  Yn  dizze  bydrage  gean   LNO\NZROVQRFKLQVWDS¿HUGHU)RDUGHMLHUUHQ

Stifting  ArgHis

1663  is  in  proklamaasje-­akte  boppe  wetter  kommen   dyt,  yn  kombinaasje  mei  lettere  akten,  oannimlik   makket  dat  Easterein  al  yn  it  midden  fan  de  17e   ieu  in  keatsebaan  krige.  Hjirûnder  wurkjend  fan  it   bekende  nei  it  ûnbekende,  nim  ik  de  akte  fan  1704   as  fertrekpunt.

1704 Homme  Wopckes,  mr.  skuonmakker  te  Rauwert  en   syn  frou  Janke  Jans  begeare  yn  1704  bod  en  konsint   op  de  keap  fan: ‘sekere  huijsenge  ende  erve,  mitsgaders   kuijp  en  kalck  dobbe  cum  annexis  (…)   staande  tot  Oosterend  in  de  buiren  bij  de   vercoper  wordende  bewoont[,]  hebbende   Rins  Baukes  bewoonde  huijsinge  ten  Zuij-­ den[,]  Aane  Wabis  als  eijgenaar  ten  Noor-­

den,  de  kaetse  baan  ten  Oosten,  ende  het   kerkhoff  ten  Westen’  (prokl.  Hinnaardera-­ diel  1704,  ynv.  49,  fol.  36). Direkt  falt  op  dat  by  it  hûs  in  ‘kuijp  en  kalck  dobbe’   hearde  en  dat  wiist  op  in  learloaierij  fan  in  skuon-­ makker  (1).  En  yndied,  it  hûs  waard  ferkocht  troch   Aane  Tieerdts  ‘mr.  schoenmaker  tot  Oosterend’  en   wol  ûnder  de  kondysje  dat  ‘de  vercoopers  in  ’t  dorp   Oosterend  het  hand  werk  van  schoenmaken  ten  ge-­ nen  daege  en  bij  leeven  van  de  echteluijden  coopers   niet  sal  mogen  doen’.  Lykwols,  de  earder  neamde   ‘echteluijden’  waarden  net  de  nije  eigeners,  want   Cornelis  Goslix,  ek  ‘mr.  schoenmaker  tot  Ooste-­ rendt’,  lei  as  sibbe  fan  Anne  Tieerdts  mei  sukses  it   niaar  (rjocht  fan  earste  keap)  op  de  transaksje. Fierders  fernimme  we  dat  it  hûs  frij  fan  grûnpacht   wie  en  ek  dat  de  keapsom  380  karoli  gûne  mei  noch  

It  Skilplein  te  Easterein  om  1900  hinne  (út:  De  Boer,  Kooistra  en  Reitsma  1995,  p.  100;;  mei  tank  oan  dhr.  Folkert  K.  Reitsma)

7

Stifting  ArgHis

in  ‘silvern  ducaton’  wie.  Der  stiet  mear  yn  de  akte,   mar  hjir  binne  neist  de  ferkeaper(s)  foaral  de  neist-­ lizzers  fan  belang.  Dat  binne  ûnder  oaren  (2)  westlik   it  tsjerkhôf  en  eastlik  de  keatsebaan  en  dêrmei  is   sûnder  mis  dúdlik  dat  dy  keatsebaan  op  it  hjoedd-­ eiske  Skilplein  socht  wurde  moat.

1697 We  geane  no  nei  de  eastkant  fan  it  Skilplein.  Yn   1697  begeare  Jan  Tomas  en  Antie  Jeltes,  man  en   frou  te  Easterein,  bod  en  konsint  op  de  keap  fan: ‘drie  vierde  parten  van  een  huijs,  hovinge   ende  plaatse,  waar  van  de  resterende  vierde   part  selfs  is  toebehorende  de  coopers[,]   staande  ende  gelegen  in  den  dorpe  Ooste-­ rend,  hebbende  de  achterbuijren  ofte  caat-­ sebaan  ten  Westen,  de  kercke  [possessie?]   van  meergenoemde  dorpe  ten  Noorden,  de   gemeene  vaart  ten  Oosten,  ende  de  gemeene   buiren  ten  Zuijden  te  naasten’  (prokl.  Hinn.   ynv.  48,  fol.  275/276). De  Eastereinder  keatsebaan  waard  doetiids  yn  akten   faak  ek  ‘efterbuorren’  neamd,  in  oantsjutting  dy  ’t   tink  âlder  is  as  ‘keatsebaan’.  We  sille  dy  ‘Efterbuor-­ ren’  noch  faker  tsjinkomme.  Op  it  boppeneamde  hûs   kom  ik  straks  noch  wêrom  (sjoch  ûnder  it  jier  1731).   ,NJHDQQRHDUVW¿HUGHUPHLLWHDUGHUQHDPGHK€VIDQ 1704.

1684 By  dekreet  fan  it  gerjocht  fan  Hinnaarderadiel  wurdt   yn  juni  1684  ferkocht: ‘seekere  huijsinge  schuijre  sampt  steede  met   een  kalck  dobbe  ende  2  kuijpen,  tot  voors.   huisinge  behoorende,  staende  ende  gele-­ gen  in  den  dorpe  Oosterend  (…)  hebbende   de  achterbuieren  ten  Oosten,  de  wed.  van   Baucke  Intes  ten  Zuijden,  het  kerckhoff  ten   Westen  en  Wabe  [Anes?]  ten  Noorden  ten   naasten  (prokl.  Hinnaarderadiel  1684,  ynv.  48,   fol.  36).     Allinnich  al  op  basis  fan  dizze  omskriuwing  sil   dúdlik  wêze  dat  we  hjir  mei  itselde  hûs  te  dwaan  ha   as  dat  fan  1704.  It  hûs  waard  foar  383  goud  gûne   en  14  stoeren  ferkocht  oan  Ane  Tieerdts  (ferkeaper   yn  1704)  en  ûnder  de  neistlizzers  fan  1684  treffe  

