I
N
F
O
R
M
A
T
I
E
V E G H E L
IVN-Info februari 2011
Winternummer 89 1
IVN-INFORMATIE IS EEN UITGAVE VAN IVN VEGHEL Locatie IVN verenigingslokaal 't Baken J. P. Coenstraat 1, 5463 HN VEGHEL (Zuid) BESTUUR: Voorzitter:
Fer Kalis, Marterweide 7, 5467 LK Veghel
(0413) 34 13 48
Secretaris:
Karin Koppen Antoniusstraat 11, 5469 EV Keldonk
[email protected] Rekeningnummer 4154271
(0413) 21 02 16
Penningmeester:
Vacant
Lid:
Marianne van Zeeventer Roekdonk 2, 5467 DP Veghel
(0413) 78 52 07
Lid:
Wolter Brongers Lavendellaar 24 5467 BE Veghel
(0413) 34 07 64
Lid:
Mark van Heijst Turfven 96, 5464 PL Veghel
(0413) 35 40 47
(0413) 36 73 21
Financiële zaken: Harry Willemsen e-mail:
[email protected] Webmaster:
Redactie Info:
Geert van de Wiel
[email protected] Maria Kordewinders-v.d.Tillaar P. van Schijndelstraat 14 Telefoon:
5469 PT Boerdonk 0492- 46 33 83
Suzanne van Zutven De Kempkens 6A Telefoon:
5465 NB Eerde (0413) 36 73 71
Peter van Beurden Heiveld 6 Telefoon
5464 VT Veghel (0413) 36 57 12 2
inhoud van het bestuur
4
vanuit het secretariaat
5
jaaroverzicht 2010 IVN Veghel
6 – 17
landschapscursus
18
nieuwjaarswandeling
19
jaarprogramma februari t/m mei
20 – 21
recordaantal wintervogels en –soorten tijdens PTT- wintertelling
22 – 23
excursie bij boer Van der Wijst
24 – 25
boom planten in geboortebos Schijndel
26 – 27
het leven als libel
28 – 29
grote waternavel, een probleemplant
30 – 33
groeien er nog pijpbloemen in Den Bosch?
34 – 37
vooraankondiging paddenstoelencursus
38
van de redactie Het water stond ons in Veghel gelukkig nog niet aan de lippen. En om ons dat in de toekomst te besparen is het waterschap bezig met het ontwikkelen van een waterbergingsgebied bij Ham/Havelt. Tijdens de nieuwjaarswandeling werden we hiervan op de hoogte gesteld onder het genot van een glaasje glühwein. Behalve met de herinrichting van het gebied bij de Aa is het waterschap ook druk met het bestrijden van de grote waternavel zoals in deze info staat vermeld. Leuk om te lezen is het verslag van Henk en Jeanne van der Heijden die, naar aanleiding van mijn verhaal over het geboortebos in Schijndel, daar een boom hebben geplant voor hun kleinkind. Ik wens iedereen, klein en groot, een gezonde en groene wereld toe. Namens de redactie, Suzanne van Zutven 3
van het bestuur De nieuwjaarswandeling voerde ons dit jaar naar het gebied Ham-Havelt. Een gebied langs de Aa ten zuiden van Veghel dat door de gemeente en waterschap wordt ingericht voor recreatie, natuur en waterberging. We verzamelden ons zoals gebruikelijk bij het gemeentehuis. We moesten even wachten maar gelukkig kwamen Peter en Lidou er ook nog aan, wel belangrijk natuurlijk want zij hadden de glühwein. Na elkaar eerst de beste wensen hebben toegewenst, liepen we vanaf Zuidergaard het gebied in. Maurice van Doorn van de gemeente gaf een toelichting over de natuur-begrazing met Brandrode Runderen. Jammer, dat Maurice weggaat, we wensen hem veel succes in Uden. Al wandelend liet de grote zilverreiger zich regelmatig zien en sommigen konden in de verte al de auto van Lidou ontwaren met natuurlijk de … De groep was onderweg trouwens flink aangegroeid want steeds meer mensen sloten zich bij de groep aan, tot verrassing van Lidou want die had bij het stadhuis nauwkeurig de deelnemers geteld. Gelukkig was er genoeg glühwein om een beetje warm te worden en om te horen dat komend jaar bij de stuw een vistrap met wel 21 treden zal worden aangelegd. Het zonnetje liet zich zien, een welkome afwisseling na al het winterweer van de afgelopen weken. Als alle activiteiten op, naar verhouding, hetzelfde weer mogen rekenen, gaan we een prachtig jaar tegemoet. Er staan dit jaar weer genoeg activiteiten in het jaarprogramma. Schrijf ze alvast in de agenda, dan zijn ze ook makkelijker te plannen. Een nieuw jaar met nieuwe kansen. Ook dit jaar mogen we weer naar de stembus voor de Provinciale Statenverkiezingen. Daarmee kunnen we duidelijk maken wat voor lokaal beleid we wensen als burgers. Belangrijk, want inmiddels is al duidelijk dat de huidige regering flink wil schrappen in de realisering van de Ecologische Hoofdstructuur zoals bijv. Ham Havelt. Als u dat niet wilt laten gebeuren, houd daar dan rekening mee met uw stem. Namens het bestuur wensen we iedereen nog een goed jaar met veel mooie momenten bij het IVN. Namens het bestuur, Fer Kalis, voorzitter 4
vanuit het secretariaat Drie leden die hun lidmaatschap opgezegd hebben: Peter Verhoeven, Laurierveld 1, 5467 NJ Veghel Annelies Weterings, Reibroekstraat 19, 5465 PN Zijtaart Eliane Sommers, Eisenhowerweg 31, 5466 AB Veghel en een nieuw huisgenootlid: Martien Helmig, partner van Marianne van Zeeventer. Gerard van Leiden heeft een nieuw e-mail adres:
[email protected]
jaarprogramma In het jaarprogramma, bijgevoegd bij de vorige INFO, stonden helaas enkele foutjes: 20 februari winterwandeling in de Aa-Broeken: startpunt is Pieter Brueghel Kunst en Cultuur (dus niet het stadhuis). 27 maart: Landschapswandeling met Anja gaat niet door. De excursie ‘De amfibieënwerkgroep nodigt u uit’ is op woensdag 20 april (dus niet op dinsdag!). 22 mei: voorjaarswandeling in de Aa-Broeken: startpunt is Pieter Brueghel Kunst en Cultuur (dus niet het stadhuis). Op 16 maart Sprokkelen: Marianne van Zeeventer is IVN-lid en ook kunstenaar en maakt o.a. voorwerpen van papier. Op deze Sprokkelavond gaat ze in op papier scheppen en wat je daar allemaal mee kunt doen. Verder is er een korte impressie van de inventarisatie van de Aa-Broeken 2010 en wordt er een filmpje van Peter van Beurden vertoond over solitaire bijen in de insectentuin in het Geerbos. 5
jaaroverzicht 2010 IVN Veghel leden In 2010 begon het verenigingsjaar met 122 leden waarvan 21 huisgenootleden (eind 2009 waren er 10 opzeggingen). In de loop van het jaar kwamen er 7 nieuwe leden bij, waarvan 2 huisgenootleden. Drie leden hebben hun lidmaatschap omgezet in een donateurschap en 8 leden hebben opgezegd waardoor het jaar eindigde met totaal 20 donateurs en 118 leden. bestuur Marianne van Zeeventer is tijdens de ledenvergadering in februari herkozen; het bestuur bestaat uit vijf leden. Harry Willemsen heeft wederom de financiële administratie voor zijn rekening genomen. Zeven keer is er vergaderd om lopende zaken te bespreken, plannen te maken voor nieuw beleid en binnengekomen vragen te beantwoorden. Twee keer per jaar is er de algemene districtsledenvergaderingen; tijdens de laatste vergadering is gediscussieerd over de toekomst van het bestuurlijk orgaan District Brabant. Afgesproken is om te onderzoeken of het mogelijk is om vanuit de verschillende regio's ieder één of twee kandidaten naar voren te schuiven. Er is tweemaal regio overleg geweest met de IVN afdelingen Uden, Oss en Bernheze. Ook tijdens deze vergaderingen is de structuur van het IVN besproken. Andere thema's waren coaching van gidsen en de ontwikkelingen rondom de N279. Als vervolg op het regio-overleg is er in een andere samenstelling (IVN Bernheze, Natuurgroep Gestel en IVN Veghel) over de N279 gesproken. Het overleg met de gemeente Veghel is door de gemeenteraadsverkiezingen verschoven naar eind 2010. Agendapunten waren o.a. de ontwikkelingen rondom de N279, biodiversiteit, Groen-Blauw stimuleringskader, natuurtuin. In het kader van het Jaar van de Biodiversiteit heeft het IVN samen met de gemeente Veghel een plan opgesteld (Groene Stapstenen in Veghel) om biodiversiteit meer kansen te geven in de gemeente. De stekjesmarkt in de Natuurtuin, een fietstocht voor gemeenteambtenaren met aandacht voor de watervleermuis en het beplanten van één bloembak met kruiden waren het resultaat. De wens van het IVN is om ook komend jaar samen met de gemeente aandacht te besteden aan dit onderwerp. Aanhakend aan het Jaar van de Biodiversiteit hebben de ambtenaren van afdeling BOR (voorheen afdeling Groen) tijdens hun afdelingsuitje een 6
rondleiding in de insectentuin gekregen. Schriftelijk heeft het IVN wederom gereageerd naar de gemeente toe op het, in de ogen van het IVN, oneigenlijk verschuiven van gelden gereserveerd voor natuur naar de algemene middelen. Het bestuur heeft in het najaar rond de tafel gezeten met de coördinatoren van de verschillende IVN-werkgroepen om te evalueren hoe het afgelopen seizoen is verlopen. Naar aanleiding van dit overleg is er apart vergaderd met de leden van de vogelwerkgroep over de toekomst van deze groep. Een verplicht maatschappelijke stage voor scholieren wordt in 2011 ingevoerd. Het IVN is uitgenodigd om te onderzoeken of zij scholieren een stage kan aanbieden. Het bestuur heeft de informatieve avond daarover bijgewoond en besloten om de natuurwerkdag, de boomfeestdag en de insectentuin aan te bieden. Het bestuur is aanwezig geweest bij de presentatie van de eindopdracht van de natuurgidsen cursisten (VOSBOS) en bij het onthullen van het educatief wandbord in de Natuurtuin. Ook dit jaar zijn vrijwilligers kosteloos verzekerd.