8

we,  lyk  as  noch  yn  1704,  ek  de  nammen  Baucke  en   :DEHRDQVMRFK¿HUGHUVQRDW :DWZH\Q QpW€QGHUGHQHLVWOL]]HUVIDQ¿QHLVLQNHDW-­ sebaan.  Mar  wol  is  op’e  nij  sprake  fan  westlik  in   tsjerkhôf  en  dat  is  ek  fan  belang  (folget). Fierders  is  yn  de  akte  fan  (juni)  1684  ek  wêr  sprake   fan  in  ‘kalck  dobbe’  en  út  de  namme  fan  de  âld-­eige-­ ner  kin  opmakke  wurde  dat  dêr  doe  ek  al  in  skuon-­ makker  siet.  Oer  dy  âld  eigener  lêze  we  ‘…laest  bij   w:  Jelle  Eelckes  als  eijgenaer  gebruijckt  ende  met  de   doodt  ontruijmpt’  en  yn  in  oare  akte  út  1684  lêze  we:   ‘Jelle  Eelckes  mr.  schoenmaker  binnen  den  dorpe   Oosterend  voor  mij  selve  ende  als  man  en  vooghd   over  Sieu  Tiaards  dr  mijn  wijff’.  Hy  hie  doe  in  skuld   fan  50  karoli  gûne  oan  Seerp  Juus  Braardt  en  Grijtie   Aettes,  man  en  frou  te  Wommels  (recesboek  Hin-­ naarderadiel,  augustus  1684,  ynv.  64,  fol.  59/60),  (3).            

1662/1663

Yn  1662  en  1663  wurdt  proklameerd  –  de  1e  prokla-­ maasje  is  op  23  april  1662,  de  2e  op  30  oktober    en   de  3e  op  25  febrewaris  1663  –  dat  in  Melis  Sytses  en   Sjouk  Kay  (de  wurden  ‘en  Siouck  Kay’  lykje  yn  de   akte  trochstreept),  wenjend  te  Easterein,  dêr  in  hûs   keapje  wolle.  Omdat  de  akte  der  net  better  op  wurdt   en  foar  de  keatserij  (en  foar  Easterein)  fan  histoarysk   belang  is,  folget  hjir  in  transkripsje  fan  de  hiele  akte     QRQHWIDQLQPLFUR¿FKHPDUQHIIHQVLQNRS\IDQLW orisjineel  yn  it  argyf  fan  Tresoar;;  mei  tank  oan  Theo   Kuipers  foar  de  kopy):   ‘Melis  Sytses  ende  Siouck  Kay  wonende  tot   Oosterend  b[egeren] bod  en  consent  op  d’coop  van  een  huijs   schuirre,  hov[inge]   ende  plantagie  staende  binnen  Oosterend,   hebbende  d’  k[aatse] baen  ten  oosten,  Baucke  Intes  ten  suijden,   het  k[erck] hoff  ten  Westen[,]  vrij  van  alle  uitgaende   rent[en?] doch  staende  tusschen  Baucke  Intes  op  een   mande[lige] sydmuir,  met  een  loden  goot  tusschen  beijde   tot  g[emene] last  te  onderhouden[,]  voorts  met  sodanige   servituten   ende  gerechtigheden  daertoe  ende  aen  beho-­ rende,  met  be[…] dat  d’  vercopers  ’t  schoenmakers  hantwerck  

Stifting  ArgHis

binnen  Oost[erend  niet] verder  sullen  mogen  exerceren[,]  bij  hen  in   cope  beco[men  van] Simen  Jans  ende  Acke  Lieuwes  dr  voor  de   Somma  [van] seven  hondert  twaleff  goud  gulden  14  stui-­ vers  met  een  g[oed  duca-­] ton[.]  (prokl.  1662/1663,  inv.  47,  fol.  176). Neffens  my  giet  it  hjir  om  itselde  hûs  as  yn  1684   en  1704,  al  leit  de  priis  yn  1662/63  in  stik  heger  as   bygelyks  yn  1684.  Net  allinnich  hat  dit  hûs  as  âld-­ eigener  wêr  in  skuonmakker,  ek  hat  it  as  westlike   neistlizzer  op’e  nij  in  ‘k[…]hoff’  én  as  súdlike  neist-­ lizzer  Baucke  Intes,  dat  wol  sizze,  yn  1684  en  1704   wennet  dêr  Baucke  Intes’  widdo  (4). Fan  belang  yn  de  akte  fan  1662/1663  binne  de   hiaten  (yn  de  akte  oan  ’e  ein  fan  rigele  3  en  4)  dy’t   foarôf  gean  oan  de  wurden  ‘baen’  en  ‘hoff’  (oan  it   begjin  fan  rigele  4  en  5).  De  tekst  oan  de  rjochter-­ side  fan  de  akte  is  troch  ferfjurjen  net  mear  goed  te   lêzen,  mar  sjoen  én  de  earste  letter  én  de  wurden  op   dat  plak  yn  lettere  akten  moat  dêr  yn  1662/63  wol   ‘kerckhoff’  en  ‘kaatse  baen’  stien  ha  (5).

Binne  der  út  it  midden  fan  de  17e  ieu  dan  net  oare   akten,  wêryn’t  de  Eastereinder  efterbuorren  as   keatsebaan  te  boek  stiet?  It  antwurd  op  dy  fraach  is   (foarlopich?)  nee.  Mei  dat  proklamaasje-­akten  oer   de  perioade  1644-­1660  ûntbrekke,  ha  ik  yn  dy  akten   fan  fóar  1644  en  oant  no  ta  gjin  keatsebaan  fûn  en   foar  de  perioade  1643-­1697  ek  net  yn  oare  akten.  (6)   Dat  komt  faaks  meí  omdat  om  de  Eastereinder  ef-­ terbuorren  hinne  ek  ‘kerckehuijsen’  stiene  (ferlykje   Van  der  Vaart  en  Talsma  1994,  foar  it  jier  1832)  en   VRNNHKX]HQ¿QHMHDVUHJHOQHWJDXZHURP\QDNWHQ Wol  ha  ik  foar  it  jier  1683  noch  in  akte  fûn  oer  de   ferkeap  fan  in  hûs  op  de  eastkant  fan  de  efterbuorren   (prokl.  Hinn.  inv.  48,  fol.  17),  mar  dy  buorren  wurdt   dan  wêr  ‘achterbuieren’  neamd.  Mar  as  eastlike   neistlizzer  hat  dat  hûs  ‘de  kosterie  ses  pondematen’   en  dat  gegeven  komt  hjirnei  wêr  fan  pas. Dan  no  noch  koart  in  pear  berjochten  út  de  18e  ieu,   fan  nei  1704.  It  earste  berjocht  is  faaks  oer  itselde   hûs  as  dat  fan  1697,  oan  de  éastkant  fan  de  Easter-­ einder  efterbuorren,  en  de  oare  berjochten  oer  huzen   oan  de  westkant  fan  de  efterbuorren.