jaarprogramma publieksactiviteiten In het afgelopen verenigingsjaar zijn er weer verschillende publieksactiviteiten georganiseerd. Een selectie: Vier keer (elk seizoen) is er in 't Lijnt gewandeld. Een lezing over uilen trok veel belangstelling. Er is sowieso veel gewandeld; Anja Edwards van Muyen heeft verschillende lijnwandelingen van ongeveer 20 kilometer gelopen en Rob Knechten heeft twee keer een wandeling buiten de gemeente Veghel georganiseerd. Een lezing over mineerders trok ook veel belangstelling van leden van andere IVN-afdelingen. De traditionele paddenstoelenwandeling was zeer succesvol dankzij het grote aantal zwammen en het schitterende weer. ledenactiviteiten Een ingelaste actie is de estafette inventarisatie geweest op de dag van de Biodiversiteit (22 mei). Een selectie van de activiteiten voor leden: 7
Ook dit jaar twee Sprokkelavonden waarbij leden uitgenodigd waren om iets te vertellen over hun passie. Een fietstocht naar Uden met een bezichtiging van de kloostertuin. Varens en wolfsklauwen in de Maashorst o.l.v. Toon van de Schans. Een zeer informatieve excursie naar een veehouderij in Boerdonk waar men kennismaakte met de moderne boer. cursussen De zomercursus kon helaas niet doorgaan wegens te weinig belangstelling. Gelukkig was er ruim voldoende animo voor de cursus van Rini Kerstens over het leven op en in de heide. p.r. De aankondigingen van de publieksactiviteiten hebben elke keer goed en op tijd in de plaatselijke kranten gestaan. Activiteiten zoals de inventarisatie estafette en de natuurwerkdag trokken de aandacht van de pers en die hebben er een artikel aan gewijd. De IVN-leden zijn via e-mail regelmatig op de hoogte gehouden van de dingen die komen gingen. website De website is vooral voor niet-IVN'ers een bron om meer te weten over wat er te halen is bij het IVN. Onder het kopje Actueel is een korte samenvatting van de afgelopen activiteiten te vinden en ander nieuws. info Elk kwartaal is de INFO verschenen met verslagen van IVN-activiteiten, achtergrondartikelen over natuurwetenswaardigheden en met informatie over IVN-zaken; een volwaardig verenigingsblad dankzij een actieve en betrokken redactie! De vaste groep bezorgers heeft ook dit jaar ervoor gezorgd dat elk IVN-lid het vertrouwde groene boekje op zijn/haar deurmat kon vinden.
8
hieronder de bijdragen van de werkgroepen: werkgroep amfibieën (Rieky Bekkers) In 2010 heeft de amfibieënwerkgroep zich voornamelijk beziggehouden met het bezoeken van poelen van particulieren. In de plaatselijke krant hebben we poelbezitters opgeroepen zich aan te melden. 18 mensen hebben hieraan gehoor gegeven, en bijna overal zijn we geweest . We waren heel benieuwd welke soorten we zouden aantreffen. Wat we uiteindelijk vonden kwam goed overeen met wat we tegenkwamen in diverse natuurgebieden. Antoon maakte van hetgeen we zagen en vonden een mooi rapportje, samen met de bevindingen van de watermeting en hier en daar een aanbeveling tot verbetering. Karin heeft voor een aanvullende kleine brochure gezorgd met een beschrijving en foto van de meest voorkomende amfibieën. Na afloop werd dit alles aan de eigenaars overhandigd als dank voor hun gastvrijheid. Tussen de bedrijven door zijn we ook nog in de Aa-Broeken geweest om te inventariseren. Dit sloot goed aan om een totaalbeeld te krijgen van dit gebied, omdat de plantenwerkgroep en de vogelwerkgroep dit mooie stukje Veghel ook onder de loep namen. Op 13 juli gingen 5 werkgroepleden naar een informatieavond over de opruk van rivierkreeften in de Nederlandse wateren. We hebben daar een aantal soorten in levende lijve gezien en besproken. Met behulp van fuiken hebben we later op diverse aangewezen plekken geprobeerd deze soorten te vangen, overigens zonder resultaat. Het doel van deze actie was om in beeld te krijgen waar en in welke aantallen kreeften in onze omgeving voorkomen. Van RAVON kregen we het verzoek om medewerking in een verspreidingsonderzoek vissen. Het gaat om de grote modderkruiper en om de rivierdonderpad; beide vissen zijn in onze regio nog niet als waarneming opgenomen. Het is leuk om als amfibieëngroep zo onze activiteiten wat uit te breiden en ons werkseizoen wat te verlengen. Een langgekoesterde wens is dit jaar vervuld; een bezoek aan de boomkikkerpopulatie in De Brand. Het specifieke gedeelte waar deze kikkertjes zich in de braamstuiken ophouden is niet vrij toegankelijk. Daarom zijn we erg blij dat Annemarie iemand van het Brabants Landschap heeft gevonden die bevoegd was om ons onder begeleiding naar dit gebied te brengen. 9
plantenwerkgroep (Karin Koppen) Dit jaar zijn er twee kilometerhokken geïnventariseerd waarbij de AaBroeken centraal stond en deze gegevens zijn doorgegeven aan het FLORON. Van april tot september is de werkgroep bijna wekelijks in de avonduren op pad gegaan. Waterviolier, loos blaasjeskruid, beekpunge, zomerfijnstraal, vierzadige wikke, klein bronkruid, watercrassula en brede dovenetel waren leuke vondsten. In juni is de werkgroep op excursie geweest (De plantenwerkgroep nodigt u uit!) naar het natuurgebied de Spekt waar o.a. drie verschillende soorten orchissen zijn gevonden, kleine valeriaan, Spaanse ruiter. Later in het seizoen is er ook nog een excursie geweest naar de Mosbulten. vrijdagochtendwandelingen (Ad van de Donk) Ook in 2010 is de vrijdagwandelgroep bijna elke vrijdag gaan wandelen en heeft veel natuurgebieden in Veghel en omgeving bezocht. Het aantal deelnemers is wisselend (soms 4 maar dikwijls 10 tot 20 personen). De wandelaars leren veel van elkaar op het gebied van flora en fauna en ervaren de wandelingen als nuttig maar vooral heel gezellig insectentuin Geerbos (Pieter van Breugel) Het is er inderdaad van gekomen. Het 20-jarig jubileum is groots gevierd, met een open dag. Er is in de pers redelijk veel aandacht aan besteed. Het resultaat mocht er zijn. Op 13 juni opende wethouder Annemieke van de Ven onze jubileumdag, die door heel veel medewerkers vlekkeloos werd georganiseerd. En het weer was voortreffelijk! De bezoekers konden kennismaken met foto- en filmimpressies van de insecten, van een mooi in bloei staande tuin, van de voorlichtingsstand van het IVN, van spelletjes en puzzels en een lekker drankje. Zeer geslaagd! Nogmaals mijn dank en de complimenten aan alle IVN-ers die hun steentje bijdroegen. En er is een mooie zwengelpomp geïnstalleerd, zodat het sjouwen met water naar het Geerbos niet meer nodig is. En weer zag het er na de winter naar uit dat de natuur er in 2010 niets van zou maken, maar dat viel opnieuw erg mee. De konijnen waren wel zeer vraatzuchtig, wat vooral voor de klokjes (campanula's) desastreus was. We hadden al vroeg een nieuwe soort bij in de tuin. Twee mannetjes van de 10
gehoornde metselbij (Osmia cornuta) lieten zich enkele dagen lang bewonderen in april. Ook een mannetje van de gewone sachembij (Anthophora plumipes) was er al vroeg. Later werd ook de aanwezigheid van een andere nieuwe bij vastgesteld. De kleine tubebij (Stelis minuta) is iets groter uitgevallen dan de minitubebij (Stelis minima), maar lijkt daar verder sprekend op. De eerstgenoemde tubebij parasiteert bij tronkenbijen en die zijn er veel in de tuin. De andere bij kleine klokjesbijen en die hebben we weinig, mede door de konijnen. Verder waren er niet veel verrassingen. Met de vlinders loopt het nog steeds niet goed. Het aantal exemplaren en soorten is erg mager, maar dat is een beeld dat geldt voor heel Brabant. Alleen de kleine vos lijkt zich wat te herstellen. Onder leiding van Lidou van Beurden is er weer veel werk verzet en bloeit er nu een mooi bestand aan kattenstaart. De kattenstaartbij is nog niet gezien, maar werd wel waargenomen bij het viaduct over de A50 richting Heeswijk-Dinther, dus komend jaar is de soort te verwachten in onze tuin. Er waren dit jaar een paar keer enkele nieuwe medewerksters in de tuin actief. Misschien zet die trend zich door. Toch zal in de loop van 2011 duidelijk moeten worden of en in welke vorm we nog met de insectentuin doorgaan. De medewerkers zijn intussen bijna allemaal 20 jaar ouder en hebben er niet minder verplichtingen bij gekregen. Bovendien is de beschaduwing door steeds hoger wordende bomen een probleem. Maar 2011 zal nog een bloeiend jaar worden. Lidou heeft al een heel dak dakpannen klaarliggen om als perkafscheiding te worden ingegraven. Daarbij kunnen we nog wel wat handen gebruiken. werkgroep veghels landschap (Fer Kalis) Deze werkgroep vertegenwoordigt het IVN in tal van klankbordgroepen en commissies die bezig zijn met projecten in het buitengebied van Veghel waarin natuur en natuurontwikkeling een rol spelen. De werkgroep bestaat uit Peter van Beurden, Pieter van Breugel, Gerard van Leiden, Wolter Brongers en Fer Kalis. De werkgroep is op verschillende manieren actief. Soms om een bijdrage te leveren aan te ontwikkelen plannen, dan weer om mee te denken met op te stellen beleid of in 11
de uitvoering daarvan. Een vast overlegplatform is de klankbordgroep reconstructie waarin allerlei zaken aan de orde komen die te maken hebben met inrichting van het buitengebied. De plannen van de overheid voor realisatie van de Ecologische Hoofdstructuur zal de komende jaren veel aandacht vragen. Daarnaast zijn de leden van de werkgroep betrokken bij vrijwel elk inrichtingsplan of beleidsdocument van de gemeente bijvoorbeeld over het groen onderhoud. Veruit de belangrijkste ontwikkeling in het buitengebied van Veghel voor de komende jaren zijn de grote plannen die betrekking hebben op het beekdal van de Aa, denk daarbij aan de omlegging van de Zuid-Willemsvaart, de ombouw van de N279 tot snelweg. Deze plannen overstijgen de grenzen van Veghel waardoor samenwerking met andere verenigingen nodig is. Met de verenigingen uit Bernheze, Sint-Michielsgestel en Rosmalen zijn wij bij elkaar gekomen en samen worden de plannen gevolgd en waar nodig van commentaar voorzien. dagtocht ivn (Mia Rooymans) De dagtocht op 24 april ging dit jaar naar Fort Rijnauwen en de botanische tuin in Utrecht. We waren precies op de afgesproken tijd bij het hek van het fort en 2 gidsen stonden ons op te wachten. Na een diavoorstelling werd de groep in tweeën gesplitst voor de rondleiding. Het was prachtig weer en op een picknickveld hebben we de lunch genuttigd. fort Rijnauwen Om 13.45 uur zijn we met de bus naar de botanische tuinen gereden. Daar kon iedereen zelfstandig de tuinen bekijken. Vooral de rotstuin was mooi. Terug over een prachtige route naar Wijk bij Duurstede, daar het pont over en via Ophemert en langs de Waal over de dijk naar Zaltbommel. We waren een half uur te laat thuis op deze zeer geslaagde dagtocht. wandelen met cliënten van de donk (Mia Rooymans) Zeven weken in het voorjaar en zeven weken in het najaar hebben we op maandagmiddag en donderdagmiddag met de cliënten van de Donk gewandeld. De meeste mensen zitten in een rolstoel en dat was enkele jaren geleden wel anders. Er kunnen dus altijd maar een beperkt aantal cliënten mee gaan 12
wandelen. Op maandagmiddag gaan we meestal naar het Geerbos en op donderdagmiddag gaat de wandeling naar de natuurtuin. Daar zijn altijd een paar vrijwilligers aanwezig die ons gastvrij ontvangen en verwennen met koffie of thee. De gasten kunnen dan ook de dieren bekijken en als ze dat willen even vasthouden. Er zijn 7 IVN-ers die er plezier in hebben om met gasten van de Donk te gaan wandelen. scholenwerkgroep (Pam Kalis) Jaarlijkse activiteiten met scholen: Op 17 maart kwamen 56 groep 5 leerlingen van de Wissel en de Bernadetteschool naar 't Geerbos voor de boomfeestdagactiviteiten. 11 basisscholen van de kern Veghel en Mariaheide deden mee aan de wandelingen in de Aa-Broeken met 320 leerlingen. De wandelingen waren dit jaar verspreid over 3 weken om de schema's van de gidsen en de scholen beter in elkaar te laten passen. De 4 basisscholen van Erp, Boerdonk en Keldonk wandelden met gidsen in 't Hurkske. In totaal doen zo'n 120 kinderen uit groep 6 mee aan deze wandelingen. Tijdens de herfstwandelingen in 't Geerbos kregen 350 groep 6'ers van 12 basisscholen een natuurochtend met de gidsen.