Legenda 1.  Foarbuorren 2.  Tsjerkhôf 3.  Efterbuorren  /  keatsbaan        no  Skilplein 4.  Koster  landen 5.  Heechhiem 6.  Haven Sketskaartsje  fan  Easterein  om  1750  hinne,  frij   nei  Halma  1718  en  de  kadasterkaart  fan  1832   (Van  der  Vaart  en  Talsma  1994)

9

Stifting  ArgHis

1731

1758

Yn  1731  begeare  Harmen  Harmens  en  Reinu  Sijbes,   man  en  frou  te  Easterein,  ‘inwijzinge’  op  de  keap   fan:

Yn  1758  wurdt  it  hûs  ferkocht  fan  Djurre  Jans  ‘in   leven  wever  te  Oosterend’  en  dat  hûs  hat  as  neistliz-­ zers:

‘sekere  huysenge,  schiphuis  en  hovenge  cum   annexis,  staende  en  gelegen  tot  Oosterend   in  de  buiren,  bij  Antie  Jeltes  bewoont  en  nae-­ gelaten  (….),  hebbende  de  koster  landen  ten   Oosten,  de  Kaatsebaan  ten  Westen,  Folkert   Lous  ten  Suiden,  en  de  kercke  ten  Noorden’   (proklamaasjes  inv.  50,  fol.  85). Dy  ‘koster  landen’  leine  noardeastlik  fan  de  ef-­ terbuorren  en  binne  no  sportfjilden.  Mei  ‘kercke’   sil  hjir  wol  in  hûs  fan  de  tsjerke,  in  ‘kerckehuis’,   bedoeld  wêze  en  mei  dat  skiphûs  sitte  we  tink  by  de   noardlike  ôfsplitsing-­mei-­opfeart  fan  de  haven  fan   Easterein  (sjoch  it  kaartsje).  Mar  ús  giet  it  hjir  om  de   westlike  neistlizzer  en  dy  wurdt  yn  1731,  lyk  as  yn   1704,  iensidich  ‘Kaatsebaan’  neamd.

1738 Foar  it  jier  1738  ha  ik  twa  proklamaasje-­akten  oer   huzen  oan  de  ‘efterbuorren’  fûn,  mei  as  neistlizzers   fan  dy  huzen  (fan  noard  nei  súd):   a.  ‘hebbende  de  Kaatsebaan  ten  Oosten,  Jelte       Harmens  gekochte  huis  ten  Zuiden,  ’t  kerk-­     hof  ten  Westen  en  de  kerke  huisinge  ten       Noorden  (ynv.  50,  fol  144  l.).            b.   ‘hebbende  het  kerkhof  ten  Westen,  de       agterbuiren  ten  Oosten,  de  kosterie  huisin-­     ge  ten  Zuiden  en  ’t  huis  bij  Djurre  Jans       gekocht  ten  Noorden’  (ynv.  50,  fol  143). We  sjogge  no  dat  yn  1738,  lyk  as  yn  1697,  de   nammen  ‘Achterbuiren’  en  ‘Kaatsebaan’  wêr  neist   elkoarren  brûkt  wurde,  mar  dat  wie  noch  net  it  ein   fan  de  Eastereinder  keatsebaan.

10

‘de  kaa[t]sbaan  ten  Oosten,  ’t  Kerkhoff   ten  Westen,  de  kerkehuisinge  ten  Noorden’   (prokl.  ynv.  51,  fol.  66). Fraai  is  hjir  te  sjen  hoe  ’t  yn  akten  âlde  en  nijere   stavering  neist  elkoar  brûkt  wurde  (wol  noch  ‘hoff’,   net  mear  ‘huijsinge’).  Letter  waarden  wurden  faakris   koarter  (hof,  huis),  mar  mei  ‘kaasbaan’  is  de  skriu-­ wer  dúdlik  te  sunich  mei  de  letters  omsprongen.  (7) Yn  de  akte  fan  1758  wurdt  net  in  súdlike  neistlizzer   neamd,  mar  hjir  wol  ik  it  noch  even  oer  de  westlike   neistlizzer  ha.  Fanôf  1662  oant  yn  1758  is  foar  de   huzen  oan  de  westkant  fan  de  efterbuorren  hieltyd   sprake  fan  it  tsjerkhôf  as  westlike  neistlizzer  en   dan  kin  it  net  oars  as  doetiids  lei  dêr  mar  ien  rigele   huzen.  En  dat  jout  dan  trije  mooglikheden:  of  dy   huzen  leine  direkt  westlik  fan  it  tsjerkhôf  (no  de   Tsjerkebuorren),  of  direkt  westlik  fan  no  it  Skilplein,   of  dêr  tuskenyn.  De  earste  opsje  liket  it  oantreklikst   (de  keatsers  hiene  dan  faaks  mear  romte),  mar  dy   opsje  liket  net  op  te  gean  as  we  ôfgean  op  de  kadas-­ terkaart  fan  Easterein  út  1832  (yn  Van  der  Vaart  en   Talsma  1994).  Wol  is  op  dy  kaart,  oars  as  dat  no  it   gefal  is,  sprake  fan  íen  rigele  huzen  (op  twa  huzen   noardlik  by  de  steech  nei),  mar  dy  huzen  lykje  meast   tichter  oan  de  efterbuorren  as  oan  it  tsjerkhôf  te   stean.  Lykwols,  tusken  1758  en  1832  kin  der  in  soad   feroarje  wêze  en  miskyn  kaam  in  nij  hûs  wolris  yn   de  eftertûn  fan  it  âlde  hûs  telâne. We  witte  it  net,  mar  mooglik  hearde  by  de  efterbuor-­ ren  yn  de  17e  en  18e  ieu  in  rommer  plein  as  yn  de   19e  ieu  en  rakke  it  keatsen  dêr  út  ’e  moade  doe’t   op  en  om  it  plein  hinne  mear  huzen  kamen  te  stean.   Alde  fûneminten,  of  krekt  it  ûntbrekken  dêrfan,  en   saken  as  in  âlde  kalk  dobbe  soene  ús  wizer  meitsje   kinne  oer  de  bewenning  en  grutte  fan  it  Skilplein  yn   eardere  tiden.

Stifting  ArgHis

Noaten:

Ferwizingen:

(1)          

Mei  tank  oan  Philippus  Breuker,  dyt  foar  Boazum   itselde  fûn,  en  tank  oan  Wim  Wanders  út  Den  Haag,   dyt  oer  in  skuonmakkerij  yn  Idaarderadiel  û.o.  de   oantekening  fûn:  ‘de  cuijpen  ende  calck  dobbe  ende   het  leer  daerin’  (Idaarderadiel  ynv.  54,  s.  90).  

Algemien Proclamatie-­  en  Recesboeken  Nedergerecht  Hennaardera-­ GHHOPLFUR¿FKHV&%*'HQ+DDJ 

(2)        

Rins  Bauckes  fan  1704  is  grif  Rins/Rinscke  Hijltjes,   widdo  fan  Baucke  Intes  (neamd  yn  1684,  folget)  en   Ane  Wabes  fan  1704  sil  wol  in  soan  west  ha  fan   Wabe  NN,  (ek  neamd  yn  1684).

(3)                

Frjemd  is  dy  liening  net,  want  Jelle  Eelckes  kaam   fan  Wommels  (fan  it  Stroek,  sjoch  de  foarige  Klaai-­ kluten).  Frjemd  is  wol  dat  Jelle  Eelckes  yn  de  akte   fan  juni  1684  al  wei  is,  wylst  hy  yn  de  akte  fan   augustus  1684  noch  yn  wêzen  is.  Wie  dat  lêste  mar   sabeare,  omdat  postuum  noch  in  skuld  fêstlein  wurde moast  (en  is  dát  de  reden  dat  it  hûs  per  dekreet   ferkocht  waard)?  

(4)            

Grif  is  Rins  Hijltjes  widdo  Baucke  Intes  âld  wurden.   Yn  de  klapper  op  it  lidmatenboek  fan  de  Herfoarme   gemeente  Easterein-­Hidaard  lêze  we:  ‘Rinscke   Bauckes  oude  wed.,  afwezig  avondmaal  1695  en   16.8.1696,  zwakheid;;  idem  1697-­98;;  vaak  afw.   1699-­1701  ouderdom;;  afw.  avondm.  1702.’

(5)          

Al  mei  al  lykje  de  buordoarpen  Easterein  en  Wom-­ mels  wat  de  komst  fan  in  keatsebaan  oanbelanget   aardich  gelyk  op  spile  te  hawwen,  want  it  earste   (skreaune)  berjocht  oant  no  ta  fûn  oer  de  Keatsebaan fan  Wommels  is  fan  1664  (Miedema  2004a,  b;;  2005).

(6)            

Yn  1640  wurdt  te  Easterein  ek  in  skuonmakkershûs   mei  kûpen  en  in  kalk  dobbe  ferkocht,  dan   kompleet  mei  it  ‘schoenmakers  gereedschap  van   leesten  en  andersins  daerbij  ende  in  de  winckel   sijnde’,  mar  yn  dy  akte  wurde  allinnich  in  noardlike   en  in  súdlike  neistlizzer  neamd.

(7)         

Ek  yn  Wommels  hiet  yn’e  18e  ieu  ‘kaatsebaan’   yniens  ‘kaasbaan’  en  ek  yn  patronimen  lit  de(selde)   skriuwer  wolris  in  -­t-­  fuort:  Gerrit  Heers  of  Andries   *HUULV\QSODNIDQ*HUULW+HHUWVUHVSHNW\ÀLN$QGULHV Gerrits.

Boer,  Marten  L.  de,  Klaas  Kooistra  en  Folkert  K.  Reitsma 1995   Easterein.  Easterein:  Van  der  Eems. Halma-­Schotanus 1718   Uitbeelding  der  heerlijkheit  Friesland  (…),     door  D.  Bern.  Schotanus  à  Sterringa,  uitgegeven   door  Francois  Halma. Miedema,  Jelle 2004a   ‘Fan  de  Wommelser  Keatsebaan  (1666)’,     Klaaikluten  2004/2:10-­15. E µ:RPPHOV,W¿NDU\K€VHQK{IPHL   de  Hofkamp  en  de  Keatsebaan’,     Klaaikluten  2004/3:37-­47. 2005   ‘Fan  de  Wommelser  Keatsebaan  (1664)’,     Klaaikluten  2004/3:14-­15. Van  der  Vaart,  J.H.P  en  S.  Talsma 1994   Blad  D1,  yn:  Kadastrale  atlas  fan  Fryslân;;     Diel  8,  Hinnaarderadiel.  Ljouwert:  Fryske     Akademy.  

 

11

Proklamaasje-­akte  Hinnaarderadiel  ynventaris  47,  fol.  176.  Yn  de  lofter  marzje  fan  it  orizjineel  stiet  dat  de  earste  proklamaasje  op  23  april   1662  wie  en  de  lêste  op  25  februaris  1663.  Yn  de  rjochter  marzje  binne  troch  ferfjurjen  stikken  tekst  fuortfallen.  