13
In 't Hurkske maakten 110 leerlingen kennis met het bos in herfstkleuren. In totaal waren ca duizend kinderen een ochtend in de natuur met de IVNschoolgidsen. extra activiteiten: Twee keer hebben schoolgidsen een activiteit op de woensdagmiddag bij de Natuurtuin verzorgd. Een keer werden waterdiertjes geschept met de kinderen. Er was ook een wandeling langs posten over het Duits Lijntje, waarover kinderen en ouders zeer enthousiast waren. Hierbij werden de dieren van de EVZ-poster op speelse wijze aan de kinderen voorgesteld. gidsen: Een aantal van onze ervaren gidsen hebben vanwege hun leeftijd de schoolgidsenactiviteiten opgezegd of zijn beperkt inzetbaar. De gidsen die erbij komen, en die zijn er gelukkig wel, hebben een drukkere agenda dan vroeger. Ook de scholen hebben drukke schema's en kunnen niet alle aangeboden tijdstippen inpassen in hun programma's. Hierdoor wordt het steeds moeilijker om alle scholen in te delen voor de activiteiten. In 2010 zijn de periodes waarin gegidst wordt verlengd om het puzzeltje wat beter in elkaar te passen. Desondanks lukte het niet om alle scholen die zich hebben opgegeven mee te laten doen. De schoolgidsen blijven in overleg met andere groepen en staan open voor creatieve oplossingen. Aan de voorbereiding en kennisniveau van de gidsen wordt veel aandacht besteed, met voorbereidingsavonden, thema's en voorwandelingen vooraf aan elke activiteit. De gidsen zijn enthousiast en de schoolgroepen laten weten de activiteiten leuk en leerzaam te vinden. Zoals een van de gidsen na afloop zei als de kinderen roepen na afloop dat ze nòg een uur willen wandelen, dan is de activiteit geslaagd! Twee van onze gidsen hebben meegedaan aan de jaarlijkse NME-dag van het IVN. Op deze dagen zijn er workshops en kunnen de gidsen ervaringen uitwisselen met andere mensen die met NME bezig zijn. 14
de tentoonstellingsgroep (Mia Rooymans) Tijdens de stekjesmarkt op zaterdag 17 april in de Natuurtuin hebben wij een kraampje ingericht. Het was er niet druk maar wel gezellig en de mensen die er waren kwamen speciaal voor de stekjes. Tijdens het 20-jarig bestaan van de insectentuin hebben wij een kraampje ingericht tegenover de ingang van de tuin. We hebben wat informatie over het IVN in de kraam en nu natuurlijk ook materiaal toegespitst op de insectentuin. Ook op het Slokdarmfestival dat om de 2 jaar plaatsvindt hebben wij ons gezicht laten zien. Vorige jaren stonden wij altijd onder de beukenboom in het park maar deze keer hadden wij een plaats toegewezen gekregen in de Patio. Reeds om 9 uur waren Wolter, Fer, Riet en ik aanwezig maar de Patio ging pas om 12 uur open omdat dan ook de winkels pas open gingen. Om 12 uur hebben we onze kramen die klaar stonden bij de ingang van de Patio opgezet in de Hoofdstraat in de buurt van het steakhouse. We hadden als thema de Keltische bomenkalender dat altijd een succes is. Daarnaast had Pam een quiz gemaakt voor kinderen en volwassenen en daar deed iedereen ook spontaan aan mee. Ook hadden we de sjoelbak meegenomen die afgestemd was op de natuur. Achteraf stonden we beter in de Hoofdstraat dan in het park omdat het publiek nu langs onze kraam kwam en we de mensen rechtstreeks konden aanspreken. vogelwerkgroep (Gerard van Leiden) In 2010 hebben de groepsactiviteiten op een laag pitje gestaan; hopelijk worden deze in 2011 weer opgepakt. Nestkasten: steenuilen en grote gele kwikstaart (Wolter Brongers): Leden van de vogelwerkgroep hielden afgelopen jaar een tweetal projecten bij: nestkasten voor de grote gele kwikstaart en nestkasten voor het steenuiltje. In totaal hebben we nu een 15-tal nestkasten hangen binnen de gemeente Veghel. Deze worden in de winter door ons schoongemaakt en daarna zeker twee keer gecontroleerd op bewoning. Dit werd afgelopen jaar voor het vierde jaar gedaan. In enkele van de kasten werden nesten aangetroffen van spreeuwen. In een tweetal nestkasten werden volwassen steenuilen aangetroffen en bij een volgende controle ook jonge steenuilen. Twee op de 15 nestkasten is geen daverend succes, maar we gaan er zeer zeker mee door. Het is leuk om te doen. Met leden van de weidevogelbeschermingsgroep in Boerdonk controleren we een 10-tal nestkasten voor de grote gele kwikstaart die we onder bruggen hebben hangen 15
die over de Aa zijn aangebracht. Zeker in het broedseizoen wordt regelmatig langs de Aa gefietst om de kasten te controleren op bewoning. Dit jaar hebben we geen bewoning kunnen constateren. Wel werd de grote gele kwikstaart enkele keren, evenals in 2009, in Veghel waargenomen. en de overige activiteiten: gidsen De gidsen waren te gast in de Natuurtuin bij de traditionele gidsenochtend. De natuur- en schoolgidsen kregen de opdracht het Duits Lijntje onder de loep te nemen. De rondleidingen bij de Kilsdonkse Molen is een gezamenlijk initiatief waar vier IVN-afdelingen aan deelnemen. Gemeente Veghel heeft het afgelopen jaar wederom tochtjes met de rondvaartboot vanaf de haven van Veghel georganiseerd. Ook hieraan hebben IVN-gidsen hun medewerking verleend. 16
inventarisatie De Aa-Broeken is geïnventariseerd door de planten- en amfibieënwerkgroep en door de Voghelse Vegelaars. Er is een kort verslag van gemaakt die te vinden is op de website. jaarprogrammacommissie De jaarprogrammacommissie heeft dit najaar het programma -gesplitst in 1e helft 2011 en 2e helft- gemaakt en het is ook gelukt om voldoende gidsen te vinden voor de excursies. Gemiddeld is er per maand één leden- en één publieksactiviteit. Behalve de vaste onderdelen zoals de seizoenswandelingen, sprokkelavonden en excursies, verzorgd door de werkgroepen, is er veel aandacht voor vogels in 2011. De landschapswandelingen van Anja en ook de excursie Vlagheide bij Nacht lijken vaste programmaonderdelen te worden. weidevogelbescherming De Vrijwillige Weidevogelbescherming Groep Boerdonk e.o. heeft het jaar afgesloten met een uitkomstpercentage van 73%. In 2007 was dit 62%, 2008 67% en 2009 80 %. Daarbij moet worden aangetekend dat de oppervlakte van het beschermingsgebied in 2009 is uitgebreid met een flink gebied in het Leek in Boerdonk. voghelse vegelaars Ongeveer 10 vogelaars (leden van vogelwacht Uden en van IVN Veghel) zijn in 2010 in het voorjaar weer bij elkaar gekomen en hebben verslag gedaan van hun activiteiten in 2009 en de plannen voor 2010. Behalve de inventarisatie van de Aa-Broeken zijn ook enkele hokken van de Maashorst geïnventariseerd en zijn er verschillende tellingen gedaan in de gemeente Veghel. In het voor- en najaar is er een excursie naar Zeeland georganiseerd. Het IVN draagt bij aan een duurzame samenleving door mensen te betrekken bij natuur, milieu, landschap en leefomgeving. 17