Stifting  ArgHis

12

Stifting  ArgHis

Fryslân,  myn  wetterlân...... Yn  ús  twatalige  provinsje  hawwe  de  measte  wet-­ ters  in  Fryske  en  in  Nederlânske  namme.  En  yn   ‘e  regel  is  de  Fryske  de  âldste.  Dat  is  dan  ek  ien   fan  de  reden  dat  de  provinsje  der  alwer  in  skoft   oan  wurket  om  de  Fryske  nammen  tenei  ek  op   de  kaarten  te  krijen.  Ik  haw  in  pear  jier  ferlyn  de   opdracht  krige  om  út  te  sykjen  hoe’t  dy  nammen   yn  it  Frysk  dan  krekt  skreaun  wurde  sille.  Dat  wie   net  altyd  like  maklik  want  faak  binne  der  meardere   mooglikheden  dy’t  allegear  net  ferkeard  binne.  Op   de  ien  of  oare  wize  moatte  dan  knopen  trochhakke   wurde.  Alde  en  nije  kaarten,  mar  ek  ynformaasje   fan  minsken  yn  de  provinsje,  hawwe  dêrby  holpen.

Te  uzes  binne  it  net  sasear  de  marren,  as  wol  de   fearten,  dy’t  it  lânskip  mei  bepale.  De  measte   wetternammen  yn  Littenseradiel  binne  fan  it  type   PLAKNAMME-­er  (Op)feart.  De  Boalserter  Feart   is  bekend  genôch.  Oant  de  opkomst  fan  de  trein  en   justjes  letter  de  auto  –  noch  mar  in  goed  hûndert   jier  lyn  -­    foarmen  wetters  de  belangrykste  ferkears-­ ferbinings.  Mei  in  skip  oer  it  wetter  gean,  neame   Z\IDUUH)DP\OMHOHGHQIDQGDWZXUG¿QHZ\RHUDO dêr’t  Germaansk  praat  wurdt.  In  wetter  dat  fral  as   ferkearswei  bedoeld  wie,  neamden  se  yn  it  Aldfrysk   in  fer.  Se  skreaunen  dat  wurd  oars  op  ferskate  wizen.   De  âldste  fynplakken  datearje  út  de  14de  ieu;;  út  de   16de  binne  in  hiele  protte  ferren  bekend.  

Op  15  maart  2006  hawwe  Provinsjale  Steaten   besletten  dat: “De  wateren  in  de  provincie  Fryslân,  voorzover  ze   gelegen  zijn  buiten  de  bebouwde  kom,  worden  aan-­ geduid  in  hetzij  de  Friese  taal  hetzij  de  Nederlandse   taal  hetzij  in  het  Bildts  of  Stellingwerfs  overeenkom-­ stig  het  bepaalde  in  bijlage  I.”  (NB:   de  erkenning  fan  it  Frysk  giet  net   VD¿HUGDWLQRDUGHULQJ\QLW)U\VN opsteld  wêze  mei,  sûnder  in  Neder-­ lânske  oersetting.  Yn  de  deistige   praktyk  dêr’t  elk  wol  Nederlânsk   kin,  wurde  sokke  teksten  dus  stan-­ dert  yn  it  Nederlânsk  opmakke!)

Yn  it  âldere  Nederlânsk  makken  se  fan  varen  it  wurd   vaart.  Mei  in  /t/  oan  de  ein,  sa’t  fan  graven  ek  graft   PDNNHZDDUG'HJHDQGHZHLVWHUNHUH\QÀRHGIDQ it  Nederlânsk  op  it  Frysk  (sûnt  de  16de  ieu  doe’t   Fryslân  ien  fan  de  Nederlannen  wie)  hat  makke  dat   de  Friezen  dat  Nederlânske  wurd  begûnen  te  brûken.  

It  giet  fansels  om  dy  bylage  I,  dêr’t   foar  de  measte  wetters  yn  Frys-­ lân  no  in  Fryske  of  streektalige   namme  opnaam  is.  Soks  op  basis   fan  myn  foarstúdzje  en  oanfolle   mei  kommentaar  fanút  de  Fryske   gemeenten.  Yn  de  list  binne  oars   inkeld  nammen  opnommen  dy’t  no   op  de  topografyske  kaarten  fermeld   steane.  De  gemeente  hat  dêr  sels  in   pear  oan  taheakke,  mar  dat  binne   fansels  net  alle  wetternammen  dy’t   \Q/LWWHQVHUDGLHOWH¿QHQELQQH De  pandyksbrêge  tusken  Leons  en  Hûns.

13

Stifting  ArgHis

Om’t  yn  dyselde  tiid  (gauris)  in  Fryske  lange  /aa/   him  stadichoan  ûntjoech  ta  de  hjoeddeiske  /ea/,  hat   dat  vaart  him  ûntjûn  ta  feart.  It  Aldfryske  wurdsje  fer   is  geandewei  feroare  ta  far.  Op  in  pear  plakken  is  dat   âlde  wurd  noch  bewarre  bleaun.  Wa’t  út  it  easten  wei   Heech  yn  fart,  komt  troch  it  Hegemer  Far.

men,  net  hielendal  dúdlik.  Ek  net  wis  is  it  ferbân   mei  bygelyks  it  Reit(diep)  yn  Grinslân  of  it  wurd   reid.  Oan  de  foarm  fan  de  measte  ‘ryd-­en’  te  sjen   binne  it  meastentiids  âlde  slinken.  De  twa  stikken   Aldrij  yn  ús  gemeente  hawwe  grif  wat  mei  it  stream-­ gebiet  fan  de  eardere  Middelsee  te  krijen.