landschapscursus Heb je je wel eens afgevraagd hoe de Bedafse Bergen zijn ontstaan en misschien ook wel de Eerdse Bergen. Sommigen noemen het de eerste manmade milieuramp. Het heeft in ieder geval van alles te maken met bodemtype en bodemgebruik. Zaken die aan de orde komen in de landschapscursus die dit voorjaar gegeven gaat worden. Het zal niet alleen over de zandgronden gaan maar alle bodemtypen van Nederland komen aan de orde: de kleigronden, de veengronden en alles wat daar tussen zit. Alle landschapstypen die bij die grondsoorten horen worden ook met een excursie bezocht. Na deze cursus zal een autorit een feest van herkenning zijn en een voortdurende ontdekkingstocht door het landschap van Nederland. Geïnteresseerd? Schrijf je dan in voor de landschapscursus. De cursus is bedoeld voor iedereen die geïnteresseerd is in natuur en landschap. De cursus behandelt de ontstaansgeschiedenis en onderlinge samenhang van met name het Brabantse landschap. Er zijn vier lesavonden en vier excursies. De cursus wordt gegeven door ervaren IVN-docenten in het IVNverenigingslokaal, ’t Baken, J.P. Coenstraat 1, 5463 HN te Veghel. De cursusavonden zijn op de dinsdagen 15, 29 maart, 12 april en 17 mei. De veldexcursies zijn op zaterdag 19 maart, 2, 23 april en 21 mei. De excursies gaan naar verschillende plaatsen in de omgeving, afhankelijk van het onderwerp. De cursuskosten bedragen 25 euro, voor IVN Veghel-leden 15 euro, exclusief de reiskosten. Deelnemers krijgen een cursusmap en gratis koffie of thee. Aanmelden vóór 1 maart 2011 via de website www.ivn-veghel.nl of bellen naar Annie Oudendijk 365072 of Fer Kalis 341348. 18
nieuwjaarswandeling Na weken van sneeuw en gladheid, van overlast en sneeuwpret, weer een opgeruimd landschap in de omgeving van de Aa. Nat en modderig, dat wel, maar prachtige omstandigheden voor een natuurwandeling en de traditionele nieuwjaarsborrel. Ongeveer 30 IVN-wandelaars troffen elkaar op zondag 9 januari op het stadhuisplein, schudden elkaar de hand of kusten driemaal op het nieuwe jaar 2011. Uiteraard ging dat vergezeld van heel veel goede wensen. Dan een stukje in de auto tot de begraafplaats van Veghel-Zuid, Zuidergaard, de wandelschoenen aan en op pad richting Keldonk. Bij het begrazingsgebied kregen we informatie over dit gebied, de grazers en de natuurwaarde. Het was er nat en zompig, dus stevig schoeisel was gewenst. Lidou van Beurden zagen we in de verte al staan bij haar rode auto vol met versiering en lekkers. Koekjes, glühwein, koffie en thee en dat allemaal keurig op een tafelkleed met waxinelichtjes. Enkele niet-wandelaars voegden zich bij de groep en samen brachten we middenin de natuur een toast uit op het nieuwe jaar. Mooi gebruik…blijven we elk jaar doen. Bedankt, Lidou! Pieter van den Berk
19
jaarprogramma februari t/m mei 2011 Datum
Plaats/ Activiteit: Doelgroep Elke vrijdag Vondelstraat Vrijdagochtend wandeling (09.30-12.30 uur) Maart t/m juni Inventariseren 1x per week amfibieënwerkgroep April t/m sept. Inventariseren planten 1x per week Februari Zondag 20 februari 10.00-12.30 Zondag 27 februari 10.00-17.00
Contactpersoon. Ad vd Donk 06 49 81 08 88 Rieky Bekkers 21 26 55 Karin Koppen 21 02 16
P. Brueghel Leden/ Publiek Stadhuis Leden/ Publiek
Roodborsttapuiten in de Aa-Broeken Winterwandeling: Landschapswandeling (Lijnwandeling +/- 20 km) Aanmelden: landschapswandelingen@ivn -veghel.nl
Fer Kalis 34 13 48
Maart Dinsdag 1 maart 20.00-22.00
Baken Leden
Jaarvergadering IVN Veghel
Karin Koppen 21 02 16
Dinsdag 15 maart 20.00-22.00
Baken Leden/ Publiek
Fer Kalis 34 13 48
Woensdag 16 maart 20.00-22.00 Vrijdag 18 maart 19.30-22.00 Zaterdag 26 maart 09.30-12.00
Baken Leden
Landschapscursus (Zie volledig jaarprogramma voor overige data) Docenten Ernest de Groot en Willem Peters Sprokkelen (Leden vertellen en gezellig naborrelen) Volle Maan Excursie Geerboswerkdag
Lidou van Beurden 36 57 12
Stadhuis Leden/ Publiek Geerbos Leden
20
Anja Edwards v.Muyen 31 04 66
Lidou van Beurden 36 57 12 Wolter Brongers 34 07 64
April
Donderdag 7 april 20.00-22.00 Zondag 10 april Woensdag 13 april 20.00-22.00 Woensdag 20 april 19.00-21.00 Vrijdag 22 april 09.00-14.00 Mei Zondag 1 mei 10.00-17.00
Baken Leden/ Publiek Stadhuis Leden/ Publiek Baken Leden/ Publiek Stadhuis Leden Stadhuis Leden
Stadhuis Leden/ Publiek
Zaterdag 14 mei 08.00-18.00
Stadhuis Leden
Zaterdag 21 mei
Natuurtuin Leden/ Publiek P. Brueghel Leden/ Publiek Stadhuis Leden
Zondag 22 mei 10.00-12.00 Zaterdag 28 mei 08.00-14.00 Zondag 29 mei 09.00-17.00
Stadhuis Leden/ Publiek
Vijf Wijstgronden: Lezing door Nico Ettema
Karin Koppen 21 02 16
Wijstgronden: Excursie
Karin Koppen 21 02 16
Vogelkijken voor beginners: Cursus: (zie volledig jaarprogramma voor overige data) De Amfibieënwerkgroep nodigt u uit! Excursie Imkerij in de Maashorst: Fietsexcursie
Wim de Vrij 47 82 52
Landschapswandeling (Lijnwandeling +/- 20 km) Aanmelden:
[email protected] Jaarlijkse Dagtrip (zie INFO, kosten 25 euro, nietleden betalen een toeslag, aanmelden verplicht) Stekjesmarkt
Anja Edwards v.Muyen 31 04 66
Kamsalamander in de AaBroeken ? Lentewandeling Vogels in de Kil van Hurwenen Excursie Dagwandeling o.l.v. Rob Knechten
Antoon Raaymakers 35 04 63 Wolter Brongers 34 07 64
21
Rieky Bekkers 21 26 55 Wolter Brongers 34 07 64
Mia Rooijmans 36 29 77 Pam Kalis 34 13 48
Rob Knechten 34 01 12
recordaantal wintervogels en –soorten tijdens PTTwintertelling
Zaterdag 18 december 2010 is voor de vierde maal de Sovon PTT-wintertelling ‘der Eisenbahn entlang’ in en rond Veghel gehouden (Goorse Bossen, langs de Leijgraaf naar het Duits Lijntje, deze volgende tot Eerde met uitstapjes naar de Aa, de Zuid-Willemsvaart en het Wijboschbroek). De PTT-telling is een wintervogeltelling die sinds 1983 bestaat en waar jaarlijks tijdens de laatste twee weken van het jaar een route van 20 telpunten moet worden afgelegd en op elk telpunt precies 5 minuten alle vogels geteld moeten worden. Juist omdat het een jaarlijkse telling is en deze in een vogelluwe tijd valt is het een zeer leuke telling. Het was wel spannend of het goed weer zou zijn maar toch maar de eerste de beste gelegenheid geprobeerd zodat we nog uitwijkmogelijkheden hadden. En terwijl in het westen een weeralarm gold was het hier prachtig weer en zelfs de fietspaden waren goed begaanbaar. Hieronder een korte impressie: Het eerste punt bij de Goorse Bossen was saai met weinig soorten en aantallen maar op Knipperdul bij de Leijgraaf (punt 2) was het al raak, maar liefst drie nieuwe soorten: een prachtig mannetje blauwe kiekendief, twee dodaars en een ijsvogel! Wel misten we daar net een torenvalk (net na de bel uit beeld gevlogen) en de grote zilverreiger die we daar al twee jaar zagen. Op het derde punt (kruising Leijgraaf met Duits Lijntje) misten we ook een torenvalk (vloog net voor aanvang uit beeld) maar daar deden we wel de meest bijzondere waarneming van de dag: voetsporen in de sneeuw van iemand die blootsvoets van Mariaheide naar Uden gelopen was (zie foto)!! 22