Yn  it  doarp  dêr’t  ik  wenje  hawwe  wy  ús  eigen   Hilaarder  Feart.  De  histoaryske  kaarten  litte  sjen,   dat  dy  earder  net  it  dearinnende  stik  wetter  wie,   dy’t  er  tsjinwurdich  is.  Nei  de  brêge  yn  de  buorren   rûn  er  troch  nei  Hesens.  De  Hesenserreed  wie  net   mear  as  in  paad  troch  de  greiden  en  de  wichtichste   ferbining  fan  Hesens  mei  de  bûtenwrâld  rûn  oer  it   wetter.  It  stik  lân  tusken  Hilaard  en  Hesens,  dêr’t  de   feart  earder  trochrûn,  is  altyd  noch  in  leech  stik  lân.   Westlik  fan  Hesens  lei  sels  noch  in  echte  mar.  Yn  de   lettere  ferkaveling  is  dy  mar  foar  in  part  noch  werom   WH¿QHQ

Hielendal  yn  it  noarden  fan  de  gemeente  leit  it  Bok-­ sumer  Soal.  It  giet  om  it  wetter  dat  súd-­eastlik  fan   de  provinsjale  dyk  leit,  op  nei  Boksum.  It  begjint  as   ôfsplitsing  fan  de  Hilaarder  Feart.  Fia  Pypsterbuor-­ ren  rint  de  feart  by  de  Algrawei  lâns  nei  de  Swette   ta.  Op  de  moderne  topografyske  kaart  hat  it  wetter   de  namme  Boxumervaart,  mar  yn  it  Frysk  hyt  it  fan   âlds  Boksumer  Soal.  Op  de  kaart  fan  Schotanus/Hal-­ PD~WLVLWDV%R[XPHU=RROWH¿QHQ

Nei  de  ynpoldering  fan  de  Hesenser  Mar  yn  1834   ferfoel  de  trochgong  nei  de  Boalserter  Feart.  Op   kaarten  út  de  19e  ieu  falt  te  sjen  dat  dêrfoaroer  in   ferbining  makke  wie  tusken  Hesens  en  de  Jorwerter   Feart,  sa  rûchwei  achter  de  tsjinwurdige  manege   lâns.  Al  dy  wetters  binne  tsjinwurdich  noch  wol   ZHURPWH¿QHQPDUELQQHODQJHUQHWPHDUDVVOHDW-­ ten. De  nammen  dy’t  net  mei  (Op)feart  foarme  binne,   binne  yn  ús  gemeente  mar  in  hantsjefol,  lykas  De   Swette,  Aldrij  en  Aldmear.  Dy  lêste  hiet  yn  it  Ne-­ derlânsk  Oudmeer  en  dat  koe  maklik  ferkeard  omset   wurde  nei  it  Frysk  as  *Aldmar.  It  Fryske  mear  hat   lykwols  neat  mei  it  Nederlânske  meer    út  te  stean,   mar  alles  mei  de  fearten  dy’t  yn  Grinslân  maar  hite.   It  giet  om  in  Aldfrysk  wurd  dat    nei  alle  gedachten   soks  as  ‘grinswetter’  betsjutte. Dyselde  betsjutting  fan  ‘grinswetter’  jildt  foar  De   Swette.  Dy  is  groeven  dwers  troch  de  eardere  Mid-­ delsee  en  foarmet  de  grins  tusken  Westergoa  en   Eastergoa.  Dat  de  Swette  net  de  âlde  slinke  fan  dy   Middelsee  folget,  kinne  jo  hiel  moai  sjen  oan  de   ferkaveling  by  Marsum  en  Easterwierrum.  Wylst  de   ferkaveling  de  âlde  slinke  folget,  rint  de  Swette  der   frij  streekrjocht  trochhinne. Yn  it  suden  fan  de  gemeente  leit  de  Aldrij.  It  komôf   fan  dy  namme  is,  lykas  fan  in  soad  âlde  wetternam-­

14

In  wetter  dat  tsjinwurdich  net  wichtich  genôch  is   om  op  de  topografyske  kaart  neamd  te  wurden  is  de   Aldtsjonger.  Dy  rint  noard-­westlik  fan  de  Wester-­ goawei,  tusken  de  Hilaarder  Feart  en  it  Boksumer   Soal.  It  is  in  frijwat  bochtich  wetter.  De  namme   Tsjonger  wurdt  trochstrings  achte  wakker  âld  te  wê-­ zen.  Yn  ‘e  regel  jildt  lykwols  wat  âlder  de  namme,   wat  ûndúdliker  de  betsjutting.  Ik  wol  my  dêr  dan  ek   mar  net  oan  weagje. Dy  Aldtsjonger  en  ek  stikken  fan  oare  fearten,  binne   foar  in  part  de  resten  fan  de  natuerlike  slinken  dy’t   yn  de  kwelder  fan  Westergoa  rûnen  foar  dat  de  ear-­ ste  diken  hjir  oanlein  waarden.  As  jo  op  de  reed  fan   it  pompstasjon  nei  Bekkum  rinne,  leit  op  ‘e  healwei   in  barte  oer  de  Hilaarder  Feart  hinne.  Fan  dat  punt   ôf  sjogge  jo  hiel  moai,  hoe’t  de  feart  yn  in  slinke  leit   dy’t  kreas  troch  it  lânskip  bochtet.  Ek  de  bochten   yn  Boalserter  Feart  súdlik  fan  Hoptille  binne  resten   fan  in  natuerlik  wetter.  Hiel  oars  is  it  bygelyks  mei   it  Boksumer  Soal  dat  hiel  dúdlik  yn  in  min  of  mear   rjochte  line  groeven  is.  De  namme  ‘soal’  tsjut  dêr  ek   op. Arjen  Versloot Hoptilsterdyk  32 Hilaard Foar  dizze  tekst  is  û.o.  gebrûk  makke  fan  it  boekje:   Wetternammen,  skreaun  troch  K.F.  Gildemacher   en  A.P.  Versloot,  útjûn  troch  PENN  Communicatie,   Ljouwert,  2005.

De  Boalserterfeart  by  De  Hem  tusken  Mantgum  en  Baard.  Yllustraasje  by  it  artikel  fan  Arjen  Versloot.