Door de ijsbedekking (stukken open water en veel ijs) hadden we bij de grotere waterlopen die nog open waren erg veel watervogels (eenden, meerkoeten, waterhoenen). Op de kruising van de Aa en het Duits Lijntje zaten ook twee nieuwe soorten: de soepganzen, die normaal meer in het centrum zitten maar ook een mannetje grote zaagbek! Een stuk verder bij de kruising van de Aa met de Beekgraaf (vlakbij de A50) scoorden we ook twee nieuwe soorten: een rietgors en maar liefst vijf opvliegende watersnippen. Hier zat het trouwens propvol met watervogels: 250 krakeenden, 205 wilde eenden, 5 wintertalingen, 4 dodaars en 2 nijlganzen. Ditzelfde beeld zagen we ook op de ZuidWillemsvaart maar hier waren het kuifeenden (57) en tafeleenden (209). De brug van de A50 over de Zuid-Willemsvaart was overigens ons beste telpunt omdat alle meeuwen (naar schatting 3.000) van de slaapplaats op het Jumbo distributiecentrum omhoog kwamen. Misschien was het wel door de slechtvalk (niet gezien), of de sperwer die kort daarna inviel maar dit lijkt onwaarschijnlijk. Het grote aantal vogels op dit punt verstoorde wel mooi onze weddenschap die we altijd vooraf doen: wie het beste raadt hoeveel soorten en exemplaren we gaan zien die moet de volgende keer trakteren. Het aantal meeuwen overtrof meteen het voorspelde totaalaantal van vijf van de zes deelnemers! Andere nieuwe soorten die gezien zijn, waren kleine zwaan, havik en haas. Ook gezien maar telt niet mee: de boomklever net na de bel in het Geerbos. In totaal zijn er 57 soorten en 5690 exemplaren geteld, waarlijk een topdag!! Leo Ballering, namens de andere ‘Voghelse Vegelaars’, Wolter Brongers, Ton Hermans, Karin Koppen, Peter Vlamings en Arend Vermaat 23
excursie bij boer Van der Wijst
Op een frisse zaterdagochtend 27 november 2010 verzamelden een grote groep belangstellende IVN-ers zich bij de boerderij van Van der Wijst. De boerderij is mooi gelegen aan de rand van ’t Hurkske met zicht op de Boerdonkse kerk. Vader en zoon Van der Wijst leiden ons rond over het erf. De schoondochter en twee ‘kleine boeren in spe’, vergezellen ons. Zij laten ons hun manier van boeren zien. Het gaat hen niet om de kwantiteit van de melk maar om de kwaliteit die zich vertaalt in een hoge eiwitproductie. Daarom hebben zij roodbonte koeien (MRIJ). Een ras dat van oorsprong in deze regio thuishoort maar nog maar weinig te zien is. Ook hebben zij oog voor de natuur door mee te werken aan broedvogelbescherming. De rondgang start in de oude koeienstal waar nu het kleinvee van enkele maanden oud staat. Buiten zijn de pasgeboren kalveren, waarvan er één nog maar een dag oud wel moet wennen aan de kou. Enkele jaren geleden bouwden zij een grote, nieuwe stal. Veel in deze stal wordt automatisch bediend zoals de schermen tegen kou en zonlicht en een ‘strontschraper’. Zelfs de koeien worden automatisch gemolken met behulp van twee melkrobots. Voordeel van een melkrobot is dat de koeien zelf bepalen hoe vaak en wanneer zij gemolken 24
willen worden. Voordeel voor de boer is dat er nu meer tijd is voor andere klussen. Iedere koe draagt een halsband en de melkrobot leest de gegevens van de band af en weet zo van elke koe precies de uier te detecteren. Tijdens het melken is op een scherm af te lezen welke koe gemolken wordt en hoeveel melk de koe, zelfs per uier, geeft. Al deze gegevens worden doorgestuurd naar de computer. Veel vragen werden er tijdens de excursie gesteld en we kregen telkens uitvoerige uitleg. Bedankt familie Van der Wijst dat we te gast mochten zijn op jullie boerderij en wensen jullie nog veel succes in de toekomst. Suzanne van Zutven
25
boom planten in geboortebos Schijndel
Op 6 november hebben wij in het geboortebos in Schijndel een boom geplant voor ons eerste kleinkind Alexander, geboren op 1 januari 2010 (dit n.a.v. een artikel in IVN-informatie van februari 2010). Het begon met een gezellige ontvangst van de ouders van de borelingen en hun kinderen en ook een aantal grootouders bij de schaapskooi in Wijbosch met koffie, thee of ranja. En, heel toepasselijk, ook met beschuit met muisjes, in dit geval met de kleuren blauw, roze en wit. Vooral voor de kinderen was het leuk dat een levende mascotte in de vorm van een ooievaar, aanwezig was die hen welkom heette. De weersvoorspellingen waren niet al te best, maar de weergoden waren ons goed gezind met droog weer en zelfs af en toe zon. Na een welkomstwoord ging het in optocht naar een perceel van Staatsbosbeheer in het Wijboschbroek, waar voorheen dennenbomen en braamstruiken stonden. Het Wijboschbroek staat erom bekend dat het nogal drassig kan zijn. Dat was ook nu het geval. Maar ook de buggies konden de barrières nemen en de kinderen vonden het heerlijk om door de waterplassen en de modder te baggeren. Ter plekke stonden een heleboel boompjes gereed om geplant te worden en ook voor de nodige schoppen was gezorgd. Evenals in 2009 was er door Staatsbosbeheer gekozen voor lindebomen om daardoor de nodige insecten, zoals bijen, aan te trekken. In het betreffende perceel waren een heleboel vlaggetjes geplaatst om de plek aan te geven waar een boom kon 26
worden geplant. Ieder gezin plantte hun eigen boom. Omdat onze zoon Marcel met vrouw en zoon Alexander in Zwitserland woont, hebben wij als grootouders deze boom geplant. Aan iedere geplante boom kon je een wenskaartje hangen met een door jezelf bedachte en opgeschreven wens. Na het planten van de bomen trad een koortje op dat een toepasselijk lied zong. Alle kinderen kregen een ballon en deze werden op een gegeven ogenblik losgelaten. Een feestelijk gezicht. Daarna werd er een beuk geplant waarbij in het plantgat een koker werd gelegd met alle namen van de kinderen waarvoor een boom werd geplant. Mocht deze beuk in de toekomst gerooid worden of omwaaien dan zijn in deze koker nog de namen te lezen van al deze kinderen. Tenslotte werd er een plaquette onthuld, waarop alle namen en geboortedata van de kinderen stonden vermeld. Alles bij elkaar was het een gezellig evenement dat werd georganiseerd door Stichting Nationale Boomfeestdag in samenwerking met Staatsbosbeheer. Ook heeft elk kind van tevoren een leuk geboorteboomcertificaat met de eigen naam erop toegestuurd gekregen. Hiermee hopen wij een kleine bijdrage te hebben geleverd om ons kleinkind in een gezonde en groene wereld te laten opgroeien. Ter informatie en voor het bestellen van een geboorteboom zie: www.geboortebos.nl Jeanne en Henk van der Heijden
27
het leven als libel Het leven als libel, begint zoals elk leven met het liefdesspel. Ronkel, bonkel, fonkel, minnend samen in een liefdeskronkel. Samen uit de krul, verspreidt zij haar eitjes gul. Eenmaal uit het ei gekropen, gaat de larve in het water aan het stropen. Na lange tijd zegt de larve het water vaarwel, om uit te groeien tot een echte libel. Een libel met vleugels van gaas, en een lijf met parelmoeren waas. Nippend van het bloemenzoet, doet zij haar buikje tegoed. Haar vleugels opgepompt met levenslust, vliegt ze zo hoog dat ze bijna de hemel kust. Van al dat vliegen krijgt ze broze wieken als straf, en net als bij Icarus loopt ook deze vlucht niet goed af.