Stifting  ArgHis

15

Stifting  ArgHis

Min  of  mear  aparte  of  minder   deistige  beroppen  en  bezichheden   yn  Baarderadiel  om  1810  hinne Philippus  Breuker   Yn  Patintregisters  wurde  lju  neamd  dy’t  fergunnin-­ gen  nedich  hienen  foar  it  gebrûk  fan  bepaalde  dingen   of  foar  har  hannel  of  tsjinstferliening  en  dy’t  dêr  dan   belesting  foar  betelje  moasten.  De  âldste  registers   fan  Baarderadiel  binne  út  de  jierren  1808  oant  1810.   Foar  in  folslein  oersjoch  fan  beroppen  binne  der  oare   boarnen,  mar  it  bysûndere  fan  dy  Patintregisters  is   dat  der  beroppen  en  ek  oare  dingen  yn  steane  dy’t   men  earne  oars  net  fynt.  Ik  neam  bygelyks  barbiers,   kreamers,  lju  dy’t  hierpoeier  brûke  of  in  jachtakte   hawwe,  betelje  moatte  omt  se  fertsjinje  oan  de  (jier-­ likse  )  hurddraverij  yn  har  doarp,  turfmjitter  binne  of   PRGGHUIHU¿HUH)DDNJLHWLWGXVRPE\IHUWVMLQVWHQ Ik  sil  de  mear  aparte  bezichheden  en  beroppen  hjir   neame.  Skuonmakkers,  keaplju,  smidden,  fervers,   kûpers,  timmerlju,  kleanmakkers,  naaisters,  kast-­ OHLQVZLQNHOOMXÀHLVKRXZHUVHQVODFKWHUVEDNNHUV en  skoalmasters  slaan  ik  oer,  as  dy  teminsten  net  om   in  oare  reden  ek  oanslein  waarden.  Dy  wienen  der   yn  de  measte  plakken  wol,  teminsten  yn  de  gruttere.   As  ik  neffens  Boazum  rekkenje,  dan  wienen  der  doe   in  soad  keaplju  (dy  foaral:  yn  Boazum  yn  1808  mar   leafst  tweintich  op  in  totaal  fan  likernôch  99  húshâl-­ GLQJHQ HQHNZROKRHZROJkQVPLQGHUÀHLVKRX-­ wers  en  timmerlju.  Lang  net  elk  doarp  hie  in  smid.   Bakkers  wienen  der  yn  Jorwert,  Weidum,  Mantgum,   Easterwierrum,  Boazum,  Britswert,  Littens  (dêr   twa),  Winsum,  Baard  (ek  twa)  en  Hilaard.  Tapers   ha  ik  ek  net  oantekene,  wol  dat  der  yn  Jorwert  5   wienen,  yn  Weidum  4,  te  Mantgum  ek  4,  yn  Easter-­ wierrum  mar  leafst  16,  yn  Boazum  3,  Wiuwert  1,   Britswert  ek  1,  Littens  2,  Winsum  6,  Baard  4,  Húns   2,  Hilaard  3  en  Bears  2.  Easterwierrum  springt  der   wat  dy  tapers  oangiet,  fansels  út  om  syn  ferneamde   hynstemerk.  Blykber  koe  men  dêr  dan  by  wize  fan   sprekken  rûnom  bier  krije.     Ek  foar  wettermolen  moast  betelle  wurde.  Yn  it   gehiel  wienen  der  doe  25  wettermolen  yn  de  gritenij.  

16

Wol  it  neamen  wurdich  is  dat  der  by  de  lju  dy’t  om   in  wettermole  betelje  moasten,  ek  twa  skoalmasters   wienen,  Auke  Pieters  (Sierdsma)  fan  Weidum  en   W.R.  Rispens  fan  Mantgum.  Dy  wienen  dus  meiïens   ek  boer.  Dûmnys  wienen  frijsteld.  Oft  dêr  doe  ek   noch  guon  fan  sels  buorke  hawwe?  Yn  de  achttjinde   ieu  waard  dat  lykas  bekend  noch  wol  dien.  Ds.  Alta   fan  Boazum  is  in  bekend  foarbyld.     Barbiers Se  hjitte  burdskearder  of  hiersnijer.  Op  alle  doarpen   wienen  se  wol,  mar  ik  ha  oer  de  hiele  gritenij  al-­ linnich  mar  oantekene  de  skoalmasters  dy’t  skear-­ den  (knippe  dienen  se  blykber  net).  Dat  wienen  Y.   Greidanus  yn  Jorwert,  H.L.  Elsinga  yn  Boazum  en   O.  Kiestra  yn  Littens. Kostskoallehâlders Skoalmaster  H.L.  Elsinga  te  Boazum.  Mooglik  ha   ik  ds.  Tenckink  fan  Britswert  oer  de  holle  sjoen,   want  dy  hie  ek  kostlearlingen,  sa’t  wy  yn  in  eardere   {ÀHYHULQJVHDJHQ Hierpoeier Hierpoeier  brûkten  (ik  nim  teminsten  oan  dat  net   bedoeld  wurdt  dat  se  it  te  keap  hienen):  ds.  Penninga   te  Jorwert  en  J.L.  Huber  te  Weidum.  Dy  hawwe  dus   noch  in  prúk  droegen.  Huber  wie  advokaat,  miskyn   hearde  in  prúk  dêr  doe  noch  by.   Hynstekeaplju Klaas  Pieters  (Kleiterp)  te  Mantgum,  Feite  Het-­ tes  (Sytinga)  en  Simen  Sijes  (Algra)  te  Boazum  en   Meinte  Sjoerds  (Meinsma)  te  Bears.  Dy  fan  Easter-­ wierrum  wienen  doe  blykber  útstoarn.

Stifting  ArgHis

“Korenmolen  Baard,  eind  18de  eeuw.

Sjirurgijns  en  med.  doktoren N.  Soet  te  Weidum  en  A.  Blom  yn  Littens  wienen   sjirurgijn,  dr.  Radijs  wurdt  allinnich  yn  1810  as  med.   dr.  te  Jorwert  neamd. Advokaten J.L.  Huber  te  Weidum  en  allinnich  yn  1810  ek  noch   W.  Tuinhout  te  Jorwert. Jachtaktehâlders Foar  de  jacht  moasten  betelje:  J.L.  Huber  en  L.J.   Huber  te  Weidum,  Keimpe  Gerbens  (de  Jong),  dy’t   yn  1804  fan  Easterwierrum  nei  Boazum  ferfearn   wie,  en  yn  1809  allinnich  ek  noch  Sybren  Hyltjes   (Wiarda),  ek  te  Boazum,  en  P.J.  Goslinga  te  Bears.   Ik  nim  oan  dat  it  hjir  giet  om  lju  dy’t  in  jachtkrite   hienen.  

Grossier  yn  winen J.H.  Clasen  te  Jorwert,  dy’t  ek  taper  wie.   Wevers Joannes  Hanewald  yn  Weidum  en  Cornelis  Gerrits   en  Albert  Smids  te  Boazum  en  (yn  1808  ek  noch  ien   yn  Hilaard  en  mooglik  op  in  pear  oare  plakken).  Ik   ha  it  idee  dat  dy  der  earder  wolris  mear  west  hawwe   kinne.   Koperslaggers A.  Kuppens  yn  Easterwierrum.  Hy  hie  twa  feinten,   dus  dat  wie  nochal  wat  in  bedriuw.   Weinmakkers Yde  Wybes  en  Harmen  Rypkes,  beide  yn  Easterwier-­ rum.  Mooglik  hâldt  dat  ferbân  mei  de  hynstekeaplju,   dy’t  ek  in  spesjaliteit  fan  Easterwierrum  wienen.  

17

Stifting  ArgHis

Hurddraverij Nieske  Durks  Kortrijk  yn  Easterwierrum  en  Gerryt   Pylgers  te  Weidum.  Dat  wienen  beide  kastleins. Kastmakkers Jan  Reinders  (Radersma)  te  Wiuwert,  de  bekende   oargelbouwer.   Skipstimmerlju Abe  Gerbens  (van  der  Werf)  te  Britswert.  Hy  hie  ek   in  feint.  Ik  ha  earder  yn  Klaaikluten  alris  oer  de  Van   der  Werf’en  op  Kromwâl  skreaun.   Wolkjimmers Rienk  Sytses  te  Littens.  Hy  hie  mar  leafst  5  fein-­ ten.  Soan  Sytse  Rienks  folge  him  yn  1810  op.  Dy   ZLHWDJHO\NIHOOHEOHDWHU(N\Q%DDUGZLHLQ¿NVH wolkjimmerij.  Oege  Willems  (dy’t  ek  in  winkel  hie   en  keapman  wie)  en  Gerrit  van  Tuinen  hienen  dêre   tegearre  ek  5  feinten.  En  dan  hie  Winsum  ek  noch  in   wolkjimmer,  Willem  Hanzes.  De  Winsumers    hjitten   nei  it  spinnen  spinpûden.  Dêr  wienen  in  soad  froulju   en  bern  dy’t  foar  Frjentsjerter  wolkjimmers  spûnen,   bygelyks  foar  Eise  Eisinga.     Seachmole In  seachmole  hie  Fedde  Rymers  te  Littens.  Hy  wie   ek  timmerman  en  keapman.   Modderskipper ”Kleijvoerder”,  sa’’t  it  hjit,  wie  Jan  Hessels  fan   Littens.  It  sil  wol  om  terpmodder  gongen  hawwe.   It  ôfgraven  fan  terpen  wie  doe  noch  lang  gjin  regel.   Dat  waard  it  stadichoan  yn  de  ieu  mear.     Turfmjitters Jorwert  hie  in  turfmjitter  en  noch  in  oar  plak.  Dat   ha  ik  net  oantekene.  In  turfmjitter  moast  kontrolea-­ rje  oft  de  turfskippers  kuorren  fan  de  goeie  mjitte   hienen. Nôtmole Sjoerd  Dirks  yn  Baard  hie  in  nôtmole. Panwurk Wybren  Riemers  te  Húns  hie  in  panwurk.    Hy  wie   ek  timmernan  en  hie  in  feint.  

18

Kreamers Oan  de  nammen  te  sjen,  giet  it  hjir  om  lju  dy’t  mei   lapkeguod  sutelen.  Ik  leau  net  dat  ik  elk  opskreaun   ha,  yn  Jorwert  wie  yn  alle  gefallen  ek  ien,  mar  yn   Bears  sieten  Harmen  Heeger  (grif  famylje  fan  de  let-­ tere  kleansaak  yn  Ljouwert)  en    Geert  H.  Leidig,  en   yn  1810  te  Weidum  in  Guldemeier  of  Gildemeier.  

Stifting  ArgHis

Yn  boppesteande  list  wurde  in  oantal  eigners  en  riders  fan  hynsten  neamt  út  Baarderadiel  en  Hinnaarderadiel.   Breuker  neamt  yn  syn  stik  de  hynstekeapman  Klaas  Pieters  Kleiterp.  Yn  de  list  stean  syn  soannen  Rinke  en  Luitzen.   Ek  sjogge  we  der  noch  Johannes  Gosliga  fan  Beers,  Jouke  Rutgers  Fopma  fan  Weidum,  Hotze  Teakes  Koopmans   fan  Jorwert,  Jan  Johannes  de  Boer  fan  Edens  en  Jelle  Sijbouts  fan  Kûbaard.  De  list  komt  út  it  argyf  fan  Lucas   Britzel  ynventaris  nûmer  77  (Tresoar,  Ljouwert).

19

Stifting  ArgHis

Het  plaatsen  van  een  gevelsteen  bij  nieuwe   woningen  is  gelukkig  geen  voltooid  verleden  tijd.   Toen  Nynke  en  Germ  de  Jong  in  1993  in   Mantgum  kwamen  wonen,  hebben  zij  een   gevelsteen  laten  maken  die  past  bij  de  straatnaam.   Het  verbeeldt  een  boer  die  in  De  Jister  zijn  pas   gewonnen  melk  via  een  tjems  in  de  melkbus   giet.  Germe  en  Nynke  wonen  aan  De  Jister  8  in   Mantgum.  

De  Jister  8  -­  Mantgum

20