Suzanne van Zutven 28
29
grote waternavel, een probleemplant Op zondag 3 oktober 2010 inventariseerde ik de flora in de buurt van de sterrenwacht Halley. Die ligt aan de oever van de Grote Wetering die het water uit noordelijk Bernheze afvoert in westelijke richting. Vlakbij de sterrenwacht ligt een stuw en stroomafwaarts daarvan was de waterloop nagenoeg volledig verstopt met afgemaaide waterplanten. Kennelijk was er bovenstrooms van de stuw net een maaibeurt uitgevoerd. Daar had ik bij een vorig bezoek al gezien dat het water volgegroeid was met planten, Gele Plomp, Pijlkruid, Drijvend Fonteinkruid, Watergentiaan en zo meer. Het maaisel was wel over de stuw heen gekomen, maar was daarna vastgeraakt. In de smalle ruimte die langs de plantenprop overbleef kolkte Grote Waternavel het water griezelig woest. De Grote Wetering draagt zijn naam wel terecht, hij is behoorlijk breed om veel water af te kunnen voeren. Maar pas als een verstopping de doorstroming belemmert valt het op hoeveel dat eigenlijk is. Ik moest aan die verstopping denken toen ik in het Udense IVN-blad Wijstheden las dat de gezamenlijke Brabantse Waterschappen actie gaan nemen tegen de groei van Grote Waternavel in hun gebied. Grote Waternavel is een exotische waterplant die sinds 1994 in ons land voorkomt. Door zijn snelle groei kan hij de afvoer van water door verstopte sloten, weteringen en riviertjes hinderen en daar hebben de waterschappen last van. Maar op zich is zo'n verstopping kennelijk niets nieuws, ook onze eigen Nederlandse flora kan precies dezelfde problemen opleveren. In het bovenstaande lijstje komt geen enkele exoot voor, het zijn allemaal om hun uiterlijk hoog gewaardeerde autochtonen. Drie ervan hebben op mijn streeplijst zelfs een ‘a’tje bij hun naam staan. Dat geeft aan dat ze bijzondere aandacht verdienen. Ze zijn nog niet zo zeldzaam als planten van de Rode Lijst, maar het is toch de moeite waard extra 30
aandacht aan hun aanwezigheid te geven. Maar voor het waterschap was het gewoon onkruid in de letterlijke betekenis van dat woord, planten die groeien op een plek waar wij ze niet willen hebben. Het werd zo langzamerhand wel tijd dat de Brabantse waterschappen zich eens wat meer met die Grote Waternavel gingen bezighouden. De geschiedenis van de plant in ons land is in het kort als volgt. Van oorsprong komt de soort in Noord- en Zuid-Amerika en Afrika voor. Ik heb hem in Zuid-Afrika bij de monding van de Umgnazi rivier aan de Indische Oceaan samen met Bezemkruiskruid zien groeien, maar ook in Tanzania bij het Manyarameer en in de Ngorongorokrater. In 1994 werd in Utrecht voor het eerst ontsnapte Grote Waternavel gezien. In 1996 werd de soort meteen al in de Heukels Flora vermeld, met de opmerking ‘zich sterk uitbreidend’. Toen in 2002 de nieuwe Flora-en-Fauna-Wet van kracht werd was het de enige waterplant waarvoor in die wet een specifiek handelsverbod opgenomen was. Het leek namelijk duidelijk dat die exotische plant hier via privévijvertjes uit tuincentra afkomstig moest zijn. Ik denk niet dat er ooit een tuincentrum een bekeuring voor heeft gehad. Het kwaad was trouwens toch allang geschied. In 2002 was de Grote Waternavel al op zo’n 250 plekken in Nederland gevonden. Nu is dat al weer ruim het dubbele. Hier in de omgeving is dat ook zo gegaan. In 1996 werd de plant al massaal in de Dommel gevonden. In 1998 zag ik hem zelf in een slootje langs het fietspad de Wojstap bij Dinther. Ik heb toen het waterschap gebeld, waar ze mijn boodschap met belangstelling hebben beluisterd. Maar dat kon toch niet voorkomen dat op diverse plekken langs de Leijgraaf en ook elders bij Nistelrode, in de Aa bij Keldonk en bij de Aa-Broeken, in de Biezenloop bij de Schil en Punt, enzovoorts, spontaan nieuwe groeiplekken verschenen. Zoals de meeste woekerende 31
waterplanten hoeft de Grote Waternavel geen zaad te zetten om zich te verspreiden. Een klein stukje stengel heeft al voldoende levenskracht om in enkele maanden tijd uit te groeien tot een mat van ettelijke vierkante meters oppervlak. Waarschijnlijk verspreiden watervogels maar ook vissers en mensen die de waterplanten opruimen zo gemakkelijk stekken die overal waar maar een beetje voedselrijk water is, kunnen gaan groeien.
Gewone Waternavel
Grote Waternavel lijkt in vorm veel op de Gewone Waternavel, met ronde blaadjes met een steel in het midden, waar het blad een deukje als een navel vertoont. Maar terwijl de inlandse soort een strikte moerasplant is die alleen op een drassige bodem voortgroeit kan de Grote Waternavel ook aan het wateroppervlak doorgroeien, met dikke luchtige drijvende stengels. Daar kan hij een dichte mat vormen waar de gesteelde blaadjes dan een paar centimeter boven water uitsteken. Bloeien stelt niet veel voor, wat groenig witte bolvormige schermpjes, met kortere steeltjes dan de bladeren. Als je eenmaal zo’n drijvende mat gezien hebt, herken je die later meteen. De Latijnse naam Hydrocotyle ranunculoïdes betekent letterlijk ‘boterbloemachtige waterkom’. Dat is begrijpelijk als je weet dat een jonge Blaartrekkende Boterbloem erg veel weg heeft van een Grote Waternavel. Brabant is de provincie waar de Grote Waternavel het meest voorkomt. Volgens de gegevens van Waarneming.nl stammen 39 van de vondsten van dit jaar uit onze provincie, ruim tweemaal meer dan uit Zuid Holland. Utrecht, Drente, Friesland, Zeeland en Groningen leveren elk 13-14 plekken, Zeeland en Gelderland 9, Noord Holland 6, Limburg 3. Overijssel kent maar één waarneming, Flevoland geen enkele. 32
In totaal zouden er tot 2010 ongeveer 600 groeiplekken in Nederland bekend zijn. In het Florondistrict 19, Oostelijk Noord Brabant, waren begin dit jaar 87 plekken bekend, nu zouden dat er best 100 kunnen zijn. De groei is er duidelijk nog niet uit. Toch lijkt de zaak niet hopeloos voor de waterschappen. Deze nieuwe plaag gedraagt zich waarschijnlijk zoals andere plagen vroeger. In mijn jeugd, voor WOII, waren het vooral de Brede Waterpest en de Kleine Kroosvaren die als gevaarlijke exoten beschouwd werden. De eerste is nu een zeldzaamheid geworden die op de Rode Lijst staat, de tweede is in Nederland zelfs uitgestorven. De Smalle Waterpest en de Grote Kroosvaren hebben hun rol overgenomen. Maar met normaal onderhoud kunnen de waterlopen goed schoongehouden worden als die twee nieuwere plagen daar groeien. Er zijn tekenen dat hetzelfde op den duur ook met Grote Waternavel kan gaan gebeuren. Op diverse plekken waar vijf tot tien jaar geleden enorme plakkaten Waternavel voorkwamen is de soort nog niet verdwenen. Maar de massale groei van de begintijd treedt niet meer op. Blijkbaar ontbraken indertijd echt concurrerende plantensoorten, zodat de Waternavel de oude plaatselijke flora kon verdringen. Maar daardoor hebben andere plantensoorten uit de omgeving hun kans gekregen, waardoor een nieuw evenwicht ontstond. Ook kunnen dieren de nieuwe plant als voedsel ontdekt hebben. De agressieve groei van de eerste jaren kan op die manier getemperd zijn. Naarmate het aantal plekken waar Waternavel nog nooit geweest is, afneemt zal die al te uitbundige groei vanzelf minder worden. Wat resteert is een soort overlast die vergelijkbaar is met de verstopping van de Grote Wetering bij de Halleyweg. Daar kwam immers geen Grote Waternavel aan te pas. In de hele buurt rondom het Waterwingebied Loosbroek ben ik die plant nog niet tegengekomen. Maar amper een paar kilometer verderop zag ik hem twee jaar eerder wel, het zal dus toch maar een kwestie van tijd zijn dat hij wat verder de Grote Wetering zal afzakken. Het handelsverbod in de F&F Wet zal daar weinig tegen kunnen doen. Laten we hopen dat de waterschappen niet naar chemische bestrijdingsmiddelen zullen grijpen, maar gewoon wat vaker zullen gaan maaien. Frank Lippe 33
groeien er nog pijpbloemen in Den Bosch? Vanaf de SintJanssingel in Den Bosch varen rondvaartboten van rederij Wolthuis toertjes naar de vestingstad Heusden. De tocht begint op de Dommel, maar even verderop heet de rivier de Dieze, samen met de ZuidWillemsvaart en de Aa. Daarna gaat de tocht naar de Maas. Net voorbij de samenloop van Dommel en Aa gaat de vaart onder de spoorbrug door. Toen ik bijna 20 jaar geleden met zo'n tochtje meeging zag ik onverwacht aan de voet van de pijler van die spoorbrug een bijzondere plant. Het leek in ieder geval verdacht veel op een plant die ik alleen in kruidentuinen gezien had, de pijpbloem of Aristolochia. Nu vaart zo'n boot niet snel, maar het was toch allemaal net iets te kort en te ver om er zeker van te zijn dat het echt die pijpbloem was. En dus ging ik een tijdje later op de fiets naar Den Bosch, met het plan beter te kijken wat daar nu eigenlijk groeide. Dat viel beslist niet mee, want de plek was moeilijk bereikbaar. Met een bootje over de Dieze zou het wel gelukt zijn, maar zoiets had ik natuurlijk niet bij me. En verder waren de oevers van de rivier zelf afgesloten met hekken van de fabrieksterreinen die daar aan de waterkant lagen. 34
Dus zat er weinig anders op dan via de spoorbaan te gaan. Dat is wel verboden terrein, maar toezicht daarop is er ook niet, dus waagde ik het er maar op. De afdaling naar beneden was steil en moeizaam door braamstruiken. En aan de waterkant bleek het vol te staan met grote brandnetel. Maar die ellende bleek toch de moeite waard. Aan de noordelijke oever van de Dieze en aan de voet van de brugpijler van het spoor lag tussen die brandnetels inderdaad een enkele vierkante meters grote groeiplaats van de pijpbloem. En dat was en is nog altijd een vrij zeldzame plant in Nederland, en in Noord-Brabant zelfs zeer zeldzaam. De Atlas van Joost Cools kende maar één enkele groeiplaats, aan het water bij Willemstad. Vroeger moet er wel een groeiplaats bij Den Bosch gelegen hebben en langs een kanaal bij Den Bosch schijnt de soort ook een tijd gegroeid te hebben. Maar tot op heden kent de Floronlijst nog altijd maar één groeiplaats in District 19, oostelijk Noord-Brabant, aan de oever van de Dieze bij de spoorbrug. De pijpbloem is een heel aparte plant. Niet alleen is zijn verwantschap met andere plantengroepen bijzonder, maar ook zijn ecologische relaties zijn heel typisch. In de oksels van de bladeren staan trosjes gele bloemen, onderaan een bolletje rondom het vruchtbeginsel en daarop een buisvormig verlengstuk dat eindigt in een vlaggetje. Het lijkt daarom veel op een klein aronskelkje. En net als zo’n aronskelk dient die vorm als een soort insectenval. In de pijp zitten van binnen naar beneden gerichte haren, die binnendringende vliegjes belemmeren weer weg te gaan. Pas als de zes helmknoppen rijp zijn en stuifmeel over de aanwezige insecten verspreid hebben, verschrompelen de haren. De insecten moeten dan beladen met dat stuifmeel naar een andere bloem gaan met rijpe stampers. Althans, dat is de natuurlijke gang van zaken. Maar omdat de pijpbloem geen echte inheemse plant is, gaat dat in Nederland meestal fout. Vruchten worden nooit gevonden. Nederlandse pijpbloemen stammen daarom altijd af van stukjes wortelstok van andere groeiplekken of uit tuinen, nooit uit zaad. Misschien is het ons klimaat, maar wellicht is het ook het probleem dat de stempels ongevoelig zijn voor het stuifmeel van de eigen plant. En als alle inlandse planten dezelfde afstamming hebben, klonen zijn van dezelfde ouder, 35
dan is dat een goede reden. Maar het is natuurlijk ook mogelijk dat het probleem bij onze insecten ligt. Mogelijk ontbreekt in ons land net dat bijzondere motmugje dat in de Balkan wel voor rijpe vruchten kan zorgen. Want in Roemenië en Bulgarije krijgen de pijpbloemen wel rijpe vruchten. Die zien er uit als een klein pompoentje, vol met zaden. Die zaden en waarschijnlijk ook de wortel werden in de volksgeneeskunst gebruikt en dat is waarschijnlijk ook de reden waarom de plant in Nederland terechtgekomen is. De Latijnse naam verwijst daar ook naar, Aristolochia betekent zoveel als ‘beste bevalling’. Clematitis betekent ‘als een wijnrank’. Maar naast een middel om geboortes te bevorderen schijnt het ook net andersom te kunnen werken, het veroorzaakt vergiftigingen en miskramen. De zaden bevatten namelijk een heel gevaarlijk vergif voor de nieren. In sommige streken in bovengenoemde Balkanlanden heeft men vreemde epidemieën van dergelijke nierziekten gevonden, die samenhingen met meel dat pijpbloemzaden bevatte. Hoewel diverse publicaties veronderstellen dat het om een natuurlijke verontreiniging van het graan ging, is het denkbaar dat in werkelijkheid de zaden expres aan het meel toegevoegd werden als middel voor geboorteregeling. Waar of niet, met goedwillende kruidenvrouwtjes en hun natuurgeneesmiddeltjes moet een mens toch maar een beetje voorzichtig blijven, veel oude middeltjes zijn helemaal niet zo onschuldig als men gelooft. Maar bij inlandse pijpbloemen ontbreekt dat risico, ze krijgen geen vruchten. Ik denk dat het geen kwaad kan om die oude groeiplaats nog eens onder de publieke aandacht te brengen. Ik las namelijk dat de Bossche spoorbrug in de tweede helft van het komende jaar een grondige vernieuwing gaat krijgen. Hoogstwaarschijnlijk zal dat de pijpbloemen geen goed doen, als ze er tenminste nog steeds groeien. Zelf ga ik er denk ik niet meer heen, maar wellicht is er onder de geïnteresseerde lezers nog iemand die zo gek is om toch nog eens op ontdekkingstocht te gaan. Staan de pijpbloemen er nog of zijn ze al eerder verdwenen? 36
De brug ligt tussen Het Ertveld en het Vogelplein. de coördinaten zijn 51° 41' NB, 5° 17' OL. Op het Nederlandse Topografisch Net is dat ongeveer 148.260/ 412.800. Een vermelding op Waarneming.nl en een melding aan Floron, Joep Spronk, Heggeranklaan 12, 5643 BR Eindhoven, (040) 2120672,
[email protected] zou de wetenschap een dienst bewijzen. Volgens de literatuur blijken pijpbloemen ook op andere plekken vaak jarenlang te overleven, ondanks hun gebrek aan zaadvorming. Waarschijnlijk geldt dat ook voor de Bossche groeiplaats. Frank Lippe 37
vooraankondiging paddenstoelencursus In het najaar van 2011 wordt door Ton Hermans een paddenstoelencursus gegeven. Het doel van de cursus is om de deelnemers wegwijs te maken in het op naam brengen van paddenstoelen. De cursus bestaat uit twee binnenavonden in ‘t Baken en drie buitenochtenden, en zal plaatsvinden in september en oktober (precieze data volgen later). Het aantal deelnemers is beperkt namelijk. 15! Opgave is nu al mogelijk bij de secretaris van het IVN Veghel Karin Koppen, email
[email protected], tel. 0413-210216. 38
wat is het ivn? Het IVN Veghel is aangesloten bij de landelijke Vereniging voor Natuur- en Milieueducatie in Amsterdam. Het IVN streeft met ruim 180 plaatselijke afdelingen naar meer natuur en een betere kwaliteit van het milieu. Kortom: het IVN is In Voor Natuur! Wat biedt het IVN Veghel? Voor belangstellenden organiseert het IVN nu al 30 jaar cursussen, tentoonstellingen, wandelingen en fietstochten in en rondom Veghel. Voor leden en donateurs staan ook wandelingen in nabijgelegen natuurgebieden en verenigingsavonden met diverse natuurthema’s op het programma. De overige activiteiten vinden plaats in werkgroepverband: * werkgroep * werkgroep * werkgroep * werkgroep * werkgroep * werkgroep * werkgroep * cont.pers. * werkgroep * redactie * cont.pers. * cont.pers. * cont.pers.
Amfibieën Geerbos/insectentuin Gidsen Planten Scholen Tentoonstelling Vogels Weidevogelgroep Veghels Landschap Infoblad Ledenactiviteiten Vrijdagwandelen Wandelen met de Donk
Rieky Bekkers Pieter van Breugel Wim de Vrij Karin Koppen Pam Kalis Mia Rooijmans Gerard van Leiden Huub van Hees Fer Kalis Maria Kordewinders Lidou van Beurden Ad van de Donk Mia Rooijmans
212655 362753 478252 210216 341348 362977 340682 211649 341348 (0492) 463383 365712 365364 362977
Wilt u het IVN Veghel ondersteunen? U bent van harte welkom als donateur (minimum € 11,50 per jaar). Overmaken op rekeningnr. 4154271. U krijgt dan het jaarprogramma toegezonden en vier keer per jaar het verenigingsblad met nieuws en verhalen over de natuur in en rondom Veghel. Wilt u actief worden in het IVN? Dan bent u welkom als lid. Het lidmaatschap kost € 23,00 per jaar en voor huisgenootleden € 11,50 per jaar. Overmaken op rekeningnr. 4154271. Nadere inlichtingen of aanmelden bij het secretariaat IVN Veghel Antoniusstraat 11, 5469 EV Keldonk of
[email protected] Afmelden ? Voor 1 december van het lopend jaar bij het secretariaat 39
In het volgende nummer van IVN-info leest u onder andere over: Alles waar u in verwondering verslag van doet om anderen van uw belevenissen mee te laten genieten.
Kopij inleveren voor het volgende nummer 90 Tot 15 april 2011 (liefst eerder!) Redactieadres: Maria Kordewinders-v.d. Tillaar Pastoor v.Schijndelstraat 14 5469 PT Boerdonk Telefoon: 0492 - 46 33 83 E-mail:
[email protected] Foto’s, tekeningen en plaatjes zijn ook héél welkom. 40
